1

Szkoła Policji w Katowicach

Postawy, stereotypy, wiedza i doświadczenie

policjantów dzielnicowych na temat ofiar

przemocy domowej na podstawie badań własnych

Opracowanie:

nadkom. Katarzyna Bodzioch

kom. Danuta Poważa

Zakład Ogólnozawodowy

S

Z

K

O

ŁA POL

IC

J

I

Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2010

2



Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2010

Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej
techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.

Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

3

Spis treści

Wstęp

5

Rozdział 1
Ogólne wiadomości dotyczące przemocy domowej
w kontekście przeprowadzonych badań

7

Rozdział 2

Opis badań

12

Rozdział 3

Omówienie wyników badań wraz z wnioskami

15

Rozdział 4

Wnioski końcowe

28

Literatura

31

4

5

Wstęp

Przemoc domowa jest zjawiskiem występującym wśród wszystkich grup

społecznych, niezależnie od statusu materialnego, wykształcenia czy wykonywanego

zawodu. Jednocześnie jest to przestępstwo, które jak żadne inne budzi wiele

kontrowersji związanych ze społecznym przyzwoleniem i zasadą niewtrącania się

w sprawy rodzinne. Istnieje wiele stereotypów na temat przemocy domowej,

wynikających z braku wiedzy na temat mechanizmów jej funkcjonowania, zarówno

jeżeli chodzi o ofiarę jak i sprawcę oraz z powielanych społecznie dysfunkcyjnych

wzorców rodziny, w której występuje demonstracja i wykorzystywanie siły lub władzy

w sposób krzywdzący najsłabszych członków rodziny.

Policjant jako przedstawiciel prawa zobowiązany jest do udzielania skutecznej

pomocy ofiarom przestępstw. Jako członek określonej społeczności, policjant również

podlega jej wpływom. Dlatego też panujące w danym społeczeństwie przekonania

i mity mogą wpływać na postawy policjantów wobec ofiar pomocy domowej, na

przebieg kontaktu z nimi oraz efektywność udzielanej pomocy.

Wychodząc z założenia, że na postawy wobec ofiar przemocy wpływają nie

tylko mity i stereotypy panujące w danym środowisku, ale również wiedza

i doświadczenie osób mających kontakt z tym zjawiskiem, postanowiłyśmy przyjrzeć

się zarówno przekonaniom, jak i wiedzy policjantów. Ponadto, aby nasze badania

mogły być wykorzystane praktycznie, uznałyśmy, że najłatwiej obalić mity

i utrwalone stereotypy poprzez podniesienie świadomości, odwołując się do wiedzy

i doświadczenia. By jednak zrobić to skutecznie, najpierw chciałyśmy poznać deficyty

w tym zakresie.

Przyjmując, że policjanci dzielnicowi z racji zakresu obowiązków najczęściej

mają do czynienia z ofiarami przemocy domowej oraz, że ich rola w pomocy

pokrzywdzonym i w przeciwdziałaniu temu zjawisku ze strony Policji jest największa,

postanowiłyśmy przebadać właśnie tę grupę.

6

7

Rozdział 1

Ogólne wiadomości dotyczące przemocy domowej

w kontekście przeprowadzonych badań

Na potrzeby badań przyjęłyśmy definicję przemocy w rodzinie wg Ogólnopol-

skiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”: „(…) to

zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw członkowi rodziny,

naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody”

1

.

Przemoc tę charakteryzuje:

•

intencjonalność, co znaczy, że jest to działanie zamierzone i ma na celu

kontrolowanie i podporządkowanie ofiary,

•

nierównomierność sił, tzn. sprawca ma jakąkolwiek przewagę nad ofiarą,

•

naruszenie przez sprawcę praw i dóbr osobistych, np. prawa do nietykalności

fizycznej, godności, szacunku,

•

powodowanie przez sprawcę bólu i cierpienia.

Z pojęciem przemocy ściśle związane jest przestępstwo znęcania się. Znawcy

problematyki przyjmują, że termin „znęcanie się” zakłada powtarzalność,

wielokrotność działania sprawcy, za dopuszczalne przyjmując jednorazowość

działania, jeżeli charakteryzuje je dłuższy czas trwania i jest połączone z dręczeniem

ofiary

2

.

Wiele społeczeństw aprobuje przemoc w domu. Świadczą o tym chociażby

powszechnie panujące mity, stereotypy, przysłowia i porzekadła utrudniające

prawidłowe reagowanie na akty brutalności czy okrucieństwa wobec najbliższych.

Szkodliwość tych mitów polega na tym, że przekonują świadków o słuszności braku

reakcji z ich strony na przemoc, ofiary zmuszają do milczenia, a sprawców

utwierdzają w poczuciu bezkarności.

1

H.D. Sasal, Niebieskie karty. Przewodnik do procedury interwencji Policji wobec przemocy w rodzinie,

Warszawa 1998, s. 17.

2

J. Bryk, Przestępstwo znęcania się, Szczytno 2003, s. 61, za Wymiana doświadczeń w zakresie wybranych

aspektów funkcjonowania psychologów w Policji, red. T. Szankin, Szczytno 2008.

8

Najczęściej funkcjonujące mity o przemocy w rodzinie to:

1. Przemoc w rodzinie to prywatna sprawa, nikt nie powinien się wtrącać.

Nieprawda

Przemoc, wykorzystywanie, bicie, krzywdzenie osób bliskich jest przestępstwem, tak

samo groźnym i podlegającym karze, jak przemoc wobec obcych. Bycie w związku

małżeńskim, mieszkanie pod jednym dachem oraz władza rodzicielska nie stanowi

okoliczności zezwalającej na przemoc, ani nie znosi odpowiedzialności za popełnianie

czynów karanych przez prawo.

2. Przemoc zdarza się tylko w rodzinach z marginesu społecznego.

Nieprawda

Przemoc w rodzinie występuje we wszystkich grupach społecznych, niezależnie od

poziomu wykształcenia czy sytuacji materialnej.

3. Przemoc jest wtedy, gdy są widoczne ślady na ciele ofiar.

Nieprawda

Przemoc to nie tylko działania pozostawiające siniaki, złamania czy oparzenia, to

także poniżanie, obelgi, zmuszanie do określonych zachowań, grożenie, zastraszanie.

4. Jeśli ktoś jest bity to znaczy, że na to zasłużył.

Nieprawda

Nikt nie zasługuje na bicie, krzywdzenie, maltretowanie bez względu na to, co zrobił,

czy powiedział. Nikt nie ma prawa znęcać się, poniżać, bić innych.

5. Policja nie powinna interweniować w sprawach rodzinnych.

Nieprawda

Przemoc domowa nie jest sprawą rodzinną, jest przestępstwem ściganym przez prawo.

Policja jest powołana dla ochrony bezpieczeństwa osób, zapobiegania popełnianiu

9

przestępstw i ścigania sprawców przestępstw bez względu na to, czy ofiara należy do

rodziny sprawcy, czy nie.

6. Ofiary przemocy w rodzinie akceptują przemoc.

Nieprawda

Ofiary przemocy domowej zawsze próbują się bronić, ich działania są jednak mało

skuteczne. Wypróbowują różne, często nieracjonalne strategie obronne, które

w konsekwencji powodują nasilenie przemocy.

7. To był jednorazowy incydent, który się nie powtórzy.

Nieprawda

Przemoc domowa rzadko jest jednorazowym incydentem. Jeżeli nie zostaną podjęte

stanowcze działania wobec sprawcy – przemoc się powtórzy. Policja zwykle jest

wzywana w ekstremalnych sytuacjach, gdy przemoc ma już długą historię.

8. Gdyby naprawdę ofiara cierpiała, odeszłaby od sprawcy.

Nieprawda

Ofiary naprawdę cierpią, nikt nie lubi być bitym i poniżanym. To, że ofiary nie

odchodzą od sprawcy wynika zwykle z ich zależności od nich, z trudności

mieszkaniowych, z przekonań odnośnie małżeństwa, z nacisków jakim są poddawane

ofiary ze strony sprawcy, a także rodziny, kolegów, sąsiadów.

9. Przyczyną przemocy w rodzinie jest alkohol.

Nieprawda

Nawet uzależnienie od alkoholu nie zwalnia od odpowiedzialności za czyny

dokonywane pod jego wpływem. Alkohol jedynie ułatwia stosowanie przemocy,

sprawcy często piją po to, by znęcać się i bić swoich bliskich, a stanem nietrzeźwości

próbują usprawiedliwiać swoje zachowania, by uniknąć odpowiedzialności.

10

10. Gwałt w małżeństwie nie istnieje.

Nieprawda

Gwałtem jest doprowadzenie innej osoby do poddania się czynowi nierządnemu lub

do wykonania takiego czynu, stosując przemoc, groźbę bezprawną lub podstęp (patrz

art. 197 k.k.) i nigdzie nie jest napisane, że nie dotyczy to osób bliskich napastnika.

Każdy ma prawo do decydowania o swoim życiu intymnym, akt ślubu nie odbiera tego

prawa.

11. Osoby używające przemocy muszą być chore psychicznie.

Nieprawda

Nie ma bezpośredniego związku między przemocą a chorobą psychiczną. Przemoc jest

demonstracją siły i chęcią przejęcia całkowitej kontroli i władzy nad drugą osobą.

Podstawową i często pierwszą instytucją, z którą stykają się ofiary przestępstw

jest Policja. Często, z różnych przyczyn, ofiary są niezadowolone z kontaktu z Policją.

W przypadku ofiar przemocy domowej nieotrzymanie od Policji adekwatnej pomocy

i wsparcia ma szczególnie negatywny wpływ na ofiary. Przemoc domowa jest bowiem

przestępstwem specyficznym, rozgrywającym się w zamkniętym środowisku

rodzinnym, często odgradzającym się nie tylko od jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz,

ale wszelkich form kontaktów spoza rodziny. Przestępstwo to powodowane przez

najbliższych uderza w najbardziej osobistą sferę psychiczną i fizyczną człowieka.

Dlatego pomoc nie polega tylko na doraźnej interwencji, ale przede wszystkim na

potraktowaniu jej jako całościowego problemu, który wymaga współpracy wielu

instytucji. Szczególnie ważny jest pierwszy kontakt z Policją, który powinien dać

ofierze wsparcie i tym samym wyposażyć ją w siłę do dalszych działań. Ofiara, która

nie uzyska wsparcia, nie tylko nie będzie chciała dalej współpracować z Policją, ale

przede wszystkim zostanie utrwalony u niej syndrom „wyuczonej bezradności”, czyli

przekonanie, że nic nie da się zrobić, a każda próba wyjścia z traumatycznej sytuacji

nie tylko nie zmieni dotychczasowego położenia, ale wręcz go pogorszy.

11

Niezwykle istotny jest pierwszy kontakt pomiędzy ofiarą przemocy a Policją.

Zaistniałe wówczas relacje budują trwały i często nieodwracalny stosunek ofiary

przemocy domowej do „stróżów prawa” i kształtują formę dalszej współpracy.

Z powyższych względów niezwykle ważne jest, aby tzw. policjanci pierwszego

kontaktu, a więc obsady patroli interwencyjnych i dzielnicowi, byli odpowiednio

przygotowani do przeprowadzenia skutecznej interwencji wobec sprawcy, ale również

do działania ze szczególną uwagą wobec ofiary. Śmiało można założyć, że jeśli

podczas pierwszego spotkania, zwykle bardzo nerwowego, następującego tuż po ataku

sprawcy, policjant zniechęci ofiarę swym niewłaściwym i rutynowym postępowaniem,

traci tym samym szansę na dalszą współpracę. Pierwszy kontakt może się więc wtedy

okazać ostatnim. Policjant pierwszego kontaktu musi zostać wyposażony

w podstawową wiedzę z dziedziny psychologii oraz obowiązujących przepisów prawa.

Powinien poznać mechanizm działania przemocy domowej, przyczyny postępowania

sprawcy, psychikę ofiary.

Doświadczenia osób pomagających ofiarom przemocy w rodzinie pokazują, że

wymagają one specyficznego podejścia i pomocy, odmiennego niż w przypadkach

pozostałych rodzajów przestępstw, wobec których interweniuje Policja (np. rozbojów

czy kradzieży). Policjant ma tutaj do czynienia z przestępstwem, bądź jego

domniemaniem, gdzie ten sam sprawca wielokrotnie, przez długi okres stosuje

przemoc wobec tej samej ofiary. Zapewnienie bezpieczeństwa nie polega jedynie na

działaniach doraźnych, np. odwiezieniu do izby wytrzeźwień nietrzeźwego sprawcy

czy zatrzymanie go do wyjaśnienia. Trzeba pamiętać, że sprawca przemocy domowej

wcześniej czy później wróci do ofiary i może chcieć wziąć na niej odwet. Dlatego

ważne jest, aby potraktować to przestępstwo jako groźne źródło cierpienia, zagrożenia

i dysfunkcji nie tylko pojedynczego człowieka, ale również rodziny i społeczeństwa.

Pamiętać należy, że przemoc w rodzinie modeluje zachowania aspołeczne,

przestępcze, jest czynnikiem kryminogennym.

12

Rozdział 2

Opis badań

Zdając sobie sprawę z ogromnej roli, jaką odgrywa policjant w całym systemie

pomocowym, a jednocześnie mając świadomość, iż żyjąc w określonym

społeczeństwie, może on ulegać wpływom tego społeczeństwa, chciałyśmy zbadać

postawy i stereotypy policjantów wobec ofiar przemocy domowej.

Badania zostały zainspirowane wypowiedziami i przekonaniami policjantów

dzielnicowych pracujących w jednostkach terenowych, z którymi spotykałyśmy się na

kursach doskonalących i specjalistycznych w Szkole Policji w Katowicach. Na

decyzję o ich przeprowadzeniu wpłynęły również kontakty z psychologami z Ośrodka

Interwencji Kryzysowej, pracownikami różnych podmiotów pomocowych oraz

ofiarami przemocy domowej, z których wynikało, że działania ze strony Policji w

zakresie pomocy ofiarom przestępstw są odbierane jako mało skuteczne. Problem ten

został również wskazany jako istotny przez przełożonych na odprawie naczelników

prewencji. Z przeprowadzonych rozmów oraz naszych własnych spostrzeżeń

wynikało, że policjanci są – najogólniej rzecz ujmując – niezadowoleni i dość

krytycznie nastawieni do kontaktów z ofiarami przemocy domowej. Podkreślić warto,

że sami policjanci sygnalizowali, iż są sfrustrowani tym, że mimo starań z ich strony,

pomoc ta okazała się nieskuteczna, co z kolei rodziło poczucie bezradności u samych

ofiar oraz przekonanie innych podmiotów pomocowych, że Policja niewiele robi

w tym zakresie.

Celem badań było określenie postaw i przekonań dzielnicowych związanych

z przemocą domową oraz ich wiedzy i doświadczeń zawodowych w tej dziedzinie.

Pozwoli to na wskazanie potrzeb w zakresie doskonalenia zawodowego

z psychologicznych aspektów przemocy domowej oraz kierunku zmian w zakresie

dotychczasowych szkoleń z tej tematyki.

Grupa badawcza liczyła 265 osób – słuchaczy kursów doskonalących

i specjalistycznych dla dzielnicowych w Szkole Policji w Katowicach.

13

Płeć nie różnicuje grupy badawczej, gdyż wśród respondentów były tylko 4

kobiety. Średnia wieku badanych to 32 lata, średnia stażu jako policjant to 9 lat, w tym

jako dzielnicowy 3 lata.

Badania przeprowadzono za pomocą dwóch ankiet.

1.

Ankieta badająca policjantów w zakresie:

•

przekonań na temat zjawiska przemocy wobec kobiet,

•

przekonań na temat sprawców,

•

doświadczeń osobistych dotyczących prowadzenia spraw związanych

z przemocą domową.

Ankieta:

•

zawiera 30 pytań,

•

skala 1-7 (nigdy… zawsze).

2.

Ankieta badająca policjantów w zakresie postaw i przekonań dotyczących:

•

społecznych aspektów zjawiska przemocy domowej,

•

mitów i stereotypów na temat sprawców,

•

mitów i stereotypów na temat ofiar.

Ankieta:

•

zawiera 20 pytań,

•

skala 1-7 (całkowicie się nie zgadzam….całkowicie się zgadzam).

Postawa to „względnie trwała, dynamiczna organizacja, która wyznacza sposób

zachowania się jednostki względem innych ludzi lub przedmiotów, struktur i procesów

poznawczych, emocjonalnych oraz schematów zachowania, którą charakteryzuje

różny stopień złożoności, zwartości, siły, trwałości, natężenia, ważności

i adekwatności”

3

.

Mając świadomość, że wiele postaw i przekonań bierze się ze stereotypów

i uprzedzeń, które powszechnie funkcjonują w opinii społecznej na temat przemocy

domowej, a jednocześnie że postawy można zmieniać i kształtować, widzimy

praktyczne możliwości wykorzystania naszych badań w postaci określenia potrzeb

3

W. Szewczuk, Słownik psychologiczny, Warszawa 1985, s. 215.

14

szkoleniowych w tym zakresie. Postawa bowiem to „nie tylko określone zachowanie

czy stosunek oceniający lub emocjonalny wobec danego przedmiotu, lecz również

odnoszące się do niego elementy poznawcze”

4

.

Stereotyp to panująca w danej grupie ustalana opinia oparta nie na

sprawdzonych danych, ale na anegdotach i pogłoskach

5

.

Obecnie podkreśla się, że myślenie stereotypowe ułatwia nam poznawanie

świata, poprzez porządkowanie go bez wnikliwej i wytężonej obserwacji. Z drugiej

strony ten „uproszczony obraz przedmiotów, sytuacji, sposobów postępowania,

utrwalony wielokrotnym powtarzaniem, funkcjonujący w doświadczeniu człowieka”

6

zaburza prawdziwy obraz spostrzeganej rzeczywistości, prowadząc często do zaburzeń

w kontaktach z powodu rodzących się uprzedzeń.

Uprzedzenia to przedwcześnie wytworzona postawa wyrażająca się w opinii za

lub przeciw danej osobie, rzeczy, sprawie

7

. W naszych badaniach, zgodnie

z przyjmowanym w psychologii społecznej stanowiskiem, potraktowałyśmy

uprzedzenia jako postawę wrogą, niechętną w odniesieniu do ofiar przemocy

domowej.

4

S. Mika, Psychologia społeczna, Warszawa 1984, s. 114.

5

N. Sillami, Słownik psychologii, Książnica 1994, s. 278.

6

W. Szewczuk, op. cit., s. 296.

7

Tamże, s. 336.

15

Rozdział 3

Omówienie wyników badań wraz z wnioskami

ALKOHOL JAKO PRZYCZYNA BICIA KOBIET

Ponad połowa badanych policjantów upatruje przyczyn bicia kobiet w alkoholu.

Wnioski:

Przekonanie to może świadczyć o braku wiedzy na temat różnych rodzajów

przemocy, np. przemocy psychicznej, ekonomicznej, która w żaden sposób nie musi

być związana z alkoholem. Traktowanie alkoholu jako przyczyny może prowadzić do

kwestionowania odpowiedzialności sprawcy oraz podważania wiarygodności ofiary,

gdy sprawca jest trzeźwy. Należy pamiętać, że alkohol może, ale nie musi

towarzyszyć przemocy. Wiele przestępstw przemocy odbywa się, gdy sprawca jest

trzeźwy. Mówienie o alkoholu jako przyczynie może prowadzić do próby

przeniesienia winy z podmiotu, z osoby na czynnik zewnętrzny, czyli do przeniesienia

odpowiedzialności z podmiotu na przedmiot. Postawa taka może prowadzić do błędnej

oceny sytuacji, gdy trzeźwy sprawca doprowadza ofiarę do stanu histerii.

Po przyjeździe Policji może się okazać, że ofiara czując się już bezpiecznie,

daje upust swoim negatywnym emocjom, podczas gdy sprawca, który wcześniej

wyładował swoją agresję, prezentuje spokój i opanowanie. Jest to manipulacyjne

działanie sprawcy mające podważyć wiarygodność ofiary poprzez sugerowanie jej

niezrównoważenia psychicznego.

16

ZACHOWANIE KOBIETY

JAKO CZYNNIK PROWOKUJĄCY SPRAWCĘ PRZEMOCY

Prawie 1/3 ankietowanych uważa, że zachowanie kobiety prowokuje sprawcę

przemocy, co w konsekwencji może prowadzić do pomniejszania winy sprawcy

z jednoczesnym współobwinianiem ofiar.

Wnioski:

Taka postawa z pewnością po części wynika z usankcjonowanego społecznie

męskiego szowinizmu, który sprawia, że badani, w większości mężczyźni,

podświadomie solidaryzują się ze sprawcami, próbując znaleźć jakieś usprawiedli-

wienie dla ich poczynań. Niekoniecznie musi to wynikać ze złej woli, czasami jest to

spowodowane chęcią załagodzenia rzekomego konfliktu i próbą pogodzenia sprawcy

z ofiarą.

Trzeba powiedzieć jednoznacznie, że postawa taka utrwala w ofierze poczucie

winy oraz syndrom wyuczonej bezradności, kiedy to kolejna próba szukania pomocy

okazała się dla niej nieskuteczna i potwierdziła być może to, co sprawca zawsze jej

powtarzał, że „sama jest sobie winna”.

Ponadto

współobwinianie

ofiary

po

raz

kolejny

zdejmuje

ciężar

odpowiedzialności za przemoc z osoby sprawcy, pomniejszając jego winę, a tym

samym bagatelizując cierpienia ofiary.

Istnieje jeszcze jeden aspekt związany z przekonaniami o prowokacji ofiary.

Jest to tzw. mechanizm uprzedzania agresji ze strony ofiary. Polega on na tym, że

ofiara, która wie już z poprzednich doświadczeń, co ją za chwilę czeka, tak bardzo boi

się tego, co nieuchronnie nastąpi, że chce jak najszybciej mieć to za sobą, stąd czasami

swoim zachowaniem chce nie tyle wywołać, ale przyspieszyć wybuch agresji.

17

ZALEśNOŚĆ MIĘDZY WYKSZTAŁCENIEM

A STOSOWANIEM PRZEMOCY W RODZINIE

Tylko niewiele ponad 60% badanych jest przekonanych, że osoba z wyższym

wykształceniem może być sprawcą przemocy.

Aż 7% badanych uważa, że osoby z wyższym wykształceniem nigdy lub prawie nigdy

nie są sprawcami przemocy (to jest aż 19 dzielnicowych na 265)

.

Wnioski:

Postawy tak silnie łączące przemoc z osobami z niższym wykształceniem

wynikają z jednej strony z pewnymi stereotypami na temat tego, że wszelka patologia

dotyczy ludzi o niższym statusie społecznym, co u policjantów dodatkowo

wzmacniane jest codziennym doświadczeniem, gdzie interwencje policyjne kojarzą się

z tzw. „marginesem społecznym”. Z drugiej jednak strony wynika to z braku wiedzy

na temat tego, czym jest przemoc domowa i jakie są jej rodzaje. Postawa taka

powodować może bagatelizowanie przemocy „zimnej”, tzw. „w białych

rękawiczkach”, gdzie sprawca znęca się psychicznie. Jednak brak widocznych oznak

takiej przemocy, a często również świadków sprawia, że nie traktuje się takiej

przemocy i cierpień ofiar poważnie, a nawet podważa się jej występowanie. Ofiary

zdane są same na siebie, nie wierzą w możliwość jakiejkolwiek pomocy, doświadczają

wtórnej wiktymizacji, czyli są powtórnie i dodatkowo ranione przez osoby, które

mimo, że są uprawnione do udzielenia pomocy, podważają wiarygodność ofiar. W ten

sposób po raz kolejny utrwala się wyuczona bezradność, gdy kolejna próba uzyskania

pomocy skończyła się niepowodzeniem.

18

NAKŁANIANIE STRON DO POLUBOWNEGO ZAŁATWIENIA SPRAWY

I POPRZESTANIU NA ROZMOWIE OSTRZEGAWCZEJ ZE SPRAWCĄ

Ponad 10% stwierdza, że zdarza się to często lub bardzo często.

Tylko niecałe 30% deklaruje, że nie zdarza się to nigdy lub prawie nigdy.

Wnioski:

Postawa taka wynika z braku rozróżnienia między konfliktem a przemocą.

Przemoc jest zawsze intencjonalna, występuje przewaga sił po stronie sprawcy.

Ta przewaga nie zawsze musi dotyczyć strony fizycznej. Sprawca do upokorzenia

ofiary może wykorzystać przewagę finansową, pozycję społeczną, swoje wpływy w

rodzinie lub na zewnątrz niej. Konflikt natomiast może wynikać z różnicy interesów

i braku umiejętności uzyskania kompromisu. W konflikcie obie strony stoją na

zbliżonej pozycji, jeżeli chodzi o własne zasoby i możliwości.

Brak podjęcia zdecydowanych kroków wobec sprawcy, próby godzenia ofiary

ze sprawcą sprawiają, że niejako stawiamy ofiarę na równi ze sprawcą co do przyczyn

rzekomego konfliktu, a więc czynimy ofiarę częściowo odpowiedzialną za zachowanie

sprawcy. W ten sposób sami jako policjanci umniejszamy rolę sprawcy w zaistniałej

przemocy, która jest przecież przestępstwem. Taka postawa uruchamia z kolei

u sprawcy mechanizm „kwestionowania szkody”, polegający na tym, że co prawda

sprawca użył przemocy, ale nic wielkiego się nie stało.

Niestety

takie

zachowanie

interweniujących

policjantów

w

sposób

jednoznaczny wzmacnia sprawcę kosztem osłabienia ofiary, u której rozwija się

syndrom wyuczonej bezradności. Próba uzyskania pomocy nie tylko nie przyniosła

konkretnego efektu, ale poprzez kwestionowanie szkody i cierpień ofiary naraziła ją na

wtórną wiktymizację.

19

PRZEKONANIA DOTYCZĄCE UśYWANIA PRZEZ MĘśCZYZN BIJĄCYCH

KOBIETY PRZEMOCY RÓWNIEś W INNYCH ZWIĄZKACH Z LUDŹMI

Ponad 12% (co stanowi 32 osoby na 265 badanych) jest przekonanych, że sprawcy

przemocy domowej w podobny sposób zachowują się w kontaktach z innymi ludźmi.

Tylko niewiele ponad 40% zdaje sobie sprawę, iż sprawca może stosować przemoc

tylko i wyłącznie wobec partnerki.

Wnioski:

Stereotyp zakładający, że sprawca przemocy domowej jest równie agresywny

w innych międzyludzkich relacjach jest bardzo rozpowszechniony i bardzo

krzywdzący ofiary, poprzez kwestionowanie wiarygodności ich zeznań. Bywa, że

sprawca stosujący w domu ostrą przemoc fizyczną i psychiczną, po wyładowaniu

negatywnych emocji w rodzinie jest zrównoważonym opanowanym pracownikiem,

czarującym sąsiadem czy bratem. Zdarza się, że otoczenie próbuje przekonać ofiarę,

że to ona powinna „coś ze sobą zrobić”, że to w niej jest problem, ponieważ sprawca

spostrzegany jest w samych superlatywach. W ten sposób podważa się wiarygodność

ofiary, zmniejsza znaczenie cierpień i szkód, których doświadcza. Bywa, że ofiara

doświadcza takiej wtórnej wiktymizacji ze strony najbliższej rodziny, znajomych,

sąsiadów i Policji, co obniża jej samoocenę, utrwala i wzmaga poczucie bezradności,

a tym samym jeszcze bardziej naraża ją na bycie ofiarą w przyszłości.

Przekonanie o stosowaniu przemocy przez sprawcę we wszystkich relacjach

i podważanie wiarygodności ofiary przez Policję, a w konsekwencji niepodejmowanie

działań, może doprowadzić do tragedii, kiedy to ofiara nie znajdując znikąd pomocy,

w akcie desperacji sama zacznie się bronić, zabijając sprawcę.

20

ZNAJOMOŚC INSTYTUCJI POMOCOWYCH I NAKŁANIANIE OFIAR

DO KORZYSTANIA Z NICH

Tylko 48% badanych deklaruje dobrą znajomość instytucji pomocowych, a 80%

namawia kobiety do korzystania z ich pomocy.

Ponad 8% (tj. aż 22 osoby na 265) nie zna żadnej lub prawie żadnej instytucji

pomocowej, 2% (3 osoby) nigdy lub prawie nigdy nie namawiało ofiary do

korzystania z instytucji pomocowych.

Wnioski:

Brak znajomości instytucji pomocowych, a tym samym nieumiejętność

wskazania ich ofierze, w konsekwencji sprawia, że policjant nie jest w stanie

zaoferować kompetentnej, całościowej pomocy. Niekompletna czy nieprawdziwa

informacja zaburza u ofiary poczucie bezpieczeństwa i osłabia jej motywację do

jakiegokolwiek działania. Tym samym umacnia się u ofiary wyuczona bezradność.

Od policjanta należałoby w tym zakresie oczekiwać nie tylko kompletnej

znajomości instytucji pomocowych na swoim terenie, ale również zachęcenia

i ukierunkowania ofiary do dalszego działania. Jeżeli osoba powołana do niesienia

pomocy ofiarom nie jest przekonana o skuteczności instytucji pomocowych, nie zna

tych instytucji, nie wie jak one działają, to tym samym nie potrafi zmotywować ofiary

do zmian, dodatkowo osłabiając jej zasoby i możliwości, przy jednoczesnym

dowartościowaniu i wzmocnieniu sprawcy.

21

PRZEKONANIE O TYM, CZY POLICJA MOśE CHRONIĆ KOBIETY

PRZED BIJĄCYM MĘśEM

Około 30% policjantów sądzi, że Policja nie może skutecznie chronić kobiety.

Tylko około 15% dzielnicowych jest przekonanych, że Policja może skutecznie

ochronić ofiarę.

Wnioski:

Brak znajomości instytucji pomocowych oraz przekonanie o tym, że Policja nie

jest w stanie skutecznie chronić kobiet przed sprawcą przemocy domowej, świadczyć

może o braku zintegrowanego systemu i jednolitych procedur, czyli generalnie o braku

dobrej współpracy między różnymi instytucjami pomocowymi.

Sugeruje to również, iż policjanci nie są przekonani o własnych kompetencjach

i mocy sprawczej, oraz, że pomagając ofiarom kierują się raczej domysłami niż

posiadaną wiedzą.

22

OCENA WŁASNYCH UMIEJĘTNOŚCI

NAWIĄZANIA KONTAKTU Z OFIARĄ

Tylko niewiele ponad 53% ocenia, że łatwo nawiązuje kontakt z ofiarą przemocy.

Prawie 6% uważa, że nawiązanie kontaktu przychodzi im trudno lub bardzo trudno.

Wnioski:

Znaczące deficyty w zakresie podstawowych umiejętności potrzebnych

w zdobyciu zaufania ofiary przemocy uniemożliwiają udzielanie jej skutecznej

pomocy, pogłębiając wszystkie negatywne skutki przemocy domowej. Ponadto

trudności w kontakcie – to problemy ze zdobyciem podstawowych informacji ze

strony ofiary, dotyczących rozpoznania jej podstawowych potrzeb. Nie znając potrzeb

ofiary, policjant nie jest w stanie udzielić skutecznej pomocy, ani nawet dotrzeć do

ofiary z adekwatną informacją.

Warto podkreślić, że poczucie własnej niekompetencji w zakresie kontaktów

interpersonalnych, szczególnie wobec osób poszkodowanych znajdujących się

w sytuacji trudnej emocjonalnie, osłabia inicjatywę policjantów w zakresie działań

pomocowych czy interwencyjnych. Sytuacja taka wpływa na niekorzystny wizerunek

i nieprzychylny odbiór społeczny policjantów, co z kolei na zasadzie błędnego koła

potęguje frustrację tej grupy zawodowej, osłabiając motywację do skutecznego

działania.

23

STOSUNEK POLICJANTÓW DO „WYCOFYWANIA SIĘ KOBIET”

- OFIAR PRZEMOCY DOMOWEJ

Prawie 56% respondentów stwierdza, że bardzo drażni ich „wycofywanie się kobiet”

ze spraw o znęcanie w rodzinie.

Wnioski:

Niespójna i nieadekwatna reakcja ofiar przemocy wobec sprawcy przemocy jest

naturalnym procesem związanym z uwikłaniem w przemoc, strachem i wyuczoną

bezradnością.

Brak wiedzy u policjantów na temat tych podstawowych mechanizmów

przemocy domowej skutkuje poważnymi błędami w zakresie kontaktu i sposobu

udzielania pomocy ofierze.

W sytuacji wycofywania się ofiar przemocy z dotychczasowych zeznań

zdarzają się groźby ze strony policjantów, iż przy kolejnej prośbie o pomoc, Policja

nie podejmie interwencji. Potęgują one traumatyczne przeżycia ofiar i utwierdzają je

w przekonaniu, że same są winne zaistniałej sytuacji i nic nie jest w stanie jej zmienić.

Inną sytuacją, wynikającą z braku wiedzy na temat specyfiki funkcjonowania

ofiar przemocy domowej jest proponowanie jednoznacznych rozwiązań, na które

kobieta nie jest jeszcze gotowa w tym momencie np. proponowanie rozwodu. Trzeba

pamiętać, że lata przemocy zniszczyły u ofiar chęć walki, stały się one bezradne

i wyczerpane fizycznie i psychicznie. Dlatego najważniejszą sprawą, obok

zatrzymania przemocy, jest pomoc w odbudowaniu mocy do podejmowania decyzji

i w konsekwencji nowej jakości życia.

Brak wiedzy i umiejętności w zakresie udzielania skutecznej pomocy ofiarom

może być u policjantów źródłem frustracji. Długotrwała frustracja może spowodować

problemy z własnymi negatywnymi emocjami i nawet nieświadome ich

eksponowanie, często w komunikatach pozawerbalnych w kontakcie z ofiarą.

24

TRAKTOWANIE SPRAWY PRZEMOCY DOMOWEJ JAKO

INDYWIDUALNEGO PRZYPADKU

Tylko 48% badanych traktuje postępowanie w sprawach przemocy w rodzinie jako

indywidualny przypadek.

Wnioski:

Brak zindywidualizowanego podejścia do pomocy ofiarom przemocy domowej

wiąże się z nieuwzględnieniem indywidualnych potrzeb i sytuacji ofiary. W wyniku

tego może okazać się, że oferowana pomoc, sama w sobie korzystna, zupełnie nie

pokrywa się z oczekiwaniami ofiary. Ponadto traktowanie ofiary w sposób uogólniony

i rutynowy nie sprzyja nawiązaniu rzeczywistego kontaktu opartego na aktywnym

słuchaniu, dotarciu do istoty problemu i ukierunkowaniu na rozwiązanie zgodne ze

wszystkimi uwarunkowaniami osobistymi i społecznymi, w których znalazła się

ofiara.

Brak

porozumienia

może

rodzić

u

policjanta

zniecierpliwienie

i zdenerwowanie, które to na zasadzie reakcji zwrotnej zniechęcają ofiarę do działań

zmierzających do zmiany traumatycznej sytuacji.

Trwanie w takim stanie prowadzi do wtórnej wiktymizacji, czyli ponownego

stawania się i poczucia bycia ofiarą. W konsekwencji dochodzi do utrwalenia

wyuczonej bezradności, a dalej do zaprzestania działań z przekonaniem

o niemożliwości żadnych zmian.

25

DEKLAROWANY WPŁYW STATUSU SPOŁECZNEGO OFIARY

NA STOSUNEK DO NIEJ

Tylko 66% badanych nie bierze pod uwagę statusu społecznego ofiary, jeżeli chodzi

o swój stosunek do niej.

Wnioski:

Funkcjonujące mity i stereotypy utrudniają skuteczną pomoc ofiarom z rodzin

o wysokim statusie społecznym. Przemoc domowa, zarówno fizyczna, jak

i psychiczna zdarza się w rodzinach niezależnie od poziomu wykształcenia, sytuacji

materialnej, inteligencji, pełnionych funkcji czy stanowiska. Również mechanizm

stawania się ofiarą bywa taki sam, niezależnie od materialnych i bytowych warunków.

26

UDZIAŁ W SZKOLENIACH SPECJALISTYCZNYCH DOTYCZĄCYCH

INTERWENCJI ZWIĄZANYCH Z PRZEMOCĄ W RODZINIE

Tylko niecałe 15% zadeklarowało, że uczestniczyło w wielu takich szkoleniach.

Ponad 42% stwierdziło, że nigdy lub prawie nigdy (!!!) nie uczestniczyło w takim

szkoleniu.

Wnioski:

Analiza całości w odniesieniu do deklarowanego przez policjantów braku

przeszkolenia pozwala stwierdzić, że zarówno przekonania i postawy policjantów, jak

i wynikające z nich zachowania, popełniane błędy, niska skuteczność podejmowanych

działań, a tym samym niechęć do ich podejmowania oraz dość wysoki poziom

frustracji z tym związanej, są w znacznym stopniu konsekwencją braku

systematycznej, uporządkowanej i całościowej wiedzy na temat złożoności zjawiska

powstawania, przebiegu oraz przeciwdziałania przemocy domowej.

Policjanci bez przygotowania stają przed faktami, które bez specjalistycznej

wiedzy wydają im się irracjonalne, nieadekwatnie, nielogiczne i tak spostrzegane

budzą u policjantów złość, agresję i niechęć wobec osoby oczekującej pomocy, a nie

będącej gotową do jej przyjęcia.

Otóż ofiary przemocy domowej nie zachowują się racjonalnie i konsekwentnie,

gdyż nadrzędnym motorem ich działań jest strach przed sprawcą. Długotrwałe życie

w lęku, bez prawa do własnego zdania i decydowania o sobie, powtarzające się cykle

przemocy prowadzić mogą do zaburzeń natury psychologicznej, takich jak: depresja,

reakcje lękowe, niekontrolowane wybuchy płaczu, śmiechu, agresji, częste

niezrozumiałe zmiany decyzji, niepewność, poczucie zagrożenia. Jednorazowy kontakt

z policjantem nie jest w stanie zmienić nastawienia ofiary przemocy, co wywołuje

u policjantów irytację, rodzi pytania typu: „Dlaczego ofiara nadal mieszka ze

sprawcą”, „Dlaczego ofiara tak długo znosiła koszmar”. Szukając odpowiedzi na to

pytanie bez podwalin wiedzy na temat mechanizmów przemocy, często tworzy się

fałszywe, krzywdzące wyobrażenia i przekonania na temat ofiar, które wtórnie je ranią

(„pewnie to lubi”, „zasłużyła sobie”, „jest z nim dla pieniędzy”).

27

Warto zwrócić uwagę, że negatywne emocje, których w takich i podobnych

sytuacjach doświadczają policjanci są czymś naturalnym, ponieważ wynikają

z bezsilności i z braku zrozumienia zaistniałej sytuacji. Wiedza o tym, czym jest

przemoc domowa z całą pewnością pomogłaby zmniejszyć intensywność

przeżywanych emocji, a jednocześnie ułatwiłaby empatię i bardziej racjonalnie

działania wobec ofiar.

28

Rozdział 4

Wnioski końcowe

Głównym wnioskiem, który wypływa z przeprowadzonych badań jest

wszystkim

konieczność

przeprowadzania

regularnych

szkoleń

dotyczących

problematyki przemocy w rodzinie i to począwszy od kursów podstawowych.

Szczególnie powinno to dotyczyć:

1.

Wiedzy teoretycznej z zakresu:

•

mechanizmu działania przemocy w rodzinie (cykl przemocy) ,

•

rodzajów przemocy,

•

wyuczonej bezradności,

•

wtórnej wiktymizacji,

•

rozróżnienia między interwencją a pomocą – interwencja wymaga

natychmiastowej reakcji, pomoc to dłuższa perspektywa,

•

potrzeby okazania empatii, cierpliwości i wyrozumiałości, co pozwoli ofierze

„odwentylować” negatywne emocje i zapewni jej poczucie bezpieczeństwa.

2.

Rozróżnienia między konfliktem a przemocą – w przypadku przemocy nie

należy proponować pojednania.

3.

Kształtowania pożądanych postaw wobec ofiar przemocy począwszy od kursu

podstawowego.

4.

Kształtowanie umiejętności „odczytywania obaw” ofiary:

•

ona wie, czego może się spodziewać ze strony sprawcy,

•

czas zmian jest najniebezpieczniejszy w jej życiu,

•

sprawca może być gotów na wszystko,

•

szczegółowa rozmowa z ofiarą powinna odbywać się bez obecności sprawcy.

5.

Umiejętności wykorzystania elementów ułatwiających zdiagnozowanie

29

przemocy w rodzinie:

•

przestrzeganie przez interweniujących policjantów zasady niesugerowania się

pierwszym wrażeniem,

•

przeprowadzenie dokładnego rozeznania,

•

posługiwanie się ułożonymi w formie kwestionariusza pytaniami, które

umożliwiają skoncentrowanie się na zebraniu najważniejszych informacji,

•

zachowanie dystansu wobec manipulacji sprawców (nieangażowanie się

emocjonalne w zaistniały konflikt),

•

skupienie się na wydarzeniach i niedociekanie głębokich przyczyn konfliktu

rodzinnego,

•

znajomość sytuacji psychologicznej ofiar, a co za tym idzie zrozumienie ich

zachowań,

•

znajomość specyfiki zjawiska przemocy domowej.

6.

Umiejętności zdiagnozowania elementów utrudniających skuteczną pomoc

ofiarom przemocy domowej, takich jak:

•

społeczna akceptacja przemocy – mity i stereotypy,

•

brak społecznej reakcji na przemoc (np. konformizm, rozproszenie

odpowiedzialności),

•

brak świadomości istnienia przemocy psychicznej, której śladów nie widać na

zewnątrz, zwłaszcza wobec dzieci,

•

brak publicznego nagłośnienia zjawiska, informacji o możliwości szukania

pomocy,

•

własne przekonania o przemocy osób zajmujących się tym zjawiskiem,

•

własne doświadczenia i uczucia związane z tym zjawiskiem.

7.

Przeprowadzać nabór do służby dzielnicowego pod kątem:

•

umiejętności i doświadczenia życiowego,

•

wiedzy teoretycznej,

•

znajomości instytucji pomocowych na swoim terenie.

30

Dodatkowym wnioskiem nasuwającym się po przeanalizowaniu wyników

badań jest konieczność wypracowania zasad współpracy w ramach zintegrowanego

systemu między różnymi instytucjami z jasno określonym podziałem zadań. Wydaje

się ważne, aby zasady takiej współpracy tworzone były w oparciu o realne możliwości

ustalane wspólnie przez policjantów i pracowników tych instytucji.

Warto podkreślić, że przeszkoleni policjanci oraz jasno wypracowane reguły

współdziałania międzyinstytucjonalnego zwiększą efektywność i skuteczność działań

policjantów, a przez to także ich satysfakcję z pracy i wzmocnią ich społeczny

wizerunek.

31

Literatura

1.

Knut P., Komunikacja interpersonalna w pracy policjanta, Wyd. SP Słupsk, 1996.

2.

Lipowska-Teutsch A., Rodzina a przemoc, PARPA, Warszawa 1995.

3.

Lipowska-Teutsch A., Wychować, wyleczyć, wyzwolić, PARPA, Warszawa 1998.

4.

Mika S., Psychologia społeczna, Warszawa 1984.

5.

Pease A., Język ciała. Jak czytać myśli ludzi z ich gestów, Kraków 1992.

6.

Sasal H.D., Niebieskie karty. Przewodnik do procedury interwencji Policji wobec

przemocy w rodzinie, Warszawa 1998.

7.

Sillami N., Słownik psychologii, Książnica 1994.

8.

Szewczuk W., Słownik psychologiczny, Warszawa 1985.

9.

Wymiana doświadczeń w zakresie wybranych aspektów funkcjonowania

psychologów w Policji, red. T. Szankin, Szczytno 2008.

10.

Zimbardo P.G., Ruch F.L., Psychologia i życie, Warszawa 2002.