2007 SP Kat prawo karne procesowe

Szkoła Policji w Katowicach

Zakład Służby Kryminalnej

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego

Zasady procesowe

Opracowanie:

nadkom. mgr Piotr Górnik

Zakład Służby Kryminalnej

ŁA

POL

Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2007

SPIS TREŚCI

Wstęp

Rozdział I
Zagadnienia wstępne dotyczące zasad prawa karnego procesowego

§ 1. Znaczenie i pojęcie zasad procesu karnego

§ 2. System zasad

Rozdział II
Zasady ustrojowo-organizacyjne prawa karnego procesowego

§ 1. Zasada prawa do sądu

§ 2. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym

§ 3. Zasada niezawisłości sędziowskiej

§ 4. Zasada kolegialności sędziowskiej

§ 5. Zasada bezstronności

Rozdział III
Zasady dynamiczne (ściśle procesowe)

A. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego

§ 1. Zasada oficjalności (ścigania z urzędu)

§ 2. Zasada legalizmu

§ 3. Zasada skargowości

B. Zasady dotyczące postępowania dowodowego

§ 1. Zasada prawdy

§ 2. Zasada bezpośredniości

§ 3. Zasada koncentracji materiału dowodowego

§ 4. Zasada swobodnej oceny dowodów

C. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu

§ 1. Zasada kontradyktoryjności

§ 2. Zasada jawności

§ 3. Zasada rzetelnego procesu

§ 4. Zasada ustności

§ 5. Zasada kontroli

D. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie

§ 1. Zasada domniemania niewinności oskarżonego

§ 2. Zasada prawa do obrony oskarżonego

Wykaz ważniejszych skrótów

Bibliografia

WSTĘP

W wielu dyscyplinach prawa, w tym również w prawie karnym procesowym,

występuje konstrukcja zasad. Jak wiadomo proces karny mówi nam o przewidzianym przez

prawo zachowaniu organów państwowych jak i pozostałych uczestników, które zmierza do

wykrycia i ustalenia czynu przestępczego i jego sprawcy, wymierzenia mu kary albo

zastosowania innego środka lub do uniewinnienia oskarżonego.

Policjanci w trakcie wykonywania czynności procesowych muszą przestrzegać zasad

obowiązujących w prawie karnym procesowym. W związku z tym poznanie przez nich zasad

procesu, które określają wzorce danego przedmiotu unormowania, pozwoli na prawidłowy

przebieg procesu karnego.

W literaturze procesu karnego występuje znaczne zróżnicowanie co do liczby

wyodrębnionych zasad. Dlatego też, opracowując skrypt oparłem się przede wszystkim na

zasadach wyodrębnionych przez prof. zw. dra hab. Kazimierza Marszała, prof. zw. dra hab.

Stanisława Stachowiaka i prof. dra hab. Kazimierza Zgryzka. W pracy korzystałem

z literatury najnowszej jak również ze starszych opracowań przedstawicieli nauki prawnej

w Polsce, a także z komentarzy, orzecznictwa sądów oraz glos autorytetów prawa karnego.

Mam nadzieję, że opanowanie i zrozumienie zasad procesu karnego pozwoli

policjantom na wykonywanie czynności w sposób pozwalający zapewnić prawidłowy

przebieg procesu karnego.

Pracę oparto o stan prawny na dzień 4 grudnia 2007 r.

ROZDZIAŁ I

Zagadnienia wstępne dotyczące zasad prawa karnego procesowego

§ 1. Znaczenie i pojęcie zasad procesu karnego

Prawo karne jest jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie.

W całokształcie norm prawa karnego wyróżniamy prawo karne materialne, prawo karne

procesowe i prawo karne wykonawcze. Prawo karne procesowe jest zespołem norm prawnych

regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa. Dlatego też również w procesie

karnym, jak i w innych dyscyplinach prawa, występuje konstrukcja zasad.

Ma ona

szczególne znaczenie w prawie procesowym i znajduje to uzasadnienie w historii.

Najczęściej, w przeszłości, łączyły się one z różnego rodzaju postulatami, które były uważane

za najistotniejsze, np. w okresie rewolucji francuskiej zasadą naczelną była zasada

skargowości.

Na ważność zasad wskazują walory naukowe ich konstrukcji, które uzasadniają rolę,

jaką mają do spełnienia obecnie. Zasady pozwalają na uporządkowanie instytucji prawnych,

jak również na porównywanie systemów procesowych. Ponadto usprawniają proces

dydaktyczny porządkując i przedstawiając je w sposób skondensowany. Jednocześnie należy

stwierdzić, że za konstruowaniem zasad przemawiają względy praktyczne, ponieważ

pozwalają na formułowanie określonych dyrektyw interpretacyjnych, jak i umożliwiają

zapełnienie luk konstrukcyjnych.

Pojęcie zasady procesowej nie jest jednoznaczne i określa się jako naczelne zasady,

podstawowe zasady, dominujące zasady, ogólnoprawne zasady itd.

W procesie karnym spotykamy się z rozumieniem zasady w dwojakim znaczeniu,

czyli zasady w sensie abstrakcyjnym i zasady w sensie konkretnym.

Poprzez znaczenie

zasady w sensie abstrakcyjnym rozumiemy je jako określone wzorce kierowane pod adresem

ustawodawcy przez przedstawicieli nauki lub inne środki opiniotwórcze. Zasady te nie są

związane z danym systemem prawa karnego procesowego i dlatego też nie można mówić

o ich naruszeniu w praktyce ponieważ one nie obowiązują. Mają one jednak ważne znaczenie

przy tworzeniu aktów prawnych z zakresu prawa karnego procesowego, gdyż wyznaczają

A. Marek, Prawo karne, wyd. VII, Warszawa 2006, s. 5-7.

Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 41; R. Kmiecik, E. Skrętowicz,

Proces karny. Cześć ogólna, wyd. V, Zakamycze 2006, s. 68.

Por. Tamże, s. 41-42.

Por. Tamże, s. 42-43.

kierunek działań prawodawczych, ponadto ukierunkowują proces interpretacji prawa, jak

również wskazują kierunki stosowania prawa.

Natomiast zasady w sensie konkretnym są to dyrektywy wynikające z określonego

systemu prawa karnego procesowego i mają moc obowiązującą, a więc muszą być

respektowane w toku stosowania prawa. Dlatego też organy procesowe lub inni uczestnicy

procesu muszą stosować się do zasad w sensie konkretnym, ponieważ ich naruszenie

wywołuje konkretne sankcje określone w przepisach prawa karnego procesowego. Zasady te

wynikają z obowiązujących przepisów lub są wyinterpretowane z zespołu norm.

Należy zauważyć, że w literaturze nie ma jednolitości w zakresie wskazania kryteriów

pozwalających na wyróżnienie tych norm prawnych, które można zaliczyć do zasad prawa

karnego procesowego. Dlatego też, w zależności od tego jakie autor uznaje wartości i ich

hierarchię, takie zasady wyróżnia. Z tego powodu w literaturze spotkać się można z ich

rozmaitością i różnorodnością. Zasady są rozumiane m.in. jako charakterystyczne cechy

danego procesu, które odróżniają go od innej formacji społeczno-politycznej i gospodarczej,

jako idee poglądów prawnych lub też jako normy systemu prawa, które posiadają charakter

zasadniczy.

Mając na uwadze rozumienie zasady jako normy posiadającej charakter zasadniczy

możemy wyróżnić następujące kryterium:

1. kryterium hierarchicznej nadrzędności norm, zgodnie z którym charakter normy

wynika z jej usytuowania w hierarchii i zasadniczy charakter mają normy

konstytucyjne,

2. kryterium nadrzędności treściowej danej normy w stosunku do innych, czyli będzie to

norma będąca uzasadnieniem dla całej grupy norm,

3. kryterium szczególnej roli spełnianej przez daną normę w ramach konstrukcji pewnej

instytucji,

4. kryterium doniosłości społecznej danej normy.

Możemy więc stwierdzić, że zasady prawa karnego procesowego stanowią wzorce

ukształtowania określonego przedmiotu unormowania i mogą być one postulowane lub

odtworzone. Wzorce postulowane są skierowane do ustawodawcy i nie mają odchyleń od

reguły, natomiast wzorce odtworzone to sposób ukształtowania danej instytucji

w systemie prawa karnego procesowego.

Por. Z. Salomonowicz, Wstęp do prawoznawstwa, Szczytno 2000, s. 137.

Por. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996, s. 92-93.

Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 43-44.

Na podstawie powyższych kryteriów przez zasady należy rozumieć normy prawne

wypowiadające idee będące wyrazem panujących poglądów ideologiczno-

spolecznych, które na przestrzeni rozwoju historycznego prawa procesowego ulegały

zmianom, stanowiąc podstawowe cechy (założenia), kształtujące dany model procesu

karnego.

Zasady prawne we współczesnym procesie karnym mają bardzo często alternatywne

ujęcia stąd wyróżniamy zasady przeciwstawne, tzn. dana zasada dopuszcza istnienie

wyjątków na rzecz zasady przeciwstawnej. Wyjątki te są dopuszczalne tylko w zakresie,

w jakim je ustawa wyraźnie przewiduje, np. procedura karna jest oparta na zasadzie

prawdy, jednakże niektóre przepisy ograniczają realizację tej zasady.

Zasady dzielimy na skodyfikowane i na nieskodyfikowane. Pierwsze z nich to zasady,

które są sformułowane w osobnych przepisach, natomiast drugie są wyinterpretowane

z grupy przepisów.

§ 2. System zasad

Zasady prawa karnego procesowego pozostają ze sobą we współzależności tworząc

system zasad. Z uwagi na różne kryteria służące do wyróżniania zasad, ich system nie jest

przedstawiany w sposób jednolity. W literaturze występuje znaczne zróżnicowanie co do ich

liczby. Wynika to m.in. z ujmowania zasad w sposób syntetyczny lub analityczny. Gdy

wszystkie składniki normy prawnej i jej następstwa skupiają się w jednej zasadzie mówimy

o zasadzie ujmowanej w sposób syntetyczny, a gdy składniki normy i jej następstwa traktuje

się jako samodzielne zasady mówimy o zasadzie ujmowanej w sposób analityczny.

W pracy tej przyjęto kryterium ogólności, zgodnie z którym wyróżniamy naczelne

zasady pierwszego stopnia i naczelne zasady drugiego stopnia. Dokonując kwalifikacji

możemy je podzielić na zasady ogólnoprawne i zasady procesu karnego. Zasady

ogólnoprawne to zasady odnoszące się do wszystkich dyscyplin prawniczych, np. zasada

humanitaryzmu, natomiast zasady procesu karnego odnoszą się wyłącznie do tej gałęzi prawa.

Zasady prawa karnego procesowego możemy podzielić na zasady ustrojowo-

organizacyjne oraz zasady dynamiczne, czyli ściśle procesowe. W dalszej części pracy

zostaną omówione zasady dotyczące prawa karnego procesowego.

Tamże, s. 45.

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny część ogólna, Zakamycze 2006, s. 70.

Rys. 1 – Podział zasad prawa karnego procesowego wg K. Marszała.

Do zasad ustrojowo-organizacyjnych zaliczamy:

Rys. 2 – Podział zasad ustrojowo-organizacyjnych wg K. Marszała.

K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 47.

Tamże, s. 47.

Zasady prawa karnego

procesowego

Zasady ogólnoprawne

Zasady procesu karnego

Zasady ustrojowo -

organizacyjne

Zasady dynamiczne

(ściśle procesowe)

Zasady ustrojowo -

organizacyjne

Zasada

prawa do

sądu

Zasada

udziału

czynnika

społecznego

w procesie

karnym

Zasada

niezawisłości

sędziowskiej

Zasada

kolegialności

sądu

Zasada

bezstronności

Zasady dynamiczne podzielono według kryterium funkcjonalności, wyróżniając

następujące grupy:

Rys. 2 – Podział zasad ustrojowo-organizacyjnych wg K. Marszała.

Tamże, s. 47.

Zasady dynamiczne

Zasady

związane z

wszczęciem

procesu

karnego

Zasady

dotyczące

postępowania

dowodowego

Zasady

dotyczące

formy i

sposobu

prowadzenia

postępowania

Zasady

dotyczące

sytuacji

prawnej

oskarżonego

w procesie

Zasada

oficjalności

Zasada

prawdy

Zasada

kontradyktoryjności

Zasada

domniemania

niewinności

Zasada

legalizmu

Zasada

skargowości

Zasada

bezpośredniości

Zasada koncentracji

materiału

dowodowego

Zasada

swobodnej

oceny dowodów

Zasada

jawności

Zasada

rzetelnego

procesu

Zasada

ustności

Zasada

kontroli

Zasada prawa

do obrony

ROZDZIAŁ II

Zasady ustrojowo-organizacyjne prawa karnego procesowego

§ 1. Zasada prawa do sądu

Zasada prawa do sądu zaliczana jest do zasad ustrojowo-organizacyjnych prawa

karnego procesowego i wynika z Konstytucji RP oraz prawa międzynarodowego. Oznacza

prawo jednostki do dostępu do sądu, jak i rozpoznanie sprawy przez właściwy, niezależny

i bezstronny sąd ustanowiony przez ustawę. Zasada ta dotyczy postępowania sądowego, a nie

dotyczy postępowania przygotowawczego.

Konstytucja RP zawiera przepisy w zakresie prawa do sądu. Zgodnie z art. 45 ust. 1

„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej

zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd,” natomiast art. 77 ust. 2

mówi, że „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych

wolności lub praw.”

Zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych

wolności „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy

w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy

rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności

każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.” Natomiast z art. 14 ust.

1 Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich i politycznych wynika, że „Każdy ma prawo

do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny

i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia

przeciw niemu w sprawach karnych bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach

cywilnych”.

Na podstawie wymienionych przepisów możemy stwierdzić, że do rozstrzygnięcia

sprawy jednostki organ musi odpowiadać nw. kryteriom:

- niezawisły, a więc niezależny zarówno od władzy wykonawczej jak i od stron

postępowania. Niezależność od władzy wynika z art. 173 Konstytucji, który mówi,

że „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz.”

- bezstronny czyli nie może identyfikować się z interesami tylko jednej strony procesowej,

- złożony z sędziów, którzy nie mogą być odwoływani przez organ nominujący w każdej

chwili,

- muszą istnieć gwarancje praworządności postępowania,

- sąd musi być ustanowiony przez ustawę. Zgodnie z art. 175 Konstytucji RP „Wymiar

sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne,

sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być

ustanowiony tylko na czas wojny.”

§ 2. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym

Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym zaliczana jest do zasad

ustrojowo-organizacyjnych prawa karnego procesowego. Zgodnie z art. 182 Konstytucji RP

„Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa.”. Zasada ta

ponadto jest skodyfikowana w art. 3 kpk, w myśl którego „W granicach określonych

w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego”.

Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym nakazuje rozstrzyganie

indywidualnych spraw obywateli z udziałem przedstawicieli społeczeństwa. W procesie

udział czynnika społecznego może występować w:

- udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny,

- składzie organu wydającego rozstrzygnięcie,

- dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw.

Udział w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny jest realizowany

poprzez instytucję przedstawiciela społecznego i mowa o nim w art. 90-91 kpk. Zadaniem

przedstawiciela społecznego, zgodnie z art. 90§1 kpk, jest obrona interesu społecznego lub

ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi organizacji społecznej,

której jest przedstawicielem, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.

Przedstawiciel społeczny może działać jedynie w postępowaniu sądowym, a więc nie może

działać w postępowaniu przygotowawczym. Zgłaszany jest przez organizację społeczną, a sąd

dopuszcza przedstawiciela społecznego, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości.

Po dopuszczeniu do udziału w procesie przedstawiciel społeczny może uczestniczyć

w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie.

Inna forma udziału czynnika społecznego w procesie karnym realizowana jest przez

uczestnictwo w składzie organu wydającego rozstrzygnięcie. Zgodnie z art. 4 u.s.p.

„W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo

Tamże, s. 49-50.

Tamże, s. 52.

ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji, chyba że ustawy

stanowią inaczej.” Mając na uwadze to, że przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe

prawa z sędziami, a więc stają się oni sędziami prawa i faktu, nie każdy może zostać

ławnikiem. Może nim zostać, zgodnie z art.158 u.s.p., osoba która:

- posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

- jest nieskazitelnego charakteru,

- ukończyła 30 lat,

- jest zatrudniona lub zamieszkuje w miejscu kandydowania co najmniej od roku,

- nie przekroczyła 70 lat,

- jest zdolna, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków ławnika,

- posiada co najmniej wykształcenie średnie.

Poza spełnieniem powyższych warunków przepisy przewidują sytuacje, kiedy osoba nie

może zostać ławnikiem. Nie mogą ławnikami zostać:

- osoby zatrudnione w sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze,

- osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania

sprawy na drogę postępowania sądowego,

- funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem

przestępstw i wykroczeń,

- adwokaci i aplikanci adwokaccy,

- radcy prawni i aplikanci radcowscy,

- duchowni,

- żołnierze w czynnej służbie wojskowej,

- funkcjonariusze Służby Więziennej,

- radni gminy, której rada dokonuje wyboru ławników.

Ponadto, zgodnie z obowiązującymi przepisami, nie można być ławnikiem jednocześnie

w więcej niż jednym sądzie.

Ławników do sądów okręgowych oraz do sądów rejonowych wybierają rady gmin,

których obszar jest objęty właściwością tych sądów - w głosowaniu tajnym. Kadencja

ławników sądów okręgowych i rejonowych trwa cztery lata kalendarzowe następujące po

roku, w którym dokonano wyborów, jednak mandat ławnika wybranego dodatkowo wygasa

z upływem kadencji ogółu ławników. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin

prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje związkowe, organizacje pracodawców oraz inne

organizacje zarejestrowane na podstawie przepisów prawa, z wyłączeniem partii

politycznych, oraz co najmniej dwudziestu pięciu obywateli mających czynne prawo

wyborcze, zamieszkujących stale na danym terenie.

Ławnicy biorą udział w składach sądu wraz z sędziami zawodowymi. Zgodnie

z art. 28 kpk w sprawach o zbrodnie na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego

sędziego i dwóch ławników. Jedynie ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd

pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów. Natomiast

w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia

wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników.

Ostatnią z form udziału czynnika społecznego w procesie karnym, jaką jest dostęp

obywateli do odbywanych publicznie rozpraw, omówiono niżej w ramach zasady jawności.

Należy stwierdzić, że udział czynnika społecznego w procesie karnym z jednej strony

zwiększa demokratyzm postępowania, natomiast z drugiej strony może wyniknąć brak

należytego przygotowania zawodowego u tych osób.

§ 3. Zasada niezawisłości sędziowskiej

Zasada niezawisłości sędziowskiej jest jedną z zasad ustrojowo-organizacyjnych

prawa karnego procesowego i unormowanie jej znajdziemy w Konstytucji RP. Zgodnie z art.

178 ust. 1 Konstytucji RP „sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli

i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”. Zasadę tę znajdziemy ponadto w art. 195 ust. 1

Konstytucji RP w odniesieniu do sędziów Trybunału Konstytucyjnego („Sędziowie

Trybunału Konstytucyjnego w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko

Konstytucji”), oraz w art. 199 ust. 3 Konstytucji RP w odniesieniu do sędziów Trybunału

Stanu („Członkowie Trybunału Stanu w sprawowaniu funkcji sędziego Trybunału Stanu są

niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”). Należy zaznaczyć, że niezawisłość

nie jest wyłącznym atrybutem sędziego. Przysługuje ona ponadto asesorom sądowym zgodnie

z art. 135 § 2 u.s.p. („w zakresie orzekania asesorzy sądowi są niezawiśli i podlegają tylko

Konstytucji oraz ustawom”) i ławnikom zgodnie z art. 169 § 1 u.s.p. („w zakresie orzekania

ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”).

Zasada ta oznacza, że sędziowie w sprawowaniu swego urzędu orzekają na podstawie

Konstytucji RP, ustaw oraz swojego wewnętrznego przekonania. Nikt nie może wpływać na

sędziego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości poza ustawodawcą. Mając powyższe na

uwadze można stwierdzić, że sędziego nie wiążą instrukcje i wytyczne wydawane przez

organy państwowe, natomiast stosuje przepisy wykonawcze, jeżeli są zgodne z ustawami.

Dzięki tej zasadzie sędziowie posiadają autonomię w sprawowaniu swej funkcji, a granice

niezawisłości wytycza obowiązujące prawo oraz sumienie sędziego. Należy zaznaczyć, że

zasadą tą objęte są czynności w zakresie jurysdykcji, natomiast nie są w zakresie

administracji sądowej.

Niezawisłość sędziowska oznacza:

- zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku rozpoznania

sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać;

niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości dotyczących zarówno

faktycznego, jak i prawnego stanu sądzonej sprawy;

- niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć w toku postępowania, jak

i orzeczenia kończącego postępowanie;

brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej sędziego za orzeczenia wydane zgodnie

z własnym sumieniem, w granicach swobodnej oceny dowodów i na podstawie przepisów

ustawy.

W sprawowaniu swej władzy sędziego nie wiążą rozstrzygnięcia innych sądów poza

wyjątkami wynikającymi z przepisów prawnych. Zaliczamy do nich następujące

uregulowania:

- zgodnie z art. 8 kpk sąd karny samodzielnie rozstrzyga zagadnienia faktyczne i prawne

i nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu, jednakże rozstrzygnięcia

kształtujące prawo lub stosunek prawny są dla sądu wiążące;

- zgodnie z art. 441 kpk w przypadku przekazania przez sąd odwoławczy zagadnienia do

rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy jego uchwała jest w danej sprawie wiążąca,

- zgodnie z art. 442 kpk sąd, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania,

orzeka w granicach, w jakich nastąpiło przekazanie. Ponadto zapatrywania prawne

i wskazania sądu odwoławczego co do dalszego postępowania są wiążące dla sądu,

któremu sprawę przekazano do ponownego rozpoznania;

- zgodnie z art. 60 i 61 u.SN

uchwały Sądu Najwyższego stanowiące zasadę prawną są

wiążące dla sądu.

W celu realizacji tej zasady przewidziane są przez prawo gwarancje niezawisłości

sędziowskiej, wśród której wyróżniamy gwarancje ustrojowe i gwarancje procesowe.

Do pierwszej grupy gwarancji zaliczamy:

Tamże, s. 55.

- odpowiedni poziom etyczno-moralny, a więc wymaganie od kandydatów na sędziego

nieskazitelnego charakteru,

- odpowiednie przygotowanie zawodowe, pozwalające na samodzielne prowadzenie

procesu karnego i rozstrzyganie kwestii nasuwających się w toku postępowania,

- stałość zawodu sędziowskiego, aby sędzia nie rozpoznawał spraw pod presją obawy

o swoją przyszłość zawodową,

- niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem, aby nie można było wpływać na

sędziego z tytułu drugiego zatrudnienia lub zawodu,

- materialną niezależność sędziego,

- immunitet sędziowski, zapewniający niepociąganie go do odpowiedzialności karnej bez

zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego oraz zapewniający odpowiedzialność za

przewinienie służbowe i uchybienia godności urzędu sędziowskiego wyłącznie na drodze

dyscyplinarnej,

- samorządność sędziowską, aby o obsadzie sędziego i o awansowaniu oraz o piastowaniu

funkcji decydowała społeczność sędziowska, biorąca pod uwagę przede wszystkim jego

umiejętności zawodowe.

Do drugiej grupy gwarancji niezawisłości sędziowskiej zaliczamy:

- samodzielność jurysdykcyjną,

- instytucję wyłączenia sędziego,

- tajność narady i głosowania,

- kolegialność orzekania,

- jawność rozpraw.

§ 4. Zasada kolegialności sędziowskiej

Zgodnie z zasadą kolegialności sędziowskiej rozstrzygnięcia powinny być wydawane

kolegialnie. W procesie karnym spotykamy się z wyjątkami od tej zasady, kiedy to

rozstrzygnięcia wydawane są przez jednoosobowy skład sądu. Kolegialność sędziowska

odnosi się jedynie do sądów.

Zasada kolegialności sędziowskiej została unormowana w kodeksie postępowania

karnego. Zgodnie z art. 28 § 2-4 kpk w sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego

sędziego i dwóch ławników, a gdy sprawa

charakteryzuje się szczególną zawiłością sąd

Tamże, s. 56.

R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 153.

pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów.

W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia

wolności sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników.

Natomiast zgodnie z art. 29 kpk na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej sąd orzeka

w składzie trzech sędziów poza apelacją lub kasacją od wyroku orzekającego karę

dożywotniego pozbawienia wolności, kiedy to sąd rozpoznaje w składzie pięciu sędziów.

Zasada kolegialności wyrażona jest również w art. 30 kpk, zgodnie z którym na posiedzeniu,

sąd apelacyjny i Sąd Najwyższy orzeka w składzie trzech sędziów, a sąd odwoławczy na

posiedzeniu orzeka w składzie trzech sędziów.

Wyjątki od zasady umiejscowione są m.in. w:

- art. 28 § 1 kpk - na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego i w takiej

sytuacji ma prawa i obowiązki przewodniczącego,

- art. 30 § 1 kpk- na posiedzeniu sąd rejonowy i sąd okręgowy orzeka jednoosobowo,

- art. 476 § 1 kpk - w postępowaniu uproszczonym co do zasady sąd rozpoznaje sprawę

jednoosobowo i wówczas ma on prawa i obowiązki przewodniczącego,

- art. 517b § 11 kpk – w postępowaniu przyśpieszonym sąd rejonowy rozpoznaje sprawę

jednoosobowo, a w postępowaniu odwoławczym prezes sądu okręgowego może zarządzić

rozpoznanie sprawy jednoosobowo, jeżeli jest to uzasadnione szczególnymi okolicznościami.

W takim przypadku sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego.

Kolegialność sądu pozwala na wszechstronniejsze rozpoznanie sprawy, mniejsze

prawdopodobieństwo niedokładności lub błędów, zwiększa jego niezawisłość jak i autorytet.

§ 5. Zasada bezstronności

Zasada bezstronności zaliczana jest do zasad ustrojowo-organizacyjnych prawa karnego

procesowego i wynika z Konstytucji RP oraz prawa międzynarodowego.

Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego

rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny

i niezawisły sąd.

Natomiast zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych

wolności każdy ma prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły

i bezstronny sąd. Obowiązek ten ponadto wynika z art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu

praw obywatelskich i politycznych, zgodnie z którym każdy ma prawo do sprawiedliwego

i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd.

Zasada bezstronności oznacza obowiązek zachowania bezstronnego w stosunku do

sprawy i uczestników procesu. Zasada ta dotyczy zarówno sędziów, jak i innych organów

państwowych występujących w postępowaniu.

Bezstronność wymiaru sprawiedliwości jest podstawowym warunkiem właściwego jego

funkcjonowania. W procesie karnym gwarancją bezstronności jest instytucja wyłączenia

sędziego. Ma ona zastosowanie wówczas, gdy sytuacja sędziego w danej, konkretnej sprawie

utrudnia realizację omawianej zasady.

Instytucja wyłączenia sędziego spełnia trzy zasadnicze funkcje:

- zapewnia bezstronność orzekania,

- utwierdza zaufanie społeczne do bezstronności sądu,

- pozwala na eliminacje konfliktów w sumieniu sędziego.

Kodeks postępowania karnego wyróżnia dwie formy wyłączenia sędziego:

1) z mocy prawa, gdy zaistnieje okoliczność określona w art. 40 kpk, tj. jeżeli:

a) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,

b) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub

przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych

osób,

c) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia

pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt ww. albo jest związany

z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

d) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był

przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,

e) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel

ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,

f) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,

g) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,

brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,

prowadził mediację,

j) wydał orzeczenie objęte wnioskiem o wznowienie lub zaskarżone w trybie kasacji.

Wymienione powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa,

wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

Tamże, s. 155.

2) wyłączenie na wniosek w przypadku zaistnienia okoliczności określonych w art. 41 kpk:

Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać

uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.

Wyłączenie sędziego następuje na żądanie sędziego, z urzędu albo na wniosek strony.

Przepisy dotyczące wyłączenia sędziego, zgodnie z art. 44 kpk, dotyczą ławników. Ponadto

okoliczności wyłączające sędziego z mocy prawa określone w pkt. a) - d), f) oraz i), a także

wyłączające na wniosek, zgodnie z art. 47 kpk odnoszą się do prokuratora, innych osób

prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych.

Jednocześnie osoby te ulegają wyłączeniu, jeżeli brały udział w sprawie jako obrońca,

pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedstawiciel ustawowy strony.

Odniesienie do zasady bezstronności znajdujemy również w art. 4 kpk, zgodnie, z którym

organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności

przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego.

ROZDZIAŁ III

Zasady dynamiczne (ściśle procesowe)

A. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego

§ 1 Zasada oficjalności (ścigania z urzędu)

Zasada oficjalności jest normą ogólną mającą na celu realizację interesu

ogólnospołecznego. Zgodnie z nią wszczęcie, a następnie kontynuowanie postępowania

karnego w sprawie o przestępstwo nie wymaga inicjatywy, jak również współdziałania ze

strony pokrzywdzonego. Czynności te wykonywane są przez organy państwa niezależnie od

woli lub zachowania się osoby pokrzywdzonej. Ściganie odbywa się nawet wbrew woli

pokrzywdzonego.

Organami państwowymi najczęściej wykonującymi czynności związane

ze ściganiem przestępstw są prokurator lub Policja. Czynności te rozpoczynają się z własnej

inicjatywy organów procesowych, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia

przestępstwa, o czym mowa w art. 303 kpk

. Ponadto, zgodnie z art. 9 kpk, organy

Por. J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2005, s. 7.

Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 60.

procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że muszą być

spełnione określone przez przepisy warunki. Organ procesowy w przypadku uzyskania

informacji o przestępstwie ma obowiązek ścigania z urzędu i nie może uzależnić ścigania od

złożenia zawiadomienia o przestępstwie przez pokrzywdzonego. Ściganie przestępstw

w oparciu o zasadę oficjalności nazywamy również trybem publicznoskargowym.

Zasada oficjalności ma pewne ograniczenia. Występują one wtedy, gdy ściganie

przestępstw z urzędu jest uzależnione od spełnienia przewidzianego przepisami warunku.

Możemy wyróżnić dwie grupy warunków:

1) zgodnie z art. 13 kpk wymóg uzyskania zezwolenia władzy tj. właściwego organu

państwowego, jeżeli ściganie uzależnione jest od jego uzyskania, np. w przypadku gdy

osoba, przeciwko której ma się toczyć postępowanie jest objęta immunitetem

prokuratorskim, organem zezwalającym na ściganie jest sąd dyscyplinarny.

2) zgodnie z art. 12 kpk wymóg uzyskania od osoby uprawnionej wniosku o ściganie

w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek. Jest to uprawnienie, w związku

z czym osoba ma prawo wyboru, tj. możliwość złożenia wniosku lub nieskorzystanie

z tej możliwości. W przypadku skorzystania z uprawnienia z chwilą złożenia wniosku

ściganie toczy się z urzędu. Z chwilą złożenia wniosku pokrzywdzony nie ma

możliwości prawnego oddziaływania na toczący się proces, chyba że prokurator lub

sąd, w zależności od etapu postępowania, wyrazi zgodę na cofnięcie wniosku. Wśród

przestępstw ściganych na wniosek wyróżniamy:

a) przestępstwa bezwzględnie wnioskowe - ścigane, niezależnie od osoby

sprawcy, zawsze na wniosek,

b) przestępstwa względnie wnioskowe - w zasadniczym trybie ścigane są

z urzędu, natomiast w stosunku do niektórych sprawców przestępstw na

wniosek o ściganie.

Innym ograniczeniem zasady oficjalności jest ściganie przestępstwa z oskarżenia

prywatnego. Ten tryb ścigania charakteryzuje się tym, że w sprawach o niektóre przestępstwa

ściganie następuje z inicjatywy osoby pokrzywdzonej poprzez wniesienie prywatnego aktu

oskarżenia i popieranie go jako oskarżyciel prywatny. Organy ścigania w zasadzie nie

ingerują w ściganie tego rodzaju przestępstw poza sytuacją określoną w art. 60 kpk, tj.

w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna

postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes

społeczny. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu, a pokrzywdzony, który przedtem

wniósł oskarżenie prywatne, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego. Również sędzia

rodzinny na podstawie art. 22 § 2 u.p.n. w sprawie o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego

wszczyna postępowanie, jeżeli tego wymaga interes społeczny albo wzgląd na wychowanie

nieletniego lub ochronę pokrzywdzonego.

Wśród ograniczeń tej zasady wyróżniamy również, zgodnie z art. 12 § 3 kpk,

dopuszczalność cofnięcia wniosku o ściganie za zgodą prokuratora, a w postępowaniu

sądowym za zgodą sądu do chwili rozpoczęcia przewodu sądowego z wyjątkiem spraw

o przestępstwo zgwałcenia określone w art. 197 kk.

§ 2 Zasada legalizmu

Zasada legalizmu łączy się z etapem postępowania przygotowawczego. Zasada ta

została uregulowana w art. 10 kpk. Zgodnie z wymienionym przepisem organ powołany do

ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania

przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia

o czyn ścigany z urzędu. Ponadto za wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub

w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za

popełnione przestępstwo. Zgodnie z zasadą legalizmu sam uprawdopodobniony fakt

popełnienia przestępstwa zobowiązuje właściwe organy do wszczęcia i przeprowadzenia

postępowania. Obowiązek ten zachodzi wtedy, gdy ściganie z urzędu jest prawnie

dopuszczalne i faktycznie zasadne.

Wszczęcie, a następnie kontynuowanie postępowania karnego następuje niezależnie

od tego, czy ściganie jest w danym wypadku celowe z punktu widzenia politycznego,

ekonomicznego lub innego interesu państwa niemającego nic wspólnego z interesem wymiaru

sprawiedliwości. Nawet w przypadku możliwości poniesienia przez państwo określonych

szkód materialnych lub moralno-politycznych proces karny musi zostać wszczęty

i przeprowadzony.

Przeciwieństwem wymienionej zasady jest obowiązująca w procesie w sprawach

o wykroczenia zasada celowości, znana również jako zasada oportunizmu. Zgodnie z nią

organy ścigania mają uprawnienie do ścigania sprawcy czynu, a więc w przypadkach

celowościowo uzasadnionych mogą zrezygnować z jego ścigania.

Obowiązujące przepisy procesu karnego opierają się na zasadzie legalizmu. Organy

ścigania, w przypadku gdy istnieją faktyczne i prawne przesłanki uzasadniające wszczęcie

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 77.

Por. J. Grajewski, op. cit., s. 7.

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 78.

a następnie kontynuowanie procesu, nie mogą zaniechać ścigania ze względów

celowościowych. W przypadku bezzasadnej rezygnacji ze ścigania prokurator czy też

funkcjonariusz Policji może ponieść odpowiedzialność prawną określoną w art. 231 kk za

działanie na szkodę interesu społecznego lub prywatnego interesu pokrzywdzonej jednostki

poprzez niedopełnienie obowiązku ustawowego.

W kpk znajdują się przepisy, które zawierają procesowe gwarancje zasady legalizmu, do

których zaliczamy art. 305 kpk i art. 307 kpk. Zgodnie z pierwszym z nich organ powołany

prowadzenia

postępowania

przygotowawczego

niezwłocznie

otrzymaniu

zawiadomienia o przestępstwie jest obowiązany wydać postanowienie o wszczęciu bądź

o odmowie wszczęcia postępowania. Jeżeli zachodzi potrzeba, można zażądać uzupełnienia

w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie lub dokonać

sprawdzenia faktów w tym zakresie. W tym wypadku postanowienie o wszczęciu

postępowania albo o odmowie wszczęcia należy wydać najpóźniej w terminie 30 dni od

otrzymania zawiadomienia. Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator,

natomiast postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator

albo Policja. Gdy postanowienie wydaje Policja musi je zatwierdzić prokurator. O wszczęciu,

odmowie wszczęcia albo o umorzeniu śledztwa zawiadamia się osobę lub instytucję

państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz

ujawnionego pokrzywdzonego, a o umorzeniu także podejrzanego - z pouczeniem

o przysługujących im uprawnieniach.

Z omawianą zasadą łączy się obowiązek zawiadomienia o przestępstwie i możemy

rozróżnić:

- obowiązek prawny obywateli wynikający z art. 240 kk - zgodnie z nim każda osoba

mająca wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu, usiłowaniu lub dokonaniu

przestępstw określonych w art. 118, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166 lub 252 kk ma

obowiązek zawiadomienia o przestępstwie organ ścigania. W przypadku niewykonania

tego obowiązku przewidziana jest odpowiedzialność karna takiej osoby;

- społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie wynikający z art. 304 § 1 kpk –

każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny

obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Niewykonanie powyższego

obowiązku nie rodzi jednak konsekwencji prawno-karnych, a podlega jedynie ocenie

w sferze moralnej;

- prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie przez instytucje państwowe

i samorządowe wynikający z art. 304 § 2 kpk - instytucje państwowe i samorządowe,

które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa

ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub

Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego

do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia,

aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.

Ponadto

dla

prawidłowej

realizacji

zasady

legalizacji

postępowaniu

przygotowawczym kontrolą objęto decyzje, które tamują sprawowanie przez sądy wymiaru

sprawiedliwości m.in. możliwość zażalenia do sądu na postanowienie o umorzeniu

postępowania lub na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania.

Od zasady legalizmu przepisy kpk przewidują wyjątki i zaliczamy do nich:

- art. 11 § 1 kpk - postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia

wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby

oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za

inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia;

- art. 11 § 2 kpk – możliwość zawieszenia postępowania jeżeli kara za inne przestępstwo

nie została prawomocnie orzeczona. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo

podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie

o występek zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5;

- art. 11 § 3 kpk – postępowanie umorzone na podstawie art. 11 § 1 kpk można wznowić

w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu

którego zostało ono umorzone;

- art. 336 § 1 kpk - jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie

postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu

wniosek o takie umorzenie;

- art. 9 u.o.ś.k. – prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania przeciwko

podejrzanemu, któremu nadano status świadka koronnego, w ciągu 14 dni od dnia

uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko tym sprawcom,

których udział w przestępstwie świadek koronny ujawnił oraz przeciwko którym

zeznawał;

- art. 21 § 2 u.p.n. – sędzia rodzinny nie wszczyna postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli

okoliczności sprawy nie dają podstawy do jego wszczęcia lub prowadzenia albo gdy

Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 66.

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 81-82.

orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe, w szczególności

ze względu na orzeczone już środki w innej sprawie.

§ 3 Zasada skargowości

Zasada skargowości występuje w postępowaniu sądowym i została skodyfikowana w art.

14 § 1 kpk. Zgodnie z nim wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie

uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Żądanie uprawnionego

podmiotu stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego oraz

rozstrzygania sprawy przez sąd.

Jedną z kluczowych czynności jest skarga, którą w zależności od rodzaju postępowania

możemy podzielić na:

- zasadnicze - warunkujące integralne postępowanie zasadnicze, które inaugurują

postępowanie sądowe. Zaliczyć możemy wszystkie formy aktu oskarżenia jak również

czynności będące surogatem aktu oskarżenia;

- etapowe – warunkujące odpowiedni etap postępowania sądowego tj. m.in. skarga

apelacyjna, skarga kasacyjna;

- incydentalne – inaugurujące odpowiednie postępowanie w związku z wydaniem

incydentalnej decyzji, np. zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania.

Skarga karna spełnia kilka funkcji gwarancyjnych, tj.:

- funkcja inicjująca – wniesienie skargi jest czynnością inicjującą postępowanie sądowe

poprzez same jej złożenie. W skardze oskarżyciel domaga się rozpoznania sprawy

o przestępstwo przeciwko osobie. Jednocześnie umożliwia ona oskarżonemu podjęcie

obrony;

- funkcja informacyjna – na podstawie skargi oskarżony otrzymuje informacje o co jest

oskarżony oraz na jakiej podstawie dowodowej oparte jest oskarżenie. W związku z tymi

informacjami może on, zgodnie z art. 339 § 3 pkt 2 kpk, domagać się umorzenia

postępowania karnego bez wyznaczania rozprawy głównej w przypadku oczywistej

bezpodstawności faktycznej skargi;

- funkcja ograniczenia ram wyrokowania (przedmiotowa) – skarga karna wyznacza

ramy przedmiotowo-podmiotowe wyrokowania, a więc określa zakres rozpoznania

Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 67.

Tamże, s. 69.

sprawy. Sąd może rozpoznawać sprawę tylko w stosunku do czynu opisanego w skardze

i tylko w stosunku do oskarżonego. Sąd może zmienić jedynie kwalifikację prawną czynu

po uprzedzeniu o tym oskarżonego, jednak nie może przypisać oskarżonemu w wyroku

innego czynu niż czyn zarzucany w skardze. Wyjątkiem jest tzw. tryb wpadkowy

i zgodnie z art. 398 § 1 kpk może nastąpić rozszerzenie przedmiotowe za zgodą

oskarżonego, natomiast nie może on rozszerzyć postępowania pod względem

podmiotowym

B. Zasady dotyczące postępowania dowodowego

§ 1 Zasada prawdy

Zasada prawdy często jest nazywana zasadą prawdy materialnej i odnosi się wyłącznie

do stanu faktycznego sprawy, natomiast nie odnosi się do stosowania przepisów prawnych.

Jest ona adresowana do organów procesowych i została uregulowana w art. 2 § 2 kpk.

Zgodnie z nim podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia

faktyczne, a więc wszystkie podejmowane i wydawane w postępowaniu decyzje winny

opierać się na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy. Organ

procesowy w trakcie prowadzenia procesu powinien zmierzać do poznania obiektywnego

stanu lub zachowania poznając fakty i zależności między nimi. Są one obowiązane badać oraz

uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść

oskarżonego (podejrzanego).

Zdarzają się sytuacje, że organ procesowy na podstawie materiału dowodowego, toku

rozumowania oraz ustaleń faktycznych nie potrafi ustalić prawdziwości danego zdarzenia.

W takim przypadku wysuwa się dyrektywę pomocniczą w postaci postulatu, aby oznaczone

ustalenia faktyczne były udowodnione. Następuje to wówczas, gdy są spełnione jednocześnie

następujące warunki:

- warunek obiektywny, co oznacza obiektywną przekonywalność dowodów, aby

przeprowadzone w sprawie dowody miały taką siłę obiektywną (dawały taki stopień

prawdopodobieństwa), iż na ich podstawie każdy zwyczajnie myślący człowiek powinien

nabrać przekonania o prawdziwości poczynionych ustaleń faktycznych;

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 86.

- warunek subiektywny – jako całkowite wewnętrzne przekonanie organu

rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego, będącego podstawą tej decyzji.

Organ procesowy wydając wyrok skazujący powinien opierać się na podstawie ustaleń

w pełni przekonywalnych o winie oskarżonego, a uniewinniający gdy niewinność

oskarżonego została udowodniona lub nie została udowodniona ani jego wina ani niewinność.

W celu realizacji zasady prawdy organ procesowy ma obowiązek czynnego udziału

w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu dowodów zmierzających do wyjaśnienia

wszystkich istotnych okoliczności sprawy niezależnie od zachowania stron. Obowiązek

dowodzenia przez organy procesowe wynika z przepisów kpk, a wszystkie wątpliwości,

których nie udało się wyjaśnić rozstrzyga się na korzyść oskarżonego (podejrzanego). Należy

pamiętać, że realizacja tej zasady nie może następować za wszelką cenę, a więc nie jest

możliwe dowodzenie za pomocą faktów uzyskanych z nielegalnych źródeł lub w sposób

nielegalny. Przepisy prawa procesowego zawierają uregulowania utrudniające możliwość

korzystania z niektórych źródeł dowodowych, np. zakazy dowodzenia. Zakazy obejmują te

sytuacje, kiedy z mocy przepisów wyłączone zostaje dowodzenie oznaczonej tezy dowodowej

albo dowodzenie za pomocą określonego dowodu ogólnie dopuszczalnego. Zakazy

dowodzenia za pomocą określonego dowodu obowiązują tylko w zakresie, w jakim zostały

wyraźnie ustanowione z mocy obowiązujących przepisów. Wśród zakazów można

wyodrębnić dwie grupy, a mianowicie zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu

o charakterze bezwzględnym i względnym, np. zakaz przesłuchania w charakterze świadka

duchownego, co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.

§ 2 Zasada bezpośredniości

Zasada bezpośredniości jest zasadą umożliwiającą realizację zasady prawdy. Jest to

norma ogólna, w myśl której sąd rozpoznający sprawę co do meritum podczas rozprawy

głównej powinien:

- przeprowadzić wszelkie dowody w sposób zapewniający bezpośredni kontakt sądu i stron

ze źródłem dowodu;

- ograniczać możliwość skorzystania ze źródeł dowodowych pochodnych wyłącznie do

sytuacji, w których kontakt ze źródłem pierwotnym okaże się niemożliwy lub znacznie

utrudniony.

K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 77.

R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 111.

Omawiana zasada wyrażana jest poprzez różne dyrektywy:

1. sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzanych na rozprawie.

Pozwala to na aktywne uczestnictwo stron w postępowaniu dowodowym. Została ona

skodyfikowana w art. 410 kpk, zgodnie z którym podstawę wyroku może stanowić

tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej;

2. dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przed sądem orzekającym

w danej sprawie. Pozwala to sądowi na zgromadzenie wrażeń umożliwiających

właściwą ocenę przeprowadzonych dowodów;

3. organ kierujący procesem powinien korzystać przede wszystkim z dowodów

pierwotnych nie odrzucając dowodów pochodnych. Dowód pierwotny to środek

dowodowy, którego nie oddzielają od faktu będącego przedmiotem dowodu żadne

pośredniczące w przekazywaniu informacji dodatkowe źródła dowodowe, np. świadek

który widział zdarzenie przestępne. Natomiast, gdy wystąpiły dodatkowe źródła

dowodowe, to mamy do czynienia z dowodem wtórnym, np. świadek zeznający

o zdarzeniu przestępnym, o którym dowiedział się od „naocznego” świadka a nie

widział

naocznie.

Przy

dowodach

pierwotnych

istnieje

mniejsze

prawdopodobieństwo powstania zniekształceń niż przy dowodach pochodnych.

Przepisy kpk przewidują wyjątki od zasady bezpośredniości. Do wyjątków możemy

zaliczyć m.in.:

- art. 391 kpk - jeżeli świadek bezpodstawnie odmawia zeznań, zeznaje odmiennie niż

poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta, albo przebywa za

granicą lub nie można mu było doręczyć wezwania, albo nie stawił się z powodu

niedających się usunąć przeszkód lub prezes sądu zaniechał wezwania świadka na

podstawie art. 333 § 2 kpk, a także wtedy, gdy świadek zmarł, wolno odczytywać

w odpowiednim zakresie protokoły złożonych poprzednio przez niego zeznań

w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo

w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę;

- art. 389 kpk - jeżeli oskarżony odmawia wyjaśnień lub wyjaśnia odmiennie niż

poprzednio albo oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta, wolno na rozprawie

odczytywać tylko w odpowiednim zakresie protokoły jego wyjaśnień złożonych

poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu

K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 78-79.

przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez

ustawę;

- organ kontrolny dokonując weryfikacji zaskarżonej decyzji opiera się na materiałach

znajdujących się w aktach sprawy i poza przypadkami wyjątkowymi nie przeprowadza

dowodów bezpośrednio.

§ 3 Zasada koncentracji materiału dowodowego

Zasada koncentracji materiału dowodowego nie należy do zasad skodyfikowanych.

Odniesienie do niej możemy znaleźć w art. 297 § 1 pkt. 5 kpk, zgodnie z którym jednym

z celów postępowania przygotowawczego jest zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie

dowodów dla sądu tak, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej.

Ponadto przepisy wyrażające postulat szybkości postępowania oraz skupienia wszystkich

czynności w możliwie najkrótszym czasie znajdują się w dziale I kpk wśród przepisów

normujących inne zasady procesowe, np. przy instytucji zawieszenia postępowania. Zgodnie

z omawianą zasadą proces powinien stanowić zwarty ciąg czynności bez zbędnej zwłoki,

skupiający środki dowodowe wokół przedmiotu procesu. Organ procesowy powinien

zakończyć postępowanie w terminie jak najkrótszym i orzekać na podstawie całego materiału

dowodowego. Koncentracja materiału dowodowego jest osiągana za pomocą koncepcji

dyskrecjonalnej sędziego tzn., że sąd może uwzględniać fakty i dowody, których strony mimo

możliwości nie przytoczyły od razu.

W ramach tej zasady obowiązuje ponadto od momentu rozpoczęcia rozprawy

dyrektywa w postaci zasady ciągłości rozprawy. Sąd powinien skoncentrować wszystkie

przewidziane przez kodeks czynności procesowe tak, aby bez zbędnej zwłoki na pierwszej

rozprawie wydać wyrok co do przedmiotu procesu, o czym mowa w art. 366 kpk. Przepisy

kpk, poza zawieszeniem postępowania karnego, tylko w niektórych przypadkach przewidują

dopuszczalność naruszenia ciągłości toku procesowego karnego na etapie rozprawy głównej

i są to wypadki ujawnienia się przyczyn uzasadniających m.in.:

- odroczenie rozprawy (np. z powodu niestawiennictwa oskarżonego),

- przerwę (do 35 dni) w rozprawie (dla wypoczynku lub dla sprowadzenia dowodu),

- odroczenie wydania wyroku (do 7 dni), jeżeli sprawa jest zawiła lub z innych ważnych

powodów.

Tamże, s. 79.

Tamże, s. 80.

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 129.

Ponadto przepisy wprowadzające postępowanie przyśpieszone pozwalają na

jednorazową przerwę w rozprawie trwającą nie dłużej niż 14 dni.

Innym z wymogów w zakresie ciągłości rozprawy jest niezmienność składu sądzącego

do chwili wydania orzeczenia. Prezes sądu może wyznaczyć sędziego dodatkowego do

rozprawy, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo, że będzie ona trwać przez dłuższy czas.

W razie potrzeby można wyznaczyć dwóch sędziów dodatkowych i wówczas wskazana jest

kolejność, w której będą oni wstępować do udziału w naradzie i głosowaniu. Sędzia

dodatkowy bierze udział w naradzie i głosowaniu, jeżeli jeden z sędziów nie może

uczestniczyć w składzie sądu.

§ 4 Zasada swobodnej oceny dowodów

Zasada swobodnej oceny dowodów jest zasadą skodyfikowaną. Kierowana jest ona do

każdego organu prowadzącego postępowanie i została uregulowana w art. 7 kpk. Według

wskazanego przepisu organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie

wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad

prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Swobodnej

ocenie nie mogą być poddane dowody uzyskane w sposób niedopuszczalny jak również

przeprowadzone z naruszeniem gwarancji praw oskarżonego (podejrzanego). Zasada nie

dotyczy oceny prawnej, ale wyłącznie przekonywalności dowodu jako argumentu

uzasadniającego tezę dowodową.

Przy swobodnej ocenie dowodów można mówić o ocenie apriorycznej

i aposteriorycznej. Ocena aprioryczna to wstępna ocena dowodu dokonywana przez organ

kierujący procesem m.in. pod względem prawnej jego dopuszczalności, natomiast

aposterioryczna to ocena dowodów już przeprowadzonych. Pozytywna ocena przydatności

dowodu warunkuje przeprowadzenie go na rozprawie, ale nie ma wpływu na ocenę

aposterioryczną. O ocenie ostatecznej dowodu decyduje sąd i na podstawie art. 170 § 4 kpk,

nawet oddalenie wniosku dowodowego nie stanowi przeszkody dla ponownej oceny i uznania

go z przydatny nawet gdy nie ujawniły się nowe okoliczności.

Przy stosowaniu zasady swobodnej oceny dowodów organ procesowy jest związany

trzema czynnikami tj. przeprowadzonymi dowodami ocenianymi swobodnie, wskazaniami

wiedzy i doświadczenia życiowego oraz zasadami prawidłowego rozumowania. Ocena

dowodów następuje poprzez zespół operacji logicznych, tj. wnioskowanie, dowodzenie,

sprawdzenie i tłumaczenie, w wyniku których sąd selekcjonuje dowody z punktu widzenia

ich autentyczności i wiarygodności po to, aby dokonać ustaleń faktycznych.

Wydając wyrok sąd musi pamiętać, że jego podstawę może stanowić tylko całokształt

okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Dlatego przedmiotem oceny mogą być

objęte wyłącznie dowody ujawnione na rozprawie, a więc nie mogą być objęte dowody nie

przeprowadzone na niej. Jednocześnie przedmiotem oceny powinny być wszystkie dowody

ujawnione na rozprawie.

Dokonana przez organ ocena dowodów wykazywana jest w uzasadnieniu orzeczenia,

w którym wskazane są, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, na jakich

w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych (art. 424 § 1 pkt

1 kpk). Na podstawie powyższego można stwierdzić, że sąd może jednym środkom

dowodowym dać wiarę a innym nie, jednakże ma obowiązek należycie, logicznie

i przekonywująco uzasadnić wybór. Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że sąd

odwoławczy, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania, nie jest uprawniony do

sugerowania sądowi rozpoznającemu ponownie sprawę oceny dowodów.

C. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu

§ 1 Zasada kontradyktoryjności

Zasada kontradyktoryjności stanowi normę ogólną, zgodnie z którą postępowanie

powinno przebiegać tak, aby zapewnić stronom pozostającym w sporze równouprawnienie,

a więc pełną możliwość swobodnego przedstawienia sądowi przeciwstawnych racji oraz

argumentów dowodowych i prawnych dotyczących spornych kwestii.

Omawiana zasada zakłada istnienie trójpodmiotowego procesu, do którego zaliczamy:

- stronę czynną (oskarżyciel, powód),

- stronę bierną (oskarżony),

- bezstronny sąd, który rozstrzyga spór.

Wśród uprawnień stron w postępowaniu można wyróżnić:

- uczestniczenie w czynnościach postępowania. Jest ono ściśle związane z zasadą jawności

omówioną w dalszej części;

- uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń. Strony uczestnicząc

w czynnościach dowodowych mogą zachowywać się czynnie, a więc zadawać pytania

Tamże, s. 105.

K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 84.

osobowym źródłom dowodowym jak i składać odpowiednie oświadczenie po

przeprowadzeniu dowodu;

- uprawnienie do składania wniosków, w tym dowodowych, które są rozstrzygane przez

organ prowadzący proces;

- strony są uprawnione do korzystania z pomocy osoby mającej odpowiednie

przygotowanie zawodowe do występowania przed sądem. Zgodnie z przepisami kpk

oskarżony (podejrzany) ma prawo mieć obrońcę, natomiast pokrzywdzony, oskarżyciel

posiłkowy, oskarżyciel prywatny, powód cywilny i osoba niebędąca stroną może

korzystać z pomocy pełnomocnika;

- strony mają uprawnienie do zaskarżania zapadłych decyzji procesowych.

Przeciwieństwem zasady kontradyktoryjności jest zasada śledcza, która zakłada

skupienie w ręku sądu wszystkich funkcji procesowych i wyklucza konieczność istnienia

stron procesowych. W postępowaniu przygotowawczym możemy zauważyć przewagę zasady

śledczej nad kontradyktoryjności. W szczególności występuje to w postępowaniu w sprawach

o przestępstwo ścigane z urzędu. Pokrzywdzony nie ma żadnego wpływu na wszczęcie

i przebieg postępowania, ponieważ proces toczy się z urzędu. Ponadto w postępowaniu

przygotowawczym podejrzany ma ograniczone możliwości prowadzenia sporów ze swym

przeciwnikiem procesowym, jakim jest prokurator. Prokurator prowadzi postępowanie

według założeń procesu inkwizycyjnego. Przepisy kpk zapewniają podejrzanemu m.in.

uczestnictwo w niepowtarzalnych czynnościach, jak również prawo do składania wniosków

dowodowych, zaskarżania decyzji oraz innych czynności naruszających jego prawa.

Niemniej jednak w tym stadium procesu podejrzany może podejmować obronę w warunkach

kontradyktoryjności mając za przeciwników procesowych pokrzywdzonego, jego

pełnomocnika oraz organy procesowe.

Jedną z form realizacji omawianej zasady jest również porozumienie stron, które może

mieć miejsce w postępowaniu przygotowawczym jak również w postępowaniu sądowym. Do

tego celu służy postępowanie mediacyjne (art. 23a kpk), możliwość wydania wyroku na

posiedzeniu bez potrzeby prowadzenia rozprawy (art. 335 kpk), jak i możliwość złożenia

wniosku oskarżonego o skazanie go bez potrzeby dalszego prowadzenia sprawy (art. 387

kpk).

Tamże, s. 86.

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 94-96.

§ 2 Zasada jawności

Unormowanie zasady jawności znajdziemy w Konstytucji RP jak i w ratyfikowanych

umowach międzynarodowych. Zgodnie z art. 45 Konstytucji RP „Każdy ma prawo do

sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez uzasadnionej zwłoki przez właściwy,

niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”.

Natomiast z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych

wolności wynika, że „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego

sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy

rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności

każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.” Natomiast art. 14 ust. 1

Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich i politycznych mówi o tym, że „Każdy ma

prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny

i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia

przeciw niemu w sprawach karnych bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach

cywilnych”.

Omawianą zasadę możemy rozpatrywać w następujących aspektach jawności:

1. zewnętrznej, zwanej również jako zasady publiczności – sprawa powinna być

rozpoznawana na rozprawie sądowej w sposób publiczny tj. dostępny dla publiczności.

Spełnia ona m.in. funkcję wychowawczego oddziaływania wymiaru sprawiedliwości na

społeczeństwo, funkcję kontroli społecznej nad działalnością organów wymiaru

sprawiedliwości. Jednocześnie wpływa na:

podniesienie poziomu pracy organów procesowych, zmuszając je do ścisłego

przestrzegania form procesowych i zachowania obiektywizmu,

podniesienie poziomu wystąpień uczestników procesu,

zapobieganie naciskom, jakie mogą być wywierane na uczestników procesu,

wzrost zaufania społeczeństwa do organów wymiaru sprawiedliwości i ich

autorytetu,

podniesienie poziomu świadomości i kultury prawnej społeczeństwa.

Jawność rozprawy nie oznacza, że każdy może być obecny na rozprawie. Oprócz osób

biorących udział w postępowaniu mogą być obecne tylko osoby pełnoletnie, nie uzbrojone.

Jednakże przewodniczący może zezwolić na obecność na rozprawie małoletnim oraz osobom

obowiązanym do noszenia broni. Nie mogą być jednak obecne na rozprawie osoby znajdujące

J. Grajewski, op. cit., s. 161.

się w stanie nie licującym z powagą sądu. Ponadto sąd może zezwolić przedstawicielom

radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu

i dźwięku z przebiegu rozprawy, gdy uzasadniony interes społeczny za tym przemawia,

dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, a ważny interes

uczestnika postępowania temu się nie sprzeciwia.

Konstytucja oraz przepisy kpk przewidują wyjątki od zasady jawności. Zakres

dopuszczalnych ograniczeń został określony w art. 45 § 2 Konstytucji RP i może nastąpić ze

względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na

ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Jednakże wyrok ogłaszany

jest publicznie. Natomiast przepisy dotyczące procesu karnego przewidują następujące

wyłączenia omawianej zasady:

a) obligatoryjnie tajność całej rozprawy przewiduje się:

- zgodnie z art. 359 pkt 1 kpk - w wypadku wniosku prokuratora o umorzenie postępowania

z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego,

- zgodnie z art. 359 pkt 2 kpk – w sprawie o pomówienie lub znieważenie, chyba

że pokrzywdzony złoży wniosek aby rozprawa odbyła się jawnie,

- art. 53 § 1 u.p.n. – w postępowaniu poprawczym, chyba że jawność rozprawy jest

uzasadniona ze względów wychowawczych,

b) obligatoryjnie sąd wyłącza jawność całej lub części rozprawy jeżeli:

- zgodnie z art. art. 360 §1 kpk, mogłaby wywołać zakłócenie spokoju publicznego,

obrażać dobre obyczaje, ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa

powinny być zachowane w tajemnicy lub naruszyć ważny interes prywatny,

- zgodnie z art. art. 360 §2 kpk, gdy osoba składająca wniosek o ściganie tego zażąda,

- zgodnie z art. 393 § 4 kpk w razie odczytywania zeznań świadka incognito;

c) fakultatywność wyłączenia jawności całej lub części rozprawy zachodzi:

- zgodnie z art. 360 § 3 kpk, jeżeli choć jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas

przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat,

- zgodnie z art. 13 u.o.ś.k., jeżeli świadek koronny złożył wniosek o wyłączenie jawności

rozprawy na czas jego przesłuchania,

- w związku z przesłuchaniem w charakterze świadka lub biegłego osoby zwolnionej przez

organ przełożony z obowiązku zachowania tajemnicy służbowej (art. 179 § 1 kpk w zw.

z art. 181 §1 kpk) lub zwolnionej przez sąd od obowiązku zachowania tajemnicy

służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji (art. 180 § 1 kpk

w zw. z art. 181 §1 kpk),

- zgodnie z art. 183 § 2 kpk na żądanie świadka, jeżeli treść jego zeznań mogłaby narazić

na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą,

- zgodnie z art. 226 k.p.k w razie potrzeby ujawnienia dokumentów zawierających

tajemnicę państwową, służbową lub zawodową.

Ponadto narada sądu jest zawsze tajnym etapem procesu, jak również zasada jawności

zewnętrznej nie ma zastosowania w postępowaniu przygotowawczym.

2. wewnętrznej – oznacza jawność wobec stron czyli prawo do informacji o treści

podejmowanych czynności procesowych oraz prawo do udziału w czynnościach

podejmowanych w toku postępowania karnego. W porównaniu z jawnością zewnętrzną

jest ona szersza, ponieważ zgodnie z art. 390 § 1 kpk oskarżony ma prawo być obecny

przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego. Tym samym jawność

wewnętrzna nie może być wyłączona podczas rozprawy w przypadkach, w jakich

następuje wyłączenie jawności zewnętrznej. Zgodnie z przepisami kpk oskarżony

wyjątkowo:

- może być wydalony z sali rozpraw, jeżeli oskarżony pomimo upomnienia go przez

przewodniczącego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek rozprawy lub

godzący w powagę sądu (art. 375 § 1 kpk),

- opuszcza salę sądową na czas przesłuchania danej osoby, gdy należy się obawiać, że

obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego

albo na zeznania świadka lub biegłego (art. 390 § 2 kpk).

Natomiast w postępowaniu przygotowawczym jawność wewnętrzna jest ograniczona

i to względem podejrzanego jak i pokrzywdzonego. Do przejawów jawności w postępowaniu

przygotowawczym możemy m.in. zaliczyć:

- zgodnie z art. 315 § 2 k.p.k, prawo do uczestnictwa w czynnościach śledczych

i dochodzeniowych przeprowadzanych z ich inicjatywy, chyba że sprowadzenie

podejrzanego pozbawionego wolności spowodowałoby poważne trudności,

- zgodnie z art. 316 § 1 kpk, możliwość udziału w czynnościach, jeżeli czynności śledztwa

lub dochodzenia nie będzie można powtórzyć na rozprawie i nie występuje obawa utraty

lub zniekształcenia dowodu w skutek zwłoki,

- zgodnie z art. 317 kpk, strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w sprawie

ustanowieni, należy także na żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach

Tamże, s. 165 oraz M. Czajka, A. Światłowski, Prawo w diagramach. Kodeks Postępowania karnego,

Bielsko-Biała 2005, s. 133-134.

K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 90-91.

śledztwa. W szczególnie uzasadnionym wypadku prokurator może postanowieniem

odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa

albo odmówić sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby

to poważne trudności,

- zgodnie z art. 318 kpk, gdy dopuszczono dowód z opinii biegłych albo instytucji

naukowej lub specjalistycznej, podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzonemu i jego

pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopuszczeniu tego dowodu i zezwala na

wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych oraz na zapoznanie się z opinią, jeżeli złożona

została na piśmie. Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się, gdy

spowodowałoby to poważne trudności.

§ 3 Zasada rzetelnego procesu

Zasada rzetelnego procesu, określana również jako zasada lojalności, uregulowana jest

w art. 45 Konstytucji RP jak również wynika z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw

człowieka i podstawowych wolności oraz art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu praw

obywatelskich i politycznych, które omówiono w ramach omawiania zasady jawności.

Pojęcie rzetelnego procesu obejmuje m.in. takie cechy procedury jak niezawisłość

i bezstronność sądu, publiczność rozprawy sądowej, prawo do informacji o rodzaju

i przyczynie oskarżenia, gwarancję nieprzymuszenia do składania wyjaśnień przeciwko sobie

lub do przyznania się do winy.

Zasada ta osłabia w pewnym stopniu negatywne

konsekwencje nieznajomości prawa przez uczestników postępowania. Zasada rzetelności

procesu oznacza konieczność:

- zachowania równości stron co zostało omówione w ramach zasady kontradyktoryjności,

- zapewnienia oskarżonemu prawa do obrony oraz posiadania tłumacza, jeśli oskarżony nie

zna języka, w którym odbywa się rozprawa. Prawo oskarżonego do obrony omówiono

w ramach zasady prawa do obrony,

- zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania karnego,

w tym także wobec oskarżonego,

- rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie.

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 135.

K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 94.

Zachowanie lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania karnego

to zakaz wprowadzania w błąd w jakikolwiek sposób uczestników procesu. Z drugiej strony

to obowiązek udzielania informacji nie tylko w przypadkach wyraźnie wskazanych przez

przepisy, ale także w przypadku, gdy to może mieć znaczenie procesowe dla uczestników

procesu, a z którego znaczenia nie zdają sobie sprawy. Wynika to z art. 16 kpk, zgodnie

z którym, jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników

postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach, brak takiego

pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla

uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy. Ponadto organ prowadzący

postępowanie powinien w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji

o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy

ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi. W razie braku takiego pouczenia, gdy

w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylnego pouczenia, nie może

wywołać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby,

której to dotyczy.

Omawiana zasada oznacza również konieczność rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym

terminie, czyli aby proces nie był przewlekany i stwarzał dla oskarżonego możliwości

zrehabilitowania się. W literaturze często jest określana jako zasada szybkości postępowania.

Kodeks postępowania karnego przewiduje liczne instytucje procesowe przeciwdziałające

nieuzasadnionej przewlekłości postępowania, a należy do nich zwłaszcza instytucja terminów

procesowych. Pomocnym w tym są również instytucje procesowe upraszczające formy i tryb

postępowania karnego, np. postępowanie karne szczególne. Oczywiście sąd nie powinien

stosować fakultatywnych uproszczeń w zakresie postępowania dowodowego w przypadku

gdyby mogłyby być zagrożone prawa oskarżonego.

§ 4 Zasada ustności

Zasada ustności jest zasadą skodyfikowaną w art. 365 kpk, w myśl którego rozprawa

odbywa się ustnie, a więc czynności procesowe muszą mieć formę ustnej wypowiedzi

procesowych osób uczestniczących w postępowaniu. Realizowana jest ona przez cały

przebieg postępowania dowodowego (rozprawy głównej, apelacyjnej lub kasacyjnej).

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 143-144.

Omawiana zasada jest jedną z gwarancji jawności, rozumianej jako warunek uznania faktu

lub dowodu za podstawę faktyczną rozstrzygnięcia.

Z uwagi na to, że czynności ustne wymagają utrwalenia, zastosowanie ma postulat

pisemności czynności procesowych. Utrwalenie ma znaczenie w sytuacji, gdy chodzi

o precyzję myśli i utrwalenia wypowiedzi, co pozwala na ich kontrolę w każdym czasie,

nawet po jego dłuższym upływie.

Jednakże dominujący charakter ma ustna forma czynności

procesowych, a jej utrwalenie ma charakter uzupełniający i niejako dowodowy. Zasada

ustności nie wyklucza możliwości dokonania niektórych czynności w innej formie,

w szczególności pisemnej, np. z rozprawy w formie protokołu. W przypadku rozbieżności

między pisemną a ogłoszoną ustnie treścią wyroku jest on wadliwy i stanowi bezwzględną

przyczynę odwoławczą. Należy pamiętać, że zgodnie z art. 174 kpk dowodu z wyjaśnień

oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek

urzędowych.

Od zasady ustności istnieje wyjątek określony w art. 394 § 2 kpk, w myśl którego

protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytania

za ujawnione w całości lub w części. Należy jednak je odczytać, jeżeli którakolwiek ze stron

o to wnosi. Ma to na celu spowodowanie większej szybkości i oszczędności procesowej

jednakże wyjątek ten nie powinien być nadużywany, jako sprzeczny z podstawowymi

zasadami przeprowadzania dowodów.

§ 5 Zasada kontroli

Zasada kontroli uregulowana jest w przepisie art. 78 Konstytucji RP, zgodnie z którym

każda ze stron poza wyjątkami ustawowymi ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji

wydanych w pierwszej instancji. Ponadto zgodnie z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP

postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Uregulowania dotyczące kontroli

znajdujemy również w prawie międzynarodowym. Art. 14 pkt 5 Międzynarodowego Paktu

praw obywatelskich i politycznych stwierdza, że „.... każda osoba skazana za przestępstwo ma

prawo odwołania się do sądu wyższej instalacji w celu ponownego rozpatrzenia orzeczenia

o winie i karze zgodnie z ustawą.” Natomiast z art. ust. 1 i 2 Protokołu Siódmego do

Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego 22.11.1984

r. wynika, że:

Tamże, s. 127 -128.

Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 96-97.

Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 128.

- każdy, kto został uznany przez sąd za winnego popełnienia przestępstwa, ma prawo do

rozpatrzenia przez sąd wyższej instancji jego sprawy tak w przedmiocie orzeczenia

o winie, jaki i co do kary. Korzystanie z tego prawa, a także jego podstawy, reguluje

ustawa,

- wyjątki od tego prawa mogą być stosowane w przypadkach drobnych przestępstw,

określonych w ustawie, lub w przypadkach gdy dana osoba była sądzona w pierwszej

instancji przez sąd najwyższy albo została uznana za winą w wyniku zaskarżenia wyroku

uniewinniającego sądu pierwszej instancji.

Kontrola spełnia funkcję:

- prewencyjną, sprzyjającą poprawności działania organu procesowego ponieważ wie, że

w ramach możliwej kontroli mogą zostać stwierdzone wady i błędy w zakresie

dokonywanych czynności lub decyzji, co może spowodować uchylenie lub zmienienie

albo orzeczenie decyzji lub innej czynności,

- korekcyjną, polegająca na tym, że stwierdzone w wyniku kontroli wadliwe czynności lub

decyzje najczęściej zostają powtórzone lub uzupełnione.

W ramach dokonywanej kontroli możemy wyróżnić:

a) kontrolę ściśle procesową, która jest dokonywana przez instancję odwoławczą w zakresie

przestrzegania prawa, prawidłowych ustaleń faktycznych i zastosowanych skutków.

W zależności od stadium postępowania i rodzaju środka zaskarżenia możemy wyróżnić

następujące instytucje odwoławcze:

- organy wyższego rzędu, jeżeli umiejscowione są w obrębie tego samego układu

ustrojowo-organizacyjnego, np. art. 25 § 2 kpk,

- organy będące ogniwami tej samej jednostki w sensie ustrojowo-organizacyjnym, np. art.

426 §3 kpk,

- organy umiejscowione w ramach odrębnych układów ustrojowo-organizacyjnych, np. art.

293 § 2 kpk,

- instancje odwoławcze, które wprawdzie są organami umiejscowionymi w odrębnych

układach ustrojowo-organizacyjnych, jednakże działają w ramach tego samego toku

instancji w danej sprawie, np. art. 306 § 1 i 2 w zw. z art. 329 § 1 kpk

b) kontrolę administracyjno-nadzorczą, sprawowaną przez Ministra Sprawiedliwości oraz

prezesów poszczególnych sądów, dotyczącą działalności administracyjnej sądów bez

możliwości wkroczenia w zakres objęty niezawisłością sędziego.

J. Grajewski, op. cit., s. 249.

Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 97.

Z realizacją zasady kontroli mamy do czynienia również w postępowaniu

przygotowawczym, o czym mowa w art. 326 kpk, na podstawie którego prokurator sprawuje

nadzór nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie, w jakim go sam nie prowadzi. Jest

obowiązany czuwać nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego przez

siebie postępowania. Z tytułu sprawowanego nadzoru prokurator może w szczególności:

1) zaznajamiać się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie, wskazywać kierunki

postępowania oraz wydawać co do tego zarządzenia,

2) żądać przedstawienia sobie materiałów zbieranych w toku postępowania,

3) uczestniczyć w czynnościach dokonywanych przez prowadzących postępowanie,

osobiście je przeprowadzać albo przejąć sprawę do swego prowadzenia,

4) wydawać postanowienia, zarządzenia lub polecenia oraz zmieniać i uchylać

postanowienia i zarządzenia wydane przez prowadzącego postępowanie.

W razie niewykonania przez organ nie będący prokuratorem postanowienia, zarządzenia lub

polecenia wydanego przez prokuratora sprawującego nadzór, na jego żądanie przełożony

funkcjonariusza wszczyna postępowanie służbowe; o wyniku postępowania informuje się

prokuratora.

D. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie

§ 1 Zasada domniemania niewinności oskarżonego

Zasada domniemania niewinności oskarżonego jest zasadą określoną w art. 42 ust. 3

Konstytucji RP i w myśl niego „każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie

zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.” Ponadto omawiana zasada została

wyrażona w art. 6 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,

która również stwierdza, że „każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą

uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.” Została ona

również skodyfikowana w art. 5 § 1 kpk stwierdzając, że „Oskarżonego uważa się za

niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym

wyrokiem.”

Na podstawie powyższego możemy stwierdzić, że omawiana zasada obowiązuje od

wszczęcia procesu karnego i nakazuje traktować oskarżonego (podejrzanego) jako

niewinnego, póki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym

wyrokiem. Wyłączenie zasady następuje nie w momencie wydawania wyroku

Por. J. Grajewski, op. cit., s. 249-250 oraz K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 98-99.

stwierdzającego winę oskarżonego, lecz od momentu uprawomocnienia się orzeczenia.

Dotyczy to również wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne, ponieważ w razie

spełnienia przesłanek określonych w art. 66 kk, sąd na posiedzeniu warunkowo umarza

postępowanie wyrokiem, w którym stwierdzona jest wina oskarżonego.

Należy zaznaczyć,

że w przypadku uchylenia orzeczenia w ramach nadzwyczajnych środków kontroli

odwoławczej, zasada domniemania niewinności obowiązuje w dalszym ciągu.

Domniemanie niewinności działa:

- wewnątrz procesu karnego i polega na tym, że oskarżony (podejrzany) ma być

traktowany jako osoba niewinna w każdym etapie procesu, aż do uprawomocnienia się

wyroku skazującego,

- na zewnątrz procesu karnego i polega na oddziaływaniu omawianej zasady na każdą

osobę, instytucję i organizację w taki sposób, że do czasu uprawomocnienia się wyroku

skazującego oskarżony (podejrzany) nie może być traktowany przez nie jako winny.

Odnosi się to również do wydawnictw prasowych i pozostałych środków masowego

przekazu.

Zasada domniemania niewinności oskarżonego wywołuje konsekwencje procesowe i do

nich zaliczamy:

- badanie winy oskarżonego (podejrzanego) powinno odbywać się w sposób obiektywny.

Powinno być realizowane niezależnie od obciążającego materiału dowodowego jak

i wewnętrznego przekonania organu procesowego. Skazanie oskarżonego może nastąpić,

gdy zebrane dowody bez wątpienia pozwalają ustalić jego winę, a orzeczenie skazujące

musi być zasadne, a ustalenie winy przekonywujące;

- reguła wynikająca z art. 5 §2 kpk, zgodnie z którą nie dające się usunąć wątpliwości

rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. Są to takie wątpliwości które pozostają

i utrzymują się, pomimo wyczerpania inicjatywy dowodowej i przeprowadzenia

wszystkich dostępnych dowodów w trybie przewidzianym przez przepisy procesowe.

W razie istnienia takich wątpliwości wybiera się określoną wersję, która dla oskarżonego

przedstawia się najkorzystniej;

- obowiązek dowodzenia przez organy procesowe. Oskarżony (podejrzany) nie ponosi

konsekwencji, jeżeli nie udowodni, że popełnił przestępstwa, ponieważ na oskarżycielu

ciąży materialny ciężar udowodnienia winy. Konsekwencją nieudowodnienia lub

niemożności udowodnienia faktu przestępstwa będzie wyrok uniewinniający. Ponadto

M. Czajka, A. Światłowski, op. cit., s. 131-132.

K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 102.

brak aktywności oskarżonego w zakresie odpierania zarzutów oskarżenia nie stanowi

okoliczności potwierdzającej jego winę;

- stosowanie tylko takich ograniczeń swobody wobec oskarżonego, które są konieczne do

prowadzenia procesu. Stosowanie środków zapobiegawczych jest ustawowym

ograniczeniem zasady domniemania niewinności oskarżonego.

§ 2 Zasada prawa do obrony oskarżonego

Zasada prawa do obrony oskarżonego jest zasadą określoną w art. 42 ust. 2 Konstytucji

RP i w myśl niego „Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do

obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub

na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.” Została ona również

skodyfikowana w art. 6 kpk, zgodnie, z którym oskarżonemu (podejrzanemu) przysługuje

prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć.

Ponadto omawiana zasada została wyrażona w art. 6 ust. 2 Konwencji o ochronie praw

człowieka i podstawowych wolności, która również stwierdza, że „każdy oskarżony

o popełnienie czynu zagrożonego karą ma, co najmniej prawo do:

a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym

o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia;

b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;

c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma

wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony - do bezpłatnego korzystania

z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru

sprawiedliwości;

d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania

obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak

świadków oskarżenia;

e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem

używanym w sądzie.

Prawo do obrony obejmuje wszelkie czynności podejmowane w interesie skarżonego

(podejrzanego), które zmierzają do odparcia oskarżenia lub oddalenia roszczenia cywilno-

Por. J. Grajewski, op. cit., s. 102-104 oraz K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 103-106.

prawnego albo odpowiedniego zmniejszenia jego odpowiedzialności, jak i do zmniejszenia

wszelkich uciążliwości procesowych.

Do zakresu prawa do obrony należą:

1) możliwość podejmowania całego szeregu czynności przez samego oskarżonego.

W zakresie tym możemy wyodrębnić:

a) uprawnienia przysługujące jako stronie procesowej. Możemy tu wyróżnić prawo do

inicjatywy dowodowej, uczestnictwa w czynnościach dowodowych, zaskarżanie

decyzji procesowych, do informacji procesowej;

b) uprawnienia przysługujące wyłącznie oskarżonemu (podejrzanemu). Wyróżnić

możemy w ramach tych uprawnień prawo do milczenia, niedostarczania dowodów

przeciwko sobie;

2) prawo do korzystania z pomocy obrońcy (obrona formalna). W zakresie

korzystania z pomocy obrońcy występuje obrona:

a) nieobowiązkowa, gdzie oskarżony (podejrzany), zgodnie z art. 77 kpk, nie może mieć

jednocześnie więcej niż trzech obrońców ustanowionych przez niego z wyboru lub

obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść

kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny;

b) obowiązkowa, kiedy przepisy wymagają posiadania przez oskarżonego (podejrzanego)

obrońcę i odbywania czynności z jego udziałem. Oskarżony może posiadać obrońcę

z wyboru, a gdy nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania

sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu. Posiadanie obrońcy jest obowiązkowe:

- zgodnie z art. 79 § 1 kpk, gdy jest nieletni, jest głuchy, niemy lub niewidomy lub

zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Niepoczytalność ustalana

jest według metody mieszanej, psychiatryczno-psychologicznej, uwzględniającej

zarówno źródła niepoczytalności, jak i jej następstwa. Jeżeli w toku postępowania

biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili

popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi

wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes

sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.

- zgodnie z art. 79 § 2 kpk, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności

utrudniające obronę,

K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 106.

E. Blaski, M. Czyż, P. Jędrusiak, A. Karabowicz, E. Kawulok, M. Kula, P. Kuziak, A. Margańska, B.

Mroczkowska, Prawo karne, Zakamycze 2005, s. 119.

- zgodnie z art. 80 kpk, oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem

okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest

pozbawiony wolności. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest

obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna

to za konieczne,

- zgodnie z art. 517i § 1 kpk, w postępowaniu przyśpieszonym przed sądem oskarżony

musi mieć obrońcę. Udział jego jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych

posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego zgodnie z art. 79 § 3

kpk.

3) obowiązek dokonywania przez organy procesowe czynności także na korzyść

oskarżonego. Wyróżniamy tutaj :

- obowiązek wynikający z art. 4 kpk, zgodnie z którym organy prowadzące

postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności

przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego,

- prawo wynikające z art. 425 § 4 kpk, zgodnie z którym oskarżyciel publiczny ma

prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego.

Tamże, s. 106-108 oraz J. Grajewski, op. cit., s. 131-133.

Wykaz skrótów

art.

artykuł

Dz. U.

Dziennik Ustaw

Konstytucja RP

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.

Kodeks karny z 1997 r.

kpk

Kodeks postępowania karnego z 1997 r.

pkt

punkt, punktu

strona

u.o.ś.k.

Ustawa o świadku koronnym z 1997 r.

u.p.n.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r.

u.SN

Ustawa o Sądzie Najwyższym z 2002 r.

u.s.p.

Prawo o ustroju sądów powszechnych z 2001 r.

ust.

ustęp

BIBLIOGRAFIA

Źródła normatywne

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U.97.78.483 ze

sprost.).

2. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada

1950 r., (Dz.U.93.61.284 ze zm. i uzup.).

3. Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r.

(Dz.U.77.38.167).

4. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r. (tekst

jedn. Dz.U. 2002.11.109 ze zm.).

5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997.88.553 ze zm.).

6. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997.78.473

ze zm.).

7. Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (Dz.U. 1997.114.738 ze zm.).

8. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U.

01.98.1070 ze zm.).

9. Ustawa z 23.11.2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. 2002.240.2052 ze zm.).

Literatura

1. E. Blaski, M. Czyż, P. Jędrusiak, A. Karabowicz, E. Kawulok, M. Kula, P. Kuziak,

A. Margańska, B. Mroczkowska, Prawo karne, pod red. E. Blaski, Zakamycze 2005.

2. M. Czajka, A. Światłowski, Prawo w diagramach. Kodeks Postępowania karnego,

Bielsko-Biała 2005.

3. J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2005.

4. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, wyd. V, Zakamycze 2006.

5. A. Marek, Prawo karne, wyd. VII, Warszawa 2006.

6. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, pod red. K. Marszał, Katowice

2003.

7. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996.

8. Z. Salamonowicz, Wstęp do prawoznawstwa, Szczytno 2000.

9. Pismo Dyrektora Biura Kryminalnego KGP Ads - 621/07 z dnia 06 marca 2007 roku.

Wskazówki dla policjantów wykonujących zadania w postępowaniu przyspieszonym

w sprawach karnych.