Zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym.

Zasada obiektywizmu częściowo jest zdefiniowana w art.4 Kodeksu Postępowania Karnego:

„Art. 4. Organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. „

Zasada obiektywizmu jest to dyrektywa, zgodnie, z którą organ procesowy powinien mieć bezstronny stosunek do sprawy, strony oraz innych uczestników postępowania procesowego.

Organ procesowy powinien być pozbawiony stronniczości, uprzedzeń uprzedzeń osobistego nastawienia.

Nie należy utożsamiać bezstronności z obiektywizmem. Bezstronność to niezawisłość sądu oraz brak uprzedniego nastawienia do stron i innych uczestników procesu. Obiektywizm zaś to nie tylko niezawisły i jednakowy stosunek to każdej ze stron, a więc brak bardziej przychylnego traktowania interesu jednej ze stron. To także brak kierunkowego nastawienia do samej sprawy i nie przesądzanie jej wyniku. Obiektywizm jest, więc pojęciem szerszym od bezstronności.

Organ procesowy winien, więc być neutralny wobec:

- stron

- samej sprawy

Organ procesowy

Stosunek neutralny

Strona Strona

Sprawa

Neutralność organu procesowego oznacza, więc brak kierunkowego nastawienia i do stron i do sprawy.

Zasada ta jest zaadresowana do wszystkich organów procesowych, ale i również do organów nadzorujących (postępowanie przygotowawcze), czyli prokuratora, policji oraz innych organów wskazanych w art. 312 Kodeksu Postępowania Karnego:

„Art. 312. Uprawnienia Policji przysługują także:

1)  ⁽²¹⁾ organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz finansowym organom dochodzenia, w zakresie ich właściwości,

2)  innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych. „

Znaczenie węziej ujmuje tę zasadę art. 45 ust. 1 Konstytucji, mówiąc, że każdy ma prawo do „ […] rozpatrzenia sprawy przez […] bezstronny i niezawisły sąd.”

Aby obiektywizm był realny, muszą być spełnione trzy warunki:

1. Niezawisłość lub, co najmniej niezależność organu procesowego.

Niezawisłość organu procesowego rozumiana w sensie najszerszym jako niezawisłość nie tylko od stron procesowych, ale także od środowiska oraz niepodległości myślenia. Człowiek niezawisły nie wdaje się w stosunki interpersonalne, w których będzie czuł się zobowiązany do nieuzasadnionej stanem sprawy przychylności komuś. Posiada on odporność psychiczną wobec nacisków otoczenia, myśli samodzielnie, nie skłania się łatwo do podpowiadanych mu rozstrzygnięć. Jest kardynalna gwarancja prawidłowego wymiaru sprawiedliwości. To przede wszystkim sędziowie w wykonywaniu wymiaru sprawiedliwości powinien być niezawisły podlegać tylko ustawie. Chodzi o to, że sędzia powinien orzekać tylko na podstawie ustawy i swojego wewnętrznego przekonania. I niktnie może wpływać na sędziego.

Kodeks zna podstawy wyłączenia sędziego oraz innych procesowych niektórych uczestników postępowania.

Kodeks zna dwie podstawy wyłączenia sędziego, pociągające za sobą daleko idące różnice w konsekwencjach prawnych nie wyłączenia.

1. Iudex inhabilis - czyli sędzia który staje się sędzią w ogóle niezdatnym do orzekania. Podstawę tę wymienia art. 40 § 1 k.p.k.

„Art. 40. § 1. Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:

1)  sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,

2)  jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,

3)  jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

4)  był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,

5)  brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,

6)  brał udział w niższej instancji w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,

7)  brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone lub stwierdzono jego nieważność,

8)  brał udział w wydaniu postanowienia o warunkowym umorzeniu postępowania,

9)  brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw. „

Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego go małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli zgodnie z art. 40 § 2 k.p.k.

„§ 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.”

Chwila ujawnienia powodu wyłączenia jest bez znaczenia. Trzeba go wziąć pod uwagę nawet wówczas, gdy wyszedł na jaw po uprawomocnieniu się orzeczenia.

W nowym k.p.k. nie ma już przyczyny wyłączenia z powodu brania udziału w wydaniu postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania toku postępowania przygotowawczego. Obecnie sędzia, który w postępowaniu przygotowawczym zastosował tymczasowy aresztowanie, może orzekać w tej samej sprawie także na rozprawie. To samo może czynić sędzia , który wykonywał czynności sądowe w toku postępowania przygotowawczego np. przesłuchał świadków, co do których zachodzi niebezpieczeństwo że nie będzie ich można przesłuchać na rozprawie, uchylił postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego, orzekał o kontroli rozmów telefonicznych, zwalniał z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.

Konsekwencje orzekania przez sędziego iudex inhabilis są bardzo poważne, rozkładają się na dwie kategorie

• przyczyny nieważności z mocy prawa, czyli zgodnie z art. 101 k.p.k.

„Art. 101. § 1. ⁽³⁾ Wyrok, nakaz karny, a także postanowienie zamykające drogę do wydania wyroku, w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania albo środka zabezpieczającego, oddalające wniosek o wznowienie postępowania oraz wydane na podstawie art. 420 § 1 lub 2, są nieważne z mocy samego prawa, jeżeli:

1)  oskarżony nie podlegał orzecznictwu polskich sądów karnych,

2)  w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona albo niezdolna do orzekania bądź podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40 § 1 pkt 1-3 lub 6 oraz § 2 i 3,

3)  orzeczenie zostało wydane pomimo to, że inne postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało już prawomocnie ukończone,

4)  orzeczono karę, środek karny lub środek zabezpieczający nie znane ustawie,

5)  orzeczenie zapadło z naruszeniem zasady większości głosów lub nie zostało podpisane przez którąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu,

6)  sąd orzekł w składzie nie znanym ustawie,

7. zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca jego wykonanie. „

• bezwzględne przyczyny odwoławcze lub bezwzględne podstawy kasacyjne art. 439 § 1 pkt 1 i art.523 k.p.k.

„art. 439. § 1. Niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia, sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli:

1)  w wydaniu orzeczenia brał udział sędzia podlegający wyłączeniu z przyczyn określonych w art. 40 § 1 pkt 4, 5 oraz 7-9,

2)  sąd był nienależycie obsadzony lub którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie,

3)  sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego albo sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego,

4)  sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu,

5)  zachodzi jedna z okoliczności wyłączających postępowanie, określonych w art. 17 § 1 pkt 5, 6, 9, 10 lub 11,

6)  oskarżony nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy,

7)  sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa”

Sędzia iudex inhabilis ma obowiązek wyłączenia się z urzędu, nie czekając na wniosek strony w tej sprawie. Każda zaś czynność procesowa po powstaniu przyczyny wyłączenia, a więc jeszcze przed wyłączeniem, jest wadliwa co nie znaczy jeszcze że tym samymjest z mocy prawa nieważna.

2. Iudex suspectus - powoduje, że sędzia staje się osobą podejrzaną o stronniczość, zgodnie z art. 41 § 1, sędzia ulega wyłączeniu:

„Art. 41. § 1. Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.”

Ta podstawa wymieniona w art.41 § 1 traktuje sędziego jako osobę podejrzaną o stronniczość. Przepis ten stanowi, że sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie. Wniosek o wyłączenie sędziego na tej podstawie może być zgłoszony do rozpoczęcia przewodu sądowego, wniosek zgłoszony później pozostawia się bez rozpoznania - chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu ( np. oskarżony dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego dowiaduje się, że jego ojciec miał przed laty z sędzią poważny zatarg na tle finansowym - zgodnie z art. 41§ 2. W razie nie wyłączenia sędziego mimo istnienia przesłanki określonej w art. 41 występuje tylko względna przyczyna odwoławcza, to znaczy że w razie zaskarżenia orzeczenia wydanego przez takiego sędziego, sąd odwoławczy będzie badał, czy niewyłącznie sędziego mogło w danej sytuacji mieć wpływ na treść orzeczenia art.438 pkt. 2:

„Art. 438. Orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia:

  2)  obrazy przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia”

Nie tylko wyłączeniu inhabilis podlegają, te same przyczyny z tymi samymi następstwami odnoszą się do ławników zgodnie z art. 44 k.p.k:

„Art. 44. Przepisy niniejszego rozdziału stosuje się odpowiednio do ławników.”

Oskarżyciel publiczny i prowadzący postepowanie przygotowawcze również podlegają wyłączeniu. Obejmują ich jednak tylko przyczyny stosowane odpowiednio określone w art. 40 § 1 pkt 1-6 i § 2 oraz art. 41 § 1. O wyłączeniu prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego orzeka prokurator nadzorujący postępowanie lub bezpośrednio przełożony zgodnie z art.48 § 1:

„Art. 48. § 1. O wyłączeniu prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego orzeka prokurator nadzorujący postępowanie lub bezpośrednio przełożony.”

W przeciwieństwie do następstw nie wyłączenia sędziego, konsekwencje wykonywania czynności przez nie wyłączonego prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego są mniej drastyczne:

• Czynności dokonane przez osobę podlegającą wyłączeniu, zanim ono nastąpiło, nie są z tej przyczyny bezskuteczne; jednakże czynność dowodową należy na żądanie strony, w miarę możliwości, powtórzyć zgodnie z art.48 § 2. np. podejrzany lub pokrzywdzony nie mogą skutecznie żądać napisania nowego aktu oskarżenia, gdyż nie jest on czynnością dowodową, mogą natomiast skutecznie żądać aby przesłuchano ponownie takich a takich świadków, którzy byli poprzednio przesłuchani przez policjanta przed jego wyłączeniem.

• Bezskuteczna jest dopiero czynność wykonana po wyłączeniu oskarżyciela publicznego np. oświadczenie prokuratora na rozprawie, który wcześniej został wyłączony. Ale i wówczas uchybienie takie nie powoduje automatycznie negatywnych następstw dla wyroku; fakt taki nigdy nie stanie się bezwzględną przyczyną odwoławczą. Może on stać się przyczyną uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania tylko wówczas, gdy mógłby mieć on wpływ w konkretnej sytuacji na treść zaskarżonego orzeczenia sądowego zgodnie z art. 438 § 2.

Wyłącza się także tych uczestników procesu, którzy powinni być darzeni szczególnym zaufaniem, a zatem:

1. biegłego ( art.196 § 1 stanowi, że nie mogą być biegłymi osoby wymienione w art. 178,182 i 185 lub jeżeli odnoszą się do nich przyczyny wyłączenia wymienione w art. 40 § 1 pkt 1-3 i 5, osoby powołane w sprawie w charakterze świadków, a także osoby, które były świadkami czynu)

2. specjalistę ( z tych samych powodów co biegłego - art. 206)

3. tłumacza ( z tych samych powodów co biegłego - art. 204 § 3)

4. protokolanta i stenografa ( z tych samych powodów co sędziego - art. 146 §1 i §2.)

5. zawodowego kuratora sądowego powołanego do przeprowadzenia wywiadu środowiskowego (z tych samych powodów co sędziego - art.214 § 8)

Następstwem nie wyłączenia tych osób są zróżnicowane:

- jeżeli ujawnią się przyczyny wyłączenia biegłego lub specjalisty, o których wcześniej była mowa (art. 196 § 1), wydana przez nich opinia lub przeprowadzona czynność dowodowa nie stanowi dowodu, a na miejsce biegłego lub specjalisty wyłączonego powołuje się innego biegłego lub specjalistę (art.196 § 2). Konsekwencją nie wyłączenia jest więc nieważność opinii lub czynności, np. protokołu oględzin. Nieważność ta powstanie, jeżeli tylko jeden z biegłych działających w zespole biegłych powinien był być wyłączony. Jeszcze bardziej drastycznie występują te konsekwencję w odniesieniu do specjalisty. Udział nie wyłączonego specjalisty w czynności, której efektem są pomiary i zdjęcia fotograficzne, powodowałby niedopuszczalność posłużenia się tymi dowodami w dalszym postępowaniu. Bez względu nawet na ich niepowtarzalność. Nie jest pewne, czy ustawodawca chciał tak daleko idących następstw. Stwierdzenie zaś takiej nieważności postanowieniem jest obowiązkiem każdego z organów procesowych, który ustali jej przyczynę.

- jeżeli ujawnią się przyczyny wyłączenia którejkolwiek z pozostałych osób i taka osoba nie zostanie wyłączona, czynność nie jest nieważna. Fakt ten jednak może stać względną przyczyną odwoławczą, a nawet podstawą kasacyjną.

2. Przestrzeganie reguły audiatur et altera pars (trzeba wysłuchać także drugiej strony), czyli dyrektywy głoszące że sąd powinien wziąć pod uwagę cały materiał dowodowy zarówno świadczący na rzecz jak i przeciw każdej ze stron oraz powinien wysłuchać argumentacji wszystkich stron procesowych..

Kodeks Postępowania Karnego a art. 92 K.P.K i art. 410 K.P.K:

„Art. 92. Podstawę orzeczenia może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia.”

„Art. 410. Podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej.”

Przypomina, że podstawą do orzeczenia może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawniających ujawniających postępowaniu, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia. Niedopuszczalne jest więc wybieranie do rozważania tylko niektórych okoliczności istotnych dla sprawy i ocena tylko niektórych wyselekcjonowanych dowodów spośród przeprowadzonych.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 czerwca 1999roku, VKKN 459/97:

„ Generalne zasady procesowania w procesie karnym nakazują organom badać oraz uwzględniać wszystkie okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Jest to przecież wyraz postulatu ustawowego, by ustalenia faktyczne odpowiadały prawdzie. W postępowaniu jest to osiągalne tylko wtedy, gdy przedmiotem zainteresowania jest cały zebrany w sprawie materiał dowodowy bez pominięcia istotnych jego części i gdy całokształt tego materiału - po prawidłowym ujawnieniu go w procesie - stanie się następnie przedmiotem rozważań sądu. Nadmienić ponadto należy, iż wartościowanie zeznań tylko w zależności od zajmowanej pozycji społecznej świadka czy też pełnionej przez niego funkcji publicznej nie może stanowić decydującego kryterium wiarygodności zeznań, bowiem ten jedyny dowód należy zweryfikować z pozostałymi dowodami odnoszącymi się do określonych fragmentów zdarzenia.

Oraz wyrok Sądu Apelacyjnego Apelacyjnego Krakowie z dnia 9 lutego 2000r.

„ Zupełne pominięcie w uzasadnieniu wyroku dowodów powołanych na obronę oskarżonego a i jego wyjaśnień, nie tylko narusza dyspozycję art. 424 § 1 pkt 1k.p.k.

ale i zasadę obiektywizmu sądu z art. 4 k.p.k.”

3. Minimalne działanie czynników irracjonalnych, wpływających na podejmowanie decyzji. Człowiek zawsze pozostaje pod pewnym działaniem czynników irracjonalnych np. uprzedzeń, niechęci, sympatii, gniewu, przygnębienia, radości i smutku. Sędzia do sądzenia wnosi całą swoją osobowość. Jego stan psychiczny odgrywa niemałą rolę w reakcjach na zachowanie się uczestników procesu podczas oceny dowodów i podejmowania decyzji. Warunek ten nie sprowadza się bynajmniej do żądania, by sędzia stał się automatem. Chodzi o to, by wpływ irracjonalizmu został sprowadzony do minimum. Służy temu doświadczenie życiowe i charakter sędziego, jego wiedza oraz kolektywność orzekania.

Cytat M. Szerera „ Kultura i prawo”: […] jeśli nawet sędzia nie powinien wyrabiać w sobie irytacji przeciw oskarżonemu człowiekowi, to nie wolno mu ani na chwilę studzić żaru swego potępienia złego czynu. Taka jest teoria, całkiem dobra teoria. Ale jak ją stosować w praktyce? Czyn przestępny nie jest przecież abstrakcją, jest dziełem konkretnego człowieka i barwę swą przenosi na jego wygląd. Zachowanie kontroli nad swymi emocjami przez sędziego w takiej sytuacji to wdzięczny temat do opracowania literackiego. Ale w życiu rzeczywistym dobrze, jest gdy sędzia stwarza sobie rygory, które go powstrzymują przed pośpiesznym popadaniem w pogardę dla oskarżonego.”

Marta Wysoka

PZ.5.02.

14

---