PEDAGOGIKA OGÓLNA

Pedagogika ogólna podejmuje i bada te problemy, które mają charakter powszechny,
uniwersalny i determinują przebieg i skuteczność procesu wychowawczego, jego rolę
społeczną, kulturotwórczą, i jego udział w tworzeniu osobowości.
Opracowuje ogólne zasady, koncepcje i metody badania rzeczywistego wychowania w jej
różnych wymiarach, aspektach, poziomach i powiązaniach.
Bada i określa możliwości kreowania i określa możliwości kreowania w określonych
warunkach społeczno-kulturowych i cywilizacyjnych.

PEDAGOGIKA OGÓLNA

HISTORIA

WYCHOWANIA

DYDAKTYKA

TEORIA

I MYŚLI

PEDAGOGICZNEJ

WYCHOWANIA

Pedagogika ogólna tworzy ogólnoteoretyczne podstawy jednostek dla badań pedagogicznych
obejmujących różne dziedziny ludzkiej aktywności w ramach „pedagogiki szczegółowej”
oraz metodologicznych podstaw dla badań empirycznych.

Filozofia wychowania + filozofia człowieka Æ pedagogika ogólna jako nauka o wychowaniu

Analiza praktyki wychowania Æ pedagogika empiryczna

Zyskanie odrębności od filozofii Æ pedagogika empiryczna i normatywna

Główne założenie – człowiek jest wychowalny, wychowanie ma mu pomóc stać się takim,
jakim może być ze względu na swoje wrodzone możliwości.

Istota wychowania polega nie tylko na pobudzanie naturalnych sił i potrzeb jednostki
(potrzeba aktywności, orientacji w świecie, zaspokajania duchowych i fizycznych potrzeb,
potrzeba bezpieczeństwa itp.), lecz także na kształtowaniu (kreowaniu) takich orientacji,
postaw i umiejętności, dzięki którym może ona wejść jako świadoma i odpowiedzialna
jednostka w świat życia społecznego, kultury i cywilizacji.

Wg Kazimierza Sośnickiego:

• pedagogika ogólna bada istotę wychowania, zagadnienia dziedziczności, cele

wychowania, psychiczne podłoże celów wychowania, formalne strony celu
wychowania, zasady i wartości oraz ich związki z wychowaniem, środki
wychowawcze oraz osobowość wychowawcy

• pedagogika ogólna = teoria wychowania

o

ma ustalać ideał wychowania

• ograniczenie zadań poznawczych pedagogiki ogólnej do opisu rzeczywistości

• do zadań pedagogiki ogólnej została zaliczona analiza porównawcza systemu

pedagogicznego (obecnie Æ pedagogika porównawcza)

• włączenie w zakres badań i analiz pedagogiki ogólnej problematyki celów i treści

wychowania, jego psychologicznych, socjologicznych, biologicznych podstaw, a także
zagadnień teorii wartości

• idealny wychowawca:

o

normalny wygląd zewnętrzny

o

normalna budowa ciała

o

wolny od wad psychicznych

o

taktowny

o

rzeczowy

o

dyskretny

o

sprawiedliwy

o

zaradny życiowo

o

uprzejmy

o

troskliwy

o

posiadający gruntowną wiedzę

o

sumienny

o

obowiązkowy

o

pracowity

Wg Zygmunta Mysłakowskiego (1890-1971):

• „pedagogika ogólna jest tą częścią pedagogiki, która ma za zadanie wyodrębnić,

zanalizować i opisać funkcje wychowania syntetycznie, w ich podstawowych
strukturach”

• zadanie badawcze i poznawcze – wyodrębnianie i syntetyzowanie „faktów

znaczących”

• pedagogika ogólna jest nadrzędna w stosunku do pedagogiki szczegółowej

• pedagogika ogólna stanowi teoretyczne podstawy dla badań szczegółowych (określa

istotę wychowania i jest źródłem wiedzy potrzebnej do wyjaśniania badanych zjawisk

Wg Sergiusza Hessene (1887-1950):

• dzięki pedagogice ogólnej istnieje możliwość takiej wiedzy, która pozwoli osobom

zajmującym się wychowaniem i w nim uczestniczącym na głębsze, bardziej zbliżone
do prawdy rozumienie tego procesu

• przeżywanie i doświadczenia wychowawcze mają charakter uniwersalny

• wychowanie – działalność, w której uczestniczą wszyscy ludzie; czynią to

spontanicznie, nieświadomie, zgodnie z tradycją i wyuczonymi nawykami

• pedagogika ogólna ma tworzyć taką wiedzę teoretyczną o wychowaniu, której

poznanie i upowszechnienie przyczyni się do głębokiego rozumienia integralnego,
organicznego związanie celów i zadań z treściami i metodami wychowawczymi

• zadanie: analizowanie i kreowanie otwartości na stale zmieniające się potrzeby i

doświadczenia, na związki wychowania z życiem, na zdolność wychowania do
kształtowania takich cech osobowości, które umożliwiają jednostce ludzkiej twórcze
uczestniczenie w realizacji ponadczasowych zadań kultury

• pedagogika = filozofia stosowana

Wg Bogdana Nawroczyńskiego (1882-1974):

• duża rola pedagogiki w kształtowaniu poglądów i postaw nauczycieli i rodziców

• duże znaczenie badań pedagogicznych

• ważna jest i teoria, i praktyka
• dobry nauczyciel:

o

dobrze wykształcony pedagogicznie

o

utalentowany

o

posiadający dobrą intuicję

• holistyczne ujmowanie zjawisk i procesu wychowania

• uwzględnianie teleologicznego punktu widzenia
• charakter normatywny pedagogiki ogólnej

• nacisk na proces społeczny

Wg Bogdana Suchodolskiego:

• ujęcie przedmiotu badań i problematyki pedagogiki ogólnej – rozwojowe
• historia pedagogiki = historia oświaty i wychowania + historia ideologii życia

społecznego

• wychowanie – przedmiot i twór pedagogiki

• związki pedagogiki z antropologią filozoficzną
• pedagogika – nauka o człowieku

• konieczność mądrego spożytkowania dorobku metodologicznego innych nauk i

przystosowania go do specyfiki badań pedagog.

• pedagogika ogólna – teoria optymalizacji procesu wychowawczego i jego skutecznej

realizacji

Wg Janusz Gniteckiego:

• możliwość usprawniania pedagogiki ogólnej jako teorii krytyki i metateorii

• cel: tworzenie lepszego świata i lepszego człowieka
• metateoria pedagogiki = teoria wychowania

• 3 poziomy ogólności pedagogiki (wg Paliki):

o

teoria pedagogiczna sensu stricto

o

teoria pedagogiczna średniego szczebla

o

teorie najniższego szczebla (teorie o najniższym zasięgu)

Wg Mariana Nowaka:

• pedagogika – teoria o procesie wychowawczym, teoria o rzeczywistości wychowania

o

faktyczny (stan) naszego życia indywidualnego i społecznego, umieszczony w
konkretnej perspektywie czasowej i kulturowej, w jakiej zachodzi wychowanie

• pedagogika jako źródło wiedzy podstawowej stanowiącej inspirację i układ

odniesienia dla nauk szczegółowych

• zadania:

o

ukazanie podstawowej kategorii pedagogicznych umożliwiających badania i
analizowanie procesu edukacji

o

formułowanie kategorii pedagogicznych tak, by mogły się one odnosić do
konkretnych zdarzeń w sytuacjach wychowawczych

o

wyjaśnianie sensu i znaczenia oraz przydatności kategorii pedagogicznych do
analizowania sytuacji, problemów i zdarzeń wychowawczych

• preferowanie wychowania jako procesu rozwoju osobowości (wzrostu)

Wg Joanny Rutkowiak:

• 3 rodzaje wewnętrznej racjonalności pedagogiki:

o

racjonalność czasowa, parapionowa

ƒ całościowe intelektualne ujmowanie treści pedagogicznych,

wyodrębnianie ich ważnych cech i ich prawidłowe hierarchizowanie =
myślenie racjonalne, aczasowe

o

racjonalność czasowo-sekwencyjna i liniowa

o

racjonalność czasowo-pulsująca, przestrzenna

ƒ racjonalność – określony zbiór założeń oraz praktyk społecznych, w

jaki jednostka lub grupa odnosi się do szerszych doświadczeń

Wg Andrzeja Tchorzewskiego:

• pedagogika ogólna = metapedagogika

• trzy obszary problemowe:

o

wychowanie jako byt społeczny

o

metoda poznania wychowania jako bytu społecznego

o

zagadnienia metodologiczne

Wg Zygmunta Wiatrowskiego:

• propozycja nazwy „nauki pedagogiczne”

HISTORIA WYCHOWANIA I MYŚLI PEDAGOGICZNEJ

Historia wychowania – nauka o metodach, formach i organizacji wychowania, ustrojach
szkolnych i systemach oświatowych, także nauką o genezie i historii rozwoju myśli
pedagogicznej.

Przedmiot badań: sposoby i formy organizacji wychowania dzieci, młodzieży i dorosłych w
warunkach naturalnych i w specjalnych instytucji oraz geneza i rozwój myśli pedagogicznej
w ciągu dziejów.

Jako odrębna dziedzina – w 2. poł. XVIII w.

Rozwój – XIX w.

Prekursorzy w Polsce – ks. Marcin Świątkowski, Hugo Kołłątaj.

Historycy wychowania w XIX w. – Józef Łukaszewicz, Bronisław Trentowski, Antoni
Danysz, Kazimierz Morawski, Antoni Karbowiak.

Przełom XIX i XX w. i wiek XX – A. Łuczkiewicz, Franciszek Majchrowicz, Franciszek
Bizoń, Stanisław Kot, Bogdan Nawroczyński, Ludwik Chmaj, Stefan Wołoszyn, Łukasz
Kurdybach, Tadeusz Pasierbiński, Zbigniew Marciniak, Wanda Borawska-Nowak, Ryszard
Wroczyński, Józef Krasucki, Stanisław Michalski.

Związki z historią filozofii, historią religii i kościołów, historią etyki, historią psychologii,
prawa i doktryn politycznych, historii polityki i gospodarki, historii poszczególnych nauk.

Starożytność

• stworzenie instytucji i metod wychowania
• Grecja:

o

system spartański:

ƒ wyzysk niewolników
ƒ surowość wychowania
ƒ wszystko podporządkowane interesom państwa
ƒ dzieci kalekie i słabe uśmiercano
ƒ szkolenie wojskowe

o

system ateński:

ƒ charakter pokojowy
ƒ kalokagathia (piękna i dobra)
ƒ wychowanie wczesnoszkolne
ƒ zamożni Æ prywatni nauczyciele
ƒ pedagodzy – zazwyczaj niewolnicy
ƒ biedni – nauka rzemiosła itp.

• Rzym:

o

na długi okres – ideał obyczajowy – gospodarza wiejskiego

o

dominacja wychowania domowego

o

biedniejsze dzieci – szkoły elementarne ludus

o

od III w. – zmiany gospodarcze i społeczne Æ zmiany w wychowaniu

ƒ powstanie szkoły średniej Æ 7 sztuk wyzwolonych:

• gramatyka
• retoryka

• dialektyka

• arytmetyka
• geometria

• astronomia

• muzyka

o

powstanie cesarstwa – państwo popierało kształcenie publiczne (nauczyciele
mieli przywileje, ulgi, a potem pensje)

• filozofowie zajmujący się edukacją:

o

sofiści – V w. p.n.e., nauczyciele „mądrości icnoty”

ƒ starsi – Protagoras z Abdery, Gorgian z Leontinoi, Hippiasz z Elidy,

Prodiko z Keos, Antyfon

ƒ młodsi – Likofron, Alkidamos, Kseniades z Koryntu, Eutydem z

Chios, Trazymach, Kritiasz i inni

ƒ spór o wartości i możliwości, czyli granice wychowania (dotyczący

tego, czy mądrości i cnoty można się nauczyć)

o

Sokrates – podkreślał znaczenie samowychowania, samodoskonalenia
etycznego i samokształcenia intelektualnego, wychowania moralnego

ƒ metoda sokratyczna („naprowadzająca”, erotematyczna) – zadawanie

naprowadzających pytań

• metoda heuretyczna

o

Platon – założył własną szkołę, Akademię

ƒ Pierwszy system wychowania – psychologiczne uzasadnienie celu i

funkcji wychowania, rozwinięcie etycznych podstaw wychowania

o

Arystoteles – nauczyciel w Akademii Platona, nauczyciel i wychowawca
Aleksandra Wielkiego

ƒ założył własną szkołę filozoficzną
ƒ rozróżniał 3 rodzaje wychowania – fizyczne, moralne i intelektualne
ƒ wychowanie ma charakter polityczny i państwowy

o

Marek Fabiusz Kwintylian – nauczyciel retoryki, adwokat, cesarski profesor
retoryki w Rzymie (pierwszy)

ƒ dzieło – uogólnienie dotychczasowej praktyki wychowania – pierwsza

teoria wychowania i wykształcenia zawodowego

Średniowiecze

• oświata i szkolnictwo – charakter stanowy

• szkoły podporządkowane Kościołowi

• szkoły katedralne, klasztorne i parafialne
• rózga – niemal jedyny środek wychowawczy

• pierwsze uniwersytety (XII w.) – Bolonia, Paryż, Oxford, Cambridge

• 12 maja 1364 – otwarto Akademię Krakowską (obecny UJ)
• wychowanie rycerskie

• dziewczęta stanu szlacheckiego – uczono etykiety dworskiej, sztuki

• wychowanie rzemieślników – 3 stopnie: terminator, czeladnik, majster
• dominowała teoria poznania zakładająca, że wiedza nie jest sprawą rozumu, lecz

wiary

o

Wincenty z Beavais, De institurione puerorum regelium

ƒ ascetyzm
ƒ kazuistyka scholastyczna

o

św. Tomasz z Akwinu

• przeciw teorii objawienia – Piotr Abelard i Jan z Salisbury

• w Polsce – Paweł z Worczyna, Komentarz do „Ekonomiki” Arystotelesa

o

systematyzujący zbiór wykładów na temat wychowania w rodzinie

Renesans

• rola języków narodowych
• 3 szczeble szkolnictwa:

o

elementarne

o

średnie

o

wyższe

• dążenia do uwolnienia oświaty od Kościoła

• w Polsce – szkolnictwo elementarne zwane parafialnym, zwłaszcza w Wielkopolsce,

Małopolsce i na Pomorzu

• szkoła średnia była głównie dla dzieci pochodzenia szlachecko-magnackiego i

bogatych mieszczan

• Padwa – szkoła z konwiktem dla uczniów założona przez Barizza z Bergamo

• Guarino z Wrony – nowoczesny system wychowania
• najwybitniejszy – Vittorino da Feltra (kierownik szkoły rodu Gozarów w Mantui)

o

7 sztuk wyzwolonych + filozofia

• wiele szkół w Niderlandach

• w Polsce – Gdańsk i Toruń
• szkoły wyższe – głównie we Włoszech (uniw. mieszcz. Medyceuszów, Florencja)

• 1579 – jezuici Æ uniwersytet w Wilnie

• 1600 – Zamojski Æ dypl. fundacji akad. w Zamościu
• humanizm i poznanie oparte na rozumie

• ostra krytyka wychowania średniowiecznego – Erazm z Rotterdamu

• Franciszek Bacon – państwo ma czuwać nad oświatą

• idee huministyczne – Piotr Paweł Vergeria, Tomasz More
• teoretyk pedagogiki – Jan Ludwig Vives

• polscy pedagodzy – Szymon Marycjusz, Andrzej Frycz Modrzewski

Czasy nowożytne – XVII i XVIII w.

• rozwój nauk przyrodniczych i humanistycznych
• nurt demokratyczny – Jan Amos Komeński

o

demokratyzacja oświaty

o

nowe koncepcje nauczania i uczenia się oraz oświaty dorosłych

• nurt reprezentujący interesy burżuazji – John Locke

o

tabula rasa

o

wszechstronne wychowanie dla wszystkich

• nurt pedagogiki naturalistycznej – J.J. Rousseau

o

wychowanie domowe

• Polska – uniwersytety pod silnymi wpływami Kościoła
• 1717 – Prusy – obowiązek szkolny (nie był jednak przestrzegany ściśle)

• w latach 40. XVIII w. w Polsce – próby poprawy w dziedzinie oświaty

• 1740 – Stanisław Konarski – Collegium Nobilium
• problem analfabetyzmu wśród Polaków

• 1765 – Stanisław August Poniatowski – Szkoła Rycerska

• 14 października 1773 – Komisja Edukacji Narodowej – pierwszy w Polsce i Europie

państwowy urząd ds. nauczania i wychowania

• objęcie kontrolą szkół powiatowych i wojewódzkich – nowoczesne programy i

metody nauczania

• stworzenie stanu akademickiego i podniesienie roli i godności nauczycieli

XIX i XX w.

• upowszechnienie oświaty ludowej
• w Polsce – rozwój szkolnictwa elementarnego hamowany przez zaborców i rodzinną

rekreację

o

germanizacja

o

rucyfikacja

• od 1815 r. – szkoły elementarne – pod nadzorem kleru

• w XIX w. w Europie – rozwój szkoły średniej

o

gimnazjum – wykształcenie ogólne

o

szkoły realne – wykształcenie zawodowe

o

zaborcy dążyli do zahamowania rozwoju szkolnictwa średniego i wyższego

• poprawa w okresie tzw. autonomii – sejm galic. – 1866 – Rada Szkolna Krajowa

• rozwój szkolnictwa wyższego

• intensywny rozwój europejskiej myśli pedagogicznej w XIX w.

o

Jan Henryk Pestalozzi (nowe koncepcje organizowania szkół elementarnych,
metodyka nauczania początkowego)

o

Fryderyk Frobel (podstawowy teoretyczne nowoczesnego wychowania
przedszkolnego)

o

Jan Fryderyk Herbart (system pedagogiczny oparty na etyce i psychologii,
unaukowienie dydaktyki Æ herbertyzm)

o

Herbert Spencer (teoretyczne podstawy kształcenia zawodowego)

• w Polsce w XIX w. nie było dobrych warunków rozwoju

o

Jędrzej Śniadecki – próba powiązania wiedzy przyrodniczej z lekcją
wychowawczą

o

August Cieszkowski – teoria wychowania przedszkolnego

o

Bronisław Trentowski – „system pedagogiki narodowej jako umiejętności
wychowania, nauki i oświaty”

o

Jan Władysław Dawid – teoretyka i działalność oświatowa; badania
eksperymenty z dziećmi, ich światem wyobrażeń i pojęć, myśleniem i
inteligencją, rozwijaniem umysłu dziecka, jego roli i umiejętności działania

• w okresie polskiego pozytywizmu – Aleksander Świętochowski, Henryk Wernic,

Adolf Dygasiński, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus i in.

• intensywny rozwój oświaty i wychowania – pierwsze lata XX w. i międzywojnie w

rozwijających się ekonomicznie krajach

• oświata i wychowanie w Polsce w XX w. – 3 okresy:

o

międzywojenny – 1918-1939

ƒ tworzenie szkół (niepełno) 4- i 5-letnich, powszechny obowiązek

szkolny

• 1932 – reforma jędrzejewiczowska

• dwa uniwersytety – Jagielloński i Jana Kazimierza we Lwowie

(początki)

• potem – Uniwersytet Stefana Batorego trzeba było

spolonizować

• 1918 – KUL

• 1919 – Uniwersytet Poznański
• 1937/1938 – 25 szkół wyższych

• rozpowszechniony analfabetyzm

ƒ przedstawiciele – Rowid, Nawroczyński, Korczak, Grzegorzewska,

Radlińska, Przanowski, Jeżewski, Solarz, Falski, Zarzecki i in.

o

wojna i okupacja – 1939-1945

ƒ 1939 – upadek polskiego systemu oświatowego i państwa

• germanizacja i rusyfikacja

• Generalna Gubernia – likwidacja szkół średnich i wyższych, w

podstawowych i zawodowych obniżono poziom

• okupacja radziecka – w części szkół językiem wykładowym był

polski, ale w treściach nauczania – ideologia i interpretacja
naukowa w duchu propagandy stalinowskiej

• walka o zachowanie kultury polskiej

o

tajne nauczanie:

ƒ Tajna Organizacja Nauczycielstwa (TON) – Z.

Nowicki, Kazimierz Maj, Wacław Tułodziecki,
Teofil Wojeński, Czesław Wycech

ƒ Departament Oświaty i Kultury – Czesław

Wycech

ƒ tajne harcerstwo „Szare Szeregi”

o

po zakończeniu II wojny światowej – od 1945 r.

ƒ odbudowa polskiego systemu szkolnictwa w latach powojennych

• 1944-48 – próby ujednolicenia i zdemokratyzowania polskiego

systemu szkolnego

ƒ 1948-61 – zmiany strukturalne w szkolnictwie

• 1949 – Centralny Urząd Szkolnictwa Zawodowego

• 15 lipca 1961 – ustawa Æ reforma systemu szkolnictwa
• 1980 – reforma

STADIA NAUCZANIA (WG HERBARTA)

1) JASNOŚĆ – rozbicie materiału nauczania na elementy i skupienie na nich uwagi

uczniów. Zatrzymywanie się przy każdym z elementów tak długo, aby uczeń mógł
zrozumieć szczegół. Podążanie (powolne) naprzód.

2) KOJARZENIE – ogarnianie większej liczby szczegółów, wiązanie materiału nowego

z przyswojonym dawniej, zazwyczaj przez mechaniczne powtarzanie lub „swobodną
rozmowę”, która była swoistą odmianą pogadanki szkolnej.

3) SYSTEM – uporządkowanie przyswojonych wiadomości, dochodzenie do uogólnień,

umiejscowienie nowych faktów w dotychczasowym systemie wiedzy, ujęcie w całość,
uwydatnienie głównych myśli.

4) METODA – zastosowanie, wykonywanie prac i zadań, by uczeń mógł wykazać, czy

pojął główne myśli „w sposób należyty”.

Stopnie te wyznaczają tok nauczania wszystkich przedmiotów na wszystkich szczeblach
nauki szkolnej. Jest to jednak ciasny schemat metodyczny.

DYDAKTYKA „PROGRESYWNA” (JAN DWEY)

5 stopni w „pełnym akcie myślenia”:

• odczucie trudności

• wykrycie jej i określenia

• nasuwanie się i formułowanie możliwego rozwoju
• wprowadzenie przez rozumowanie wniosków z przypuszczalnego rozwiązania

• dalsze obserwacje i eksperymenty prowadzące do przyjęcie lub odrzucenia

przypuszczenia, czyli do wniosku zawierającego przeświadczenie pozytywne lub
negatywne

Między tymi etapami obserwacji – umysłowa strona całkowitego aktu myślenia.

Learning by doing

OSIĄGNIĘCIA DYDAKTYKI POLSKIEJ 2. POŁ. XX WIEKU

• przezwyciężenie jednostronności herbartowskiego i deweyowskiego formalizmu

• opracowanie i rozpowszechnienie unowocześnionej wersji nauczania problemowego

m.in. przez połączenie tego nauczania z grupową formy pracy

• zbudowanie zrębów teorii polegającej na wiązaniu teorii z praktyką (w oparciu o

konkretyzm poznania i psychologię genetyczną)

• opracowanie koncepcji wielostronnego nauczania – uczenia się

• przezwyciężenie niedostatków tzw. klasycznej wersji nauczania programowego, tzn.

programowania liniowego, rozgałęzionego i mieszanego, czego efektem jest
koncepcja programu blokowego

OGNIWA PROCESU NAUCZANIA – UCZENIA SIĘ

1) w toku podającym:

o

przygotowanie do pracy – wytworzenie u uczniów pozytywnych motywacji
sprzyjającej uczeniu się

o

podanie nowego materiału przez słowo mówione lub pisane

o

synteza podanego materiału – wyeksponowanie idei przewodnich,
podstawowych faktów itp. w celu ich uporządkowania oraz utrwalenia

o

kontrola stopnia opanowania wiadomości

2) w toku poszukujący (problemowym):

o

uświadomienie sobie przez uczniów pracujących pod kierunkiem nauczyciela
określonej trudności o charakterze teoretycznym lub praktycznym jest
punktem wyjścia do samodzielnego sformułowania problemu, który mają
rozwiązać głównie w drodze poznania bezpośredniego

o

słowne określenie napotkanej trudności

o

formułowanie hipotezy prowadzące do rozwiązania problemu

o

empiryczna weryfikacja hipotezy

o

potwierdzenie hipotezy Æ włączenie do systemu posiadanej wiedzy,
utrwalenie i zastosowanie w działalności teoretycznej i praktycznej

SPOSÓB

UCZENIA SIĘ

METODY

NAUCZANIA

SKŁADNIKI

TREŚCI

PODSTAWY STRATEGIE

DZIAŁANIA

PRZYSWAJANI
E

PODAJĄCE OPISOWE

RECEPTYWN
A

INFORMACYJNA

ODKRYWANIE

PROBLEMOW
E

WYJAŚNIAJĄC
E

BADAWCZA PROBLEMATYCZN

A

PRZEŻYWANI
E

EKSPONUJĄC
E

OCENIAJĄCE

AFEKTYWN
A

EMOCJONALNA

DZIAŁANIE PRAKTYCZN

E

NORMATYWN
E

AKTYWNA OPERACYJNA

TEORIA WYCHOWANIA

Teoria wychowania – usystematyzowana, logicznie spójna i uporządkowana wiedza o
celach, metodach, formach, treściach, systemach i organizacji procesu wychowania, jego
uwarunkowaniach i skutkach.
Powstała jako rezultat społecznego zapotrzebowania na wiedzę umożliwiającą racjonalne i
skuteczne programowanie i kierowanie procesem wychowawczym, realizowanym w ramach
instytucji i środowisk tego typu, jak rodzina, szkoła, Kościół, organizacje dziecięce i
młodzieżowe. Jest wynikiem wielowiekowej obserwacji procesu wychowawczego, ich
refleksyjnej analizy i badań oraz rezultatem twórczości intelektualnej wybitnych pedagogów i
filozofów zajmujących się tą problematyką.

Obejmuje teorię wychowania:

• moralnego

• społecznego

• obywatelskiego
• estetycznego

• zdrowotnego

• ekologicznego
• seksualnego

• religijnego

• technicznego

Przedmiotem badań teorii wychowania jest świadome i celowe oddziaływanie wychowawcze
na dzieci i młodzież, przyjmując określone koncepcje natury człowieka, społeczeństwa,
kultury i cywilizacji, uznające potrzebę uczenia się oraz:

• analiza celów wychowania oraz ich modyfikacja,
• ustalanie zasad wychowania,

• wykrywanie sprzeczności występujących w procesie wychowania,

• problematyka związków nauczania i wychowania,
• problematyka nauczyciela – wychowawcy.

B. Suchodolski wprowadził do nauk pedagogicznych takie pojęcia, jak otwarty umysł,
badawcza postawa wobec rzeczywistości i ukazał poznawcze znaczenia takich kategorii, jak
człowiek rzeczywisty i człowiek prawdziwy.

Antypedagogika (Śliwerski, Szkudlarek) Æ „wspierać, nie wychowywać!”

• źródłem inspiracji są prace i dośiadczenia Carla R. Rogersa, twórcy koncepcji grup

spotkaniowych oraz idee Jurgena Habermasa i Georga Gadamera

PEDAGOGIKA SZKOLNA

PEDAGOGIKA SZKOLNA

WCZESNOSZKOLNA OKRESU

MŁODZIEŃCZEGO

DORASTANIA

Pedagogika szkolna

• bada cele, treści programu i metody pracy szkoły (związanych z potrzebami

społecznymi i oczekiwaniami dzieci i młodzieży, aspiracjami rodziców oraz
poglądami pedagogicznymi nauczycieli)

• analizuje rolę i miejsce szkoły w realizowaniu społecznych i kulturowych ideałów

wychowawczych

• bada:

o

tradycje szkoły i jej wpływ na świadomość ideowo-moralną i społeczną
uczniów

o

system wychowania współczesnej szkoły

o

metody i formy działalności dydaktyczno-wychowawczej

o

zagadnienia integracji wychowania i nauczania

o

rolę nauczyciela w procesie dydaktyczno-wychowawczym

o

współpracę szkoły ze środowiskiem lokalnym

o

uspołecznianie procesu zarządzania szkołą

o

udział szkół w eksperymentach dydaktyczno-wychowawczych

o

współpracę szkoły z organizacjami dziecięcymi i młodzieżowymi oraz
zakładami pracy w dziedzinie preorientacji zawodowej młodzieży

o

specyfikę szkół zawodowych

o

rolę szkół ogólnokształcących w przygotowaniu młodzieży do studiów
wyższych

o

wiązanie w nauce szkolnej teorii naukowych z praktyką

o

udział szkoły w organizowaniu działalności społecznej dzieci i młodzieży na
rzecz środowiska lokalnego

o

wpływ czynników cywilizacyjnych – nauki i techniki na funkcjonowanie
dydaktyki i wychowania szkoły oraz na jej społeczny prestiż

Funkcje szkoły:

• przekazywanie lub zdobywanie wiedzy i społeczeństwie, przyrodzie, kulturze, nauce i

technice

• zapoznawanie z dorobkiem nauki i kultury
• zachowanie trwałości tradycji i wiedzy o przeszłości

• prezentacja dokonań ludzkości w rozwoju myśli naukowej i kultury materialnej,

techniki

• przekaz wiedzy o przeszłości

• kształtowanie różnych sprawności (instrumentalnych, elementarnych,

specjalistycznych, intelektualnych)

• rozwój osobowości uczniów
• pomoc w rozumnym kierowaniu własnym rozwojem i w dokonywaniu wyborów

życiowych przez wychowanków

• przygotowywanie do udziału w życiu społecznym

• oferowanie świata wartości, przedstawień świata idei, ideologii wyznaczającej życie

społeczne, światopoglądu

• doradcze, konsultacyjne

Dysfunkcjonalność szkoły

Krytyka szkoły Æ różne propozycje rozwiązań:

• reforma

• doskonalenie tej instytucji
• likwidacja szkoły

PROBLEMY PEDAGOGIKI WCZESNOSZKOLNEJ

Kształcenie i wychowanie dzieci w klasach I-III (ok. 7-10 l.)

• w wielu krajach – przedszkole + początkowe lata w szkole

Rozwój poznawczy dzieci (myślenie, pamięć, język itd.)

• teorie Piageta, Eriksona (teoria psychoanalityczna), Bandury (teoria społecznego

uczenia się), Flavella (teoria przetwarzania informacji), Bowlby’ego (teoria
etologiczna opisująca zachowania społeczne), Gibsona (teoria rozwoju perepcyjnego)

Nauczanie a rozwój

PEDAGOGIKA DZIAŁALNOŚCI KULTURALNO-OŚWIATOWEJ

Bada:

• metody, treści i formy uczestnictwa dzieci i młodzieży w kulturze lokalnej,

regionalnej , narodowej i ogólnoludzkiej

• wpływ środków masowego przekazu na potrzeby, zainteresowania i aspiracje życiowe

dzieci i młodzieży

• wykorzystanie przez szkołę i rodzinę dorobku kultury dla realizacji ich ideałów

wychowawczych

• możliwości włączenia idei, wzorów, wartości i norm kultury do regulacji zachowania

dzieci i młodzieży, do realizacji celów i zadań wychowania intelektualnego,
estetycznego, społecznego i moralnego

• możliwości tworzenia optymalnych warunków w szkole, rodzinie, organizacjach

młodzieżowych i dziecięcych, w domach kultury i klubach młodzieżowych, do
mądrego, odpowiedzialnego wyboru wartości kulturowych

PEDAGOGIKA SPOŁECZNA

Bada:

• wpływ różnych systemów społecznych, środowiskowych i tradycyjnych na rozwój i

wychowanie młodego pokolenia

• wpływ różnych grup, środowisk i kręgów społecznych na funkcjonowanie instytucji

wychowania i zachowania oraz rozwój osobowości dzieci i młodzieży

• wpływ różnych tradycji społecznych na cele, treść i metody oraz formy działania

różnych instytucji oświatowych i wychowawczych

• wpływ różnych form życia społecznego na kształtowanie poglądów, aspiracji i postaw

młodzieży

Wykrywa zależności między różnego typu instytucjami i wymaganiami społecznymi a
wychowaniem i rozwojem osobowości dzieci i młodzieży.

Pedagogika społeczna = teoria praktycznego działania wychowawczego w środowisku.

• powstała z braku zgody ludzi wrażliwych i twórczych na biedę i upośledzenie

człowieka

• powstała ok. 2. poł. XIX wieku
• prekursorzy:

o

Robert Owen (1771-1858)

o

Ludwik Krzywicki (1859-1941)

o

Helena Radlińska (1879-1954)

o

Mary Rihmond (1861-1922, teoretyk opieki publicznej)

o

Ryszard Wroczyński (1909-1984)

Środowisko – składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i
wywołują określone reakcje psychiczne.

Środowisko lokalne – obok rodziny jest to najważniejszy czynnik socjalizacji.

• zbiorowość społeczna zamieszkująca niewielki, względnie zamknięty obszar

• instytucje służące organizacji życia zbiorowego (np. Kościół, szkoła, instytucje

usługowe)

ŚRODOWISKO LOKALNE

2 TYPY ZBIOROWOŚCI

CELOWE

STOWARZYSZENIE

Przynależność dobrowolna

Grupa zorganizowana wg reguł formalnych

Posiada określone cele


Posiada strukturę, organizację wewnętrzną i
członków


Kieruje się ustalonymi wzorami zachowań



Posługuje się ustalonymi sankcjami wobec
członków

SPONTANICZNE

WSPÓLNOTA

Przynależność zdeterminowana urodzeniem

Wynik aprobaty społecznej, jest nieformalne

Cele nie są artykułowane, nie mają postaci
pisanej

Struktura, organizacja i członkowie są
określane zasadami tradycji i poczuciem
przynależności

Rządzą w niej uznanie za właściwe wzorce
zachowania, obowiązuje grupowy
konformizm

Istnieje system kontroli społecznej

PEDAGOGIKA PRACY

T. Nowacki, S. Kaczor, Z. Wiatrowski, J. Nowak

Pedagogika pracy – dyscyplina pedagogiki, której centrum zainteresowania jest skierowane
na relację człowiek – praca.

Bada:

• wpływ szkoły na przygotowanie młodzieży do rozumienia społecznego sensu

wykonywanej pracy i do jej umiejętnego, zgodnego z wymaganiami nauki i
oczekiwaniami społecznymi

• czy i w jakim zakresie szkolnictwo zawodowe przygotowuje młode pokolenie do

pracy zawodowej, wykwalifikowanej, profesjonalnej, racjonalnej, dobrze
zorganizowanej, twórczej

• czy przysposabia do ewentualnej zmiany zawodu związanej z przeobrażeniami na

rynku pracy

• wpływ pracy na kształtowanie systemu wartości człowieka, na poziom jego

zadowolenia z wykowywanej pracy, na jego umiejętność doskonalenia warsztatu
metod i form pracy zawodowej

Działy:

• pedagogika przemysłowa

• pedagogika zakładu pracy

• pedagogika gospodarcza
• pedagogika rolnicza

Praca – każda działalność, której wynikiem jest produkt materialny, wytwór służący do
zaspokajania potrzeb duchowych człowieka lub usługa.

• formalna – praca zawodowa

• nieformalna – prace pozazawodowe (np. prace domowe, praca na działce, prace

związane z przygotowywaniem wycieczek lub wypoczynku)

Poza pracą – czynności fizjologiczne, pełny wypoczynek, zabawa, sport, rozrywki.

Pedagogika przedzawodowa – problematyka kształcenia przedzawodowego (procesy
dokonujące się w rodzinie, przedszkolu, szkole podstawowej, gimnazjum, liceum
ogólnokształcącym).

Kształcenie zawodowe – ogół celowo zorganizowanych czynności i procesów,
umożliwiających przygotowywania do określonego zawodu, zwłaszcza przygotowywania do
pracy zawodowej w konkretnej gałęzi gospodarki narodowej na przewidzianym w celach
kształcenia stanowisku.

Andragogika pracy – kształcenie, dokształcanie i doskonalenie zawodowe osób dorosłych.

Zawodoznawstwo – wiedza o zawodach jako zjawisko wynikłych z podziału pracy,
różnorodność zadań zawodowych, wykonywanych w społeczeństwie.



Dyscypliny współpracujące:

• filozofia pracy

• nauki techniczne i przyrodnicze

• socjologia pracy
• fizjologia pracy

• prakseologia

• nauki o kierownictwie

PEDAGOGIKA TURYSTYKI

Bada:

• wpływ udziału w zajęciach turystycznych na kształtowanie się osobowości dzieci i

młodzieży

• cele, treści, formy i metody wychowania przez turystykę i krajoznawstwo

PEDAGOGIKA PORÓWNAWCZA

Marc-Antoine Jullien de Paris – początek badań nad sposobem wychowania młodzieży w
różnych krajach (praca Szkice i przygotowania prezdwstępne do pracy o wychowaniu
porównawczym, 1817)

1925 – Międzynarodowe Biuro Wychowania, siedziba w Genewie

• wyd. „Międzynarodowe Roczniki Wychowania”

Pedro Rossello – zasady determinujące prądy w wychowaniu

• I zasada: „Szkoła i życie społeczne znajdują się w stosunku wzajemnego na siebie

oddziaływania.”

• II zasada: „Fakty pedagogiczne znajdują się w stosunku wzajemnej od siebie

zależności. Zmiany zachodzące w pierwszej części systemu szkolnego wywołują
różnorodne zmiany w pozostałej jego części.”

Izaak Kandel: wielkie problemy oświaty wszędzie są te same, ale sposoby ich rozwiązań są
różne

Nicholas Hans: wychowanie to wyraz zewnętrznego charakteru narodowego tworzącego się
przez stulecia, rozwoju kultury, języka, religii, warunków społecznych, położenia
geograficznego, losów historycznych. Wychowanie to funkcja charakteru narodowego, ale też
ten charakter kształtuje.

J.A. Lauwerys – doceniał czynnik historycznych, ale za najważniejsze uważał istnienie
związku między filozofią a wychowaniem.

Fryderyk Schneider: zadanie pedagogiki – dążenie do wykrycia sił napędowych, które
określają rzeczywistość oświaty, nadaje wychowaniu siły żywotne. Zaliczał do nich:

• charakter narodowy,

• środowisko geograficzne,

• poziom nauki i kultury,
• filozofię,

• system ekonomiczno-polityczny,

• religię,
• historię,

• wpływy przejęte z in. krajów,

• osiągnięcie nauk pedagogicznych.

Najczęściej stosowane wskaźniki statystyczne:

• wskaźnik obrazujący proporcje między liczbą dzieci w wieku szkolnym a ogólną

liczbą ludzi Æ informacja o tzw. „obciążeniu” społecznym dziećmi w wieku
szkolnym

• wskaźnik wyrażający proporcję między liczbą dzieci w danym wieku,

uczęszczających do szkoły a ogólną liczbą dzieci w tym wieku Æ informacja o
stopniu upowszechnieniu nauczania szkolnego

• wskaźnik podający liczbę studentów przypadających na 10 000 ludności Æ

informacja o upowszechnieniu szkolnictwa wyższego

• wskaźnik przedstawiający stosunek między liczbą dzieci rozpoczynających naukę na

określonym szczeblu szkolnym a liczbą dzieci kończących ten szczebel Æ informacje
o tzw. odsiewie szkolnym Æ można ustalić faktyczne upowszechnienie wykształcenia
podstawowego lub średniego

Proces porównywania w pedagogice:

• opis – daje obraz przedstawiający zjawisko

• interpretacja – analiza i uporządkowania faktów Æ ich wyjaśnianie
• zestawienie – tu widać podobieństwa i różnice

• właściwe porównanie – ustalanie oceny porównywalnych faktów zgodnie z

określonymi kryteriami

PEDAGOGIKA OPIEKUŃCZA

H. Radlińska, R. Wroczyński, Aleksader Kamiński, Marian Balcerek, Zdzisław Dąbrowski,
Marian Jakubowski, Irena Jundziłł, Janina Maciaszkowa, Jerzy Wołczyk

• najbardziej wielostronnie przedstawił drogę kształtowania się i problematykę

specjalizacji opiekuńczej Zdzisław Dąbrowski

Przedmiot badań:

• sytuacje wymagające opieki (potrzeby dziecka i potrzeby opiekuńcze: przyczyny

występowania, przejawy, skutki, diagnostyka i kwalifikacja tych potrzeb)

• cele opieki i zadania opiekuńczo-wychowawcze

• funkcje opieki nad dzieckiem

• proces opiekuńczo-wychowawczy

• system opieki nad dzieckiem

• metodologia badań i metodyka działania opiekuńczo-wychowawczego
• wychowanek i wychowawca

Cele opieki:

• opieka profilaktyczna – ukierunkowana na zapobieganie sytuacji zagrożenia, na

usuwanie lub neutralizowanie czynników zagrożeń, by nie dopuścić do ich zadziałania

• opieka interwencyjna – ukierunkowania na usunięcie przedmiotu opieki społecznej

spod wpływu już działających czynników zagrożenie

• opieka kompensacyjna – ukierunkowana na usuwanie lub neutralizowanie następstw

zagrożeń rzeczywistych, gdy czynnik zagrożenia pozostawia negatywne skutki

Potrzeby dziecka:

• związane z rozwojem fizycznym (biolog.)

• związane z rozwojem psychicznym

• związane z rozwojem społecznym
• związane z rozwojem kulturalnym

oraz potrzeby:

• wynikające z funkcjonowaniem rodziny

• związane z działalnością szkoły
• związane z aktywnością dziecka w środowisku zamieszkania

• wynikające z właściwości organizmu dziecka

Opieka nad dzieckiem może być statyczna lub dynamiczna.

Opieka – działania podejmowane przez osoby lub instytucje wobec dzieci w związku z
faktycznymi lub potencjalnymi sytuacjami zagrożeń oraz ich następstwami.

Schemat terminologii w opiece nad dzieckiem

Pojęcia ogólne

Opieka nad dzieckiem

Istota Przedmiot

Podmiot Treść

Sytuacja
zagrożenia

Stan sił własnych
dziecka

Dziecko
(niepełnoletni)

Opiekun

Środki i
czynności
stosowane w
działaniu

Pojęcia

szczegółowe

Rodzaj sytuacji
zagrożenia wg
czynników
powodujących
zagrożenie

Stan zagrożenia
(potencjalnego,
rzeczywistego),
skutki zagrożeń

Stan sił własnych
dziecka:
- ma w pełni
- ma w
ograniczonym
zakresie
- nie ma
- nie chce
- nie potrafi

Wiek i płeć
dziecka

Sytuacja
społeczna, gł.
udział w kręgach
środowiskowych,
zwłaszcza w
placówkach
systemu edukacji

Świadomość
zagrożeń:
- pełna
- niepełna
- brak

Status prawny
podmiotu
- osoby fizyczne
- grupy i
organizacje społ.

Motywy
podejmowania
opieki:
- filantropijne
- charytatywne
- solidarność
społ.
- idea praw
dziecka do opieki

Rodzaj
zastosowanych
środków i
czynności

Rodzaj
środowiska
opieki i
wychowania

Zakres i czas
trwania opieki:
- całkowita
- częściowa
- doraźna
- okresowa
- stała

Pojęcia

syntetyczne

1. proces opiekuńczo-wychowawczy
2. system opieki nad dzieckiem
3. polityka opiekuńcza
4. formy opieki nad dzieckiem
5. aparat opieki nad dzieckiem

Formy opieki nad dzieckiem w Polsce

Resort

Opieka całkowita Opieka

częściowa

Pracy i
Spraw
Socjalnych

Ochrona

macierzyństwa oraz ochrony praw

młodocianych pracowników

Renty i zasiłki dla dzieci i rodzin z tytułu
ubezpieczeń społ.

Pomoc materialna i poradnictwo dla bezrobotnych

Sprawied-
liwości i
Spraw
Wewn.

Policyjne izby dziecka
Schroniska dla nieletnich

Zakłady wychowawcze i poprawcze

Ochrona praw dziecka (opieka prawna, kuratela,
poradnictwo prawne)

Profilaktyka przestępczości nieletnich

Opieka nad dzieckiem w rodzinie

Edukacji
Narodowej

Rodzina własna (naturalna, adopcyjna)

Rodzina zastępcza

Rodzinny dom dziecka

Różne formy pomocy materialnej dla dziecka w
rodzinie

Poradnictwo opiekuńczo-wychowawcze dla
rodziców i opiekunów

Opieka nad dzieckiem w szkole

Internat szkolny

Internat międzyszkolny

Bursa

Ośrodek szkolno-wychowawczy

Opieka zakładowa

Pogotowie opiekuńcze

Dom dziecka

Dom wczasów dziecięcych

Specjalny zakład (ośrodek) wychowawczy

Ogniska wychowawcze (wobec dzieci zam.
w ognisku)

Funkcje opiekuńczo-wychowawcze szkoły:
elementarne, kompensacyjne, integracyjne

Przedszkole














Ognisko wychowawcze (wobec dzieci
dochodzących lub dojeżdżających na zajęcia)

Opieka środowiskowa w miejscu zamieszkania dziecka

Świetlice, osiedlowe kluby dziecięce i
młodzieżowe, ogrody jordanowskie, place zabaw,
placówki kulturalne dla dzieci i młodzieży (MDM,
PM)

Zdrowia i
Opieki Społ.

Rodziny opiekuńcze dla dzieci do 3 r. życia

Domy małego dziecka

Szpitale dziecięce i oddziały dziecięce w
szpitalach

Pomoc materialna dla małych dzieci i rodzin
znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej

Żłobki dzienne

Poradnictwo lekarza ogólnego i specjalistów

Prewentoria, sanatoria dziecięce

Domy pomocy społecznej dla dzieci
głęboko upośledzonych

Poradnictwo w zakresie zdrowia psychicznego

PEDAGOGIKA SPECJALNA

Pedagogika specjalna – dyscyplina zajmująca się osobami wymagającymi szczególnego
potraktowania ze względu na specyficzny stan ich organizmu i osobowości.

• teoria i praktyka wychowania jednostek upośledzonych (O. Lipkowski)

• system wiedzy i umiejętności praktycznych dotyczący oddziaływania na osoby z

deficytem rozwojowym, niedorozwojami, upośledzeniem rozmaitych struktur
somatycznych oraz motywacyjno-instrumentalnych

2 odmiany:

• pedagogika rewalidacyjna (validus ‘silny, mocny, skuteczny’) – teoria i praktyka

wychowania i kształcenia osób z deficytami somatycznymi

o

teoria i praktyka oddziaływania na osoby niepełnosprawne

ƒ edukacja socjalna – specjalne metody, ale chodzi o efekt „bycia

niespecjalnym”

ƒ rodzaj niepełnosprawności:

• fizjologiczno-organiczna
• duchowo-kulturowa

ƒ subdyscypliny:

• oligofrenopedagogika – pedagogika upośledzonych umysłowo

• surdopedagogika – pedagogika niedosłyszących i

niesłyszących

• pedagogika terapeutyczna (lecznicza) – defektologia,

związana z przywracaniem lub usprawnianiem osób przewlekle
chorych, chronicznie zagrożonych zdrowotnie

• logopedia, patologopedia

• pedagogika resocjalizacyjna – teoria i praktyka wychowania i kształcenia osób z

zaburzeniami społecznego przystosowania

o

podstawowe zagadnienia:

ƒ ustalenie nadrzędnych, etapowych i operacyjnych celów wychowania

resocjalnego

ƒ określenie wyjściowego stanu osobowości, postaw i manifestacji

zachowań i psychospołecznych determinantów tych stanów

ƒ ustalanie wyjściowej sytuacji wychowawczej, w jakiej znajdują się

osoby wychowywane i wychowujące

ƒ konstruowanie teoret. i prakt. modeli optymalnego oddziaływania

opiekuńczego, wychowawczych i terapeutycznych na osoby mające
trudności w społecznym funkcjonowaniu

rewalidacja – działalność prowadząca do usprawniania umacniania słabej i defektywnej
jednostki ludzkiej

resocjalizacja – ponowna, prawidłowa socjalizacja usprawniająca społeczne funkcjonowanie
w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole, zakładzie pracy itp.

PEDAGOGIKA ZDROWIA

Wychowanie zdrowotne – dyscyplina zajmująca się kształtowaniem nawyków służących
konserwacji i doskonaleniu zdrowia, rozwijanie pozytywnego zainteresowania zdrowiem w
oparciu o niezbędne wiadomości i wzorce, formowanie postawy umożliwiającej skuteczną
profilaktykę, ratownictwo, leczenie, pielęgnowanie i stosowanie wymogów higieny w życiu
jednostki i zbiorowości ludzkiej (Edward Mazurkiewicz)

Macierze wychowania zdrowotnego:

• higiena szkolna

• wychowanie fizyczne

zdrowie:

• psychiczne
• fizyczne

• publiczne

Tematyka:

• kwestie elementarne:

o

higiena osobista

o

higiena otoczenia

o

higiena żywienia

o

higiena pracy

o

higiena wypoczynku

o

zasady bezpieczeństwa

o

ochrona zdrowia psychicznego

o

walka z nałogami

o

zapobieganie chorobom zakaźnym

• działania ratownicze

o

pierwsza pomoc w nagłych wypadkach

o

zasady korzystania z usług służby zdrowia

o

reguły związane z użyciem leków itp.

• działania zmierzające do czynnego doskonalenia zdrowia (najważniejsze)

o

ćwiczenia ruchowe

o

wychowanie rodzinne

o

wychowanie seksualne

o

zasady samokontroli zdrowia

o

zasady samokontroli rozwoju

Ekoedukacja

NAUKI POMOCNICZE PEDAGOGIKI

• psychologia rozwojowa

• psychologia wychowawcza

• socjologia
• filozofia

• etyka

• historia kultury
• prakseologia pedagogiczna

• kulturoznawstwo

• ekonomia
• politologia

• prawo