Libijska opozycja

Bartosz Cichocki

Aleksandra Dzisiów-Szuszczykiewicz

Departament Analiz Strategicznych

Warszawa, 25 marca 2011 r.

1. Struktury plemienne w Libii

Przynależność plemienna jest, obok czystości krwi arabskiej, głównym

elementem składowym tożsamości Libijczyków. Więzi plemienne określają zakres
praw, dają ochronę, a nawet pozwalają znaleźć pracę. Czynnik ten odróżnia
kryzys libijski od rewolt w Tunezji oraz Egipcie. Stabilność w Libii po
ewentualnym obaleniu M. Kaddafiego oparta będzie na relacjach
międzyplemiennych – podobnie jak stabilność w Egipcie czy Tunezji oparta jest

na armii.

Ludność Libii liczy ok. 5 mln osób, do których należy dodać aż ok. 1,5 mln

imigrantów. Spośród żyjących w Libii 140 plemion i klanów 97% stanowią
plemiona arabskie, ok. 3% to plemiona Berberów

1

. Około 15 proc. społeczeństwa

libijskiego nie ma przynależności plemiennej – to potomkowie Berberów, Turków
i innych społeczności

2

.

Po dojściu do władzy w wyniku wojskowego puczu w 1969 r. M. Kaddafi

dążył przez 20 lat do ograniczenia wpływów politycznych plemion oraz ich
przywódców. Na początku lat 90. M. Kaddafi powołał jednak do życia Ludowe
Komitety Przywództwa Społecznego – rodzaj lokalnego samorządu – złożone

w większości z przywódców plemiennych

3

(członkowie tych Komitetów mogą

odegrać istotną rolę w kształtowaniu systemu politycznego w Libii po
ewentualnym upadku reżimu M. Kaddafiego). W ten sposób M. Kaddafi włączył
liderów plemiennych w system polityczny i uzależnił od siebie finansowo –
rozdzielając dochody ze sprzedaży surowców energetycznych. Inicjował też spory
między nimi, podsycał rywalizację, przyznawał przywileje, zmuszał do zawierania
małżeństw między plemionami, groził użyciem siły i dążył do zagwarantowania,
by nie zjednoczyły się przeciwko niemu. Starał się również zapewnić równowagę
między przedstawicielami plemion w rządzie i aparacie państwowym. Libijski

przywódca ustanowił swego rodzaju patronat nad własnym, nielicznym
plemieniem Kaddafa, zatrudniając jego członków w elitarnych jednostkach sił

1

E. Badran, Will Libyan Tribes Decide Gaddafi Fate? <www.onislam.net>

z 1 marca 2011 r.

2

A. Hatitah, Libyan tribal map: network of loyalties that will determine Gaddafi’s fate,

<www.aawsat.com > z 22 lutego 2011 r.

3

How do Libya’s tribes impact the country? <www.npr.org> z 25 lutego 2011 r.

zbrojnych i gwardii przybocznej, celem zagwarantowania osobistej ochrony sobie
i rządowi

4

.

Źródło:

http://www.globalsecurity.org/military/world/libya/tribes.htm

W trzech regionach geograficznych Libii (Trypolitanii, Cyrenajce i Fezzanie)

rozmieszczenie plemion wygląda w następujący sposób:

W Trypolitanii najważniejsze plemiona to: Kaddafa, Warfalla, Tarhuna,

Bani Walid i Zintan. W środkowych obszarach nadmorskich istotną rolę odgrywa
plemię Kaddafa, z którego wywodzi się przywódca Libii. Siedzibą plemienia jest
położona między Trypolisem a Bengazi Syrta. Przed dojściem M. Kaddafiego do
władzy plemię nie odgrywało znaczącej roli w strukturach państwa.

Liczące ok. 1 miliona członków plemię Warfalla (które odgrywało wiodącą

rolę w nieudanym przewrocie w 1993 r.) wymówiło posłuszeństwo

4

M. Theodoulou, Libia’s tribes turn against Qaddafi one by one, <www.thenational.ae>

z 24 lutego 2011 r.

M. Kaddafiemu, przechylając szalę korzyści na stronę rebeliantów. Tak jak
Warfalla, do rebeliantów dołączyło plemię Tarhuna. W sumie liczą one 2 mln
ludzi – są największymi plemionami Libii. Plemię Zintan również jest przeciwne
reżimowi w Trypolisie i odgrywało istotną rolę w zamachu z 1993 r. Także
starszyzna plemienia Bani Walid zdecydowała o wycofaniu członków z oddziałów
sił bezpieczeństwa.

Stolica państwa Trypolis skupia członków plemion: Maraariha, Maslata,

Masrata, Warfalla i Zuwajja. Większość mieszkańców Trypolisu to osoby związane
z plemieniem Masrata (którego główną bazą pozostaje Sabha na południu
kraju)

5

. Wokół Trypolisu mieszkają plemiona Zuwajja, Warfalla, Magariha

i Maslata. Obszary na południowy-wschód od Trypolisu niedaleko dystryktu
Dżabal al Gharbi zamieszkuje plemię Mudżarba, z którego pochodzi szef libijskiej
armii gen. bryg. Abu Bakr Junis Dżaber.

Cyrenajkę zamieszkują plemiona: Al Awakir, Awadżila, Fardżan, Kargala,

Masamir, Obejdat (Abdijat), Ramla, Tawdżir i Zawija. Plemię Zawija – które
wymówiło posłuszeństwo reżimowi – zajmuje obszary, na których znajduje się

większość

libijskich

złóż

ropy.

Jego

przywódcy

zagrozili,

iż

w przypadku kontynuowania przez reżim przemocy wobec obywateli, wstrzymają
eksport surowca.

Znaczącym plemieniem jest tu Obejdat, którego główną siedzibą jest

Tobruk. W jego skład wchodzi ok. 15 sub-plemion (klanów) będących jednymi
z najbardziej wpływowych w regionie Cyrenajki, a wartą odnotowania postacią
jest Abdul Fattah Junis al-Obejdi, do niedawna jedna z najbliższych
M. Kaddafiemu osób, która wypowiedziała mu posłuszeństwo

6

. Głównym filarem

opozycji jest też wywodzący się z plemienia Obejdat, minister spraw

wewnętrznych gen. Sulejman Mahmud al-Obejdi.

Istotną rolę odgrywa też plemię Masamir, znane z pobożności.

Największym i najbardziej wpływowym plemieniem we wschodniej części Libii –
przede wszystkim w miastach Bengazi i Darneh – jest Misurata (wywodzące
swoją nazwę od dystryktu w północno-zachodniej Libii). W ostatnich 50 latach
region Misurata uległ podziałowi na tych, którzy należą do tradycyjnych plemion,

5

Libyan tribes – alphabetical list and by East West, <www.sandraoffthestrip.com>

z 26 lutego 2011 r.

6

Tamże.

kultywujących tradycję i tych, którzy porzucili tradycyjny styl życia i przenieśli się
do miast

7

.

W regionie Barqah w Cyrenajce mieszka plemię Al Awakir, znane ze swej

roli w wojnie przeciwko Osmanom i Włochom. Odegrało też istotną rolę
w libijskiej polityce zarówno za czasów monarchii, jak i reżimu M. Kaddafiego.
Jego członkowie pełnią wysokie funkcje (także ministerialne) w Trypolisie. Na
terytorium zamieszkanym przez Al Awakir funkcjonują członkowie Libijskiej

Muzułmańskiej Grupy Bojowej (LIFG).

Fezzan to przede wszystkim miejsce zamieszkania plemienia Magariha.

Posiada ono najsilniejsze i najdłuższe związki z M. Kaddafim. Z niego wywodzi się
były premier Libii i prawa ręka dyktatora Abdessalam Dżalloud. Starszyzna
plemienia ma wobec M. Kaddafiego dług wdzięczności w związku
z zabezpieczeniem powrotu jednego z jej członków – Abdelbaseta Al-Megrahi’ego
z brytyjskiego więzienia, w którym przebywał jako oskarżony o zamach lotniczy
nad Lockerbie. Pojawiają się jednak opinie, iż fakt ten nie przeszkodził wielu
młodym z Magarihy w udziale w demonstracjach przeciwko reżimowi. Ewentualny

akces Magarihy do rebelii mógłby przesądzić o jej powodzeniu

8

.

Warto również zwrócić uwagę na 2 konfederacje plemion nomadycznych:

Tuaregów i Tebów. Tuaregowie, zamieszkujący południowe tereny Libii,
przyłączyli się do rebeliantów i atakowali budynki należące do reżimu.
Tuaregowie (znani jako „niebiescy ludzie pustyni”) posiadają wpływy
w państwach sąsiednich: Algierii, Nigrze i Mali. Są wyznawcami sunnickiego nurtu
islamu

9

. Tebowie tymczasowo opowiedzieli się po stronie M. Kaddafiego.

Plemiona Tuaregów i Tebów mogą stanowić czynnik destabilizujący sytuację na
południu Libii, a także zagrożenie dla stabilności przemysłu petrochemicznego

państwa

10

.

2. Opozycja polityczna w Libii

M. Kaddafi zbudował w Libii państwo policyjne, wszelkie przejawy

niezależnej aktywności politycznej były tłumione siłą, łącznie z częstym

7

A. Hatitah, dz. cyt.

8

Tamże.

9

E. Badran, dz. cyt.

10

Libya’s Tribal Dynamics, <www.stratfor.com> z 25 lutego 2011 r.

stosowaniem kary śmierci i egzekucjami pokazowymi

11

. W efekcie w Libii

przestały istnieć partie polityczne, niezależne związki zawodowe i organizacje
pozarządowe. Nie przestała jednak funkcjonować realna opozycja. W 1981 r.
zaczęły powstawać polityczne organizacje uchodźców libijskich, a w 1984 r.
opozycja wewnętrzna zorganizowała nieudany zamach na kwaterę główną
M. Kaddafiego w Trypolisie. Sprowokował on falę krwawych represji

12

. Ich

niezamierzonym skutkiem było wzmocnienie struktury plemiennej w Libii jako

jedynej formy organizacji życia społecznego

13

.

Opozycję polityczną w Libii można podzielić na kilka grup:

Młodzież

Połowę populacji Libii stanowią osoby poniżej 15 roku życia. Młodzi ludzie

są najbardziej widoczną część demonstrantów, inicjatorami i siłą napędową
protestów antyrządowych jednoczącą się poprzez portale społecznościowe.
Młodzież libijska przez długi czas popierała reżim M. Kaddafiego, jednak w
związku z zapowiedzią likwidacji autonomii organizacji studenckich, odwróciła się

od przywódcy

14

.

Armia

Armia poniosła największą cenę polityczną rządów M. Kaddafiego. Jej

wpływy w państwie przejęły komitety rewolucyjne

15

. Od 1987 r. narastały

sygnały niezadowolenia wśród oficerów w związku z zapowiedziami
M. Kaddafiego zastąpienia armii zawodowej – ludową. Obecnie libijska armia jest
podzielona: część jednostek przeszła na stronę rebeliantów, część pozostaje
wierna M. Kaddafiemu – zwłaszcza elitarna jednostka dowodzona przez jego syna

Chamisa. Warto zwrócić uwagę na możliwość odrodzenia ruchu Unii Wolnych
Oficerów, który wyniósł M. Kaddafiego do władzy. Funkcjonuje on nadal, licząc
ponad 1000 członków, z których wielu od dawna sprzeciwia się obecnemu
systemowi politycznemu. Członkowie ruchu są obecni nie tylko w strukturach

11

Szerzej patrz: D. Madeyska, Historia współczesna świata arabskiego, Wydawnictwa

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008; After Gaddafi. How does a country
recover from 40 years of destruction by an unchallenged tyrant?, <www.newsweek.com>
z 27 lutego 2011 r.

12

D. Madeyska, dz. cyt.

13

M. Theodoulou, dz. cyt.

14

Opposition to Qadhafi, dz. cyt.

15

Tamże.

armii, ale mogą też stanowić polityczną alternatywę dla reżimu, bazując na
odrodzeniu wartości i ideałów arabskiego nacjonalizmu

16

.

Opozycja muzułmańska

Program polityczny M. Kaddafiego przewidywał m.in. wprowadzenie

szariatu. Tradycyjny establishment religijny początkowo poparł ten postulat,
jednakże szybko zaczął kontestować działania przywódcy, oskarżając go o zbyt

duże aspiracje. M. Kaddafi sprzeciwił się tradycyjnej roli ulemów

17

, twierdząc, że

każdy, kto zna arabski, może zrozumieć Koran. Ponadto, libijski przywódca
zaczął rościć sobie prawo do roli mudżtahida

18

. M. Kaddafi dążył w ten sposób do

interpretowania Koranu w świetle współczesnych uwarunkowań i aktualnych
potrzeb. Jego obstawanie przy konieczności marginalizacji muzułmańskiego
komentarza i nauk oraz ograniczenia źródeł prawa do Koranu wzbudziło
zaniepokojenie w świecie muzułmańskim

19

. Ponadto interpretacja islamu

w wykonaniu M. Kaddafiego była uważana za radykalną. W 1977 r. libijski
przywódca podjął kolejne kontrowersyjne działania – zmiany kalendarza

muzułmańskiego. Zszokowani tym ulemowie oskarżyli go o herezję. Oskarżając
ulemów o opowiadanie się po stronie wyższych klas społeczeństwa, M. Kaddafi
ostrzegł ich przed ingerencją w politykę państwa. Ataki przywódcy na tradycyjny
establishment religijny zaowocowały erozją ich dotychczasowego statusu, a tym
samym wyeliminowaniem opozycji sprzeciwiającej się dokonywanym przez reżim
zmianom. Oprócz sporów z tradycyjną hierarchią religijną, M. Kaddafi popadł
w

długotrwały

konflikt

z

Bractwem

Muzułmańskim

i

innymi

fundamentalistycznymi ugrupowaniami, których członkowie wyemigrowali
z kraju, albo zeszli do podziemia

20

. W związku z tym radykałowie

muzułmańscy nie odgrywają w szeregach opozycji libijskiej widocznej
roli. Może się to jednak zmienić z upływem czasu, wraz z napływem bojowników
z zewnątrz i powrotem liderów z emigracji. W tym kontekście wspomnieć należy
o Libijskiej Muzułmańskiej Grupie Bojowej (LIFG). Powstała w latach 90.
w Afganistanie, w 2007 r. przyłączyła się do Al-Kaidy. Dla ruchu Osamy bin

16

G. Joffe, Libya's hunt for a Gaddafi alternative, <www.bbc.co.uk> z 1 marca 2011 r.

17

Ulemowie (od arab. alim) – znawcy prawa muzułmańskiego (szariatu).

18

Mudżtahid – muzułmański uczony uprawniony do interpretowania muzułmańskiego

prawa (szariatu) i korzystający w praktyce z możliwości idżtihadu (twórczej interpretacji
szariatu).

19

Opposition to Qadhafi, dz. cyt.

20

Tamże.

Ladena libijscy bojownicy stanowili istotne wsparcie zarówno w walce w
Afganistanie i Pakistanie, jak i w konflikcie irackim. Ruch Al-Kaidy posiada
ogromne zaufanie wobec zdolności militarnych Libijczyków, a także ich metod
treningowych i zaplecza logistycznego

21

. Nieprzypadkowo (choć na wyrost) to Al-

Kaidę M. Kaddafi oskarżył o zainicjowanie rebelii

22

. Al Kaida Muzułmańskiego

Maghrebu (Al Qaeda Organization in the Islamic Maghreb – AQIM) potępiła
ostatnie działania M. Kaddafiego i wezwała muzułmańskich teologów,

duchownych i dziennikarzy do wsparcia rebelii. Dżihadyści mogą wykorzystać
pogłębiający się chaos i walki między Libijczykami do rekrutacji nowych członków
i potencjalnych terrorystów. Wiele wskazuje na możliwość odrodzenia się LIFG.
Możliwe są również deklaracje powoływania lokalnych emiratów, jak miało to
miejsce w położonej w Cyrenajce Dernie

23

. Ekstremistów muzułmańskich

dodatkowo sprowokuje międzynarodowa interwencja wojskowa, jeśli nie uzyska
aktywnego i widocznego wsparcia państw arabskich i jeśli skutkować będzie
licznymi ofiarami wśród ludności cywilnej

24

.

Opozycja na emigracji

Ugrupowań opozycyjnych poza Libią jest ok. 20 – są podzielone pod

względem ideologicznym (socjaliści, monarchiści, liberałowie i fundamentaliści
muzułmańscy) i nieefektywne. Łączy je wyłącznie pragnienie obalenia reżimu
M. Kaddafiego. Problemem libijskich liderów emigracyjnych jest przede
wszystkim brak rozpoznawalności w kraju i legitymacji społecznej do
przewodzenia opozycji – zbyt długo przebywali poza Libią. Jedną
z najważniejszych organizacji jest stworzony w 1981 r. Narodowy Front
Wybawienia Libii (NFSL), któremu przewodził były ambasador Libii w Indiach

Jusuf al-Magariah, a obecnie na jego czele stoi

Ibrahim Abdulaziz Sahad

. NFSL

wzywa do demokratyzacji państwa. W 2005 r. wziął udział w Narodowej
Konferencji Libijskiej Opozycji w Londynie. W 1982 r. powstała Libijska
Organizacja Wyzwolenia, na jej czele stał Abdul Hamid Bakkusz. Al Burkan to

21

Więcej zob.: M. Knights, Baby boomers. A New generation of Libyan jihadists, “Jane’s

Intelligence Review”, marzec 2008, s. 22-25.

22

I. Black, Libya rebels rejects Gaddafi’s al-Qaida spin, <www.guardian.co.uk>

z 1 marca 2011 r.

23

Tamże.

24

R. Vassallo, Libya after Gaddafi – how do tribes hold key to power?

<www.maltatoday.com.mt> z 3 marca 2011 r.

z kolei tajna organizacja stosująca przemoc, która powstała w 1984 r. i jest
odpowiedzialna za zabójstwa libijskich urzędników.

W lutym 2011 r. minister sprawiedliwości Mustafa Abdel Dżalil zrezygnował

ze stanowiska w proteście przeciwko stosowaniu przemocy wobec
demonstrantów i powołał tymczasową Narodową Radę Libijską z siedzibą
w Bengazi. Reprezentuje ona wszystkie regiony i siły polityczne w Libii. Rada

ogłosiła się jedynym legalnym organem reprezentującym obywateli Libii i libijskie
państwo.

5

marca

2011

r.

Rada

powołała

Zespół

Wykonawczy

z Mahmudem Dżebrilem na czele, Omarem Haririm jako szefem sił zbrojnych
i Alim al-Essawim jako ministrem spraw zagranicznych. Działania na rzecz
stworzenia rządu tymczasowego zyskały poparcie ambasadora Libii w Stanach
Zjednoczonych Alego Sulejmana Audżali’ego oraz zastępcy ambasadora tego
kraju przy ONZ Ibrahima Omara ad-Dabaszi’ego. Widać wyraźnie, że w składzie
Rady znalazły się przede wszystkim osoby związane do niedawna z reżimem
M. Kaddafiego, co w przyszłości może utrudniać uzyskanie legitymacji społecznej

(co pokazują przykłady Tunezji i Egiptu)

25

.

10 marca 2011 r. Francja uznała Radę za prawomocnych reprezentantów

kraju

26

. 15 marca br. w Paryżu z Mahmudem Dżibrilem rozmawiała sekretarz

stanu USA Hillary Clinton. 23 marca br. został on mianowany przez powstańczą
Narodową Radę Libijską szefem rządu tymczasowego.

28 marca br. drugim – po

Francji – państwem, które uznało Narodową Radę Libijską za jedynego
przedstawiciela Libii został Katar.

25

J. Northam, Who’ll fill void if Gadhafi falls? U.S. wishes it knew, <www.npr.org>

z 2 marca 2011 r.

26

Więcej zob.: P. Alfroy, A diplomatic blow to Gathafi: France recognises Libya rebels,

<www.middle-east-online.com> z 10 marca 2011 r.