ZASADY PROCESU KARNEGO

§ 1. Pojęcie zasady procesowej

1. Zasady określają wzorce, według których ma być zbudowany proces oraz ustalają kierunek zasadniczych rozwiązań dla danego modelu. Zatem zasada procesowa to idea prawna o charakterze dyrektywnym albo opisowym mająca zasadnicze i wiodące znaczenie w procesie. Zasady można określać jako reguły w sensie dyrektywy określonego zachowania się lub w sensie określonego rozwiązania organizacyjnego. Z takiego rozróżnienia wywodzi się podział na zasady dynamiczne - odnoszącej się do przebiegu procesu i zasady organizacyjno-ustrojowe dotyczące rozwiązań organizacyjnych.

W procesualistyce karnistycznej brak jest jednolitości co do pojmowania zasady procesowej oraz co do podziału zasad. Z teoretycznego punktu widzenia traktuje się je jako wyznaczniki według których jest lub powinien być ukształtowany model procesu ( W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe zagadnienia ogólne, Poznań 1999r, s. 61 ).Naczelne zasady procesu karnego określane są również w doktrynie jako społecznie ważne, ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu ( S Waltoś, Proces karny zarys systemu Warszawa 1998r., s. 251 ) Zasady procesu karnego są rozumiane także jako charakterystyczne cechy danego procesu, odróżniające go od procesu innej formacji społeczno politycznej i gospodarczej w związku z którymi na przestrzeni wieków toczyły się walki natury polityczno ideowej ( S Sliwiński Polski proces karny przed sądem powszechnym, Warszawa 1961, s. 59).

Wobec doktrynalnych rozbieżności w pojmowaniu zasady procesowej warto zaznaczyć, że kryterium uznania zasady stanowią elementarne wymagania co do tego, że zasada musi znajdować bezpośredni wyraz w ustawie, powinna mieć charakter podstawowy i generalny, a także iż powinna określać typowe i dominujące cechy procesu karnego.

Zasadą procesu karnego jest idea prawna albo cecha charakteryzująca model tego procesu, czy też ogólna dyrektywa wyrażająca prawidłowość konstrukcyjną wzorca procesowego.

Zasada procesu karnego ma znaczenie teoretyczne w tym sensie, że charakteryzuje model procesu oraz ma znaczenie praktyczne, ponieważ wskazuje kierunek rozwiązania powstających wątpliwości interpretacyjnych.

Ustawa wyznacza zakres obowiązywania zasady procesu karnego, bo określa nie tylko jego generalne prawidłowości ale ustala również ściśle dopuszczalne ograniczenia i wyjątki.

2. Zasadę procesową można ująć dwojako: jako ideę o charakterze teoretycznym (zasada abstrakcyjna) oraz jako zasadę konkretną mającą swój wraz w konkretnej ustawie.

Zasada abstrakcyjna jest wzorem dla rozstrzygania zasadniczych kwestii wchodzących w zakres tej zasady. Stanowi wzór dla kodyfikatorów i dla ustawodawcy przy formułowaniu zasad konkretnych związanych z określonymi ustawodawstwem. Tworząc zasady konkretne i ujmując je w stosowne ramy ustawowe uwzględnia się kulturę prawną społeczeństwa, dopasowuje się do możliwości konkretnego państwa, przymierza do potrzeby ochrony wartości, którym ma służyć. Zasada abstrakcyjna ma charakter absolutny oraz jest tworem teorii a nie rozwiązania ustawowego. Zasada zaś konkretna, będąc rozwiązaniem praktycznym, przewiduje określone wyjątki.

Obowiązywanie jako podstawowych zasad sobie przeciwstawnych możliwe jest w tym samym systemie prawnym ale nie w tym samym stadium procesowym. W określonym bowiem stadium obowiązywać może jedna konkretna zasada procesowa i wyjątki na rzecz przeciwstawnej zasady procesowej.

Obowiązywanie więc pewnych zasad konkretnych może zależeć od stadium postępowania np. w postępowaniu przygotowawczym obowiązują zasady: ścigania z urzędu, tajności i inkwizycyjności z wyjątkami na rzecz zasad przeciwstawnych, a w postępowaniu jurysdvkcy,jnym obowiązują zasady: skargowości, jawności i kontradyktoryjności z wyjątkami na rzecz zasad przeciwstawnych.

§ 2. Klasyfikacja zasad procesowych

1. Doktryna procesowa nie prezentuje jednomyślności w sposobie rozumienia oraz w klasyfikowaniu zasad procesu karnego. Przyjmowane są różne kryteria różnicujące te zasady oraz wyodrębnia się rozmaite zasady.

Według S. Kalinowskiego wyróżnić można następujące zasady procesu karnego : zasadę praworządności, zasadę lojalności organów władzy do obywatela, zasadę niezawisłości sędziowskiej, zasadę demokratyzmu, zasadę prawa do obrony, zasadę prawdy materialnej, zasadę bezstronności organów procesowych, zasadę sprawowania nadzoru nad orzecznictwem przez Sąd Najwyższy, zasadę legalizmu, zasadę rozdzielania funkcji procesowych, zasadę skargowości, zasadę domniemania niewinności, zasadę swobodnej oceny dowodów, zasadę bezpośredniości, zasadę kontradyktoryjności, zasadę równości stron procesowych, zasadę ustności, zasadę pisemności, zasadę jawności, zasadę koncentracji materiału dowodowego, zasadę swobodnego działania ( S. Kalinowski , Polski proces karny w zarysie, PWN Warszawa 1981r. ).

W. Daszkiewicz dzieli zasady procesowe dychotomicznie na konstytucyjne zasady procesu karnego i inne zasady. Do pierwszej grupy należą zasada prawa do sądu oraz zasada rzetelnego procesu. Pozostałe zasady to : zasada ścigania z urzędu, zasada legalizmu, zasada domniemania niewinności, zasada prawa do obrony i braku obowiązku samooskarżania się, zasada prawdy i bezstronności organów procesowych, zasada skargowości, zasada swobodnej oceny dowodów i samodzielnego rozstrzygania przez sąd zagadnień faktycznych i prawnych, zasada informowania uczestników procesu o ich obowiązkach i uprawnieniach, zasada kontradyktoryjności, zasada publiczności procesu oraz jego wewnętrznej jawności wobec stron i innych uczestników postępowania, zasada bezpośredniości, zasada ustności procesu i utrwalania czynności procesowych, zasada koncentracji materiału procesowego i rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, zasada kontroli decyzji procesowych, zasada udziału czynnika społecznego.

S. Waltoś wskazuje na następujące zasady procesowe zasadę prawdy materialnej, zasadę obiektywizmu, zasadę współdziałania ze społeczeństwem i instytucjami w ściganiu przestępstw, zasadę domniemania niewinności i in dubio pro reo, zasadę swobodnej oceny dowodów, zasadę bezpośredniości, zasadę skargowości i ścigania z urzędu, zasadę kontradyktoryjności i zasadę inkwizycyjności, zasadę legalizmu, zasadę prawa do obrony, zasadę publiczności, zasadę kontroli procesu, zasadę uczciwego procesu ( S. Waltoś, Proces karny zarys systemu, PWN, Warszawa 1998r.).

T. Grzegorczyk i J. Tylman wyodrębniają następujący katalog zasad zasadę prawdy materialnej, zasadę swobodnej oceny dowodów, zasadę obiektywizmu, zasadę bezpośredniości, zasadę skargowości i postępowania z urzędu, zasadę kontradyktoryjności i zasadę śledczą, zasadę równouprawnienia stron, zasadę legalizmu, zasadę domniemania niewinności, zasadę in dubio pro reo, zasadę ciężaru dowodu ( onus probandi ), zasadę prawa do obrony, zasadę prawa jawnoąści, zasadę ustności i pisemności, zasadę koncentracji.

K. Marszał wyróżnia następującą klasyfikację zasad procesowych : zasady ustrojowo - organizacyjne - zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości, zasada niezawisłości sędziowskiej, zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym, zasada kolegialności sądu, zasada jurysdykcyjnego nadzoru Sądu Najwyższego; zasady związane ze wszczęciem i bytem procesu - zasada ścigania z urzędu, zasada skargowości, zasada legalizmu, zasada trwałości decyzji procesowych; zasady dotyczące postępowania dowodowego - zasada prawdy, zasada bezpośredniości, zasada koncentracji materiału dowodowego, zasada swobodnej oceny dowodów, zasady dotyczące sytuacji prawnej podmiotów procesowych - zasada bezpośredniości, zasada kontradyktoryjności, zasada domniemania niewinności, zasada prawa do obrony; zasady dotyczące techniki prowadzenia postępowania - zasada jawności, zasada ustności, zasada informacji, zasada instancyjności (K. Marszał, Prawo karne procesowe, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1999r.).

2. Dyskusyjność systematyki zasad procesowych zasadza się na różnorodności stosowanych kryteriów podziału, np. charakter, znaczenie, regulacja prawna, zawartość treściowa. Systematyka zasad procesu karnego może być różna. Ze względu na charakter zasady dzieli się na:

1 ) abstrakcyjne czyli reguły teoretyczne oraz

2) konkretne czyli ustanowione i obowiązujące w konkretnym ustawodawstwie.

Z uwagi na znaczenie wyróżnia się zasady:

1)ogólnoprawne: (zasada praworządności, zasada humanizmu, zasada współdziałania ze społeczeństwem)

2) procesowe

Uwzględniając kryterium unormowania prawnego można wydzielić zasady:

1) skodyfikowane (w Konstytucji lub w kodeksie) oraz

2) nieskodytikowane.

Zasadami skodyfikowanymi w Konstytucji są np. zasada: udziału czynnika społecznego, kolegialności, prawa do obrony. W kodeksie postępowania karnego ujęto np. zasady: udziału czynnika społecznego (art. 3 k.p.k.), bezstronności (art. 4 k.p.k.), domniemania niewinności (art. 5 § 1 k.p.k.), in dubio pro reo (art. 5 § 2 k.p.k.), prawa do obrony (art. 6 k.p.k.),swobodnej oceny dowodów (arf. 7 k.p.k.), ścigania z urzędu (art. 9 k.p.k.), legalizmu ( art. 10 k.p.k.),skargowości (art. 14 k.p.k.), prawa do informacji (art. 16 k.p.k.) i inne.

Zasada bezpośredniości nie jest określona expressis verbis lecz można ją wyprowadzić z szeregu przepisów przewidujących wyjątki od jej abstrakcyjnego modelu (art. 389,391,392, 396 § 2 i 3 k.p.k. i inne). Nieskodyfikowanymi zasadami są zasada: praworządności, humanitaryzmu, kontradyktoryjności, równości stron.

Ze względu na treść zasad procesu karnego można wydzielić:

1 Zasady dynamiczne określające sposób działania:

a) związane z formą procesu:

zasada skargowości (art. 14 k.p.k. ), zasada ścigania z urzędu (art. 9 k.p.k.), zasada legalizmu (art. 10 § 1 k.p.k.), zasada kontradyktoryjnosci, zasada równości stron, zasada prawa do obrony (art. 6 k.p.k.), zasada jawności (art. 355 i n. k.p.k.), zasada ustności (art. 365 k.p.k.)

b związane z prawem dowodowym:

zasada prawdy obiektywnej (art. 2 § 2 k.p.k.), zasada trafnej represji karnej (arf. 2 § 1 pkt. 1,2 k.p.k.), zasada swobodnej oceny dowodów (art. 7 k.p.k.), zasada domniemania niewinności (art. 5 § 1 k.p.k.), zasada in dubio pro reo (art. 5 § 2 k.p.k.), zasada bezstronności (art. 4 k.p.k.), zasada spoczywania ciężaru dowodowego na oskarżycielu i sądzie, zasada inicjatywy dowodowej sądu, zasada bezpośredniości, a także

c) pozostałe zasady dynamiczne takie jak:

zasada koncentracji procesu, zasada kontroli rozstrzygnięć, zasada sprawnego procesowania, zasada prawa do informacji, zasada ne bis in idem,

2. Zasady ustrojowe dotyczące rozwiązań organizacyjnych

a) zasady organizacyjne sądownictwa: (zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości, zasada niezawisłości, zasada kolegialności, zasada udziału czynnika społecznego).

b) zasady organizacyjne prokuratury: (zasada hierarchicznego podporządkowania, zasada nominacji, zasada jednoosobowej decyzji. zasada substytucji zasada dewolucji, zasada indyferencji).

Ze względu na przeciwstawność pewnych zasad można przyjąć następujący układ zasad:

1. zasada oficjalności zasada wszczynania na wniosek,

2. zasada legalizmu zasada oportunizmu,

3. zasada skargowości zasada inkwizycyjności,

4. zasada prawdy obiektywnej zasada prawdy sądowej,

5. zasada kontradyktoryjności zasada inkwizycyjności,

6. zasada równości stron zasada nierówności stron,

7. zasada bezpośredniości zasada pośredniości,

8. zasada jawności zasada tajności,

9. zasada swobodnej oceny dowodów zasada legalnej oceny dowodów,

10. zasada ustności zasada pisemności.

Z punktu widzenia kryterium istoty procedowania oraz klasycznych imperatywów prowadzenia akcji karnej w procesie można wydzielić następującą systematykę zasad:

1) zasady ogólnoprawne ( zasada praworządności, zasada humanitaryzmu, zasada współdziałania ze społeczeństwem );

2) zasady dynamizmu i sposobu prowadzenia akcji procesowej (oficjalności, legalizmu, skargowości, kontradyktoryjności, jawności, ustności ):

3) zasady poznania dowodowego (prawdy obiektywnej, ciężaru dowodowego, swobodnej oceny dowodów, bezpośredniości)

4) zasady gwarancyjne (równości stron, zasada prawa do obrony, domniemania niewinności, in dubio pro reo, obiektywizmu, ne bis in idem, lojalności procesowej).

1. Zasady ogólnoprawne

§1. Zasada praworządności oznacza nakaz ścisłego przestrzegania prawa.

Zasada ta ma szczególne znaczenie w procesie karnym. Chodzi zwłaszcza o to, aby działalność organów procesowych była zgodna z prawem. W procesie karnym chodzi o najważniejsze dla człowieka dobra i interesy, zarówno społeczne, jak i indywidualne. Szczególnie ważne jest przestrzeganie tych przepisów prawa karnego procesowego, których celem jest gwarancja prawidłowego wymiaru sprawiedliwości oraz zapewnienie trafności represji karnej, a które to przepisy ingerują w sferę tak istotnych wartości jak choćby wolność osobista. Dlatego też proces karny może być podporządkowany potrzebie skuteczności, efektywności i celowości, jeżeli nie pozostaje w sprzeczności z zasadą praworządności.

§ 2. Zasada humanitaryzmu.

Zasada humanitaryzmu wynika z przyrodzonej godności człowieka oraz z równych i niezbywalnych praw wszystkich ludzi. Według tej zasady każde prawo musi zawierać skuteczne środki ochrony prawnej przed naruszeniami prawa dokonanymi przez osoby działające w charakterze urzędowym. Ma ona zapewnić każdemu człowiekowi środki należnej ochrony prawnej realizowanej w drodze postępowania przed sądem a także realizowanie przez wszystkie władze koniecznych środków ochrony prawnej. Nikt nie może być samowolnie aresztowany lub zatrzymany. Każdy pozbawiony wolności ma prawo do decyzji sądowej. Podejmowanie wszelkich rozstrzygnięć w zakresie pozbawienia i ograniczenia wolności musi być zgodne z zasadą poszanowania praw jednostki. Wykonanie kar nie powinno wykraczać poza niezbędną dolegliwość wynikającą z istoty tej kary. Konstytucja R.P. w art. 30 stanowi, iż przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych. (art. 40 Konstytucji R.P.). Przejawem tej zasady jest również art. 3 k.k., zgodnie z którym kary oraz inne środki karne przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka. Zasada humanitaryzmu umocniona ostała systemem gwarancji wynikających z Konstytucji RP oraz z prawa międzynarodowego. Każdy człowiek, według tej zasady, powinien być traktowany, zwłaszcza w kontaktach z organami państwa, w sposób odpowiadający godności ludzkiej.

W tej dyrektywie mieszczą się zawarte w prawie międzynarodowym zakazy:

1. stosowania tortur ( art.3 KE, art. & MPPOiP oraz art., 1 i nast. Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania z 1984r. ( Dz.U. z 1989r. Nr 63, poz. 378, 379 ),

2. nieludzkiego traktowania ( art. KE, art. 7 MPPOiP ), polegającego na lekceważeniu w stosunku do określonej osoby ogólnych wymagań wyrażających godność ludzką,

3. poniżającego traktowania ( art. 3 KE, art. 7 MPPOiP i art. 1 i nast. Konwencji powołanej w punkcie 1), które może mieć miejsce, kiedy godność osoby zostaje w znaczny sposób naruszona przez pogardzający sposób traktowania i upokarzania albo przez doprowadzenie do stanu, w którym podejmuje działania wbrew swej woli, lub gdy doprowadzono ją do sytuacji, która w istotny sposób nie odpowiada jej społecznemu położeniu.

Poniżające traktowanie nie może wynikać a płci, rasy, koloru skóry, języka, religii, przekonań politycznych, pochodzenia narodowego lub społecznego, przynależności narodowej, majątku, urodzenia lub jakichkolwiek innych przyczyn. Z mocy art. 14 z tych powodów zabroniona została dyskryminacja. ( K. Marszał)

Zasada ta posiada zabezpieczenia zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Zewnętrznym zabezpieczeniem tej zasady jest ustanowienie organów kontroli ponadpaństwowej ( art. 19 KE). Natomiast wewnętrznym mechanizmem zabezpieczającym zachowanie zasady humanitaryzmu jest z jednej strony publiczność rozpraw sadowych, pozwalająca na ujawnienie stosowania niedopuszczalnych metod w postępowaniu karnym, a z drugiej strony zasada domniemania niewinności i zasada prawa do obrony w procesie karnym.

§3. Zasada współdziałania ze społeczeństwem i instytucjami w ściganiu przestępstw

Zasada udziału czynnika społecznego w procesie - to dyrektywa, w myśl której organy procesowe powinny angażować do współdziałania w procesie karnym obywateli i instytucje państwowe i społeczne.

Realizowana jest ona, w różnych dziedzinach prawa. W prawie administracyjnym, przewiduje się działania władcze i niewładcze organizując życie społeczne, również w prawie cywilnym zasada ta realizuje się przez normalizację stosunków cywilnoprawnych. Prawo karne materialne chroni społeczeństwo przed czynami niepożądanymi społecznie. Zwalczanie przestępczości wymaga natomiast współdziałania ze społeczeństwem.

Zasada ta wraża się w procesie karnym również w udziale przedstawicieli społeczeństwa w rozstrzyganiu sporów. Ogólnie statuuje ją art. 182 Konstytucji R.P. Podobną ogólnością jak norma konstytucyjna cechuje się art. 3 k.p.k., zgodnie z którym w granicach określonych w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego. Szczegółowe dyrektywy wynikają z art. 28 § 1 k.p.k. - na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej i art. 5 § 1 u.s.p., który stanowi, że rozpoznawanie spraw w sądach powszechnych odbywa się z udziałem ławników ludowych, z wyjątkiem wypadków określonych w ustawach. Przepis art. 28 k.p.k. dotyczy sądu pierwszej instancji. Statuuje również zasadę kolegialności składu sądzącego z udziałem ławników. Od ogólnej reguły wyrażonej w art. 28 § 1 k.p.k. istnieją wyjątki. Rozpoznanie sprawy przez sąd pierwszej instancji w składzie trzech sędziów zawodowych może być uzasadnione szczególną zawiłością sprawy ( art. 28 § 2 k.p.k. ).Postanowienie w tym przedmiocie ( a nie zarządzenie prezesa sądu, jak miało to miejsce w d.k.p.k. ) może zostać wydane zarówno na posiedzeniu przed rozprawą główną jak i na rozprawie. W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę 25 lat pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników ( art. 28 § 3 k.p.k. ). Poza tymi sytuacjami ustawa przewiduje inne wyjątki na rzecz składu jednoosobowego : w sprawach toczących się w trybie uproszczonym ( art. 476 § 1 k.p.k. ); w sprawach z oskarżenia prywatnego ( art. 486 k.p.k.), z wyjątkiem przestępstwa zniesławienia ( art. 212 k.k.) wówczas składem właściwym jest skład trzyosobowy jeden sędzia i dwóch ławników; w sprawach toczących się w postępowaniu nakazowym ( art. 500 § 4 k.p.k. ) oraz w postępowaniu w sprawach o wykroczenia ( art. 508 § 5 k.p.k. ). Nienależyta obsada sądu ma istotny wpływ na dalszy to procesu. Stwierdzenie tej okoliczności powoduje zaistnienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej, która uzasadnia uchylenie zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu tego uchybienia na treść orzeczenia ( art. 439 § 1 pkt. 2 k.p.k.), a także stanowi podstawę do wniesienia kasacji ( art. 523 k.p.k.). Autorytetem SN poparta jest teza wyroku siedmiu sędziów SN z dnia 7 września 1971 r. V KRN 295/71, OSP 1973, z. 2, poz. 34, stwierdzająca, iż każda obsada sądu niezgodna z przepisami ustawy (...) pociąga za sobą konieczność uchylenia wyroku niezależnie nie tylko od wpływu tego uchybienia na treść wyroku, ale nawet od granic środka odwoławczego . Stąd też brak podstaw do wszelkich rozważań co do tego, czy chodzi o skład rozszerzony zamiast zwykłego, czy też odwrotnie, pomijając wątpliwą słuszność argumentu, iż w tym pierwszym wypadku prawa oskarżonych do odpowiedniego składu sądzącego zyskały dodatkową gwarancję. Dodać należy, że wydanie orzeczenia przez skład nie znany ustawie powoduje jego nieważność z mocy prawa ( art. 100 § 1 pkt 6 k.p.k.).

W procesie karnym szczególnie w zwalczaniu przestępczości ważna jest współpraca ze społeczeństwem. Z tej konstatacji wynika procesowa instytucja obywatelskiego obowiązku zawiadomienia o przestępstwie, zwarta w art. 304 § 1 k.p.k. oraz odnośnego obowiązku prawnego instytucji państwowych i społecznych wynikającego z art. 304 § 2 k.p.k. Obowiązek ten w odniesieniu do niektórych przestępstw usankcjonowany jest odpowiedzialnością karną przewidzianą w art. 240 k.k. Kto mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118 k.k. (zabójstwo w ramach dyskryminacji), 127 k.k. (zamach na byt R.P.), 128 k.k. (zamach na organ konstytucyjny R.P.), 130 k.k. (szpiegostwo), 134 k.k. (zamach na Prezydenta R.P.), 140 k.k. (zamach na siły zbrojne R.P.), 148 k.k. (zabójstwo), 163 k.k. (sprowadzenie katastrofy), 163 k.k. ( sprowadzenie katastrofy) lub 252 k.k. ( wymuszenie terrorystyczne), nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Ponadto ważną formą współdziałania ze społeczeństwem są instytucje:

4. poręczenia społecznego polegającego na tym, że od kierownictwa zakładu pracy, szkoły lub uczelni, których oskarżony jest pracownikiem, uczniem lub studentem, od zespołu, w którym oskarżony pracuje lub uczy się, albo od organizacji społecznej, której oskarżony jest członkiem, można na ich wniosek przyjąć poręczenie, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowaniu jeżeli oskarżony jest żołnierzem, można przyjąć poręczenie od zespołu żołnierskiego, zgłoszone za pośrednictwem właściwego dowódcy (art. 271 k.p.k.);

2. poręczenia osoby godnej zaufania , że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania (art. 272 k.p.k.);

5. przedstawiciela organizacji społecznej, który w postępowaniu sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego może zgłosić swój udział w procesie, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochronie wolności i praw człowieka. W zgłoszeniu organizacja społeczna wskazuje przedstawiciela, który ma reprezentować tę organizację. A przedstawiciel przedkłada sądowi pisemne upoważnienie. Sąd dopuszcza przedstawiciela organizacji społecznej, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości. (art. 90 k.p.k.). Zgodnie z art. 91 dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie.

2. Zasady dynamizmu i sposobu prowadzenia akcji procesowej

§ 1.Zasada oficjalności (ścigania z urzędu)

1. Zasada oficjalności- to dyrektywa w myśl której organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie niezależnie od czyjejkolwiek skargi.

Polega ona na tym, że organy państwowe powołane do ścigania przestępstw działają z własnej inicjatywy bez względu na to jaka jest wola osób, które danym przestępstwem zostały pokrzywdzone. Przestępstwo bowiem narusza państwowy porządek prawny. Prawo karania powinno realizować się niezależnie od zachowania pokrzywdzonego. Zasada ścigania z urzędu nakłada na prokuratora i Policję, a w przypadkach przewidzianych w ustawie na inne organy (zgodnie z art. 312 k.p.k. są to organy Straży Granicznej, UOP, organy kontroli finansowej i inne przewidziane w przepisach szczególnych) - obowiązek wszczęcia postępowania o przestępstwo ścigane z urzędu. Istotne znaczenie tej zasady wynika z tego, iż dotyczy ona inicjowania postępowania czyli jego wszczęcia.

2. Zasada oficjalności została wyrażona w art. 9 k.p.k., zgodnie z którym organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy. Nowy kodeks postępowania karnego, odmiennie niż ustawa karnoprocesowa z 1969r. wyraża zatem zasadę ścigania z urzędu wprost w przepisach kodeksowych poszerzając tym samym, katalog zasad skodyfikowanych.

Obowiązek wynikający z zasady oficjalności obejmuje również kontynuowanie postępowania, zasada ta obowiązuje bowiem nie tylko w postępowaniu przygotowawczym. Ściganie z urzędu dotyczy wszystkich przestępstw publicznoskargowych.

3. Odstępstwa i wyjątki od zasady oficjalności.

• Przewidziane są wyjątki na rzecz przeciwstawnej zasady ścigania na wniosek. Przestępstwa wnioskowe charakteryzują się tym, iż mogą być ścigane przez prokuratora tylko w razie złożenia stosownego żądania. W razie złożenia wniosku o ściganie tylko niektórych sprawców prokurator zobowiązany jest ścigać wszystkich sprawców, podżegaczy, pomocników czyli także inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku, o czym należy uprzedzić osobę składającą wniosek. Przepisu tego nie stosuje się do najbliższych osoby składającej wniosek ( art. 12 § 2 k.p.k.).

Obowiązuje więc reguła niepodzielności wniosku o ściganie. Z chwilą złożenia wniosku o ściganie, postępowanie toczy się z urzędu. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu - do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, chyba że chodzi o przestępstwo określone w art. 197 k.k. (gwałt). Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne ( art. 12 § 3 k.p.k.).

Oprócz osoby pokrzywdzonej wniosek o ściganie mogą złożyć osoby najbliższe, a w przypadku ich braku lub nie ujawnienia prokurator. Podmiotem uprawnionym do złożenia wniosku w przypadku przestępstwa z art. 219 k.k. ( niealimentacja ) jest obok pokrzywdzonego organ opieki społecznej lub właściwa instytucja.

• Odmianą ścigania na wniosek są przestępstwa ścigane na wniosek dowódcy jednostki wojskowej np. samowolne oddalenie ( art. 338 k.k.), odmowa pełnienia służby (art. 341 k.k.), niewykonanie rozkazu (art. 343 k.k.), albo na wniosek pokrzywdzonego lub dowódcy jednostki np. znieważenie przełożonego (art. 347 k.k.), znieważenie podwładnego (art. 350 k.k.). Zgodnie z art. 660 § 1 k.p.k. prokurator wojskowy może wszcząć postępowanie karne o przestępstwo ścigane na wniosek dowódcy jednostki wojskowej, także bez wniosku jeżeli wymagają tego ważne względy dyscypliny wojskowej.

• Przed podjęciem ścigania niektórych osób, korzystających z immunitetów formalnych np. sędziowskiego, poselskiego, oskarżyciel musi uzyskać zezwolenie na ściganie (art. 13 k.p.k.).

• Wyjątkiem od zasady oficjalności jest nie tylko ściganie na wniosek, ale również. ściganie określonych w ustawie przestępstw skargą prywatną. W tym przypadku ściganie następuje z inicjatywy pokrzywdzonego, na skutek wniesienia skargi prywatnej. Od tego czasu pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym (art. 59 § 1 k.p.k.). Możliwy jest jednak powrót do zasady ścigania z urzędu w sytuacji przewidzianej w art. 60 § 1 i 2 k.p.k. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu a pokrzywdzony, który przedtem wniósł oskarżenie prywatne, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego.

• Podobną regulację zawiera art. 22 § 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. W sprawie o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego postępowanie wszczyna się, jeżeli tego wymaga interes społeczny albo wzgląd na wychowanie nieletniego lub ochronę pokrzywdzonego, postępowanie toczy się wówczas z urzędu.

• Pewnym odstępstwem od zasady, że przestępstwa publicznoskargowe ścigane są przez państwo, są nowo wprowadzone do postępowania karnego regulacje, które pozwalają na porozumiewanie się sprawcy i pokrzywdzonego co do dalszego losu postępowania karnego, np. w wyniku przeprowadzonej mediacji (art. 320 k.p.k.) powodując możliwość warunkowego umorzenia postępowania karnego w wypadku gdy pokrzywdzony pojednał się te sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody ( 66 § 3 k.k.) lub co do treści orzeczenia, które ma zapaść w przypadku skazania oskarżonego bez przeprowadzania dalszego postępowania dowodowego na rozprawie. Sąd może przychylić się do wniosku oskarżonego o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzania postępowania dowodowego tylko wtedy, gdy okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, prokurator i pokrzywdzony wyrażą na to zgodę, a cele postępowania zostaną osiągnięte mimo nie przeprowadzenia rozprawy w całości ( 387 k.p.k.).

Ponadto pokrzywdzony może wnieść akt oskarżenia w razie odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przez prokuratora ( art. 55 k.p.k.).

§ 2. Zasada legalizmu

1. Zasada legalizmu - to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powołany do ścigania przestępstw zobowiązany jest, z chwilą powzięcia uprawdopodobnionej wiadomości o przestępstwie ściganym z oskarżenia publicznego, wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne.

Zasada ta nie dotyczy jedynie formalnej zgodności z prawem, a stanowi prawny obowiązek ścigania przestępstw. W tym sensie zasada legalizmu ma inne znaczenie aniżeli jej odpowiednik w innych przepisach, gdyż nie sprowadza się ona jedynie do postępowania zgodnego z prawem. Przeciwieństwem legalizmu jest oportunizm który określa uprawnienia organów ścigania do uznania niecelowości ścigania. W doktrynie prawa karnego wyróżnia się oportunizm nieograniczony oraz oportunizm umiarkowany w zależności od stopnia sprecyzowania kryteriów uzasadniających uznanie ścigania za niecelowe. Legalizm oznacza więc obowiązek ścigania każdego przestępstwa publicznoskargowego, oportunizm zaś oznacza jedynie prawo do ścigania takiego przestępstwa.

2. Zasada legalizmu jest skodyfikowana w art. 10 k.p.k. Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia o czyn ścigany z urzędu ( art. 10 k.p.k.).

Zasada legalizmu wiąże organy ścigania, przede wszystkim prokuratora i policję a także niektóre inne organy. Są to organy Straży Granicznej, Urzędu Ochrony Państwa oraz kontroli państwowej. (art. 312 k.p.k.). Do organów tych należą również te określone przez Ministra Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia stanowiącego wykonanie delegacji z art. 471 k.p.k.

Zasada legalizmu nakłada obowiązek ścigania z chwilą powzięcia wiadomości o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu. Między zasadą ścigania z urzędu i zasadą legalizmu istnieje podobieństwo w tym sensie, że obie statuują obowiązek ścigania przestępstw ściganych z urzędu. Ich zróżnicowanie rysuje się na tle zasad im przeciwstawnych.

Przeciwstawną zasadą ścigania z urzędu jest zasada ścigania na wniosek. Postulat legalizmu odnosi się do przestępstw publicznoskargowych. Natomiast - w odniesieniu do przestępstw prywatnoskargowwch prokurator ma prawo ich ścigania jeżeli uzna, że wymaga tego interes społeczny (art. 60 k.p.k.). Wówczas może wszcząć postępowanie lub przyłączyć się do postępowania już wszczętego przez oskarżyciela prywatnego. Ściganiem przestępstw prywatnoskargowvch przez prokuratora rządzi więc tym zakresie zasada oportunizmu. W tym sensie zatem obowiązują dwie przeciwstawne zasady, lecz dotyczą one obowiązku i prawa ścigania zupełnie innych przestępstw. Wstąpienie prokuratora jako rzecznika interesu społecznego do już toczącego się postępowania prywatnoskargowego lub też wszczęcie przez niego postępowania w sprawie prywatnoskargowej nie jest obecnie uzależnione od oceny prokuratora. Takie kryterium ocenne przewidywał art. 50 § 1 d.k.p.k. Na uwagę zasługuje również fakt, iż obecne brzmienie tego przepisu zawiera sformułowania “wszczyna”, “wstępuje”, nie zaś “może wszcząć, może wstąpić” jak precyzuje to d.k.p.k. Świadczy to o wzmocnieniu pozycji prokuratora w kontekście zasady legalizmu.

3. Statuując zasadę legalizmu ścigania przestępstw publicznoskargowych w art. 10 k.p.k. ustawodawca przewidział wyjątki na rzecz oportunizmu.

• Uznanie znikomości społecznej szkodliwości czynu pozwala na zaniechanie jego ścigania, gdyż czyn ten nie stanowi przestępstwa (art. 1 § 2 k.k. w zw. z art. 17 pkt 3 k.p.k.).

• Jeżeli natomiast stopień społecznej szkodliwości czynu nie jest znaczny postępowanie o przestępstwo można warunkowo umorzyć (art. 66 k.k.).

• Pewnym odstępstwem od zasady legalizmu jest też art. 11 k.p.k., który stanowi, że postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia.

• Specyficznym odstępstwem od zasady legalizmu jest również instytucja świadka koronnego wprowadzona ustawą z dnia 25 czerwca 1997r. o świadku koronnym ( Dz. U. nr 160, poz. 1083 ). Zgodnie z art. 9 cytowanej ustawy sprawca nie podlega karze za określone w art. 1 przestępstwa, w których uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił. Prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania w ciągu 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko pozostałym sprawcą.

Stosowanie wyjątków od zasady legalizmu podlega kontroli: art. 306 k.p.k. stanowi, iż pokrzywdzonemu oraz instytucji wymienionej w art. 305 § 4, czyli instytucji państwowej, samorządowej i społecznej, które zawiadomiły o przestępstwie przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, a stronom - na postanowienie o jego utworzeniu. Uprawnionym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt.

W razie warunkowego umorzenia postępowania pokrzywdzony, prokurator oraz oskarżony może wnieść zażalenie (art. 342 § 5 k.p.k.). Na umorzenie w trybie art. 17 § 1 pkt.3 k.p.k. pokrzywdzonemu przysługuje zażalenie do sądu.

§ 3. Zasada skargowości

1. Zasada skargowości - to dyrektywa, w myśl której organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie tylko wskutek wniesienia skargi przez podmiot bezpośrednio zainteresowany rozstrzygnięciem.

Skargą w procesie karnym określa się wniosek uprawnionego podmiotu skierowany do sądu inicjujący wszczęcie i przeprowadzenie postępowania oraz wdanie rozstrzygnięcia. Skargą w procesie karnym jest nie tylko akt oskarżenia. Jest nią też pozew cywilny (art. 62 k.p.k.), skarga apelacyjna (art. 444 k.p.k.), zażalenie (art. 459 k.p.k.), żądanie przekazania sprawy o wykroczenie na drogę postępowania sądowego (art. 86 k.p.w.), sprzeciw od wyroku zaocznego art. 482 k.p.k., sprzeciw od nakazu karnego (art. 506 § 1 k.p.k.), kasacja (art. 519 k.p.k.), wniosek o wznowienie postępowania (art. 542 k.p.k.), wniosek prokuratora o zastosowanie środka zabezpieczającego (art. 324 k.p.k.).

Skargi te z reguły odnoszą się do kwestii zasadniczej tj. odpowiedzialności mogą jednak odnosić się do kwestii pobocznych np. zażalenie w kwestii środków zapobiegawczych (art. 252 i 270 k.p.k.), czy też w kwestii wymierzenia kar porządkowych (art. 290 k.p.k. ), albo dotyczyć kwestii odszkodowania za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub niesłuszne skazanie (art. 552 k.p.k.).

2. W ujęciu konkretnym została sformułowana w ustawie w art. 14 k.p.k. i dotyczy postępowania sądowego. Wyraża regułę, że sąd wszczyna postępowanie na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Żądanie to w procesie przybiera formę aktu oskarżenia (art. 332 i nast. k.p.k.) lub innego aktu procesowego, który go zastępuje (np. wniosek o ukaranie art. 509 § 2 k.p.k.). Akt oskarżenia i inne akty jako skargi procesowe wymagają formy pisemnej. Wyjątek stanowi ustne rozszerzenie aktu oskarżenia w tzw. procesie wpadkowym.

Ramy przedmiotowe aktu oskarżenia mogą być rozszerzone na wniosek oskarżyciela, jeżeli zarzuci on inny, ujawniony w toku rozprawy, czyn przestępczy. Sąd może rozpoznać to nowe oskarżenie, gdy nie zachodzi potrzeba przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. Rozpoznanie sprawy na tej samej rozprawie wymaga zgody oskarżonego (art. 398 § 1 k.p.k.). Jego zgoda może być uzależniona od ogłoszenia przerwy na przygotowanie obrony przed nowym oskarżeniem. W razie odroczenia rozprawi prokurator zobowiązany jest wnieść nowy lub dodatkowy akt oskarżenia (art. 398 § 2 k.p.k.).

Sąd związany jest ramami podmiotowymi i przedmiotowymi aktu oskarżenia. W obecnym stanie prawnym pozbawiono sąd możliwości zwrócenia sprawy prokuratorowi w celu rozszerzenia postępowania na czyny osób twe pociągniętych do odpowiedzialności karnej pozostające w ścisłym związku z czynami osób, przeciwko którym toczy się postępowanie. Sąd może jedynie przekazać sprawę prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia, jeżeli akta sprawy wskazują na istotne braki tego postępowania, zwłaszcza na potrzebę poszukiwania dowodów, zaś dokonanie niezbędnych czynności przez sąd powodowałoby znaczne trudności (art. 345 § 1 k.p.k.).

Kwalifikacja prawna zawarta w akcie oskarżenia nie wiąże sądu. Sąd jednak w razie dostrzeżenia możliwości zmiany kwalifikacji musi uprzedzić o nim oskarżonego. Zmiana kwalifikacji czynu nie może wychodzić poza ramy oskarżenia (art. 399 k.p.k.).

3. Wyjątkiem od zasady skargowości jest uregulowanie zawarte w art. 14 § 2 k.p.k. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sądu, ponieważ zasada skargowości dotyczy momentu wszczynania procesu. Do regulacji tej odnosi się teza wyroku SN z dnia 7 kwietnia 1994r. II KRN 18/94, OSNKW 1994, z. 5-6, poz. 35, wyrażająca pogląd, iż w postępowaniu karnym przed sądem obowiązuje zasada skargowości nie wynika, że odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia stanowi ujemną przesłankę procesową w rozumieniu art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k., zobowiązującą sąd do umorzenia postępowania. Wynika to w sposób oczywisty z treści art. 14 2 k.p.k. w myśl którego odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sądu. Przepis ten należy odczytywać w kontekście art. 414 § 1 zd. drugie k.p.k., statuującego obowiązek wydania wyroku uniewinniającego w razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k., a więc m.in. wówczas, gdy dane zdarzenie nie miało miejsca lub czynu nie popełniła dana osoba.

§ 4. Zasada kontradyktoryjności (sporności)

1. Zasada kontradyktoryjności to dyrektywa, zgodnie z którą strony mają prawo do walki o korzystne rozstrzygnięcie.

Zasada ta wyraża idee, że proces karny w istocie rzeczy powinien być sporem (walką) przeciwstawnych stron. Sporność procesu i w tym sensie walka stron w rozumieniu dialektyki (teza antyteza, synteza) ułatwiają poznanie prawdy w postępowaniu karnym. Dociekanie prawdy przez sąd lub przez inny organ procesowy, nawet bardzo sumienne nie doprowadzi do takich efektów, jakie daje walka przeciwstawnych stron przejawiająca się głównie w dążeniu do realizacji własnych interesów prawnych. W klasycznej postaci zasada kontradyktoryjności oznacza, że strony sporu same zbierają i przeprowadzają dowody, a więc dysponują materiałem dowodowym. Sąd wówczas ocenia dopuszczalność procesu, ocenia dowody i wydaje decyzje.

Przeciwstawnią do zasady kontradyktoryjności jest zasada śledcza ( inkwizycyjności ) , według której dociekanie prawdy oraz badanie dowodowe sprawy należy wyłącznie do organu procesowego.

2. Zasada kontradyktoryjności wyraża się w szeregu przepisów, przede wszystkim w tych, które stanowia podstawę rozdzielenia funkcji procesowych. W polskim systemie prawa karnego procesowego zasada śledcza występuje tylko w postępowaniu przygotowawczym, a zasada kontradyktoryjności w najszerszym zakresie obowiązuje w stadium jurysdykcyjnym. W postępowaniu przygotowawczym, organ prowadzący to postępowanie ma obowiązek dociekania prawdy, obowiązek wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności, przeprowadzenia z własnej inicjatywy wszystkich czynności zmierzających do realizacji celów postępowania przygotowawczego czyli ustalenia czy popełniono czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo, wykrycia i w razie potrzeby ujęcia sprawcy, zebrania danych stosownie do art. 213 i 214 k.p.k., wyjaśnienia okoliczności sprawy, w tym również ustalenie rozmiarów szkody, zebrania, zabezpieczenia i w niezbędnym zakresie utrwalenia dowodów ( art. 297 k.p.k.) .

3. Przepisy regulujące postępowanie przygotowawcze przewidują pewne wyjątki od zasady śledczej na rzecz przejawów zasady kontradyktoryności.

• Zarówno oskarżony, jak i jego obrońca, pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą składać wnioski o dokonane czynności procesowych (art. 315 § 1 k.p.k.).

• Strony postępowania przygotowawczego oraz ich przedstawicieli należy dopuścić do czynności niepowtarzalnych (art. 316 k.p.k.) oraz do innych czynności, jeżeli tego żądają (art. 317 § 1 k.p.k.) z zastrzeżeniem, że prokurator może odmówić żądaniu ze względu na ważny interes śledztwa lub dochodzenia (art. 317 § 2 k.p.k.). Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się do udziału w czynnościach niepowtarzalnych, jeżeli zwłoka grozi utratą lub zniekształceniem dowodu. (art. 316 § 2 k.p.k.). Nie sprowadza się go również w przypadku dopuszczenia dowodu z opinii biegłego gdy spowodowałoby to poważne trudności ( art. 318 k.p.k. - zdanie ostatnie).

• Podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego i zezwala się na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłego oraz na zapoznanie się z ta opinią, jeżeli złożona została na piśmie (art. 318 k.p.k.).

• Tylko podejrzany lub jego obrońca mogą brać udział w zapoznaniu się ze wszystkimi materiałami postępowania przygotowawczego.

• Zgodnie z art. 321 k.p.k. strony mogą też składać wnioski o

uzupełnienie postępowania przygotowawczego oraz uczestniczyć w zawnioskowanych czynnościach Według d.k.p.k. regulacji prawo to przysługiwało tylko podejrzanemu i jego obrońcy.

• Wyjątkiem na rzecz zasady kontradyktoryjności jest również dopuszczenie udziału obrońcy w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na jego zastosowanie lub przedłużenie. W tym wypadku o terminie posiedzenia należy obrońcę zawiadomić, ale niestawiennictwo jego nie tamuje rozpoznania sprawy ( art. 249§ 5 k.p.k.).

Należy jednak zauważyć, że omówione wyjątki od zasady śledczej nie są często stosowane w praktyce. Obrońcy zazwyczaj wolą złożyć odnośny wniosek na rozprawie niż w postępowaniu przygotowawczym.

W postępowaniu jurysdykcyjnym zasada kontradyktoryjności najszerzej przejawia się na rozprawie głównej. W posiedzeniach, poza prokuratorem, który na podstawie art. 96 k.p.k. zawsze może, a gdy ustawa go do tego zobowiązuje, musi w posiedzeniu uczestniczyć, udział innych stron jest ograniczony, jednak szerszy niż w kodeksie postępowania karnego z 1969 roku. Poprzednie uregulowanie przewidywało udział oskarżonego i jego obrońcy w posiedzeniu jedynie w przypadku orzekania o warunkowym umorzeniu. Obecnie kwestia udziału stron w posiedzeniach jest uregulowana następująco:

- art. 96 § 2 stanowi, że w wypadkach przewidzianych w ustawie mają one prawo lub obowiązek brać udział w posiedzeniu.

- na podstawże art. 339 § 5 k.p.k. strony, ich obrońcy i pełnomocnicy mogą brać udział w posiedzeniach wymienionych w art. 339 § 1, 3 i 4, jeśli się stawią, jednak ich zawiadomienie nie jest obowiązkowe, chyba, że ustawa stanowi inaczej.

- według art. 341 § 1 k.p.k. w posiedzeniu dotyczącym warunkowego umorzenia postępowania udział oskarżonego jest obowiązkowy jeśli prezes sądu lub ,sąd tak zarządzi.

- oskarżony i pokrzywdzony mogą wziąć udział w posiedzeniu, na którym może zapaść wyrok skazujący w ramach tzw. postępowania skróconego, ich udział jest obowiązkowi jeśli prezes sądu lub sąd tak zarządzi (art. 343 w zw. z art.335 k.p.k.)

• oskarżony jego obrońca, pokrzywdzony i jego pełnomocnik mają prawo wciąć udział w posiedzeniu, na którym wydawany jest nakaz karny (art. 500 § 4 k.p.k.)

- jeśli SN rozpoznaje kasację na posiedzeniu strony mogą wziąć w nim udział (art. 535 k.p.k.).

Na rozprawie głównej oskarżyciel przedstawia akt oskarżenia - od tego rozpoczyna się przewód sądowy (art. 385 § 1 k.p.k. ), a oskarżony może się bronić przed zarzutami zawartymi w akcie oskarżenia. Walka procesowa wyraża się przede wszystkim we wnioskach stron i w możliwości zadawania pytań oskarżonemu, świadkom, biegłym (art. 370 k.p.k.). Strony mogą przytaczać argumenty prawne i faktyczne oraz mogą się wypowiadać co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 k.p.k.).W tym właśnie przejawia się kontradyktoryjność procesowa, który jednak ogranicza inicjatywa dowodowa prezesa sądu, przewodniczącego wydziału lub wyznaczonego sędziego (art. 352 k.p.k.) oraz fakt, iż przewodniczący kieruje rozprawą (art. 366 § 1 k.p.k. ), a także aktywny udział składu orzekającego w przeprowadzaniu dowodów.

Postępowanie dowodowe zasadniczo prowadzi sąd, a strony tylko w nim uczestniczą. zadawanie pytań, jako jeden z przejawów zasady kontradyktoryjności w ujęciu abstrakcyjnym, należy do stron podczas gdy sędzia uczestniczy w tym postępowaniu czuwając nad prawidłowym przebiegiem rozprawy. Wiąże się to z ogólnoprocesową zasadą dyspozycyjności.

Poprzedni kodeks przekazywał przesłuchiwanie oskarżonych, świadków i biegłych w pierwszej kolejności przewodniczącemu składu orzekającego. Rola stron i ich przedstawicieli ograniczała się w zasadzie do uzupełniającego zadawania pytań. Nowy kodeks wprowadził w tym zakresie zmiany, ograniczając elementy inkwizycyjnych. art. 370 § 1 stanowi, że po swobodnym wypowiedzeniu się osoby przesłuchiwanej na wezwanie przewodniczącego, stosownie do art. 171 § 1, mogą zadawać jej pytania w następującym porządku : oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciel prywatny, pełnomocnik oskarżyciela prywatnego, powód cywilny, pełnomocnik powoda cywilnego, biegli, obrońca, oskarżony, członkowie składu orzekającego.

Poza tym strona, na której wniosek świadek został dopuszczony, zadaje pytania przed pozostałymi stronami (art. 370 § 2) W poprzednim stanie prawnym zdarzało się, że wnioskodawca, który był jednocześnie oskarżonym, dopiero na końcu zadawał pytania świadkowi, co było z punktu widzenia jego interesów spóźnione. W razie potrzeby członkowie składu orzekającego mogą w każdym momencie zadawać dodatkowe pytania (art. 370 § 3).

W naszym systemie przewidziana jest jednak duża aktywność przewodniczącego, który najpierw sam zadaje pytania, potem pozostali sędziowie a dopiero później - strony procesowe. Innymi przejawami kontradyktoryjności są: wznoszenie zażaleń i apelacji czyli prawo stron do inicjatywy w kontroli rozstrzygnięcia przez sąd II instancji, prawo do odpowiedzi na apelację (art. 428 § 2 k.p.k.) oraz udział w rozprawie apelacyjnej. Nowy kodeks pozwala na konsensualne rozstrzyganie konfliktów w przypadku przestępstw niniejszej wagi. Jest to w pewnym stopniu odejście od zasady kontradykrtorvjności. Strony mogą się porozumiewać już w postępowaniu przygotowawczym - jest to postępowanie mediacyjne (art. 320 k.p.k.) - prokurator może, z inicjatywy lub za zgodą stron, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między podejrzanym i pokrzywdzonym. Art. 387 przewiduje też wniosek oskarżonego o wydanie wyroku skazującego. Do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania na rozprawie głównej oskarżony, któremu zarzucono występek zagrożony karą nie przekraczającą 8 lat pozbawienia wolności, może złożyć wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kar, lub środka karnego bez przeprowadzania postępowania dowodowego. Sąd może przychylić się do wniosku oskarżonego o wydanie wyroku skazującego tylko wtedy, gdy okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, prokurator i pokrzywdzony wyrażą na to zgodę, a cele postępowania zostaną osiągnięte mimo nie przeprowadzenia rozprawy w całości.

Ograniczenie kontradyktoryjności postępowania głównego i odwoławczego na rzecz inkwizycyjności sprowadzają się do:

1. Inicjatywy dowodowej prezesa sądu ( przewodniczącego wydziału) oraz przewodniczącego rozprawy ( art.352 i 366 § 1 k.p.k.), a więc obowiązku dopuszczenia i sprowadzenia dowodów niezbędnych do ustalenia innych okoliczności sprawy z urzędu.

2. Aktywnego udziału sądu w przeprowadzaniu dowodów. Przewodniczący rozprawy powinien czuwać ,aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy, a więc w miarę możności także okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa ( art. 366§1 k.p.k.).

Postępowanie dowodowe prowadzi więc sąd, strony zaś tylko w nim uczestniczą.

§ 5. Zasada jawności

1. Zasada jawności - to dyrektywa w myśl której społeczeństwo ma dostęp do wiadomości o procesie karnym.

Zasadę jawności można wyrazić za pomocą dwóch następujących dyrektyw:

1. sprawa powinna być rozpatrywana jawnie wobec osób postronnych, tzn. powinna być rozpoznawana na rozprawie w sposób publiczny, umożliwiający obserwowanie jej przez każdą zainteresowaną osobę. Tę stronę zasady jawności określa się w literaturze nazwą zasady publiczności, albo mówi się o jawności zewnętrznej;

2. sprawa powinna być rozpoznana z udziałem stron i ich przedstawicieli, czyli osób bezpośrednio zainteresowanych jej rozstrzygnięciem, co nosi nazwę jawności wewnętrznej.

Jawność wewnętrzna (wobec stron) jest przede wszystkim gwarancją prawa do obrony. Odgrywa ważną rolę w postępowaniu jurysdykcyjnym, zwłaszcza w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji w czasie rozprawy głównej.

2. Zasada jawności zawarta jest w przepisach prawa międzynarodowego, tj. art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i podstawowych Wolności i art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Wymienione wyżej akty prawa międzynarodowego zapewniają tylko publiczność rozprawy sądowej. Postępowanie przygotowawcze pozostaje pod znakiem tajności.

Polskie prawo przewiduje jako zasadę publiczność rozprawy sądowej. Stanowi o niej art. 45 ust. 1 Konstytucji RP: “Każdy m prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy (...) przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Ustęp 2 tego przepisu określa wyjątki od tej zasady: “ wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego strony lub inny ważny interes prywatny, Wyrok ogłaszany jest publicznie”.

Zasada publiczności jest wyrażona w art. 355 k.p.k., wedle którego rozprawa odbywa się jawnie, a ograniczenia jej określa ustawa. Na rozprawie odbywającej się jawnie mogą być obecne osoby biorące w niej udział, jeżeli:

• są pełnoletnie ( małoletni mogą być obecni za zezwoleniem przewodniczącego składu sędziowskiego );

• są nie uzbrojone ( chyba, że są zobowiązane do noszenia broni);

• ważny interes uczestnika postępowania temu się nie sprzeciwia ( art. 357 § 1 k.p.k.).

Sąd może także ustalić inne warunki, od których uzależnia wydanie zezwolenia ( art. 357 § 2 k.p.k. ).

Udostępnienie społeczeństwu informacji o dokonywanych czynnościach, o przebiegu postępowania, a przede wszystkim informacji z postępowania przygotowawczego wyzwala wielokrotnie liczne kontrowersje. Z istoty postępowania przygotowawczego oraz zasady domniemania niewinności wynika, iż to stadium postępowania nie jest jawne dla publiczności. Publiczne rozpowszechnianie wiadomości z postępowania przygotowawczego, bez zezwolenia, zanim zostaną one ujawnione w postępowaniu sądowym podlega karze z art. 241 § 1 k.k.

Rozprawa główna ma publiczny charakter. Przepisy ustawy nie zabraniają notowania przebiegu jawnych rozpraw, ani też nie zabraniają publikowania tych materiałów. Sąd może zezwolić przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku ź przebiegu rozprawy, ale tylko wtedy, gdy przemawia za tym uzasadniony interes społeczny, dokonanie tych czynności nie będzie utrudniało przebiegu rozprawy, a ważny interes uczestnika postępowania temu się nie sprzeciwia (art. 357 k.p.k. ). Sąd może też określić warunki od których uzależnia wydanie takiego zezwolenia.

Zasada jawności zewnętrznej pozostaje w ścisłym związku z kulturą dziennikarską, bowiem zapotrzebowanie społeczne na informacje o toczących się procesach jest duże. Jawność wobec publiczności umożliwia wprawdzie społecznej kontroli, nad działalnością organów ścigania i organów wymiaru sprawiedliwości. Jednakże udzielenie informacji powinno być ograniczone dobrem toczącego się postępowania. Doświadczenia życia codziennego pozwalają niestety na stwierdzenie, iż wielokrotnie w przekazach telewizyjnych, radiowych czy prasowych dochodzi do pogwałcenia zasady domniemania niewinności a nawet do ferowania tzw. wyroków prasowych.

Publiczność rozprawy w procesie karnym doznaje ograniczeń w kilku wypadkach. Rozprawa powinna być obligatoryjnie prowadzona przy drzwiach zamkniętych w całości lub części, gdy uzasadniają ją:

• wzgląd na dobre obyczaje (np. w uprawach o gwałt),

• spokój publiczny, ważny interes państwa,

• ważny interes prywatny, żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie.

Jawność jest wyłączona, jeżeli rozprawa dotyczy:

• przypadku gdy choć jeden z oskarżonych jest nieletni sąd może wyłączyć jawność rozprawy (arf. 360 k.p.k.),

• podobnie jest jeżeli świadek koronny złożył wniosek o wyłączeniu jawności rozprawy na czas jego przesłuchania ( art. 13 ustawy z dnia 25.VI.1997 r. o świadku koronnym.

• spraw o zniesławienie i pomówienie rozprawa jest jawna tylko wtedy gdy oskarżyciel prywatny tego zażąda (art. 359 k.p.k.).

Ponadto rozprawa odbywa się z wyłączeniem jawności, gdy przesłuchuje się świadka co do okoliczności objętych tajemnicą państwową, służbową, zawodową lub funkcyjną.

W razie wyłączenia jawności, oprócz osób biorących udziału w postępowaniu, na rozprawie mogą być obecne, po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela i oskarżonego. Jeżeli jest wielu oskarżonych lub oskarżycieli każdy z nich może żądać pozostawienia na sali rozpraw po jednej osobie (arf. 361 § 1 k.p.k. ) - są to tzw. mężowie zaufania - chyba, że zachodzi obawa ujawnienia tajemnicy państwowej (art. 361 § 2 k.p.k. ). Ponadto w przypadku wyłączenia jawności przewodniczący rozprawy może zezwolić poszczególnym osobom (np. studentom) na pozostanie na rozprawie (art. 361 § 3 k.p.k.). Przewodniczący rozprawy ma obowiązek pouczyć te osoby o obowiązku zachowania w tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie i uprzedzić o skutkach niedopełnienia tego obowiązku (art. 362 k.p.k.). Wniosek o wyłączenie jawności musi być rozpatrzony przy drzwiach zamkniętych, jeżeli wnosi o to strona lub sąd uzna to za potrzebne (art. 363 k.p.k.).

Niejawna jest część rozprawy zwana naradą (art. 108 k.p.k.) oraz rozprawa, która dotyczy wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowania środka zabezpieczającego (art. 359 k.p.k.).

Mimo prowadzenia rozprawy przy drzwiach zamkniętych wyrok zawsze ogłasza się jawnie ( art. 364 § 1 k.p.k. ). Przytoczenie powodów wyroku zawsze ogłasza się jawnie ( art. 362 k.p.k. ).

Jawność wewnętrzna jest szersza w porównaniu z jawnością zewnętrzną. Nawet w razie prowadzenia rozprawy przy drzwiach zamkniętych odbywa się ona z udziałem stron procesowych. Według art. 390 § 1 k.p.k. oskarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego.

Wydalenie oskarżonego z sali sądowej możliwe jest tylko w trzech przypadkach. Jeżeli oskarżony pomimo upomnienia przez przewodniczącego rozprawy zachowuje się w sposób zakłócający porządek rozprawy głównej lub godzący w powagę sądu, przewodniczący może wydalić oskarżonego na pewien czas z sali sadowej (art. 375 § 2 k1p.k.). Drugi przypadek dotyczy sytuacji, w której obecność oskarżonego wpływa krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego, albo zeznania świadka lub biegłego (art. 391 § 2 k.p.k.). W obu tych sytuacjach procesowych po powrocie oskarżonego należy go poinformować o przebiegu rozprawy w czasie jego nieobecności i umożliwić złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych dowodów (art. 375 § 2 i 390 § 2 k.p.k.). Trzeci przypadek przewidują przepisy ustawy o ustroju sądów. Osoby biorące udział w rozprawie sąd może wydalić z sali, gdy mimo uprzedzenia o skutkach prawnych ich nieobecności przy czynnościach, nadal naruszają spokój lub porządek czynności (art. 42 u.s.p.). W takiej sytuacji sąd orzekający w sprawie karnej ma do wyboru zastosowanie art. 375 § 2 k.p.k. lub art. 42 u.s.p. Ten ostatni przepis nie przewiduje pouczenia o tym co działo się w czasie nieobecności na rozprawie. Wydaje się że sąd rozpoznający sprawę karną powinien korzystać tylko z przepisów kodeksu, gdyż można by podnieść zarzut ograniczenia prawa do obrony. W postępowaniu jurysdykcyjnym akta są zawsze jawne dla stron.

Ograniczenia zasady jawności wewnętrznej występuje we wszystkich stadiach procesu karnego.

1. W postępowaniu przed sądem pierwszej instancji ograniczenie zasady jawności następuje w czasie posiedzenia. Jedynie prokurator ma zapewnione prawo udziału w posiedzeniach. Zgodnie z art. 96 jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, prokurator bierze udział w posiedzeniu sadu lub zgłasza wniosek na piśmie. Inne strony oraz osoby nie będące stronami mają prawo lub obowiązek brać udział w posiedzeniach tylko w wpadkach wskazanych w ustawie.

2. Jawność wobec stron w postępowaniu przygotowawczym jest ograniczona inkwizycyjnym charakterem tego postępowania. Udzielenie stronom i ich obrońcom oraz pełnomocnikom wglądu do akt, a także sporządzanie odpisów i kserokopii oraz otrzymywanie odpisów uwierzytelnionych uzależnione jest od zgody prowadzącego postępowanie przygotowawcze, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 156 § 5)

Jeżeli dobro śledztwa lub dochodzenia nie stanie temu na przeszkodzie ustawa dopuszcza strony do udziału w postępowaniu przygotowawczym (art. 317 k.p.k.). Staje się to regułą gdy czynność jest czynnością niepowtarzalną (art. 316 k.p.k.), a także w odniesieniu do dowodu z opinii biegłego (art. 318 k.p.k. ). Ponadto podejrzany i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia. Stronie, która złożyła wniosek oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie można odmówić wzięcia udziału w czynnościach, jeśli tego żądają (art. 315 k.p.k.).

3. Ograniczeniem jawności jest instytucja świadka incognito (art. 184 k.p.k.). Polega ona na objęciu tajemnicą danych osobowych świadka jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach, świadka lub osoby dla niego najbliższej. Z żądaniem takim może wstępować przede wszystkim sam świadek, a także Policja. Postanowienie w tej sprawie, na które służy zażalenie może wydać sąd, a w postępowaniu przygotowawczym także prokurator.

Dane osobowe świadka pozostają wówczas wyłącznie do wiadomości sądu i prokuratora, a gdy zachodzi konieczność - również funkcjonariusza Policji prowadzącego postępowanie. Protokoły zeznań świadka wolno udostępniać oskarżonemu lub obrońcy tylko w sposób uniemożliwiający ujawnienie tożsamości świadka. Oznacza to, że z protokołów zeznania sporządzane są do akt uwierzytelnione odpisy, w których

pomija się wszelkie okoliczności (nie tylko dane osobowe), które umożliwiłyby odkrycie kim jest osoba świadka. Świadka takiego może przesłuchiwać tylko prokurator, sąd, lub wyznaczony sędzia ze składu orzekającego w miejscu i w sposób zapewniający zachowanie w tajemnicy tożsamości świadka. Przesłuchanie świadka z udziałem oskarżonego lub obrońcy może być przeprowadzone tylko w takich warunkach, które wyłączają możliwość ujawnienia tożsamości świadka.

4. Istnieje także możliwość częściowego utajnienia danych identyfikujących świadka (arf. 191 § 3 k.p.k.). Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami, może on zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której świadek jest zatrudniony lub na inny wskazały przez niego adres. Organ procesowy nie musi jednak dostosować się do oświadczenia świadka o zastrzeżeniu danych jeśli nie uprawdopodobni on istnienia uzasadnionej obawy.

§ 6. Zasada ustności

1. Zasada ustności wyraża nakaz, aby czynności procesowe, miały formę ustnej wypowiedzi w formie wyjaśnieni, zeznań czy oświadczeń osób w nich uczestniczących.

Zasada ta pozostaje w związku z innymi zasadami. Ustność jest również formą pozwalającą na urzeczywistnienie zarówno jawności czynności, jak i na realizację zasady kontradyktoryjności. Ustność czynności jest jednocześnie czynnikiem pozwalającym na odformalizowanie biegu procesu.

2. Zasada ustności należy do zasad skodyfikowanych, art. 365 k.p.k. stanowi, że rozprawa odbywa się ustnie. Zasada ta wyraża się w bezpośrednim ustnym kontakcie sądu ze stronami innymi uczestnikami, zwłaszcza postępowania dowodowego. Jednakże ustność jest realizowana obok pisemności. Postulat pisemności czynności procesowych posiada także pewne zalety. Ma on znaczenie szczególne, gdy chodzi o precyzję myśli i utrwalenia ustnych wypowiedzi ( zeznań ), pozwalających na ich kontrolę nawet po upływie znacznego czasu.

3. Dyrektywę zachowania ustnej Formy czynności procesowych odnieść należy do rozprawy. Tutaj spełnia ona rolę wiodącą, przy jednoczesnym istnieniu wyjątków na rzecz pisemności. Znajduje ona pełne zastosowanie w przebiegu czynności w ramach rozprawy, które mają postać ustnej wypowiedzi. Jednak ustne czynności wymagają utrwalenia. Podstawową formą utrwalenia przebiegu rozprawy jest protokół. Zasada ustności nie wyklucza możliwości dokonania niektórych czynności w formie pisemnej, np. wniosek dowodowy złożony na piśmie w toku rozprawy nie jest z tego powodu niedopuszczalny.

Akt oskarżenia jest odczytywany na rozprawie przez oskarżyciela (art. 385 § 1 k.p.k.) W przeszłości prawo to miał przewodniczący lub inny członek składu sądu. W postępowaniu uproszczonym, jeżeli w sprawie z oskarżenia publicznego nie bierze udziału oskarżyciel, akt oskarżenia odczytuje protokolant (art. 478 k.p.k.). Akt oskarżenia wymaga formy pisemnej (art. 332 k.p.k.). Wyrok musi być napisany i podpisany (art. 412 k.p.k.) oraz ogłoszony (art. 418 k.p.k.). Wyjaśnienia i zeznania muszą mieć formę ustną. Nie można ich zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych (art. 174 k.p.k.) ale muszą być zaprotokołowane (art. 143 k.p.k.) co wymaga formy pisemnej. Jest wiele czynności np.: skarga apelacyjna (art. 428 k.p.k.), zażalenie (art. 428 k.p.k.), wniosek o wznowienie postępowania (art. 545 k.p.k.), kasacja (art. 518 k.p.k.), które wymagają formy pisemnej. Nie przeczą one zasadzie ustności, a jedynie poprzez wyjątkowość ją podkreślają. Pewne czynności procesowe wymagają formy protokołu (art. 143 k.p.k. ).

§ 7. Zasada kontroli (instancyjności).

1. Zasada kontroli jest dyrektywą według której, wszystkie decyzje oraz czynności procesowe podlegają kontroli.

Calem kontroli procesowej jest wyeliminowanie błędów w poznaniu dowodowym, a także błędu co do prawa oraz co do konsekwencji wynikających ze stosowania prawa w konkretnej sprawie. Zakres kontroli i podmioty ją sprawujące są zróżnicowane. Kontrolę sprawują w toku procesu organy procesowe, organy w ramach nadzoru służbowego oraz społeczeństwo.

2. W procesie karnym najważniejszą rolę spełnia kontrola instancyjna sprawowana przez organy procesowe wyższej instancji nad decyzjami organów niższej instancji. Kontrola ta ma charakter przede wszystkim reformacyjny, dążąc do usunięcia nieprawidłowości kontrolowanych decyzji. Kontrola procesowa dotyczy rozstrzygnięć

nieprawomocnych i prawomocnych i może nastąpić na wniosek (zasada skargowości), jak i z urzędu (z mocy decyzji organu pierwszej lub drugiej instancji).

Mając powyższe kryterium na uwadze, środki kontroli podzielić można na

1. środki zaskarżenia

2. środki nadzoru

Środki zaskarżenia to prawem przewidziane sposoby, za pomocą których osoba niezadowolona z rozstrzygnięcia (z reguły strona), domaga się zmiany lub uchylenia zaskarżonego rozstrzygnięcia. Do środków zaskarżenia zaliczamy:

1. apelację (art. 428 i nast. oraz 444 i nast. k.p.k.),

2. zażalenie (art. 428 i nast. i 459 k.p.k.),

3. sprzeciw od nakazu karnego (art. 506 k.p.k.),

4. żądanie przekazania sprawy o wykroczenie na drogę postępowania sądowego ( art. 86 k.p.w.),

5. kasację (art. 518 i nast.),

6. wznowienie postępowania (art. 540 i nast. k.p.k.)

7. sprzeciw od wyroku zaocznego (art. 482 k.p.k.).

8. wiosek o stwierdzenie nieważności prawomocnego orzeczenia w trybie ustawy z 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych ( Dz. U. nr 34, poz. 149, z późn. zm.)

Środki zaskarżenia charakteryzują się tym, że mogą: być wnioskami stron, mieć charakter dewolutywny, mieć charakter suspensywny i być objęte zakazem pogarszania sytuacji oskarżonego, jeżeli środek został wniesiony na jego korzyść. Środki zaskarżenia, które posiadają łącznie te cztery cechy (apelacja i zażalenie) określa się jako środki odwoławcze, inne nie posiadające łącznie czterech cech są pozostałymi środkami zaskarżenia.

Niektóre środki zaskarżenia skierowane są tylko przeciwko wyrokom (np. apelacja). Inne skierowane są przeciwko orzeczeniom (kasacja, wniosek o wznowienie postępowania). Jeszcze inne przeciwko tylko postanowieniom (zażalenie). Zażalenie służy także przeciwko zarządzeniom (art. 466 k.p.k.) oraz przeciwko przeprowadzonym czynnościom procesowym (art. 302 k.p.k.). Od nakazu karnego służy sprzeciw, a od orzeczenia kolegium żądanie przekazania sprawy na drogę postępowania sądowego. Przeciwko nieprawomocnym rozstrzygnięciom służą zwyczajne środki zaskarżenia takie jak apelacja, zażalenie, sprzeciw od nakazu karnego, żądanie przekazania sprawy na drogę postępowania sądowego, sprzeciw od wyroku zaocznego (art. 482 k.p.k.). Natomiast przeciwko prawomocnym rozstrzygnięciom służą nadzwyczajne środki zaskarżenia. Są to: kasacja, wznowienie postępowania, wniosek o stwierdzenie nieważności prawomocnego orzeczenia w trybie ustawy z 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wdanych wobec osób represjonowanych.

Dewolutywność środków zaskarżenia, jako jedna z cech tych środków charakteryzuje się tym, że organem rozpoznającym środek zaskarżenia jest organ wyższego rzędu. Z reguły jest to organ nadrzędny organizacyjnie i ustrojowo (np. apelację od wyroku Sądu Okręgowego jako sądu pierwszej instancji rozpoznaje Sąd Apelacyjny). Tym organem może jednak być organ nadrzędny, lecz nie ustrojowo ale proceduralnie (np. zażalenie na postanowienie prokuratora o zastosowaniu środka zapobiegawczego rozpoznaje sąd właściwy do rozpoznania sprawy, a żądanie przekazania spraw o wykroczenie na drogę postępowania sądowego rozpoznaje sąd rejonowy). W przypadku zażalenia dewolutywność ma charakter względny. Wyraża się to w tym, że w warunkach określonych w art. 463 k.p.k. (kiedy organ rozpoznaje zażalenie w tym samym składzie i uznaje jego zasadność) organ ten może przychylić się do żądania tam zawartego i uchylić zaskarżone postanowienie. W przeciwnym przypadku przekazuje zażalenie sądowi nadrzędnemu.

Niektóre środki zaskarżenia nie mają charakteru dewolutywnego. Są rozpoznawane tylko przez organ pierwszej instancji. Mają charakter kasacyjny, co oznacza. że jeżeli są wniesione w sposób prawnie skuteczny (we właściwym terminie i przez uprawnioną osobę) orzeczenia ulegają skasowaniu, a postępowanie toczy się dalej, tak jakby orzeczenia tego nie było.

Kasacyjny charakter posiada sprzeciw od nakazu karnego, a także sprzeciw od wyroku zaocznego, lecz w tym przypadku wyrok traci moc z chwilą stawienia się oskarżonego lub jego obrońcy na rozprawę rozpisaną w wyniku wniesienia tego wniosku (art. 482 k.p.k.).

Drugą grupę środków zaskarżenia stanowią środki nadzoru. Są to prawem przewidziane sposoby, za pomocą których organ pierwszej instancji lub organ drugiej instancji z urzędu dokonuje zmiany rozstrzygnięcia. Do środków nadzoru należą:

1. podjęcie umorzonego postępowania przygotowawczego (art. 327 § 1 k.p.k.),

2. wznowienie umorzonego postępowania przygotowawczego (art. 327 § 2 k.p.k.),

1. uchylenie prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego przez Prokuratora Generalnego (art. 328 k.p.k.),

4. podjęcie postępowania warunkowo umorzonego (art. 68 k.k. i 549 k.p.k.),

5. zarządzenie wykonania kary warunkowo zawieszonej (art. 75 k.k.),

6. odwołanie warunkowego przedterminowego zwolnienia (art. 160 K.k.w.)

7. uchylenie lub zmiana orzeczenia w trybie art. 24 K.k.w..

8. Stwierdzenie nieważności orzeczenia (art. 102 k.p.k.)

Kontrola sprawowana przez organy nadzoru służbowego ma charakter wyłącznie instrukcyjno-prewencyjny. Celem jej jest usprawnienie pracy i zapobieganie uchybieniom. Kontrola ta ma większy zakres u prokuraturze, mniejszy w sądownictwie. Zgodnie bowiem z art. 8 ust. 2 ustawy o prokuraturze, prokurator ma obowiązek wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora, a niektóre czynności procesowe wymagają zatwierdzenia prokuratora nadrzędnego (aprobaty). W sądownictwie ten nadzór ma charakter administracyjny i sprawowany jest pacz Ministra Sprawiedliwości oraz przez prezesów wszystkich sądów. Osoby powołane do kierowania działalnością administracyjną mają prawo wglądu w czynności sądów; mogą żądać wyjaśnienia i usunięcia uchybień. Minister Sprawiedliwości oraz prezesi sądów mogą uchylać zarządzenia administracyjne niezgodne z prawem. W razie stwierdzenia uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego mogą oni zwrócić na nie uwagę i żądać usunięcia skutków tego uchybienia (art. 32 u.s.p.). Czynności spełniane w ramach tego nadzoru nigdy nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli (art. 33 u.s.p.).

§ 8. Zasada rzetelnego procesu.

1. Zasada rzetelnego procesu (nazywana też zasadą uczciwego procesu, prowadzenia fair procesu, prawo do sprawiedliwego procesu ) to dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe powinny prowadzić postępowanie rzetelnie, z poszanowaniem godności uczestników procesu i w rozsądnym terminie.

Adresatami zasady rzetelnego procesu są organy procesowe. Do nich skierowane jest żądanie przeprowadzenia procesu rzetelnego, z poszanowaniem godności uczestników procesu i bezzwłocznego.

Punktem odniesienia w ramach tej zasady nie jest tylko oskarżony, ale jest nim również pokrzywdzony. Jednak uczciwość w stosunku do jednej ze stron, chociażby tej najbardziej zagrożonej utratą dóbr prawnych i wolności, stawia pod znakiem zapytania uczciwość w stosunku do strony przeciwstawnej. ( S. Waltoś )

2. Zasada rzetelnego procesu jest przewidziana w przepisach prawa międzynarodowego. Artykuł 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Przepis ten stanowi, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawa, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym lub o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciw niemu sprawie karnej.

Zasada uczciwego procesu znalazła się także w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych. Artykuł 14 ust. 1 Paktu stanowi: “Wszyscy ludzie są równi przed sądami i trybunałami. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach cywilnych.

Uregulowania zawarte w przepisach aktów prawa międzynarodowego pozostają w zgodności z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP, określającym sądowy wymiar sprawiedliwości w Polsce. Z wyżej wymienionych przepisów prawa wynika, że w przedstawionych w nich sprawach przysługuje droga sądowa. Jednak punkt ciężkości spoczywa na podmiocie uprawnionym do rozstrzygania o zasadności każdego oskarżenia wysuniętego przeciwko określonej osobie, jakim jest sąd. Zasada rzetelnego procesu dotyczy orzekania o zasadności wniesionego oskarżenia przeciwko określonej osobie, to należy przyjąć, że reguły z niej wynikające nie maja zastosowania w postępowaniu przygotowawczym.

3. Zasadę rzetelnego procesu najpełniej wyrażają następujące dyrektywy:

1. Organ procesowy powinien prowadzić postępowanie traktując jego uczestników lojalnie ,a w szczególności nie stosować podstępnych zabiegów ani wykorzystywać ich położenia przymusowego celem wydobycia od nich pożądanych oświadczeń procesowych, bezwzględnie dotrzymywać poczynionych obietnic i nie wprowadzać w błąd co do zamierzonych czynności.

2. Organ procesowy powinien zawsze respektować poczucie godności uczestników w procesowych.

3. Organ procesowy powinien informować uczestników procesowych o ich obowiązkach i uprawnieniach. Powinność tę wyraża przepis art. 16 k.p.k. W myśl art. 16 § 1 k.p.k., jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywołać ujemnych skutków procesowych dla uczestników postępowania lub innej osoby, której to dotyczy. Łagodniejszą formę powinności zawiera przepis art. 16 § 2 k.p.k., stosownie do którego organ prowadzący postępowanie powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi, a “w razie braku takiego pouczenia, gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylnego pouczenia, stosuje się odpowiednio § 1”. Jednak powiność przewidziana w § 2 dotyczy tylko takich uprawnień i obowiązków, które łączą się bezpośrednio z treścią wydawanej decyzji lub wykonywanej czynności, a nie uprawnień czy obowiązków bardzo odległych ( stanowisko SN).

W procesie karnym bardzo duże znaczenie mają ogólny obowiązek pouczania oskarżonego w każdym stadium postępowania ( art. 175 § 1 0 oraz szczególny obowiązek pouczania w postępowaniu przygotowawczym ( art. 300) i na rozprawie ( art. 386 k.p.k. ).

4. Organ procesowy powinien prowadzić postępowanie szybko. Dążąc, by sprawa została załatwiona w rozsądnym terminie. Procedura karna zna sporo środków mających na celu przyspieszenie procesu:

• Terminy procesowe, szczególnie zawite i instrukcyjne,

• Nakładany na organ procesowy obowiązek zapobiegania przewlekłości procesu, np. w art. 366 § 2, w myśl którego przewodniczący składu sądzą ego powinien dążyć do tego, aby rozstrzygniecie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej,

• Dopuszczalność konsensualnego zakończenia procesu w postaci skazania bez rozprawy lub rozprawy skróconej,

• Uproszczenie procedur, polegającej między innymi na tym, że wprowadza się do systemu procesu trybów szczególnych zredukowanych ( uproszczonego i nakazowego ), odstępstw od zasady bezpośredniości, rezygnacji z obecności stron procesowych w niektórych sytuacjach, np. gdy oskarżony z własnej winy nie bierze udziału w rozprawie ( art. 376 i 377 k.p.k. ),

• Odstępstw od zasady legalizmu przyspieszających postepowanie.

5. Organ procesow powinien, last but not least, w razie kolizji zasad procesowych zawsze wybierać takie rozwiązanie, kto0re jest najbardziej przyzwoite we własnym sumieniu niż w oczach postronnych: dyrektywa ta jest więc uzupełnieniem zakresu uczciwego procesu.

3. Zasady poznania dowodowego

§ 1. Zasada prawdy materialnej- to dyrektywa, w myśl której podstawę wszystkich rozstrzygnięć powinny stanowić ustalenia faktyczne zgodne z rzeczywistością.

Podstawą orzeczenia mogą być jedynie okoliczności faktyczne odpowiadające prawdzie, a więc zgodne z rzeczywistością. W tym sensie zasada prawdy jest przede wszystkim dążeniem do ustalenia prawdy w procesie. Zasada prawdy wyraża dyrektywę, aby wszystkie ustalenia faktyczne, będące podstawą rozstrzygnięcia w sprawie byty zgodne z rzeczywistością. Zasada ta zwana jest zasadą prawdy obiektywnej lub zasadą prawdy materialnej dla przeciwstawienia jej koncepcji zasady prawdy sądowej lub prawdy formalnej. Zasada prawdy formalnej wiąże się bezpośrednio z celem procesu, którym jest doprowadzenie do ustaleń faktycznych odpowiadających prawdzie, aby prawidłowo orzec o przedmiocie procesu (art. 2 § 2 k.p.k. ). Pośrednio zasada ta wynika z art. 4 k.p.k., zgodnie z którym organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego.

U podstaw tej zasady leży przekonanie, że prawda w procesie karnym jest poznawalna. Jej wykrycie zabezpieczają przepisy dotyczące sposobu przeprowadzania dowodów oraz między innymi zasady: kontradyktoryjności, równości stron, jawności, ustności, bezpośredniości, swobodnej oceny dowodów, kontroli, prawa do obrony i szereg gwarancji procesowych.

Działania organów procesowych zmierzają do ustalenia stanu faktycznego sprawy. Organy procesowe dążą do poznania taktów i zdarzeń oraz zależności pomiędzy nimi poprzez prowadzenie postępowania dowodowego. W procesie karnym dokonuje się rekonstrukcji i odtwarza zdarzenia, stany rzeczy, zachowania się człowieka - które miały miejsce w przeszłości.

Proces karny zakończony prawomocnym wyrokiem skazującym przedstawia się w postaci sylogizmu prawniczego (ustalenie stanu faktycznego określenie obowiązującej normy prawnej -orzeczenie co do konsekwencji zastosowania normy prawnej). Ustalenia faktyczne są w nim przesłanką mniejszą. Przesłanką większą jest obowiązująca norma prawna, która ma charakter modalny zdania wyrażającego powinność orzeczenia określonej kary za dane przestępstwo, a konkluzją jest rozstrzygnięcie procesowe. Mniejsza przesłanka, która musi opierać się na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistością zostaje wysnuta z licznych ustaleń bezpośrednich i pośrednich, w wyniku których rozpatrywania teza jest prawdziwa. Ustalenia faktyczne będące przesłanką mniejszą sylogizmu mają istotne znaczenie dla prawnego aspektu prawidłowego rozstrzygnięcia.

Poznanie prawdy w procesie uzależnione jest od wielu czynników. Ważną rolę odgrywają zdolności intelektualne sędziów, prokuratorów i policjantów,. którzy muszą kojarzyć ze sobą fakty, zdarzenia, zeznania, wyjaśnienia. Wyjaśnienie okoliczności faktycznych zależy od umiejętności i sumienności prowadzącego postępowanie dowodowe, poszukiwania dowodów, od zachowania śladów przestępstwa, od wiedzy i inteligencji biegłego i innych uczestników postępowania karnego.

W procesie ustalania faktów uczestniczą osobowe źródła dowodowe: oskarżeni, świadkowie, biegli. Te osobowe źródła dowodowe są niedoskonałymi pośrednikami pomiędzy faktami, zdarzeniami, zachowaniami się, jakie miały miejsce w rzeczywistości, a sądową potrzebą ustalenia prawdy.

Poznanie prawdy jest z konieczności procesem pośrednim. Sędzia, który sam widział dane zdarzenie, był świadkiem czynu lub zeznawał w charakterze świadka nie może orzekać w sprawie ponieważ jest wyłączony z mocy samego prawa (art. 40 § 1 pkt.4 k.p.k.).

Wydając wyrok skazujący, sędzia musi być przekonany, że ustalenia faktyczne odpowiadają prawdzie. Dla skazania oskarżonego nie jest wystarczające uznanie przez sędziego prawdopodobieństwa. Dowody zebrane w sprawi muszą mieć tak wysoką siłę przekonywania, że zlikwidują wszelkie racjonalne wątpliwości. Powinny stworzyć one w umyśle sędziego oceniającego dowód całkowitą pewność, iż żadna inna ewentualność nie może w chodzić w rachubę.

Poznanie prawdy nie jest ograniczone jakimkolwiek ustawowymi regułami dowodowymi. Wyjątki od zasady prawdy określone są w ustawie. Są to m.in. zakazy dowodowe (art. 178-186 k.p.k.), zakaz refornationis in peius (art. 103, 434 i 443 k.p.k.), zasada ne bis in idem oraz immunitety procesowe. Gwarancjami realizacji zasady prawdy są: inicjatywa dowodowa organu procesowego (art. 297, 352, 366, 388 k.p.k.), kontradyktoryjność procesu, kolegialność składów orzekających, system środków kontroli nieprawomocnych i prawomocnych rozstrzygnięć.

Rezygnacją z ustaleń w pełni odpowiadających prawdzie są: postępowanie mediacyjne (art. 320 k.p.k.), wniosek o skazanie bez rozprawy (art. 335 k.p.k.) i wniosek oskarżonego o wydanie wyroku skazującego (art. 387 k.p.k.)

§ 2. Ciężar dowodu (onus probandi)t spoczywa na oskarżycielu. Zasada domniemania niewinności oskarżonego wymaga, aby ten kto twierdzi, że oskarżony popełnił przestępstwo musiał to udowodnić.

Obowiązek udowodnienia oskarżenia ciąży na oskarżycielu prywatnym, posiłkowym, powodzie cywilnym, który występuje we własnym interesie, a przede wszystkim ciąży na oskarżycielu publicznym, gdyż jego powinnością jest ochrona interesu Państwa, który został naruszony.

Każdy kto powołuje się na jakieś fakty, w myśl reguły afirmanti incubit probatio, powinien je udowodnić. Jest to ciężar dowodu w znaczeniu prakseologicznym, spoczywający na każdym kto twierdzi. W tym sensie spoczywa on też na oskarżonym, gdy podnosi - broniąc się ­fakty sprzeczne z tezą oskarżenia. Natomiast jeżeli oskarżony wskazuje np. swoje alibi, ciężar udowodnieni fałszywości tego alibi spoczywa na oskarżycielu.

Ustawa przewiduje wyjątek, w myśl którego ciężar dowodu spoczywa na oskarżonym. W sprawie o zniesławienie (art. 212 § 1 k.k.) na oskarżonym ciąży obowiązek udowodnienia (art. 213 § 1 k.k.), że zarzut był prawdziwy i uczyniony nie publicznie. Jeżeli zarzut uczyniony publicznie jest prawdziwy, a sprawca działa w obronie społecznie uzasadnionego interesu - nie ma wówczas przestępstwa (ara. 213 § 2 k.p.k.). Ustawodawca broni więc, poprzez ciężar dowodu, interesu którym jest cześć osoby.

Obowiązek dowodzenia spoczywa także na sądzie, który zobowiązany jest badać okoliczności przemawiające za dusznością oskarżenia oraz okoliczności istotne dla obrony, co wynika z zasady prawdy. Inicjatywa dowodowa, zgodnie z zasadą kontradyktoryjności należy do stron, ale sposób uregulowania tej zasady w naszym ustawodawstwie powoduje, że inicjatywa ta w dużym stopniu spoczywa też na sądzie. Sąd ma prawo, a nawet obowiązek, inicjatywy dowodowej (art. 352 i 366 k.p.k.) zwanej niekiedy zasadą instrukcyjności. O tych uprawnieniach była już mowa przy okazji omawiania zasady kontradyktoryjności.

§ 3. Zasada swobodnej oceny dowodów -to dyrektywa, w myśl której organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.

Zasadę tą określa art. 7 k.p.k. i jest ona nierozerwalnie związana z zasadą prawdy. Jest to dyrektywa nakazująca wszystkim organom procesowym przy ocenie dowodów kierować się swobodnym uznaniem ukształtowanym z uwzględnieniem wiedzy, w tym zasad logicznego rozumowania i doświadczenia życiowego. Sędzia nie jest skrępowany żadnymi regułami dowodowymi. W przeciwieństwie do zasady swobodnej oceny dowodów teoria legalnej oceny dowodów (ustawowej oceny dowodów), wiąże sędziego odpowiednimi regułami. Reguły takie to np. wymaganie, aby skazanie było oparte na zeznaniach co najmniej dwóch świadków. Jeżeli sędzia dysponuje takimi dowodami to musi skazać (teoria pozytywna), albo, jeżeli takich zeznań nie posiada skazać nie może (teoria negatywna).

Sąd ocenia wszystkie dowody swobodnie. Na podstawie przeprowadzonych dowodów wyrabia sobie przekonanie, na którym opiera swoje rozstrzygnięcie. Swoboda w ocenie nie oznacza dowolności. Swobodna ocena jest bowiem kontrolowana w postępowaniu apelacyjnym. Sąd pierwszej instancji musi w uzasadnieniu wyjaśnić dlaczego oparł się na tych, a nie na innych dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych, a także dlaczego uznał fakt za udowodniony lub za nieudowodniony oraz dlaczego uznał takt za istotny lub za nieistotny. Kontrolę oceny dowodów spełnia organ rozpoznający środek odwoławczy (zażalenie lub apelację). Podstawą prawną dla tej kontroli jest przepis ara. 438 pkt.3 k.p.k. Zaskarżone orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia błędu w ustaleniach faktycznych, przyjętych za podstawę orzeczenia, jeżeli ten błąd mógł mieć wpływ na treść orzeczenia.

Swobodna ocena dowodów, kontrolowana przez organ wyższej instancji, ma miejsce nie tylko w postępowaniu jurysdykcyjnym. Następuje też w postępowaniu przygotowawczym. Chodzi zwłaszcza o ocenę dowodów przy: odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (ara. 305 k.p.k.), umorzeniu postępowania przygotowawczego (art. 322 k.p.k.) stosowaniu środków zapobiegawczych (art. 249 i 258 k.p.k.) itp.

Zasada swobodnej oceny dowodów dotyczy wszystkich dowodów. Jeżeli sąd uważa, że opinia biegłego jest niejasna lub niepełna, gdy np. biegły nie udzielił odpowiedzi na wszystkie pytania, może zażądać uzupełnienia opinii przez tego samego biegłego albo powołać nowego biegłego (art. 201 k.p.k.).

Sąd ocenia dowody po ich przeprowadzeniu (ocena aposterioryczna) dokonując oceny każdego dowodu z osobna oraz dokonując oceny kompleksowej. Sąd ocenia również przydatność zawnioskowanego dowodu lub ewentualność dopuszczenia dowodu z urzędu, dla udowodnienia danej kwestii (ocena aprioryczna). Sąd oddala wniosek dowodowy jeżeli przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne (art. 170 § 1 pkt. 1 k.p.k.), niedopuszczalność dowodu wynika z przepisu (np. art. 178 - zakaz dowodowy, 182 - prawo odmowy zeznań, 183 k.p.k.- prawo nieudzielenia odpowiedzi) lub z zasad procesowych i ich gwarancji (np. wniosek o przeprowadzenie przesłuchania przy zastosowaniu narkoanalizy lub hipnozy). Oceną aprioryczną jest uznanie sądu, że okoliczność nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia (art. 170 § 1 pkt. 2 k.p.k.) oraz że okoliczność została już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy (art. 170 § 1 pkt. 2 k.p.k.), a także ocena nieprzydatności dowodu do stwierdzenia danej okoliczności (art. 170 § 1 pkt.3 k.p.k.). Przekonanie sądu podlega kontroli procesowej. Ocena aprioryczna obejmuje również przypadki, gdy dowodu nie da się przeprowadzić, np. gdy świadek zmarł (art. 170 § 1 pkt. 4 k.p.k.) oraz w przypadku domiemań prawnych niewzruszalnych, których w polskim procesie karnym jest niewiele ( art.139§1, art. 491 §1, art. 496 § 3 k.p.k.).Inne domniemania nie ograniczają zasady swobodnej oceny dowodów. Nie wyłączają one bowiem przeciwdowodu. Na szalach swobodnej oceny dowodów spoczywają wiec i domniemanie i dowód przemawiający przeciw niemu.

§ 4.Zasada bezpośredniości - to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powinien zetknąć się ze źródłem i środkiem dowodowym osobiście, a środkiem dowodowym na którym opiera swe ustalenia, powinien być przede wszystkim środek dowodowy pierwotny, tj. dowód pierwotny.

Zasada ta wyraża dyrektywę maksymalnego zbliżenia sądu do faktu przestępstwa, ponieważ im więcej ogniw pośrednich tym większe niebezpieczeństwo deformacji w procesie poznawania prawdy. Sąd powinien bezpośrednio zetknąć się z dowodami, aby za ich pośrednictwem dokonać ustaleni faktycznych. Cały proces poznania prawdy jest natomiast procesem pośrednim. Ustawa stanowi, że sędziemu nie wolno orzekać co do czynu, którego sam był świadkiem lub, gdy występował w sprawie w charakterze świadka (art. 40 § 1 pkt. 4 k.p.k.). Takie rozwiązanie ma na celu wyeliminowanie emocji towarzyszących poznaniu i ma zapobiec, aby sędzia orzekający miał przekonanie, że jako bezpośredni świadek nieomylnie ocenia przebieg zdarzenia.

Zasada bezpośredniości nie jest expressis verbis wyrażona w ustawie. zawiera ona dwie dyrektywy. W myśl pierwszej organ procesowy powinien zetknąć się osobiście z dowodem. W myśl drugiej dyrektywy ustalenia faktyczne powinny być oparte na dowodach pierwotnych. Obie dyrektywy pozostają w ścisłym związku. Dyrektywa pierwsza nakazuje sądowi osobiste zetknięcie się z dowodami. Organ procesowy musi osobiście wsłuchać oskarżonego, świadków, biegłych, zapoznać się z dowodem rzeczowymi, odczytać tekst dokumentu. Jest to dyrektywa przeprowadzania dowodów wprost przez sąd orzekający. Od tego dopuszczono następujące cztery grupy wyjątków:

1. Dopuszczalne jest ustalenie faktu za pomocą dowodu pochodnego, gdy dowód pierwotny nie istnieje lub nie jest dostępny. Dowód pochodny odgrywa wówczas role zastępczą w stosunku do pierwotnego.

Kodeks postępowania karnego zezwala na następujące odstępstwa od zasady bezpośredniego zetknięcia się składu orzekającego z dowodem:

1. jeżeli na rozprawie oskarżony odmawia wyjaśnień, wolno odczytać na niej, tylko w odpowiednim zakresie, protokoły jego wyjaśnień złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym albo przed sądem (art. 389 §1 k.p.k.); jeżeli oskarżony poprzednio składał zeznania w charakterze świadka, to takich protokołów odczytać nie wolno;

2. jeżeli na rozprawie świadek bezpodstawnie odmawia zeznań, wolno odczytać na rozprawie również, tylko w odpowiednim zakresie, protokoły złożonych przez niego zeznań w postępowaniu przygotowawczym albo przed sądem w tej lub innej sprawie ( art. 391§2 k.p.k.). Jeśli świadek składał poprzednio wyjaśnienia w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie, wolno odczytać na rozprawie protokoły takich wyjaśnień, chociażby obecnie miał prawo odmowy zeznań dlatego, że w innej sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art.391§1 k.p.k.);

3. wolno odczytać na rozprawie w trybie uproszczonym protokoły przesłuchania w charakterze oskarżonego, który jest nieobecny ( art. 479§2 k.p.k.) oraz w odpowiednim zakresie protokoły przesłuchania świadka, gdy np. przebywa on za granica lub nie można mu było doręczyć wezwania ( art. 333§2 k.p.k.), a także w przypadku śmierci świadka (art. 391§1 k.p.k.);

4. wolno także odczytać na rozprawie protokoły zeznań świadka incognito (art.393§4).

2. Dopuszczalne jest przeprowadzenie dowodu pochodnego, gdy zachodzi potrzeba skontrolowania dowodu pierwotnego:

1. jeżeli oskarżony wyjaśnia lub świadek zeznaje wyraźnie odmiennie niż poprzednio, wolno na rozprawie odczytać, tylko w odpowiednim zakresie, protokoły jego wyjaśnień złożonych w charakterze oskarżonego albo świadka (art. 389§1k.p.k.);

2. należy czasem przesłuchać świadka ze słyszenia, aby sprawdzić, czy to, co zeznał świadek naoczny, zgadza się z tym, co opowiadał innym przed przesłuchaniem; ta sama reguła odnosi się do badania np. oryginału dokumentu, który porównywany z kopią może okazać się fałszywy.

3. Niektóre dowody są ze swej istoty zawsze4 dowodami pochodnymi.

Klasycznym przykładami są tu opinie biegłych, wywiady środowiskowe, protokoły oględzin i inne dokumenty relacjonujące fakty mające znaczenie dla procesu (art. 393 k.p.k.).

4. Dowód pochodny dopuszczalny jest również wtedy, gdy wymagają tego postulaty szybkości i ekonomii procesu, a strony zgadzają się na takie odstępstwo i w takim przypadku:

1. sąd może odczytywać na rozprawie głównej wszelkie protokoły przesłuchania świadków i oskarżonych sporządzone przed sądem, gdy bezpośrednie przeprowadzenie dowodu jest utrudnione, a wszystkie obecne strony wyrażą na to zgodę (art.392);

2. podlegające odczytaniu dokumenty można uznać bez ich odczytywania za ujawnione w całości lub w części, jeżeli obecne na rozprawie strony zgodnie o to wnoszą (art. 394 §2 k.p.k.);

3. zgonie z art. 402 §2 k.p.k. rozprawę przerwaną prowadzi się po przerwie w dalszym ciągu;

4. zgodnie z art.404 §2 k.p.k. rozprawę odroczoną może sąd prowadzić wyjątkowo w dalszym ciągu, jak po przerwie, jeżeli strony nie zgłaszają sprzeciwu, a skład sądu nie uległ zmianie.

W dwóch ostatnich przypadkach kontynuowanie rozprawy grozi orzekaniem na podstawie dowodów, które wskutek upływu czasu co najmniej częściowo zostały zapomniane.

Dyrektywa druga zasady bezpośredniości nakazuje więc korzystanie z dowodów pierwotnych, dowodów z pierwszej ręki, np. ze świadków, którzy dane zdarzenie widzieli (testis ex vis) lub słyszeli, lub wyczuwali zapach. Dowodem zaś pochodnym, świadkiem ze słyszenia (testis ex audio), jest świadek, który sam nie widział przedmiotu zeznania, nie słyszał, nie wyczuwał ale dowiedział się spostrzeżeń od innej osoby. W procesie karnym im więcej występuje ogniw pośrednich powtarzających wiadomości innych osób tym niniejsza jest wartość dowodu.

W przypadku dokumentów dowodem pierwotnym jest oryginał dokumentu, a także kopia tego dokumentu. Kopię zresztą znacznie trudniej fałszuje się niż oryginał dokumentu. Dowodem zaś pośrednim jest odpis tego dokumentu.

Zasada bezpośredniości ma duże znaczenie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Możliwość udziału stron w postępowaniu dowodowym pozwala na kontrolę tego postępowania przez sąd i strony. Przesłuchanie bezpośrednio oskarżonego, świadka, biegłego daje możliwość zadawania pytań uzupełniających i kontrolnych oraz możliwość obserwowania świadka.

Zasada bezpośredniości doznaje pewnych ograniczeń przez następujące instytucje:

1. W postępowaniu skróconym w określonych warunkach za zgodą prokuratora i oskarżonego można skazać oskarżonego na posiedzeniu sądu bez przeprowadzania rozprawy i postępowania dowodowego (art. 335 i 343 k.p.k.).

2. W ramach tzw. dobrowolnego poddania się odpowiedzialności karnej można nie przeprowadzać postępowania dowodowego, a dowody wymienione w akcie oskarżenia lub dokumenty przedłożone przez stronę sąd może uznać za ujawnione (art. 387 k.p.k. ).

3. Art. 388 k.p.k. przewiduje przeprowadzenie postępowania dowodowego tylko częściowo jeśli wyjaśnienia oskarżonego, który przyznaje się do winy, nie budzą wątpliwości.

W postępowaniu przed sądem drugiej instancji zasada bezpośredniości nie jest realizowana. Sąd apelacyjny ma kontakt procesowy z dowodami pośrednio. Jedynie w wyjątkowych przypadkach jeżeli to przyczyni się do przyspieszenia postępowania sąd może przeprowadzić dowód na rozprawie apelacyjnej (art. 452 § 2 k.p.k. ).

Odstępstwem od zasady bezpośredniości są także przeprowadzenie czynności przez sędziego wyznaczonego (art. 396 k.p.k.) i pomoc prawna. Pomoc prawna polega na tym, że organ procesowy prowadzący postępowanie zwraca się do organu, w którego okręgu przebywa strona lub inny uczestnik procesu ( najczęściej świadek) albo znajduje się dowód rzeczowy z prośbą o wykonanie określonej czynności procesowe, np. o przesłuchanie oskarżonego czy o dokonanie oględzin. Czynność dokonana przez organ wezwany do udzielenia pomocy prawnej ma taką sama moc, jak czynność wykonana przez organ właściwy. Ponieważ pomoc prawna jest zawsze wyjątkiem od zasady bezpośredniości oraz wyłomem we właściwości miejscowej, dopuszczalna jest tylko wtedy, gdy przewiduje ją wyraźnie przepis ustawy.

4. Zasady gwarancyjne

§ 1. Zasada równości stron to dyrektywa, która wynika z równego prawa do wniosków, wypowiadania się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu.

Nie jest ona skodyfikowana, lecz wynika z wielu przepisów. a także z omówionej poprzednio zasady kontradyktoryjności. Równość stron jest bowiem warunkiem prowadzenia uczciwego sporu. Zasada równości stron wynika z równego prawa do wniosków, wypowiadania się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 k.p.k.). Jeżeli w jakiejkolwiek kwestii jedna ze stron zabierze głos. prawo głosu przysługuje wszystkim innym stronom, obrońcy oskarżonego i oskarżonemu przysługuje zawsze głos ostatni (art. 367 § 2 k.p.k. ).

Od zasady równości stron istnieją jednak wyjątki, które przewidują przyznanie większych praw jednej stronie. Np. w postępowaniu przygotowawczym mniej uprawnień niż podejrzanemu przysługuje pokrzywdzonemu, którego nie zaznajamia się z materiałami sprawy (art. 321 k.p.k.). W postępowaniu jurysdykcyjnym w stosunkach między prokuratorem a oskarżonym nie ma pełnej równości stron. Znajomość problematyki prawnej, którą posiada prokurator daje mu przewagę, którą oskarżony może wyrównać korzystaniem z pomocy obrońcy. Prokurator ma obowiązki wnikające ze spoczywania na nim ciężaru dowodowego oskarżenia a oskarżony ma prawo do obrony. Oskarżony ma jednak określone przywileje (favor defensionis). Są nimi zwłaszcza: prawo do obrony materialnej i formalnej, gwarancje domniemania niewinności i zasada in dubio pro reo: prawo ostatniego głosu na rozprawie (art. 406 k.p.k.). Ustawa przewiduje także określone preferencje dla prokuratora, który np. może brać udział w każdym posiedzeniu sądu (art. 96 § 1 k.p.k.), ma prawo wglądu w akta i prawo żądana przesłania mu akt sprawy sądowej, w każdym jej stanie, jeżeli nie tamuje to biegu postępowania (art. 156 k.p.k.).

Według k.p.k. z 1969 roku ograniczona była zasada równości pozostałych stron. Np. uprawnienia oskarżyciela posiłkowego w apelacji były ograniczone, gdyż mógł on wnieść apelację tylko co do winy. Powód cywilny mógł skarżyć tylko wtedy wyrok w postępowaniu apelacyjnym, kiedy wyrok zaskarżył oskarżyciel lub oskarżony. Obecnie ograniczeń tych nie ma.

§ 2. Zasadę prawa do obrony- to dyrektywa, w myśl której oskarżony ma prawo bronić swych interesów w procesie i korzystać z pomocy obrońcy.

Zasadę prawa do obrony oskarżonego normują przepisy prawa międzynarodowego (art. 14 ust. 3 Paktu, art. 6 ust. 3 Konwencji a także Konstytucja art. 42 ust. 2 stanowiący, że - "każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu oraz przepisy prawa wewnętrznego (art. 6 k.p.k.). Przepisy prawa międzynarodowego stanowią, że oskarżony ma prawo do niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie wniesionego przeciwko niemu oskarżenia; posiadania rezerw odpowiedniego czasu i możliwości przygotowania się do obrony, bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości; porozumiewania się z obrońcą, przesłuchania lub spowodowanie przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie (art. 14 pkt.3 M.P.O.i P., art. 6 pkrt.3 E.K.P.Cz.iP.W.).

Prawo do obrony jako zasada konkretna sformułowane jest w przepisie k.p.k., który stanowi, że oskarżonemu przysługuje prawo do obrony i prawo do korzystania z pomocy obrońcy (art. 6 k.p.k.)

W doktrynie rozróżnia się obronę materialną i obronę formalną. Obrona materialna to podejmowanie przez jakąkolwiek osobę wszelkich czynności procesowych w celu ochrony interesów oskarżonego w procesie. Obejmuje ona nakaz działania organów procesowych mających na względzie, aby osoba niewinna nie poniosła odpowiedzialności karnej albo aby oskarżony nie poniósł kary niewspółmiernie surowej oraz prawo oskarżonego do podejmowania czynności w celu odparcia zarzutu albo w celu zmniejszenia dolegliwości procesowych. Obrona materialna nie jest więc działalnością tylko oskarżonego ale każdej osoby, która wykonuje czynności korzystne dla oskarżonego. Organ prowadzący postępowanie ma obowiązek pouczyć uczestników postępowania karnego o ciążących na nich obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach jeżeli ustawa tak stanowi, a także w miarę potrzeby udzielać im informacji w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie tego obowiązku nie stanowi (art. 16 § 1 i 2 k.p.k.). To prawo do informacji ma ważne znaczenie dla realizacji obrony materialnej i wynika też z zasady bezstronności (art. 4 k.p.k. ).

Czynności w ramach obrony materialnej ułatwiają przepisy przewidujące: obowiązek wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów (art. 313 k.p.k.), uzasadnienie tego postanowienia na żądanie podejrzanego (art. 313 § 3 k.p.k.), informację o treści zarzutu w razie przesłuchania osoby przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów (art. 308 § 2 k.p.k.), przesłuchanie co do treści zarzutów, jeżeli ustawa zwalnia od wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów (art. 473 k.p.k.). Oskarżony bowiem musi wiedzieć przeciwko jakim zarzutom ma się bronić.

Kluczowe znaczenie dla obrony materialnej ma przepis art. 175 § 1 k.p.k. Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia. Nie ma jednak obowiązku składania wyjaśnień. Może więc bez podania powodów odmówić odpowiedzi na pytania i lub w ogóle odmówić składania wyjaśnień. Fałszywe wyjaśnienia są bezkarne, gdyż odpowiedzialności karnej z art. 233 § 1 k.k. podlega osobaa składająca zeznania, a nie wyjaśnienia. Jeśli jednak oskarżony w swoich wyjaśnieniach przed organem ścigania fałszywie oskarża inną osobę o popełnienie przestępstwa, wykroczenia lub przewinienia dyscyplinarnego podlega odpowiedzialności z art. 234 k.k., a gdy oskarżony w drodze tworzenia fałszywych dowodów lub w drodze innych podstępnych zabiegów kieruje przeciwko określonej osobie ściganie naraża się na odpowiedzialność z art. 235 k.k.

Obronę materialną podejrzany może realizować nie tylko poprzez składanie wyjaśnień ale i poprzez uczestnictwo w kontradyktoryjnych czynnościach postępowania przygotowawczego (art. 316 - udział w czynnościach niepowtarzalnych, 317 - udział w innych czynnościach i 318 k.p.k. - dowód z opinii biegłego), w trakcie których może zadawać pytania uczestnikom tych czynności, składać oświadczenia i wnioski dowodowa. Wnioski dowodowe podejrzany może składać zawsze na piśmie lub bezpośrednio przy składaniu wyjaśnieni (art. 315 k.p.k. ).

Realizację czynności w ramach obrony materialnej umożliwiają: przepisy o udostępnieniu akt (art. 156 i 157 k.p.k.), przepisy nakazujące zapoznanie oskarżonego ze wszystkimi materiałami postępowania przygotowawczego (art. 321 § 1 k.p.k.) i podjętymi rozstrzygnięciami (art. 321 § 6 k.p.k.) oraz możliwość złożenia wniosku przez podejrzanego o uzupełnienie postępowania przygotowawczego (art. 321 § 5 k.p.k.).

W szerszym zakresie realizowane jest prawo do obrony w postępowaniu jurysdykcyjnym. Oskarżony uczestnicząc w rozprawie może zadawać pytania, składać. oświadczenia i wnioski dowodowe, bronić się przed zarzutem oskarżenia.

Obrona w aspekcie formalnym jest to prawo oskarżonego do korzystania z pomocy obrońcy i obejmuje czynności podejmowane przez tego obrońca, Obrońcą w procesie karnym może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów ustawy o ustroju adwokatury (art. 82 k.p.k.).

W postępowaniu karnym oskarżany w niektórych przypadkach musi mieć obrońcę ( obrona obligatoryjna ). Z przyczyn podmiotowych ma to miejsce gdy oskarżony jest:

1 . nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy,

2. gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności,

3. kiedy nie włada językiem polskim,

4. gdy sąd uznał to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę (art. 79 k.p.k.).

W tych wpadkach udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie i w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego. Poza tym jeśli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego nie budzi wątpliwości, oskarżony jednak musi mieć obrońcę do prawomocnego zakończenia postępowania.

Z przyczyn przedmiotowych oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed:

1. sądem wojewódzkim jako sądem pierwszej instancji, gdy oskarżonemu zarzucono zbrodnię lub został pozbawiony wolności (art. 80 k.p.k.). Udział obrońcy obowiązkowy jest w rozprawie głównej, a w apelacyjnej i kasacyjnej - jeśli Prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne.

2. sądem wojskowym, gdy oskarżonym jest żołnierz odbywający zasadniczą służbę wojskową lub pełniący służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego (art. 671 § 1 i 4 k.p.k.)

3. wojskowym sądem okręgowym, gdy oskarżonym nie jest żołnierz, o którym wyżej mowa lecz sprawa dotyczy czynu, który w postępowaniu przed sądami powszechnymi należy do właściwości sądu kręgowego, albo przestępstw z art. 339 § 3, art. 345 § 3 k.k. (art. 671 § 2 i 4 k.p.k. ).

4. wojskowym sądem okręgowym (dotyczy postępowania apelacyjnego) jeśli prezes sądu lub sąd uznali ją za niezbędne (art. 671 § 3 k.p.k.)

Nadto oskarżony musi mieć obrońcę gdy: toczy się postępowanie poprawcze przed sądem w sprawie nieletniego (art. 49 u.p.n.), gdy toczy się postępowanie wznowione po śmierci oskarżonego (art. 548 k.p.k.).

Natomiast obrona fakultatywna zachodzi wówczas, gdy powołanie obrońcy zależy tylko od woli samego oskarżonego, osób za niego działających lub organu procesowego, a wiec kiedy ustawa nie nakazuje, aby oskarżony miał obrońcę.

Obrońca jest pomocnikiem procesowym oskarżonego. Zachowuje jednak samodzielność w zakresie metod i sposobu obrony. Wolno mu działać tylko i wyłącznie na korzyść oskarżonego, nawet wbrew jego woli. Jeden obrońca może bronić kilku oskarżonych tylko wówczas, gdy ich interesy nie są sprzeczne (art. 85 k.p.k.). Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego (art. 76 § 1 k.p.k.). Oskarżyciel publiczny może wnieść apelację zarówno na korzyść jak i na niekorzyść, natomiast obrońca tylko na korzyść. Gdyby zaś wniósł on apelację na niekorzyść byłaby to czynność bezskuteczna, gdyż przekroczyłaby uprawnienia obrońcy.

Udział obrońcy nie wyłącza osobistego działania oskarżonego (art. 86 § 2 k.p.k.), aczkolwiek prawo czasami przewiduje przymus adwokacki. który wyłącza udział oskarżonego w tej czynności. Chodzi o wniesienie

1. apelacji od wyroku sądu okręgowego jako sądu pierwszej instancji (art. 446 § 1 k.p.k. ),

2. kasacji ( art. 526 § 2 k.p.k.)

3. zażalenia na odmowę przyjęcia kasacji ( 530 § 2 w zw. z art. 526 § 2 k.p.k.)

4. wniosku o wznowienie postępowania (art. 545 § 2 k.p.k. ).

5. wniosku o uchylenie przez sąd okręgowy prawomocnego rozstrzygnięcia kolegium do spraw wykroczeń (art. 515 § 2 k.p.k. ).

6. aktu oskarżenia wnoszonego samodzielnie przez oskarżyciela posiłkowego (art. 55 § 2 k.p.k.).

§ 3. Zasada domniemania niewinności to dyrektywa, w myśl której oskarżonego należy traktować jak niewinnego dopóty, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w sposób przewidziany przez prawo karne procesowe.

Art. 5 §1 k.p.k. stanowi, że oskarżonego nie uważa się za winnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w sposób przewidziany przez prawo. Przewiduje ją też art. 42 ust. 3 Konstytucji RP i art.6 ust. 2 Konwencji. Jest to domniemanie prawnie wzruszalne przez udowodnienie tezy oskarżenia. Zasada ta ma znaczenie nie tylko dla oskarżonego i dla sądu, ale także dla społeczeństwa i dla środków masowego przekazu by przedwcześnie nie ferować wyroków. Ma ona więc na względzie zarówno aspekt procesowy, jak i pozaprocesowy.

Domniemanie niewinności obala w sposób ostateczny dopiero prawomocny wyrok skazujący. Kwestię otwartą stanowi warunkowe umorzenie postępowania. Umarzając bowiem postępowanie warunkowo sąd (lub prokurator) stwierdza jednak winę. Po uprawomocnieniu się takiego orzeczenia przekreślona zostaje zasada domniemania niewinności, ale nie w sposób ostateczny. Gdy w okresie próby sprawca uchyla się od obowiązku nałożonego w myśl art. 67 k.k. lub rażąco narusza porządek prawny, a zwłaszcza popełnia nowe przestępstwo ( art. 68 k.k.) postępowanie ulega podjęciu,

a domniemanie niewinności odżywa. W toczącym się po podjęciu postępowania warunkowo umorzonego postępowania w stosunku do oskarżonego obowiązuje zasada domniemania niewinności.

Taka sama sytuacja występuje w razie: uchylenia prawomocnego wyroku w trybie wznowienia postępowania (art. 540 i nart. k.p.k.), uchylenia wyroku w trybie kasacji (art. 519 i nast. k.p.k.) oraz w przypadku utraty mocy wyroku na skutek wniesienia i uwzględnienia przez sąd sprzeciwu do wyroku zaocznego (art. 482 k.p.k. ).

§ 4. Zasada in dubio pro reo - to dyrektywa, w myśl której wszystkie nie dające się rozstrzygnąć wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego.

Zasada in dublo pro reo (in dubio mitius) stanowi regułę zawartą w art. 5 §2 k.p.k., który stanowi, iż nie dających się usunąć wątpliwości dotyczących faktu i prawa nie należy rozstrzygać na niekorzyść oskarżonego. Organ procesowy w pierwszej kolejności musi dążyć do usunięcia tych wątpliwości. Zasada ta ma zastosowanie dopiero wtedy, kiedy wszystkie dopuszczalne przez prawo środki dowodowe zostały wykorzystane. W takim przypadku wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego.

W procesie karnym w razie wątpliwości nie można czynić ustaleń alternatywnych. Nie wolno uznać, np. że oskarżony albo zabrał daną rzecz w celu przywłaszczenia albo daną rzecz nabyć wiedząc, że pochodzi z kradzieży; a więc że kwalifikacja tego czynu mieści się w normie art. 278 k.k. albo 291 k.k. Nie wolno bowiem alternatywnie ustalać żadnych okoliczności, które dotyczą znamion czynu i mogą mieć wpływ na winę i karę. Oznacza to np. że nie wolno świadka skazać za fałszywe zeznanie na tej podstawie, że w trakcie dwóch przesłuchań podał zupełnie sprzeczne okoliczności zdarzenia, trzeba udowodnić, która z tych wersji była fałszywa i wyczerpuje znamiona art. 233 k.k.

Wątpliwości z reguły dotyczą faktów, ale mogą też dotyczyć prawa. Wątpliwości dotyczące prawa należy usunąć w drodze interpretacji prawa. a także poprzez odwołanie się do wykładni Sądu Najwyższego w trybie art. 441 k.p.k. Jeżeli żadna z dostępnych metod wykładni przepisów prawa nie rozwiąże wątpliwej kwestii, należy rozstrzygnąć ją na korzyść oskarżonego.

§ 5. Zasada bezstronności (obiektywizmu)- to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powinien mieć bezstronny stosunek do stron i innych uczestników procesu oraz nie powinien kierunkowo nastawiać się do samej sprawy.

Stanowi ona, że organy prowadzące postępowanie karne mają obowiązek uwzględnienia okoliczności przemawiających zarówno na korzyść jak i niekorzyść oskarżonego (art. 4 k.p.k.). zasadę tę można ująć szerzej - jako obowiązek rachowania obiektywizmu w stosunku do sprawy i do uczestników postępowania karnego. Zasada oznacza zakaz stronniczości czyli sprzyjania jednej ze stron. Bezstronności wymagają też przepisy traktujące o wszechstronnym wyjaśnieniu okoliczności sprawy w postępowaniu przygotowawczym (art. 297 k.p.k.) i o kierowaniu rozprawą tak, aby zostały wyjaśnione wszystkie, istotne okoliczności sprawy (art. 366 k.p.k.).

Organ prowadzący sprawę (sędzia, prokurator, policjant) musi pamiętać o łacińskiej paremii arudiatrur et altera pars. Prowadzący postępowanie nie mogą pozostawać pod wpływem różnorodnych emocji np. uprzedzeń albo sympatii, czy też ulegać wpływom i czynnikom irracjonalnym. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do sędziego, który powinien uwzględniać przede wszystkim doświadczenie i wiedzę.

Przepisy kodeksu przewidujące wyłączenie sędziego stwarzają gwarancję bezstronności. Powody wyłączenia obligatoryjnego przewiduje art. 40 k.p.k., powody fakultatywnego wyłączenia przewiduje art. 41 k.p.k. O wyłączeniu prokuratora stanowi art. 47 k.p.k. Zagadnienia te będą przedmiotem dalszych rozważań.

§ 6. Zasada prawa do informacji- to dyrektywa, w myśl której organ ma relatywny obowiązek udzielania informacji dotyczących procesu.

Kodeks przewiduje zasadę prawa do informacji w przepisie art. 16 k.p.k., z której można wyprowadzić dyrektywę lojalności procesowej. Przepis ten nakłada na organ relatywny obowiązek udzielania informacji. Przepis ten daleki jest od pełnej realizacji idei informowania o prawach i obowiązkach. Zasada ta oznacza, że jeżeli na podstawie szczególnego przepisu ustawy organ miał obowiązek uprzedzenia i tego nie uczynił, to brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla tej osoby, której to dotyczy (art. 16 § 1 k.p.k.). Ponadto, w miarę potrzeby organ prowadzący postępowanie powinien udzielać uczestnikom postępowania informacji o prawach i obowiązkach. Także w wypadku, gdy ustawa takiego obowiązku nie nakłada (art. 16 § 2 k.p.k.).

Ustawa przewiduje obowiązek pouczenia o ciążących obowiązkach i przysługujących uprawnieniach m.in.: osobę składającą wniosek o ściganie o niepodzielności tego wniosku (art. 12 § 2 k.p.k.), oskarżonego o powinności informowania o zmianach miejsca zamieszkania lub dłuższego pobytu (art. 75 § 1 k.p.k.), uczestników procesu w przedmiocie zaskarżenia orzeczeń (art. L00 § 6 k.p.k.), osoby uczestniczące w czynności o utrwalaniu za pomocą aparatury zapisującej obraz i dźwięk czynności protokołowanych (art. 147 § 1 k.p.k.), świadka - o odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań (art. 190 k.p.k.), prawie odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.), odmowy odpowiedzi na pytanie (art. 183 k.p.k.) i prawie do prośby zwolnienia od zeznawania (art. 185 k.p.k.); zatrzymanego o prawie zażalenia do sądu na zatrzymanie (art. 244 § 2 k.p.k.), osobę składającą poręczenie majątkowe o możliwości przepadku lub ściągnięcia sumy poręczenia (art. 268 k.p.k.), pokrzywdzonego o prawe do zażalenia na odmowę wszczęcia postępowania oraz o prawie przejrzenia akt (art. 306 k.p.k. ), podejrzanego o prawie żądania uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów (art. 313 § 3 k.p.k.).

Obowiązek pouczenia istnieje nawet wtedy, kiedy organ zdaje sobie sprawę, że uczestnik postępowania zna swoje prawa i obowiązki. Fakt pouczenia powinien być utrwalony w protokole przesłuchania lub innej czynności.

W kodeksie postępowania karnego z 1969 roku brak było w ustawie obowiązku uprzedzenia oskarżonego o prawie do milczenia. Obecnie obowiązek ten zawiera art. 175 § 1 k.p.k.

§ 7. Zakaz reformartionis in peius to dyrektywa która oznacza zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego w procesie, gdy orzeczenie zostało zaskarżone tylko na korzyść oskarżonego, a w razie wniesienia środka na korzyść i na niekorzyść działa w razie uwzględnienia przez sąd odwoławczy środka na korzyść.

Stanowi ona gwarancją prawa do obrony oskarżonego. Zasada zakazu reformationis in peius oznacza zakaz pogarszania w wyżej przedstawionym wypadku, sytuacji oskarżonego w procesie. Zakaz ten dotyczy postępowania odwoławczego oraz ponownego rozpoznawania sprawy w razie uchylenia wyroku przez sąd odwoławczy. Zakaz ten nie działa, gdy środek wniesiono wyłącznie na niekorzyść lub gdy w razie wniesienia na korzyść i na niekorzyść sąd odwoławczy uwzględnił środek złożony na niekorzyść.

Sąd odwoławczy nadto nie może skazać oskarżonego nawet w razie wniesienia apelacji wyłącznie na niekorzyść, gdy oskarżony w pierwszej instancji był uniewinniony lub co do którego postępowanie umorzono lub warunkowo umorzono, nie może też zaostrzyć kary przez wymierzenie kary 25 lat pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia wolności (art. 454 k.p.k.). Sąd odwoławczy, w takich sytuacjach może jedynie uchylić zaskarżony na niekorzyść oskarżonego wyrok, a sprawę przekazać sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, może też orzec o utrzymaniu w mocy zaskarżonego orzeczenia, bądź o jego zmianie na korzyść oskarżonego (art. 437 k.p.k.)

Zakaz pogarszania sytuacji, z chwilą przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania w wyniku uwzględnienia apelacji na korzyść, działa w zakresie kary (art. 443 k.p.k. ). Nie dotyczy więc niekorzystnych ustaleń faktycznych poczynionych precz sąd ponownie rozpoznający sprawę. Dzięki zakazowi reformationis in peius, oskarżony nie jest narażony na ryzyko pogorszenia jego sytuacji, co ułatwia mu bezpieczne zaskarżanie wyroków i ich kontrolę.

Porównanie obu przepisów prowadzi do wniosku, że w pierwszym przypadku ( art. 454 k.p.k. )obowiązuje zakaz w szerokim znaczeniu ( w ogóle nie wolno pogarszać sytuacji oskarżonego), a w drugim ( art. 443 k.p.k.) w wąskim znaczeniu, gdyż jest ograniczony do kwestii kary. Ratio legis tej różnicy tkwi a tym, że orzeczenie sądu II instancji jest orzeczeniem ostatecznym. Oskarżony nie będzie miał możliwości zwalczania jakichkolwiek innowacji wniesionych przez sąd odwoławczy. W ponownym zaś rozpoznaniu mogą wyjść na jaw nowe kwestie, które sąd I instancji będzie musiał załatwić, ale sposób załatwienia będzie mógł oskarżony zaatakować w ponownej apelacji. Zakaz ten nie działa, jeśli wyrok był zaskarżony również lub wyłącznie na niekorzyść oskarżonego.

Zakaz ten obowiązuje przy rozpoznawaniu apelacji (art. 434, 443 i 452 k.p.k.), zażaleń (art. 434 k.p.k.), kasacji (art. 518 w zw. z art. 434 i 443 k.p.k.) i wznowienia postępowania (art. 545 w zw. z art. 434 i 443 k.p.k.). Nie obowiązuje on przy rozpoznawaniu pozostałych środków zaskarżenia.

§ 8. Ne bis in idem ( zasada niewzruszalności rozstrzygnięć) to dyrektywa która stanowi, że nie wszczyna się postępowania, a wszczęte, umarza, gdy postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone, albo wcześniej wszczęte toczy się.

Z chwilą wyczerpania toku instancji i uprawomocnienia się rozstrzygnięcia zaczyna działać zasada niewzruszalności rozstrzygnięć (ne bis in idem) wyraża ją art. 17 § 1 pkt. 7 k.p.k., który stanowi, że nie wszczyna się postępowania, a wszczęte, umarza, gdy postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone, albo wcześniej wszczęte toczy się. Trwałość, niepodważalność i niewzruszalność rozstrzygnięć procesowych wynika z konieczności ochrony stałości stosunków prawnych. Rozstrzygnięcie zapadłe w procesie

karnym tworzy określony stan prawny niedopuszczający zmian. Zasada ta oznacza zakaz podważania prawomocnych rozstrzygnięć procesowych. Rozstrzygnięcia wydane w wyniku wyczerpania toku instancji uważa się za ostateczne. Niedopuszczalne jest ponownie rozpoznanie sprawy o ten sam czyn przeciwko temu samemu sprawcy.

W ujęciu konkretnym, zasada niewzruszalności rozstrzygnięć przewiduje wyjątki w postaci możliwości: wniesienia kasacji (art. i 509 i nast. k.p.k. ), wznowienia postępowania (art. 540 i nast. k.p.k.), sprzeciwu od wyroku zaocznego (art. 482 k.p.k. ), a także stwierdzenia nieważności wyroku ( art. 101 k.p.k. oraz na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. nr 34 poz. 149). Wyjątkami od tej zasady są też środki nadzoru. Ustawodawca jednak przy stosowaniu tych w wyjątków przewiduje określone warunki. Są to terminy, gdy chodzi wzruszenie rozstrzygnięć na niekorzyść (np. sześciomiesięczne w art. 328 § 2 k.p.k., ograniczone podstawy zaskarżenia (art. 327 § 2), a także zakreślone okresy próby (art. 70 i 80 k.k.).

1

4

5

7

9

10

12

13

15

16

17

---