Libijska opozycja

Bartosz Cichocki

Aleksandra Dzisiów-Szuszczykiewicz

Departament Analiz Strategicznych

Warszawa, 25 marca 2011 r.

1. Struktury plemienne w Libii

Przynależność plemienna jest, obok czystości krwi arabskiej, głównym

elementem składowym tożsamości Libijczyków. Więzi plemienne określają zakres
praw,  dają  ochronę,  a nawet  pozwalają  znaleźć  pracę.  Czynnik  ten  odróżnia
kryzys  libijski  od  rewolt  w  Tunezji  oraz  Egipcie.  Stabilność  w  Libii  po
ewentualnym  obaleniu  M.  Kaddafiego  oparta  będzie  na  relacjach
międzyplemiennych – podobnie jak stabilność w Egipcie czy Tunezji oparta jest

na armii.

Ludność Libii liczy ok. 5 mln osób, do których należy dodać aż ok. 1,5 mln

imigrantów. Spośród żyjących w Libii 140 plemion i klanów 97% stanowią
plemiona arabskie, ok. 3% to plemiona Berberów

. Około 15 proc. społeczeństwa

libijskiego nie ma przynależności plemiennej – to potomkowie Berberów, Turków
i innych społeczności

Po dojściu do władzy w wyniku wojskowego puczu w 1969 r. M. Kaddafi

dążył przez 20 lat do ograniczenia wpływów politycznych plemion oraz ich
przywódców. Na początku lat 90. M. Kaddafi powołał jednak do życia Ludowe
Komitety Przywództwa Społecznego – rodzaj lokalnego samorządu – złożone

w większości z przywódców plemiennych

(członkowie tych Komitetów mogą

odegrać  istotną  rolę  w  kształtowaniu  systemu  politycznego  w  Libii  po
ewentualnym  upadku  reżimu  M.  Kaddafiego).  W  ten  sposób  M.  Kaddafi  włączył
liderów  plemiennych  w  system  polityczny  i  uzależnił  od  siebie  finansowo  –
rozdzielając dochody ze sprzedaży surowców energetycznych. Inicjował też spory
między nimi, podsycał rywalizację, przyznawał przywileje, zmuszał do zawierania
małżeństw  między  plemionami,  groził  użyciem  siły  i  dążył  do  zagwarantowania,
by nie zjednoczyły się przeciwko niemu. Starał się również zapewnić równowagę
między  przedstawicielami  plemion  w  rządzie  i  aparacie  państwowym.  Libijski

przywódca ustanowił swego rodzaju patronat nad własnym, nielicznym
plemieniem Kaddafa, zatrudniając jego członków w elitarnych jednostkach sił

E. Badran, Will Libyan Tribes Decide Gaddafi Fate? <www.onislam.net>

z 1 marca 2011 r.

A. Hatitah, Libyan tribal map: network of loyalties that will determine Gaddafi’s fate,

<www.aawsat.com > z 22 lutego 2011 r.

How do Libya’s tribes impact the country? <www.npr.org> z 25 lutego 2011 r.

zbrojnych i gwardii przybocznej, celem zagwarantowania osobistej ochrony sobie
i rządowi

Źródło:

http://www.globalsecurity.org/military/world/libya/tribes.htm

W trzech regionach geograficznych Libii (Trypolitanii, Cyrenajce i Fezzanie)

rozmieszczenie plemion wygląda w następujący sposób:

W Trypolitanii najważniejsze plemiona to: Kaddafa, Warfalla, Tarhuna,

Bani Walid i Zintan. W środkowych obszarach nadmorskich istotną rolę odgrywa
plemię Kaddafa, z którego wywodzi się przywódca Libii. Siedzibą plemienia jest
położona między Trypolisem a Bengazi Syrta. Przed dojściem M. Kaddafiego do
władzy plemię nie odgrywało znaczącej roli w strukturach państwa.

Liczące ok. 1 miliona członków plemię Warfalla (które odgrywało wiodącą

rolę w nieudanym przewrocie w 1993 r.) wymówiło posłuszeństwo

M. Theodoulou, Libia’s tribes turn against Qaddafi one by one, <www.thenational.ae>

z 24 lutego 2011 r.

M.  Kaddafiemu,  przechylając  szalę  korzyści  na  stronę  rebeliantów.  Tak  jak
Warfalla,  do  rebeliantów  dołączyło  plemię  Tarhuna.  W  sumie  liczą  one  2  mln
ludzi – są największymi plemionami Libii. Plemię  Zintan również jest przeciwne
reżimowi  w  Trypolisie  i  odgrywało  istotną  rolę  w  zamachu  z 1993 r.  Także
starszyzna plemienia Bani Walid zdecydowała o wycofaniu członków z oddziałów
sił bezpieczeństwa.

Stolica państwa Trypolis skupia członków plemion: Maraariha, Maslata,

Masrata, Warfalla i Zuwajja. Większość mieszkańców Trypolisu to osoby związane
z plemieniem Masrata (którego główną bazą pozostaje Sabha na południu
kraju)

. Wokół Trypolisu mieszkają plemiona Zuwajja, Warfalla, Magariha

i Maslata. Obszary na południowy-wschód od Trypolisu niedaleko dystryktu
Dżabal al Gharbi zamieszkuje plemię Mudżarba, z którego pochodzi szef libijskiej
armii gen. bryg. Abu Bakr Junis Dżaber.

Cyrenajkę zamieszkują plemiona: Al Awakir, Awadżila, Fardżan, Kargala,

Masamir, Obejdat (Abdijat), Ramla, Tawdżir i Zawija. Plemię Zawija – które
wymówiło posłuszeństwo reżimowi – zajmuje obszary, na których znajduje się

większość

libijskich

złóż

ropy.

Jego

przywódcy

zagrozili,

iż

w przypadku kontynuowania przez reżim przemocy wobec obywateli, wstrzymają
eksport surowca.

Znaczącym plemieniem jest tu Obejdat, którego główną siedzibą jest

Tobruk.  W jego  skład  wchodzi  ok.  15  sub-plemion  (klanów)  będących  jednymi
z  najbardziej  wpływowych  w  regionie  Cyrenajki,  a  wartą  odnotowania  postacią
jest  Abdul  Fattah  Junis  al-Obejdi,  do  niedawna  jedna  z  najbliższych
M. Kaddafiemu osób, która wypowiedziała mu posłuszeństwo

. Głównym filarem

opozycji jest też wywodzący się z plemienia Obejdat, minister spraw

wewnętrznych gen. Sulejman Mahmud al-Obejdi.

Istotną rolę odgrywa też plemię Masamir, znane z pobożności.

Największym  i najbardziej wpływowym plemieniem we wschodniej części Libii  –
przede  wszystkim  w  miastach  Bengazi  i  Darneh  –  jest  Misurata  (wywodzące
swoją  nazwę  od  dystryktu  w  północno-zachodniej  Libii).  W  ostatnich  50  latach
region Misurata uległ podziałowi na tych, którzy należą do tradycyjnych plemion,

Libyan tribes – alphabetical list and by East West, <www.sandraoffthestrip.com>

z 26 lutego 2011 r.

Tamże.

kultywujących tradycję i tych, którzy porzucili tradycyjny styl życia i przenieśli się
do miast

W regionie Barqah w Cyrenajce mieszka plemię Al Awakir, znane ze swej

roli  w wojnie  przeciwko  Osmanom  i  Włochom.  Odegrało  też  istotną  rolę
w libijskiej  polityce  zarówno  za  czasów  monarchii,  jak  i  reżimu  M.  Kaddafiego.
Jego  członkowie  pełnią  wysokie  funkcje  (także  ministerialne)  w  Trypolisie.  Na
terytorium  zamieszkanym  przez  Al  Awakir  funkcjonują  członkowie  Libijskiej

Muzułmańskiej Grupy Bojowej (LIFG).

Fezzan to przede wszystkim miejsce zamieszkania plemienia Magariha.

Posiada ono najsilniejsze i najdłuższe związki z M. Kaddafim. Z niego wywodzi się
były  premier  Libii  i  prawa  ręka  dyktatora  Abdessalam  Dżalloud.  Starszyzna
plemienia  ma  wobec  M.  Kaddafiego  dług  wdzięczności  w  związku
z zabezpieczeniem powrotu jednego z jej członków – Abdelbaseta Al-Megrahi’ego
z brytyjskiego więzienia, w którym przebywał jako oskarżony o  zamach lotniczy
nad  Lockerbie.  Pojawiają  się  jednak  opinie,  iż  fakt  ten  nie  przeszkodził  wielu
młodym z Magarihy w udziale w demonstracjach przeciwko reżimowi. Ewentualny

akces Magarihy do rebelii mógłby przesądzić o jej powodzeniu

Warto również zwrócić uwagę na 2 konfederacje plemion nomadycznych:

Tuaregów  i  Tebów.  Tuaregowie,  zamieszkujący  południowe  tereny  Libii,
przyłączyli  się  do  rebeliantów  i  atakowali  budynki  należące  do  reżimu.
Tuaregowie  (znani  jako  „niebiescy  ludzie  pustyni”)  posiadają  wpływy
w państwach sąsiednich: Algierii, Nigrze i Mali. Są wyznawcami sunnickiego nurtu
islamu

. Tebowie tymczasowo opowiedzieli się po stronie M. Kaddafiego.

Plemiona Tuaregów i Tebów mogą stanowić czynnik destabilizujący sytuację na
południu Libii, a także zagrożenie dla stabilności przemysłu petrochemicznego

państwa

2. Opozycja polityczna w Libii

M. Kaddafi zbudował w Libii państwo policyjne, wszelkie przejawy

niezależnej aktywności politycznej były tłumione siłą, łącznie z częstym

A. Hatitah, dz. cyt.

Tamże.

E. Badran, dz. cyt.

Libya’s Tribal Dynamics, <www.stratfor.com> z 25 lutego 2011 r.

stosowaniem kary śmierci i egzekucjami pokazowymi

. W efekcie w Libii

przestały  istnieć  partie  polityczne,  niezależne  związki  zawodowe  i  organizacje
pozarządowe.  Nie  przestała  jednak  funkcjonować  realna  opozycja.  W  1981  r.
zaczęły  powstawać  polityczne  organizacje  uchodźców  libijskich,  a  w  1984  r.
opozycja  wewnętrzna  zorganizowała  nieudany  zamach  na  kwaterę  główną
M.  Kaddafiego  w  Trypolisie.  Sprowokował  on  falę  krwawych  represji

. Ich

niezamierzonym skutkiem było wzmocnienie struktury plemiennej w Libii jako

jedynej formy organizacji życia społecznego

Opozycję polityczną w Libii można podzielić na kilka grup:

Młodzież

Połowę populacji Libii stanowią osoby poniżej 15 roku życia. Młodzi ludzie

są  najbardziej  widoczną  część  demonstrantów,  inicjatorami  i  siłą  napędową
protestów  antyrządowych  jednoczącą  się  poprzez  portale  społecznościowe.
Młodzież  libijska  przez  długi  czas  popierała  reżim  M.  Kaddafiego,  jednak  w
związku z zapowiedzią likwidacji autonomii organizacji studenckich, odwróciła się

od przywódcy

Armia

Armia poniosła największą cenę polityczną rządów M. Kaddafiego. Jej

wpływy w państwie przejęły komitety rewolucyjne

. Od 1987 r. narastały

sygnały niezadowolenia wśród oficerów w związku z zapowiedziami
M. Kaddafiego zastąpienia armii zawodowej – ludową. Obecnie libijska armia jest
podzielona: część jednostek przeszła na stronę rebeliantów, część pozostaje
wierna M. Kaddafiemu – zwłaszcza elitarna jednostka dowodzona przez jego syna

Chamisa.  Warto  zwrócić  uwagę  na  możliwość  odrodzenia  ruchu  Unii  Wolnych
Oficerów,  który  wyniósł  M.  Kaddafiego  do  władzy.  Funkcjonuje  on  nadal,  licząc
ponad  1000  członków,  z  których  wielu  od  dawna  sprzeciwia  się  obecnemu
systemowi  politycznemu.  Członkowie  ruchu  są  obecni  nie  tylko  w  strukturach

Szerzej patrz: D. Madeyska, Historia współczesna świata arabskiego, Wydawnictwa

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008; After Gaddafi. How does a country
recover from 40 years of destruction by an unchallenged tyrant?, <www.newsweek.com>
z 27 lutego 2011 r.

D. Madeyska, dz. cyt.

M. Theodoulou, dz. cyt.

Opposition to Qadhafi, dz. cyt.

Tamże.

armii, ale mogą też stanowić polityczną alternatywę dla reżimu, bazując na
odrodzeniu wartości i ideałów arabskiego nacjonalizmu

Opozycja muzułmańska

Program polityczny M. Kaddafiego przewidywał m.in. wprowadzenie

szariatu. Tradycyjny establishment religijny początkowo poparł ten postulat,
jednakże szybko zaczął kontestować działania przywódcy, oskarżając go o zbyt

duże aspiracje. M. Kaddafi sprzeciwił się tradycyjnej roli ulemów

, twierdząc, że

każdy, kto zna arabski, może zrozumieć Koran. Ponadto, libijski przywódca
zaczął rościć sobie prawo do roli mudżtahida

. M. Kaddafi dążył w ten sposób do

interpretowania  Koranu  w  świetle  współczesnych  uwarunkowań  i  aktualnych
potrzeb.  Jego  obstawanie  przy  konieczności  marginalizacji  muzułmańskiego
komentarza  i  nauk  oraz  ograniczenia  źródeł  prawa  do  Koranu  wzbudziło
zaniepokojenie  w  świecie  muzułmańskim

. Ponadto interpretacja islamu

w wykonaniu M. Kaddafiego była uważana za radykalną. W 1977 r. libijski
przywódca podjął kolejne kontrowersyjne działania – zmiany kalendarza

muzułmańskiego.  Zszokowani  tym  ulemowie  oskarżyli  go  o  herezję.  Oskarżając
ulemów  o  opowiadanie  się  po  stronie  wyższych  klas  społeczeństwa,  M.  Kaddafi
ostrzegł ich przed ingerencją w politykę państwa. Ataki przywódcy na tradycyjny
establishment religijny zaowocowały erozją ich dotychczasowego statusu, a tym
samym wyeliminowaniem opozycji sprzeciwiającej się dokonywanym przez reżim
zmianom.  Oprócz  sporów  z  tradycyjną  hierarchią  religijną,  M.  Kaddafi  popadł
w

długotrwały

konflikt

Bractwem

Muzułmańskim

innymi

fundamentalistycznymi ugrupowaniami, których członkowie wyemigrowali
z kraju, albo zeszli do podziemia

. W związku z tym radykałowie

muzułmańscy  nie  odgrywają  w  szeregach  opozycji  libijskiej  widocznej
roli. Może się to jednak zmienić z upływem czasu, wraz z napływem bojowników
z zewnątrz i powrotem liderów z emigracji. W tym kontekście wspomnieć należy
o  Libijskiej  Muzułmańskiej  Grupie  Bojowej  (LIFG).  Powstała  w  latach  90.
w Afganistanie,  w  2007  r.  przyłączyła  się  do  Al-Kaidy.  Dla  ruchu  Osamy  bin

G. Joffe, Libya's hunt for a Gaddafi alternative, <www.bbc.co.uk> z 1 marca 2011 r.

Ulemowie (od arab. alim) – znawcy prawa muzułmańskiego (szariatu).

Mudżtahid – muzułmański uczony uprawniony do interpretowania muzułmańskiego

prawa (szariatu) i korzystający w praktyce z możliwości idżtihadu (twórczej interpretacji
szariatu).

Opposition to Qadhafi, dz. cyt.

Tamże.

Ladena  libijscy  bojownicy  stanowili  istotne  wsparcie  zarówno  w  walce  w
Afganistanie  i Pakistanie,  jak  i  w  konflikcie  irackim.  Ruch  Al-Kaidy  posiada
ogromne  zaufanie  wobec  zdolności  militarnych  Libijczyków,  a  także  ich  metod
treningowych i zaplecza logistycznego

. Nieprzypadkowo (choć na wyrost) to Al-

Kaidę M. Kaddafi oskarżył o zainicjowanie rebelii

. Al Kaida Muzułmańskiego

Maghrebu (Al Qaeda Organization in the Islamic Maghreb – AQIM) potępiła
ostatnie działania M. Kaddafiego i wezwała muzułmańskich teologów,

duchownych  i  dziennikarzy  do  wsparcia  rebelii.  Dżihadyści  mogą  wykorzystać
pogłębiający się chaos i walki między Libijczykami do rekrutacji nowych członków
i  potencjalnych  terrorystów.  Wiele  wskazuje  na  możliwość  odrodzenia  się  LIFG.
Możliwe  są  również  deklaracje  powoływania  lokalnych  emiratów,  jak  miało  to
miejsce  w  położonej  w  Cyrenajce  Dernie

. Ekstremistów muzułmańskich

dodatkowo sprowokuje międzynarodowa interwencja wojskowa, jeśli nie uzyska
aktywnego i widocznego wsparcia państw arabskich i jeśli skutkować będzie
licznymi ofiarami wśród ludności cywilnej

Opozycja na emigracji

Ugrupowań opozycyjnych poza Libią jest ok. 20 – są podzielone pod

względem  ideologicznym  (socjaliści,  monarchiści,  liberałowie  i  fundamentaliści
muzułmańscy)  i  nieefektywne.  Łączy  je  wyłącznie  pragnienie  obalenia  reżimu
M.  Kaddafiego.  Problemem  libijskich  liderów  emigracyjnych  jest  przede
wszystkim  brak  rozpoznawalności  w kraju  i  legitymacji  społecznej  do
przewodzenia  opozycji  –  zbyt  długo  przebywali  poza  Libią.  Jedną
z najważniejszych  organizacji  jest  stworzony  w  1981  r.  Narodowy  Front
Wybawienia  Libii  (NFSL),  któremu  przewodził  były  ambasador  Libii  w  Indiach

Jusuf al-Magariah, a obecnie na jego czele stoi

Ibrahim Abdulaziz Sahad

. NFSL

wzywa do demokratyzacji państwa. W 2005 r. wziął udział w Narodowej
Konferencji Libijskiej Opozycji w Londynie. W 1982 r. powstała Libijska
Organizacja Wyzwolenia, na jej czele stał Abdul Hamid Bakkusz. Al Burkan to

Więcej zob.: M. Knights, Baby boomers. A New generation of Libyan jihadists, “Jane’s

Intelligence Review”, marzec 2008, s. 22-25.

I. Black, Libya rebels rejects Gaddafi’s al-Qaida spin, <www.guardian.co.uk>

z 1 marca 2011 r.

Tamże.

R. Vassallo, Libya after Gaddafi – how do tribes hold key to power?

<www.maltatoday.com.mt> z 3 marca 2011 r.

z kolei tajna organizacja stosująca przemoc, która powstała w 1984 r. i jest
odpowiedzialna za zabójstwa libijskich urzędników.

W lutym 2011 r. minister sprawiedliwości Mustafa Abdel Dżalil zrezygnował

ze  stanowiska  w  proteście  przeciwko  stosowaniu  przemocy  wobec
demonstrantów  i  powołał  tymczasową  Narodową  Radę  Libijską  z  siedzibą
w  Bengazi.  Reprezentuje  ona  wszystkie  regiony  i  siły  polityczne  w  Libii.  Rada

ogłosiła się jedynym legalnym organem reprezentującym obywateli Libii i libijskie
państwo.

marca

2011

Rada

powołała

Zespół

Wykonawczy

z  Mahmudem  Dżebrilem  na  czele,  Omarem  Haririm  jako  szefem  sił  zbrojnych
i  Alim  al-Essawim  jako  ministrem  spraw  zagranicznych.  Działania  na  rzecz
stworzenia  rządu  tymczasowego  zyskały  poparcie  ambasadora  Libii  w Stanach
Zjednoczonych  Alego  Sulejmana  Audżali’ego  oraz  zastępcy  ambasadora  tego
kraju przy ONZ Ibrahima Omara ad-Dabaszi’ego. Widać wyraźnie, że w składzie
Rady  znalazły  się  przede  wszystkim  osoby  związane  do  niedawna  z  reżimem
M. Kaddafiego, co w przyszłości może utrudniać uzyskanie legitymacji społecznej

(co pokazują przykłady Tunezji i Egiptu)

10 marca 2011 r. Francja uznała Radę za prawomocnych reprezentantów

kraju

. 15 marca br. w Paryżu z Mahmudem Dżibrilem rozmawiała sekretarz

stanu USA Hillary Clinton. 23 marca br. został on mianowany przez powstańczą
Narodową Radę Libijską szefem rządu tymczasowego.

28 marca br. drugim – po

Francji – państwem, które uznało Narodową Radę Libijską za jedynego
przedstawiciela Libii został Katar.

J. Northam, Who’ll fill void if Gadhafi falls? U.S. wishes it knew, <www.npr.org>

z 2 marca 2011 r.

Więcej zob.: P. Alfroy, A diplomatic blow to Gathafi: France recognises Libya rebels,

<www.middle-east-online.com> z 10 marca 2011 r.