Szkoła Policji w Katowicach
Prawo cywilne cz. III
Podmioty stosunku cywilnoprawnego
– osoby fizyczne
Opracowanie:
podinsp. Piotr Górnik
podkom. Janusz Kaleta
Zakład Służby Kryminalnej
S
Z
K
O
ŁA POL
IC
J
I
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2010
2
Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2010
Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej
techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
3
Spis treści
Wykaz ważniejszych skrótów
5
Wstęp
7
1. Pojęcie podmiotu stosunku cywilnoprawnego
9
2. Osoby fizyczne
10
2.1. Zdolność prawna osób fizycznych
10
2.2. Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych
13
2.3. Indywidualizacja osoby fizycznej
15
3. Dobra osobiste
17
Tablice
23
Literatura
31
4
5
Wykaz ważniejszych skrótów
art.
artykuł
Dz. U.
Dziennik Ustaw
k. c.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
(Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)
k. k.
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
(Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)
k.p.c
ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania
cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późń. zm.)
k.r.o
ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późń. zm.)
n.
następne
s.
strona
6
7
Wstęp
W codziennym życiu spotykamy się nieustannie z sytuacjami uregulowanymi
przez prawo cywilne.
Również policjanci w trakcie wykonywania codziennych
czynności służbowych bardzo często spotykają się z zagadnieniami wchodzącymi
w zakres tego prawa. W związku z tym znajomość przez nich zagadnień z zakresu
prawa cywilnego pozwoli na lepsze wykonywanie przez nich czynności służbowych.
Jednocześnie wiedza ta może być przez nich wykorzystywana w życiu codziennym.
Niniejsze opracowanie jest kontynuacją opracowania z zakresu prawa
cywilnego, w którym dotąd przedstawiono charakterystykę prawa cywilnego, jego
systematykę, zasady w nim występujące, źródła prawa cywilnego oraz charakterystykę
stosunku cywilnoprawnego i zdarzeń cywilnoprawnych.
Wskazanym jest zapoznanie się przez policjantów z proponowanym
opracowaniem tym bardziej, że w programach szkoleń na realizację tego przedmiotu
przeznaczona jest skromna liczba godzin dydaktycznych.
W pracy oparto się o stan prawny na dzień 1 grudnia 2009 r.
8
9
1. Pojęcie podmiotu stosunku cywilnoprawnego
Jednym z elementów stosunku cywilnoprawnego są jego podmioty.
Podmiotami stosunków prawa cywilnego, określonymi przez prawo cywilne, mogą
być osoby fizyczne (ludzie) i osoby prawne, tj. twory sztuczne, które prawo uznaje za
mające podmiotowość prawną, np. przedsiębiorstwo państwowe, spółdzielnia, bank,
szkoła wyższa, gmina, spółka akcyjna
1
.
Z podmiotowością prawną wiążą się: zdolność prawna i zdolność do czynności
prawnych.
1.
Zdolność prawna jest wspólną cechą podmiotów prawa cywilnego. Jest to
możliwość bycia podmiotem (nabywania) praw (podmiotowych) i obowiązków
regulowanych przepisami prawa cywilnego. Jest ona naturalną i nieodłączną
konsekwencją podmiotowości prawnej. Nie można się jej zrzec ani ograniczyć
w drodze czynności prawnej. Zdolność prawna w zasadzie powstaje wraz
z uzyskaniem podmiotowości prawnej i utrzymuje się przez cały czas istnienia,
tej ostatniej
2
.
2.
Zdolność do czynności prawnych to możliwość nabywania praw i zaciągania
zobowiązań w drodze czynności prawnych dokonywanych przez podmiot,
oznacza zdolność do stawania się podmiotem praw i obowiązków w wyniku
działań obejmujących nie tylko czynności prawne, lecz także czyny (zarówno
zgodne z prawem, jak i bezprawne, np. wyrządzenie szkody czynem
niedozwolonym)
3
.
1
Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001, s. 45.
2
A. Lipiński, Kompendium prawa cywilnego – Część ogólna i prawo rzeczowe, Zakamycze 2004, s. 41.
3
E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego, C.H. Beck 2005, s. 37.
10
2. Osoby fizyczne
Każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci jest podmiotem prawa
cywilnego, a zatem podmiotem, który może posiadać prawa podmiotowe prawnie
chronione. W ten sposób nawet niemowlę może posiadać prawa podmiotowe oraz
związane z tymi prawami obowiązki (np. dziecko może stać się właścicielem
nieruchomości w wyniku dziedziczenia). Ta możliwość jest związana z przyznaną
wszystkim osobom fizycznym zdolnością prawną
4
.
2.1. Zdolność prawna osób fizycznych
Zdolność prawna to możność bycia podmiotem praw i obowiązków ze sfery
prawa cywilnego. Zdolność tę posiada każdy człowiek w jednakowym stopniu, bez
względu na wiek czy stan umysłu bądź stan zdrowia
5
.
Początkiem zdolności prawnej człowieka jest chwila jego urodzenia (art. 8
k.c.), a więc moment oddzielenia od ciała matki. Niezbędną przesłanką nabycia
zdolności prawnej jest, by dziecko urodziło się żywe; nie ma przy tym znaczenia, czy
jego organizm zdolny jest spełniać samodzielnie funkcje życiowe. Zdolność prawną
nabędzie więc także noworodek niezdolny do życia, który urodził się żywy, lecz żył
krócej niż 24 godziny. Przyjście na świat dziecka nieżywego spowoduje brak
zdolności prawnej po jego stronie, co będzie miało swoje konsekwencje np. w prawie
spadkowym przy ustalaniu kręgu spadkobierców.
Ponieważ ustalenie faktu żywych narodzin człowieka może niekiedy nastręczać
trudności, dlatego w art. 9 k.c. wprowadzono domniemanie prawne, według którego
ustawa przyjmuje, iż dziecko przyszło na świat żywe. Jest to domniemanie prawne
usuwalne (wzruszalne) – praesumptio iuris tantum – co oznacza, że może być ono
obalone dowodem przeciwnym. Każdy więc, kto chce wzruszyć domniemanie
wynikające z art. 9 k.c. i wywodzi, iż dziecko urodziło się martwe, powinien ten fakt
wykazać. Domniemanie to prowadzi zatem do przerzucenia ciężaru dowodu
6
.
4
M. Piotrowski, Prawo cywilne – Krótki wykład, Poznań 2002, s. 38.
5
Tamże, s. 38.
6
E. Gniewek, op. cit., s. 29.
11
W pewnym zakresie nawet płód (nasciturus) jest chroniony przez prawo,
w odniesieniu od zdarzeń, które miały miejsce w okresie płodowym, a dotyczyły tej
osoby, pod warunkiem żywych narodzin. Ochrona ta przejawia się w takich sferach
jak dziedziczenie, darowizna, ochrona w związku z doznaniem szkody oraz w zakresie
możliwości ustanowienia kuratora dla ochrony praw takiego dziecka
7
.
Zdolność prawna człowieka ustaje zawsze z chwilą jego śmierci, która
wyznacza tym samym kres osoby fizycznej. W następstwie tego gasną lub przechodzą
na inne osoby przysługujące człowiekowi w chwili jego śmierci prawa lub obowiązki.
Zmarły nie może również nabywać w swoim imieniu żadnych nowych praw
i obowiązków.
Ze względu na doniosłe konsekwencje prawne, jakie wywołuje śmierć
człowieka, a zwłaszcza z uwagi na potrzebę ochrony życia i zdrowia ludzkiego
w związku z dokonywanymi przeszczepami jego organów, szczególnej doniosłości
nabiera problem jasnego określenia chwili śmierci człowieka. Za taką uznaje się tzw.
ś
mierć mózgową, polegającą na trwałym i nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia
mózgu. Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu. Sporządza go urząd stanu
cywilnego po przedstawieniu mu karty zgonu, wystawionej przez lekarza – co jest
przypadkiem typowym – oraz na podstawie pisemnego zgłoszenia właściwego organu
prowadzącego dochodzenie, co do okoliczności zgonu. Ponadto urząd stanu cywilnego
sporządza akt zgonu na podstawie dwóch rodzajów orzeczeń sądowych:
o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za zmarłego
8
.
Są przypadki, w których śmierć człowieka jest niewątpliwa, jednakże nie
sporządzono aktu zgonu w trybie zwykłym. Dla takich sytuacji przewidziano
szczególny tryb postępowania sądowego o stwierdzenie zgonu (art. 535 – 538 k.p.c.).
W postanowieniu stwierdzającym zgon sąd oznacza ściśle chwilę śmierci, stosownie
do wyników postępowania. Gdyby jednak dokładnie ustalenie takiej chwili nie było
możliwe, przyjmuje się najbardziej prawdopodobną datę śmierci. Postanowienie sądu
o stwierdzeniu zgonu ma charakter deklaratoryjny, nie tworzy bowiem nowego stanu,
7
M. Piotrowski, op. cit., s. 38.
8
Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 6, C.H. Beck, Warszawa 2003, s. 152, 153.
12
a jedynie stwierdza fakt śmierci. Orzeczenie sądu rejonowego stanowi podstawę do
sporządzenia aktu zgonu przez urząd stanu cywilnego
9
.
Uzyskanie karty zgonu nie jest możliwe w razie zaginięcia człowieka. Tego
rodzaju sytuacja powoduje przeważnie liczne wątpliwości oraz stan niepewności,
zwłaszcza w zakresie sytuacji rodzinnej, postępowania z majątkiem zaginionego itd.
Rozwiązaniem tej sytuacji jest instytucja uznania za zmarłego
10
. Porównanie
instytucji uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu przedstawia tablica nr 1.
Przepisy wprowadzają dwie przesłanki uznania za zmarłego, które muszą
zachodzić kumulatywnie:
−
fakt zaginięcia osoby, która ma być uznana za zmarłą,
−
upływ od chwili tego zaginięcia pewnego czasu, różnego zależnie od sytuacji,
w jakiej to zdarzenie zastąpiło.
Zaginionym według prawa polskiego jest osoba, o której nie wiadomo czy
ż
yje
11
.
Zaginiony może być uznany za zmarłego po upływie 10 lat od końca roku
kalendarzowego, w którym według istniejących informacji jeszcze żył. Ten zasadniczy
termin ulega ze względu na wiek zaginionego, wydłużeniu albo skróceniu. Gdyby
bowiem zaginiony w chwili uznania ukończył 70 lat, to wystarczy upływ 5 lat.
Natomiast w żadnym razie nie wolno nikogo uznać za zmarłego przed końcem roku
kalendarzowego, w którym ukończyłby on 23 lata (art. 29 k.c.). W postanowieniu sąd
oznacza chwilę przypuszczalnej („domniemanej”) śmierci, którą stosownie
do okoliczności uznał za najbardziej prawdopodobną, a w przypadku braku takich
danych – pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się
możliwe. Jeżeli w orzeczeniu ustalono tylko dzień „domniemanej” śmierci, należy
przyjąć, że zaginiony zmarł o godz. 24.00 (art. 31 k.c.)
12
.
Jeżeli zaginięcie człowieka nastąpiło w związku z bliżej określonymi w ustawie
zdarzeniami, które zwiększają prawdopodobieństwo jego śmierci (np. katastrofa
statku, wojna), wtedy terminy oczekiwania ulegają istotnemu skróceniu. Gdy kilka
9
E. Gniewek, op. cit., s. 33, 34.
10
A. Lipiński, op. cit., s. 48.
11
Z. Szczurek, op. cit., s. 47.
12
Z. Radwański, op. cit., s. 154.
13
osób zaginęło podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, to w przypadku
braku innych ustaleń należy przyjąć, że zmarły one równocześnie (art. 32 k.c.).
Przesłanki uznania za zmarłego w przypadku podstawowym i w przypadkach
szczególnych przedstawia tablica nr 2.
Postanowienie o uznaniu za zmarłego wiąże wszystkie osoby dopóty, dopóki
nie zostanie uchylone w rezultacie odrębnego postępowania w którym sąd ustali,że
osoba zaginiona żyje albo że zmarła w innej chwili niż oznaczono to w postanowieniu
o uznaniu za zmarłego ( art. 539 – 543 k.p.c.)
13
.
2.2. Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych
Zdolność do czynności prawnych to możliwość, aby poprzez dokonywanie
czynności prawnych nabywać prawa podmiotowe i zaciągać zobowiązania. Przyjmuje
się, że dokonywanie czynności tego rodzaju może być powierzone jedynie takiej
osobie fizycznej, która wykazuje odpowiedni stopień świadomości odnośnie do
skutków prawnych dokonywanych czynności. Dlatego zdolność do czynności
prawnych człowiek uzyskuje dopiero wraz z upływem czasu, pod warunkiem,
ż
e wzrostowi biologicznemu towarzyszy wzrost świadomości. Może się również
zdarzać, że zakres posiadanej zdolności do czynności prawnych zmniejsza się lub taką
zdolność osoba traci całkowicie. Z punktu widzenia zakresu zdolności do czynności
prawnych osób fizycznych wyróżnić można trzy sytuacje:
−
brak zdolności do czynności prawnych,
−
ograniczona zdolność do czynności prawnych,
−
pełna zdolność do czynności prawnych.
Przyjmuje się, że dla oceny, czy dana osoba fizyczna może rozsądnie
dokonywać czynności prawnych, decydujące są dwie kwestie: wiek oraz stan
psychofizyczny osoby
14
.
13
Tamże, s. 154.
14
M. Piotrowski, op. cit., s. 38–39.
14
Zdolności do czynności prawnych nie mają małoletni do 13 lat oraz osoby
ubezwłasnowolnione całkowicie. Takie ubezwłasnowolnienie może zostać orzeczone
wyłącznie w odniesieniu do osoby, która:
−
ukończyła 13 lat, a jednocześnie
−
na skutek choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego lub innych
zaburzeń osobowości (pijaństwo, narkomania) nie jest w stanie pokierować
swym postępowaniem (art. 13 k.c.).
Czynność prawna dokonana przez taką osobę w zasadzie jest (bezwzględnie)
nieważna, chyba że dotyczy ona drobnych, bieżących spraw z zakresu życia
codziennego. Jeżeli taka czynność prawna doprowadziła do zawarcia umowy,
ta ostatnia jest ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące
pokrzywdzenie ubezwłasnowolnionego (art. 14 k.c.). Ustawodawca wyszedł
z założenia, że w ograniczonym zakresie osoby te mogą jednak korzystać ze zdolności
do czynności prawnych. Ustalenie, na czym polega istota wspomnianych „drobnych
spraw”
wymaga
indywidualnej
oceny
każdego
stanu
faktycznego.
Dla
ubezwłasnowolnionego
całkowicie
sąd
ustanawia
opiekę,
chyba
ż
e
ubezwłasnowolniony pozostaje (ze względu na wiek) pod władzą rodzicielską
15
.
Przesłanki oraz skutki całkowitego i częściowego ubezwłasnowolnienia
przedstawia tablica nr 3.
Z chwilą ukończenia 13 lat, aż do osiągnięcia pełnoletniości osoba fizyczna
posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Jej możliwości w zakresie
dokonywania czynności prawnych są zróżnicowane. W zakresie niektórych spraw
osoba taka uzyskuje możliwości, jakie posiada osoba mająca pełną zdolność
do czynności prawnych, co oznacza, że może określonych czynności prawnych
dokonywać zupełnie samodzielnie:
−
czynności prawne, które nie są ani zobowiązujące, ani rozporządzające,
−
umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących
sprawach życia codziennego,
−
umowy o pracę,
−
rozporządzenie zarobkiem,
15
A. Lipiński, op. cit., s. 43.
15
−
czynności dotyczące przedmiotów, które zostały oddane tym osobom
do swobodnego użytku.
Niektóre czynności prawne mogą być jednak dokonywane wyłącznie przez
osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych i nie mogą być dokonane
w imieniu tej osoby przez osobę w omawianym tu wieku, ani nie mogą być
dokonywane w imieniu tej osoby przez jej przedstawicieli ustawowych (np.
sporządzenie testamentu). Pozostałe czynności prawne mogą być dokonywane przez
ww. osoby za zgodą ich przedstawicieli ustawowych (rodziców bądź opiekunów).
Zgoda ta może być wyrażona także po dokonaniu czynności prawnej (co nazywamy
„potwierdzeniem”). Jednakże do chwili uzyskania takiej zgody (lub do chwili
uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych przez małoletniego) skuteczność
prawna tej czynności jest zawieszona
16
.
Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie. Są to więc
osoby, które ukończyły 18 rok życia, a ponadto osoby małoletnie, które zawarły
związek małżeński. Odnosi się to tylko do kobiet, bo im sąd może zezwolić
na zawarcie małżeństwa z ukończeniem 16 roku życia. Kobiety te nie tracą nabytej
zdolności w razie unieważnienia małżeństwa. Osoby korzystające z pełnej zdolności
do czynności prawnych mogą dokonywać w granicach obowiązującego porządku
prawnego i w sposób zgodny z przepisami prawa wszelkich czynności prawnych
samodzielnie, czyli własnym działaniem, czy to osobiście, czy też przez
ustanowionego pełnomocnika. Osoba mająca zdolność do czynności prawnych może
być jej pozbawiona całkowicie lub częściowo na mocy orzeczenia sądu okręgowego
17
.
Zakres zdolności do czynności prawnych przedstawia tablica nr 4.
2.3. Indywidualizacja osoby fizycznej
Występowanie człowieka w stosunkach społecznych, w tym także
cywilnoprawnych, wymaga zindywidualizowania podmiotu, wskazania cech
wyróżniających go spośród innych osób. Indywidualizacja jest niezbędna przy
16
M. Piotrowski, op. cit., s. 39–40.
17
Z. Szczurek, op. cit., s. 51.
16
określaniu
sfery
praw
i
obowiązków
konkretnej
osoby,
ustaleniu
jej
odpowiedzialności, oznaczeniu dóbr osobistych, wskazaniu jej pozycji w stosunkach
rodzinnych.
Cechami indywidualizującymi człowieka są w szczególności: imię i nazwisko,
stan cywilny oraz miejsce zamieszkania.
Nadanie dziecku imienia należy do atrybutów władzy rodzicielskiej, gdyż
z reguły rodzice dokonują odpowiedniego wyboru imienia i zgłaszają ten fakt
w urzędzie stanu cywilnego w celu sporządzenia aktu urodzenia. Jeżeli przy
sporządzeniu aktu urodzenia rodzice nie dokonali wyboru imienia (imion) dziecka,
kierownik urzędu stanu cywilnego wpisuje do aktu urodzenia jedno z imion zwykle
używanych w kraju, czyniąc o tym stosowną wzmiankę. Niedopuszczalne jest
wpisywanie do aktu urodzenia więcej niż dwu imion, a także imienia ośmieszającego,
nieprzyzwoitego, w formie zdrobniałej oraz imienia niepozwalającego odróżnić płci.
Rodzice dziecka mogą w ciągu sześciu miesięcy od daty sporządzenia aktu urodzenia
złożyć kierownikowi urzędu stanu cywilnego pisemne oświadczenie o zmianie imienia
(imion) dziecka wpisanego do aktu urodzenia w chwili jego sporządzenia. Zmiana
imienia może nastąpić także wskutek przysposobienia dziecka. Nazwisko zależne jest
od pochodzenia człowieka od określonych rodziców (ojca), urodzenia w małżeństwie
(art. 88 k.r.o.), uznania przez ojca (art. 89 § 1 k.r.o.), ustalenia ojcostwa (art. 89 § 2
k.r.o.), zawarcia małżeństwa (art. 25 k.r.o.), przysposobienia (art. 122 i 126 § 2 k.r.o.).
Nazwisko może składać się najwyżej w dwóch części (członów). Dyrektywa ta ma
zastosowanie również do nazwisk w przypadku zawarcia małżeństwa lub
przysposobienia
18
.
Stan cywilny osoby fizycznej obejmuje pochodzenie człowieka od określonych
rodziców oraz informację o pozostawaniu w związku małżeńskim. Informacje
te podlegają ujawnieniu w księgach stanu cywilnego. Te ostatnie są wyłącznym
dowodem istnienia ujawnionych w nich okoliczności.
Miejsce zamieszkania to miejsce przebywania z zamiarem stałego pobytu,
o czym decyduje zobiektywizowany zamiar danej osoby, ujawniający się
w koncentracji jej aktywności życiowej (art. 25 k.c.). Można mieć tylko jedno miejsce
18
E. Gniewek, op. cit., s. 43, 44.
17
zamieszkania, niekoniecznie tożsame z miejscem zameldowania na pobyt stały. Jeżeli
dana osoba nie ma miejsca zamieszkania, ustawy przewidują rozwiązania zastępcze
(np. w odniesieniu do właściwości miejscowej sądu, doręczania pism procesowych).
Pochodne miejsce zamieszkania dotyczy osób, których interesy reprezentują ich
rodzice bądź opiekunowie. W zasadzie jest nim miejsce zamieszkania tych ostatnich
(art. 26 i n. k.c.)
19
.
3. Dobra osobiste
Atrybutem każdej osoby fizycznej są dobra osobiste.
Przepisy prawa cywilnego nie zawierają definicji tego zwrotu. Należy jednak
przyjąć, że odnosi się on do uznanych przez system prawny wartości (tj. wysoko
cenionych stanów rzeczy), obejmujących fizyczną i psychiczną integralność
człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, co stanowi
przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej
20
.
Dobra osobiste człowieka są kategorią niemajątkową, nieodłącznie związaną
z jego istnieniem, bez względu na wrażliwość psychiczną, wiek, zdolność do
czynności prawnych, stan majątkowy danej osoby itd. Nie dają się bezpośrednio
wyrazić w kategoriach ekonomicznych, chociaż mogą na nie wywierać znaczący
wpływ (np. w zakresie reputacji zawodowej). Są nimi zwłaszcza:
−
zdrowie,
−
wolność,
−
cześć,
−
swoboda sumienia
−
nazwisko lub pseudonim,
−
nietykalność mieszkania,
−
twórczość artystyczna.
19
A. Lipiński, op. cit., s. 47.
20
Z. Radwański, op. cit., s.156.
18
Wyliczenie to ma zatem charakter przykładowy, o czym świadczy określenie
„zwłaszcza”. Cytowany przepis nie wyklucza zatem istnienia innych dóbr osobistych.
Omawiane przepisy mają charakter bezwzględnie obowiązujących
21
.
Odnosząc się do poszczególnych dóbr osobistych ujętych w art. 23 k.c. należy
zauważyć:
1.
Odnośnie dobra osobistego jakim jest zdrowie, niewątpliwe ochronie podlega
również nietykalność cielesna oraz życie, a wszystkie te trzy dobra osobiste
odnoszą się do sfery integralności fizycznej człowieka. Dobra te ze względu na
swoją doniosłość są chronione również prawem karnym, zaś obowiązek ich
poszanowania i ochrony został zapisany w art. 38 i 41 Konstytucji RP oraz
licznych dokumentach międzynarodowych. Szczegółowe wymogi dotyczące
ochrony zdrowia i życia ludzkiego zawarte zostały w regulacjach prawnych
i etycznych dotyczących opieki medycznej, eksperymentu medycznego.
2.
Wolność jest również dobrem osobistym człowieka, którego ochrona
gwarantowana
jest
konstytucyjnie
oraz
prawem
międzynarodowym,
a realizowana nie tylko na gruncie prawa cywilnego, ale i prawa karnego.
Pojęcie wolności jako dobra osobistego powinno być wykładane szeroko,
należy nim objąć zarówno „wolność do”, jak i „wolność od”, zarówno wolność
w sensie fizycznej swobody poruszania się, decydowania o swoich czynach, jak
i wolność w sensie wolności psychicznej, jako wolności od zastraszenia, gróźb.
3.
Cześć jest wartością właściwą każdemu człowiekowi, utożsamianą również
z tzw. dobra sławą, dobrym imieniem. Podlega ochronie w każdej dziedzinie
ż
ycia człowieka, w sferze prywatnej, rodzinnej, zawodowej oraz sferze
aktywności społecznej czy publicznej. Naruszenie tego dobra osobistego może
mieć miejsce w przypadku pomówienia o naganne postępowanie, w każdej
sferze aktywności jednostki, jeśli może to narazić ją na negatywne oceny
ze strony społeczeństwa, odebrać jej należny prestiż czy narazić na utratę
zaufania koniecznego dla pełnionych funkcji, wykonywanego zawodu, czy
prowadzonej działalności. Sama negatywna ocena osoby czy też jej
21
A. Lipiński, op. cit., s. 45.
19
postępowania nie musi zawsze prowadzić do naruszenia czci osoby
krytykowanej.
Jednak krytyka nie powinna przekraczać granic potrzebnych dla osiągnięcia jej
celu, nie może być to krytyka złośliwa, lecz powinna być wyważona, rzeczowa
i oparta na ocenie faktów oraz podjęta w interesie społecznym, ogólnym. Nieco
łagodniejszej ocenie poddana jest krytyka przedstawiana w odpowiedniej
formie literackiej, kiedy dopuszczone są czasem bardziej dosadne środki
ekspresji. Ale i w takim przypadku powinna to być krytyka podjęta w interesie
ogólnym, nie zmierzająca do szykanowania osoby krytykowanej.
4.
Swoboda sumienia – to dobro osobiste jest emanacją jednego z podstawowych
i tradycyjnie wymienianych praw człowieka, gwarantowanego zarówno
w Konstytucji RP, jak i w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r., czy Karcie Praw
Podstawowych UE. Swoboda sumienia obejmuje zarówno wolność myśli,
sumienia i wyznania, tak w znaczeniu pozytywnym, jak i w znaczeniu
negatywnym, a więc i prawo nieujawniania swoich przekonań, konfesji lub jej
braku. W aspekcie pozytywnym to wolność uzewnętrzniania tak indywidualne,
jak i zbiorowo, prywatnie i publicznie swoich przekonań czy wyznania.
Swoboda sumienia oznacza również zakaz dyskryminacji ze względu na
poglądy lub wyznanie.
5.
Nazwisko i pseudonim podlegają ochronie, której celem jest uniemożliwienie
używania tych danych przez osoby nieuprawnione. Szczególny reżim
wprowadzony został dla ochrony danych osobowych ustawą z dnia 29 sierpnia
1997 r. o ochronie danych osobowych. Zgodnie z art. 1 ustawy, każdy ma
prawo do ochrony dotyczących go danych osobowych. Funkcją tego prawa jest
przede wszystkim ochrona sfery prywatności jednostki. Ochrona nazwiska
została w orzecznictwie Sądu Najwyższego rozstrzygnięta również na ochronę
nazw grup ludzkich. Sąd Najwyższy przyjął, że nazwa takiej grupy może
stanowić dobro osobiste każdego z jej członków (por. wyr. SN z 30.05.1988 r.,
I CR 124/88, OSN 1989, Nr 5, poz. 87).
6.
Wizerunek rozumiany jako utrwalony w jakiejkolwiek technologii obraz osoby
ludzkiej podlega ochronie. Rozpowszechnianie wizerunku wymaga, co do
20
zasady, zwolnienia osoby na nim przedstawionej, chyba że osoba ta otrzymała
zapłatę za pozowanie i nie poczyniono przy tym zastrzeżenia wymogu
zezwolenia, albo chodzi o rozpowszechnienie wizerunku osoby powszechnie
znanej, który został wykonany w związku z pełnieniem przez tę osobę funkcji
publicznych, społecznych czy zawodowych. Ponadto bez zezwolenia może być
również rozpowszechniany wizerunek osoby, stanowiący jedynie szczegół
pewnej całości, takiej jak zgromadzenia, krajobraz, impreza publiczna. Na
zasadach podobnych do ochrony wizerunku, orzecznictwo przyznało ochronę
dobru osobistemu, jakim jest głos człowieka, chroniąc przed nieuprawnioną
jego emisją w środkach masowego przekazu.
7.
Tajemnica korespondencji jest tylko jednym z aspektów wolności
komunikowania się oraz ochrony sfery prywatności. Ochronę tajemnicy
korespondencji gwarantują przepisy art. 47 i 49 Konstytucji RP oraz Konwencji
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a spośród przepisów
ustaw szczególnych – ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo
telekomunikacyjne i ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. – Prawo pocztowe.
Tajemnica korespondencji jest prawem o charakterze gwarancyjnym dla
ochrony wolności komunikowania, nawiązywania więzi międzyludzkich
i ochrony prywatności.
8.
Nietykalność mieszkania jest prawem gwarantowanym jednostce w art. 50
Konstytucji, konwencjach międzynarodowych i chronionym również normami
prawa karnego (art.193 k.k.). Należy przyjąć, że dobro to obejmuje ochronę tak
samego mieszkania, jak i innych pomieszczeń, a także pojazdów, z których
korzysta lub z którymi w pewien sposób związana jest jednostka. Naruszenie
nietykalności mieszkania może być w pewnych sytuacjach dozwolone
wyraźnym przepisem ustawy i może nastąpić tylko wskutek wszczęcia
odpowiedniej procedury, co dotyczy przede wszystkim działań operacyjnych
organów dochodzeniowo-śledczych.
9.
Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska podlega
również ochronie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego o dobrach
osobistych, acz w związku z regulacjami szczególnymi, praktyczne znaczenie
tych przepisów dla ochrony dóbr osobistych twórcy czy wynalazcy jest
21
mniejsze. Ustawami szczególnymi w tym zakresie są: ustawa z dnia 4 lutego
1994 r. o Prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawa z dnia 30
czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej
22
.
Sytuację tego, czyje dobro naruszono, polepsza art. 24 k.c. Zakłada on
domniemanie bezprawności naruszenia dobra osobistego. Ma ono charakter
wzruszalny. Do czasu wykazania, że naruszenie było zgodne z prawem, traktuje się je
jako bezprawne. Dopuszczalne jest jednak naruszenie cudzych dóbr osobistych
w sposób nienoszący znamion bezprawności. Tak więc bezprawność naruszenia
cudzych dóbr osobistych wyłączają:
−
zgoda uprawnionego; podlega ocenie z punktu widzenia art. 58 k.c.
(przykładami mogą być zabiegi medyczne, zawody sportowe, uprawianie
praktyk seksualnych),
−
działania oparte na normie prawnej lub będące realizacją prawa podmiotowego;
przykładami mogą być działania w obronie koniecznej (art. 422 k.c.) bądź
w stanie wyższej konieczności (art. 423 k.c.), a także działania funkcjonariusza
publicznego stanowiące wykonywanie obowiązków określonych ustawą (np.
w razie tymczasowego aresztowania orzeczonego przez sąd, zatrzymania przez
organ ścigania itd.).
W świetle wymagań Kodeksu cywilnego środkami ochrony dóbr osobistych są
roszczenia o:
−
zaniechanie groźby naruszeń, chyba że nie są one bezprawne,
−
usunięcie skutków naruszenia – można żądać, by naruszający dopełnił
czynności niezbędnych do usunięcia skutków, w szczególności przez złożenie
oświadczenia o określonej treści (np. zawierającego wyrazy ubolewania
z powodu pomówienia danej osoby).
Ten, czyjego dobro osobiste zostało naruszone, może nadto żądać:
−
zadośćuczynienia pieniężnego, lub
−
zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 24 k.c.
ic fine).
22
M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice, C.H. Beck, Warszawa
2006, s. 59–62.
22
O ile zaś takie naruszenie dobra osobistego spowodowało powstanie szkody
(pojmowanej jako uszczerbek materialny), poszkodowany może domagać się jej
naprawienia (zob. art. 415 k.c., wedle którego ten, kto z winy swej wyrządził
drugiemu szkodę obowiązany jest do jej naprawienia)
23
.
23
A. Lipiński, op. cit., s. 45, 46.
23
Tablice
Tablica nr 1
Instytucje uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu
Stwierdzenie zgonu
Uznanie za zmarłego
Przesłanki
1)
akt zgonu nie został
sporządzony i
2)
ś
mierć danej osoby
jest niewątpliwa
1) osoba zaginęła i
2) od chwili zaginięcia
upłynął określony w
ustawie okres czasu
Tryb postępowania
nieprocesowe przed sądem rejonowym
Charakter orzeczenia
deklaratoryjny
konstytutywny
Ź
ródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 256
24
Tablica nr 2
Przesłanki uznania za zmarłego w przypadku podstawowym i w przypadkach
szczególnych
PRZYPADEK PODSTAWOWY
Uznaną za zmarłą może zostać:
•
osoba która jest zaginiona;
•
minęło 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze
ż
yła, ale
-
5 lat – gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył 70 lat,
-
nie przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłby 23 lata.
Gdyby koniec tych terminów przypadał na okres wojny lub działań wojennych, to uznanie nie może
nastąpić przed upływem 1 roku od końca roku kalendarzowego (a dla II wojny światowej – od
9.5.1945 r.), w którym wojna/działania wojenne zostały zakończone, chyba że według okoliczności
nie mogły one mieć wpływu na wiadomości o życiu zaginionego.
Przykłady
A ma 50 lat
B ma 64 lata
C ma 67 lat
D ma 72 lata
E ma 10 lat
F ma 15 lat
- każdy z nich był widziany ostatni raz 10.10.2004 r. Uznanie za zmarłego najwcześniej możliwe
jest:
A – 1.1.2015 r. – liczymy od 31.12.2004 r. 10 lat – do 31.12.2014 r. „nie przed końcem roku”
– a więc najwcześniej uznanie może nastąpić: 1.1.2015 r.
B – 1.1.2011 r. – B w roku 2010 ukończy 70 lat, w tej chwili upłynie już 6 lat od ostatnich
wiadomości o nim (a wystarczy 5) – więc po zakończeniu roku, w którym ukończy 70 lat
może być uznany za zmarłego.
C – 1.1.2020 r. – C ukończy 70 lat w 2007 r., w tym roku miną 3 lata od końca roku, gdy była o nim
ostatnia wiadomość, a k.c. wymaga 5 lat, więc jeszcze trzeba 2 lata odczekać – do końca 2009
r., a więc uznanie może nastąpić 1.1.2020 r.
25
D – 1.1.2010 r., D już ma ukończone 70 lat, należy więc tylko od roku, w którym była o nim
ostatnia wiadomość odczekać 5 lat, to będzie do 31.12.2009 r., a więc z dniem 1.1.2010 r.
można uznać go za zmarłego.
E – 1.1.2018 r. – po pierwsze od końca roku, w którym była o nim ostatnia wiadomość musi
upłynąć 10 lat – tj. 31.12.2014 r., pod drugie jednak nie może to nastąpić przed końcem roku,
kiedy E ukończy 23 lata, tj. przed 31.12.2017 r., a więc najwcześniej 1.1.2018 r.
F – 1.1.2015 r. – od końca roku, w którym była o nim ostatnia wiadomość musi upłynąć 10 lat – tj.
31.12.2014 r., wtedy F będzie miał ukończone 23 lata (w 2012 r.), w więc najwcześniej może
być uznany za zmarłego 1.1.2015 r.
PRZYPADKI SZCZEGÓLNE
1)
podróż lotnicza lub morska
zaginiony,
-
w czasie podróży powietrznej lub morskiej,
-
w związku z katastrofą statku lub okrętu albo innym szczególnym zdarzeniem może
zostać uznany za zmarłego:
•
6 miesięcy od katastrofy/zdarzenia
ale jeżeli katastrofy lub zdarzenia nie można stwierdzić, to:
•
1 rok od dnia, w którym statek miał przybyć do portu przeznaczenia
+ 6 miesięcy,
a jeżeli statek nie miał portu przeznaczenia, to:
•
2 lata od ostatniej wiadomości o statku + 6 miesięcy
-
gdyby koniec tych terminów przypadał na okres wojny lub działań wojennych,
to uznanie nie może nastąpić przed upływem 1 roku od końca roku kalendarzowego
(a dla II wojny światowej – od 9.5.1945 r.), w którym wojna/działania wojenne
zostały zakończone, chyba że według okoliczności nie mogły mieć one wpływu na
wiadomości o życiu zaginionego.
2)
inne bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia
-
zaginiony,
-
w związku z innym bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia:
•
może zostać uznany za zmarłego w 1 rok od dnia, w którym
niebezpieczeństwo ustało/powinno według okoliczności ustać
26
-
gdyby koniec tych terminów przypadał na okres wojny lub działań wojennych,
to uznanie nie może nastąpić przed upływem 1 roku od końca roku kalendarzowego
(a dla II wojny światowej – od 9.5.1945 r.), w którym wojna/działania wojenne
zostały zakończone, chyba że według okoliczności nie mogły mieć one wpływu na
wiadomości o życiu zaginionego.
3) udział w działaniach wojennych
-
zaginiony, który
-
brał udział w działaniach wojennych
lub
- przebywał na obszarze objętym działaniami wojennymi i istnieje prawdopodobieństwo,
ż
e zaginięcie pozostaje w związku z wywołanym tymi działaniami niebezpieczeństwem
dla życia
•
może
zostać
uznany
za
zmarłego
w
1
rok
od
końca
roku
kalendarzowego,
w
którym
działania
wojenne
zakończono
(ale
dla
zaginionych w związku z II wojna światową – od 9.5.1945 r.).
3)
internowanie
-
zaginiony,
-
w czasie wojny lub działań wojennych, który został
-
pozbawiony wolności przez władze obcego państwa,
-
i osadzony w miejscu gdzie jego życiu groziło szczególne niebezpieczeństwo,
•
może
zostać
uznany
za
zmarłego
w
1
rok
od
końca
roku
kalendarzowego,
w
którym
działania
wojenne
zakończono
(ale
dla
zaginionych w związku z II wojną światową – od 9.5.1945 r.).
5) przymusowe wywiezienie
-
zaginiony,
-
w czasie wojny lub działań wojennych, który został
-
wywieziony przymusowo poza granice państwa,
•
może
zostać
uznany
za
zmarłego
w
3
lata
od
końca
roku
kalendarzowego, w którym jeszcze żył, a jednocześnie co najmniej
2 lata od końca roku kalendarzowego, w którym działania wojenne
zakończono (ale dla zaginionych w związku z II wojna światową –
od 9.5.1945 r.).
Ź
ródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 253–255
27
Tablica nr 3
Przesłanki oraz skutki całkowitego i częściowego ubezwłasnowolnienia
Przesłanki ubezwłasnowolnienia
(przesłanki muszą być spełnione łącznie)
częściowego
całkowitego
1)
pełnoletni,
2)
z powodu choroby psychicznej,
niedorozwoju umysłowego, innego
rodzaju zaburzeń, innego rodzaju
zaburzeń psychicznych, w
szczególności pijaństwa lub
narkomanii,
3)
nie jest w stanie kierować swym
postępowaniem, ale stan tej osoby nie
uzasadnia ubezwłasnowolnienia
całkowitego,
4)
potrzebna jest pomoc dla
prowadzenia spraw tej osoby.
1)
po ukończeniu 13 lat
2)
wskutek choroby psychicznej,
niedorozwoju umysłowego, innego
rodzaju zaburzeń, innego rodzaju
zaburzeń psychicznych, w
szczególności pijaństwa lub
narkomanii,
3)
nie jest w stanie kierować swym
postępowaniem.
skutki ubezwłasnowolnienia
1)
ograniczenie zdolności do czynności
prawnych,
2)
ustanowienie kuratora.
1)
pozbawienie zdolności do czynności
prawnych,
2)
ustanowiony zostaje opiekun, chyba
ż
e ubezwłasnowolniony pozostaje
pod władzą rodzicielską.
Ź
ródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 258
28
Tablica nr 4
Zakres zdolności do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych
Pełna
Ograniczona
Brak
1
2
3
4
Grupa osób
osoba, która ukończyła 18 lat
lub zawarła związek małżeński
(kobieta za zgodą sądu
opiekuńczego może zawrzeć
związek małżeński po
ukończeniu 16 roku życia –
i nie traci zdolności mimo
unieważnienia małżeństwa)
o ile nie jest
ubezwłasnowolniona
- osoby w wieku między
13 a 18 rokiem życia,
- częściowo
ubezwłasnowolnieni,
- osoby, dla których
został ustanowiony
przez sąd w
postępowaniu o
ubezwłasnowolnienie
doradca tymczasowy
(art. 549§ 1 k.p.c.)
- osoby, które nie
ukończyły 13 lat,
- ubezwłasnowol-
nieni całkowicie
Czynności
prawne
takich osób
ważne, o ile nie zachodzą inne
podstawy nieważności
czynności prawne pole-
gające na zaciągnięciu
zobowiązania lub roz-
porządzeniu prawem
osoby o ograniczonej
zdolności – ważne tylko
za zgodą przedstawiciela
ustawowego przy czym:
- umowy mogą zostać
następczo potwierdzone
przez przedstawiciela
ustawowego lub samą
tę osobę, po uzyskaniu
przez nią pełnej
zdolności do czynności
prawnych,
- czynności
jednostronne bez zgody
są nieważne
umowy powszechnie
zawierane w drobnych
bieżących sprawach
ż
ycia codziennego są
ważne bez zgody
przedstawiciela
ustawowego
co do zasady –
czynności prawne
są nieważne ale
ważne są umowy
powszechnie
zawierane w
drobnych
bieżących
sprawach życia
codziennego,
z chwilą ich
wykonania, o ile
nie pociąga to za
sobą rażącego
pokrzywdzenia
osoby niezdolnej
29
1
2
3
4
rozporządzenie
własnym zarobkiem jest
ważne bez zgody
przedstawiciela, chyba że
sąd opiekuńczy inaczej
postanowi,
osoba ograniczona w
zdolności do czynności
prawnych ma pełną
zdolność w zakresie
czynności prawnych
dotyczących określonych
przedmiotów
majątkowych, oddanych
tej osobie przez przed-
sławiciela ustawowego,
do swobodnego użytku,
chyba że dla tych
czynności według ustawy
nie wystarcza zgoda
przedstawiciela
ustawowego (tzn.
potrzeba zgody sądu
opiekuńczego)
Ź
ródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 256–257
30
Literatura
1.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.
–
Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93
z późn. zm.).
2.
Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do Kodeksu Cywilnego – Księga pierwsza
–
Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2003.
3.
Gniewek E., Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998.
4.
Hałgas M., Kostański P., Prawo cywilne – część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C. H. Beck, Warszawa 2006.
5.
Kubiński P., Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys
wykładu, Olsztyn 1996.
6.
Lipiński A., Kompendium prawa cywilnego. Część ogólna i prawo rzeczowe,
Zakamycze 2004.
7.
Piotrowski M., Prawo cywilne. Krótki wykład, Wydawnictwo WSB, Poznań
2002.
8.
Radwański Z., Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003.
9.
Szczurek Z., Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001.
10.
Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej,
wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000.
11.
Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej,
wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001.