R

ozwój gospodarczy Europy spo-

wodował konieczność zastąpie-

nia brakteatów „grubą” monetą
srebrną. Wzorem były grosze tu-
rońskie, według których Wacława II
czeski z końcem XIII stulecia rozpo-
czął emisję groszy praskich. Ich pro-
dukcja była możliwa dzięki odkryciu
bogatych złóż srebra w Kutnej Horze,
gdzie produkowano te pięknie za-
projektowane monety. Królowie
Czech bili je do 1547 roku, syste-
matycznie obniżając ich stopę men-
niczą. Produkowane w wielkich ilo-
ściach grosze praskie opanowały
rynek pieniężny Europy Środkowo-
-Wschodniej i zapewniły emitentom

p

olski pieniądz

p r z e z w i e k i

Historia pieniądza jest nader ciekawa i po-

uczająca. Pieniądz to nie tylko środek płatniczy.
To często obiekt tezauryzacji, miernik wartości,
ale i przedmiot, na którym umieszcza się
symbole władzy. Często moneta czy banknot
są nie tylko symbolem emitenta i jego pozycji,
ale i polityczną manifestacją. A każdy szczegół
umieszczony na pieniądzu ma swoje określone
znaczenie. Wreszcie pieniądz to cenne źródło
historyczne oraz wytwór rzemieślnika czy na-
wet popisującego się swym kunsztem artysty.
Na przykładzie monet można doskonale za-
obserwować zmieniające się mody w rzemiośle
i sztuce oraz przemiany gospodarcze.

Ale monety i banknoty to swoisty pryzmat,

dzięki któremu można mówić o historii, poli-
tyce, gospodarce, instytucjach bankowych
i handlowych, stosunkach społecznych i sztuce.

To także pretekst do snucia opowieści oby-
czajowych czy zgoła anegdotycznych. Ten
sposób traktowania pieniądza wypróbowa-
liśmy w marcu i kwietniu ubiegłego roku.
Opisywaliśmy wówczas perypetie finansowe
pierwszych Piastów. Najwyższy czas, by kon-
tynuować tę opowieść. Rozpoczynamy w miej-
scu, w którym przerwaliśmy − w XIII stuleciu.
W kolejnych siedmiu odcinkach zaprezentu-
jemy losy polskiego pieniądza i zawiłości gos-
podarcze naszego kraju do upadku Polski
w XVIII wieku. Liczymy, że cykl zostanie życz-
liwie przez Państwa przyjęty. Czekamy na
uwagi, komentarze i pomysły.

Cykl „Polski pieniądz przez wieki” nie mógł -

by powstać bez wsparcia finansowego i me-
rytorycznego Narodowego Banku Polskiego,
za co serdecznie dziękujemy.

Monetarnie po raz drugi

Grosz znaczy

gruby

1

Wybijanie monet.

Fresk z klasztoru św. Barbary

w Kutnej Horze

Grosz praski Wacława II.

Awers (z prawej):

WENCEZLAVS SECUNDUS

DE. GRATIA. REX.

BOHEMIE (Wacław II

z łaski bożej

król Czech).

Rewers (z lewej):

GROSSI.

PRAGENSES

(grosze praskie)

2

duże dochody, bowiem ich wartość
była wyższa niż koszty produkcji.
Z grzywny praskiej miano wybijać
64 monety po 3,9 g każda, w rze-
czywistości były one jednak nieco

lżejsze. Prócz grosza Wac-
ław II emitował parwusy,
czyli pieniądz zawierający 1/12 srebra
zawartego w groszu.

W Polsce grosze praskie

stały się oficjalną monetą
po objęciu tronu kra-
kowskiego przez Wac-
ława II. Po jego śmierci
dominowały na rynku
przez cały XIV i XV wiek.

drewniana Polska
Władysława Łokietka

Kazimierz Wielki po śmier-

ci swego ojca Władysława

Łokietka w 1333 roku

objął tron polski. odzie -

dziczył również pań-

stwo w stanie głębo-

kiego wewnętrznego

kryzysu. Co prawda Ło-

kietkowi udało się przy-

wrócić instytucję monarchii,

lecz Królestwu Polskiemu

daleko było jeszcze

do pełnego zjed-

noczenia. W rę-

kach króla po-

zostawały je-
dynie Mało-
polska i Wiel-

kopolska połą-

czone kujawsko-

-brzeskim „pomos-

tem”. Poza władztwem

monarchy pozostawały Śląsk,
Pomorze gdańskie oraz Ma-
zowsze. Równocześnie mocno
dawały o sobie znać lokalne
partykularyzmy. Nieuregulo-
wane pozostawały także sto-
sunki z Czechami i zakonem
krzyżackim.

by skonsolidować państwo

oraz zapewnić mu bezpie-
czeństwo, Kazimierz musiał
przeprowadzić wiele głębokich

zmian – zarówno w sferze polityki
zagranicznej, jak i stosunków praw-
nych, ekonomicznych i militarnych.
Reformy miały wymierną cenę. Samo
wykupienie od Luksemburczyków
praw do tronu polskiego kosztowało
gigantyczną kwotę 20 tys. kop groszy
praskich. Stąd wielki wysiłek włożony
przez króla Kazimierza w rozwój eko-
nomiczny Polski. Cel był jeden – za-
pewnienie stałego dopływu gotówki
do królewskiego skarbca.

P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o

Kazimierz Wielki wg Jana Matejki

ŁOKIeTKOWe deNARy

Czeskie reformy wywarły prze-

możny wpływ na polski system
monetarny. Władysław Łokietek,
choć przyjął lżejszą od praskiej
grzywnę krakowską (198 g), bił
monety tak, aby 12 denarów ra-
chowało się na grosza, co czyniło
system krakowski podobnym do
przypadało praskiego. Monety
Łokietka z czasem stawały się coraz
mniejsze i lżejsze − na jeden grosz
16 denarów.

KRóLeWsKI duKAT

W 1320 roku Władysław Łokietek wybił dukata – pierwszą złotą

polską monetę. Z powodu niewielkiej emisji nie miał znaczenia gospo-
darczego. Władca wyprodukował ją zapewne, aby uczcić swoją koronację
– tak przynajmniej sądzi część badaczy. Szczególnego charakteru dukata

dowodzi już sam kruszec, z którego go wybito. Równie istotny
okazał się jego wygląd. Na awersie umieszczono króla Władysława
zasiadającego na majestacie z koroną na głowie, berłem i jabłkiem.
Wizerunek ten jest oparty na pieczęci majestatowej monarchy.
Na rewersie monety umieszczono św. Stanisława w stroju pon-
tyfikalnym (patrona zjednoczenia), który zdaje się błogosławić
monarchę i jego zbożne dzieło. Jest to wyraz kultu świętego
oraz jego patronatu nad koronacją Łokietka.

Część badaczy uważa, że Łokietkowy dukat został wybity

w związku z uroczystościami jubileuszowymi ku czci św. Stanisława
w 1330 roku. Przy tej okazji pielgrzymi składali datki w złocie na
krucjatę przeciwko Tatarom i Litwinom. Zebrany kruszec miał
posłużyć właśnie do wybicia pierwszego polskiego pieniądza,
który swoją kontynuację znajdzie dopiero w XVI stuleciu.

Dukat Władysława Łokietka.

Awers (góra): WLADISLAVS.

DI. G. REX (Władysław

z bożej łaski król).

Rewers (dół): S. STANISLAVS.

POLE (św. Stanisław)

Władysław Łokietek wg Jana Matejki

3

byszy z przeludnionych terenów Eu-
ropy Zachodniej. Regulo-
wano również stosunki
w istniejących już
wsiach. W jednych
i drugich rządzić mia-
ło prawo niemieckie.
dawało ono osadni-
kom prawo do samo-
rządu i wolności osobis-
tej. dodatkową zachęta była
wolnizna, czyli zwolnienie
na określony czas osad-
ników ze świadczeń na
rzecz właściciela. Na krót-
szą metę zmniejszało to wpływy

do skarbu, lecz po
udanej lokacji
wsi dochody
z nadwyżką
pokrywały tę
stratę. Począt-
kowo korzys-
tający z prawa
niemieckiego płacili
królowi tylko kolektę.
była to nadzwyczajna
danina pieniężna, pła-
cona okazjonalnie, np.
gdyby przyszło wyku-
pywać króla z niewoli,
odzyskiwać zagarniętą
przez nieprzyjaciela
część kraju lub gdyby
władca miał okazję do
zakupu jakiegoś tery-
torium. Kolekta miała

więc charakter wsparcia finansowego
dla monarchy. Kazimierz zdecydował
się na wprowadzenie stałego po-
datku gruntowego płaconego przez
posiadaczy ziemskich. Nowy podatek
zwany poradlne wynosił 12 gr z łana.

Za akcją osadniczą szła lokacja

miejska, czyli reforma stosunków
miejskich. Część miast zakładano od
zera (na tzw. surowym korzeniu),
część w istniejących osadach. W obu
przypadkach miasta otrzymywały
nowy ustrój, gwarantujący samorząd
oraz wolność osobistą. Prawo miejskie
dokładnie określało zobowiązania
miasta wobec jego właściciela – króla.
Zagęszczenie sieci miejskiej oraz ściąg-
nięcie do Polski mieszczan - osadni-
ków z własnym kapitałem przy jed-

noczesnym ukróceniu rozbojów na

drogach zaowocowało rozwo-

jem handlu. Kazimierz za-

rabiał nie tylko na podat-

kach, ale również na

cłach i mytach pobiera-
nych od kupców podró-

żujących ze Wschodu na

Zachód Europy. Z woli kró-

la wystawiano wiele przy-

wilejów lokacyjnych. Mogło to

doprowadzić do sy-
tuacji, w której co
prawda liczba miast
wzrośnie, lecz będą to

ośrodki małe i słabe. Niekiedy

takie zagęszczenie miało

sens. Takim przykła-

dem może być Kra-

ków. Stołeczny gród
niewątpliwie był

wspierany przez kró-

la kolejnymi przywi-

lejami i nadaniami. Jed-

nocześnie na polecenie

monarchy nieopodal murów stolicy
powstały dwa nowe ośrodki miejskie
− Kazimierz i Kleparz. Miasta te nie
tyle miały być konkurencją dla stolicy,
ile przechwytywać jej nadwyżkę lud-
nościową.

Król Kazimierz zadbał również

o ochronę swoich interesów w hand-
lu tranzytowym. Przez jego królestwo
prowadził ważny dla funkcjonowania
całej Europy tranzyt miedzi węgier-
skiej, która przez gdańsk trafiała

Król inwestor

W kronice katedralnej krakowskiej

zanotowano, że za czasów tego króla
[Kazimierza Wielkiego] w lasach, ga-
jach i dąbrowach tyle założono wsi
i miast, ile bodaj nie powstało kiedy
indziej w Królestwie Polskiem. Nie-
wątpliwie monarcha doceniał korzyści
płynące z rozwoju miast i osad. Mógł
pobierać z nich podatki oraz miał
udział w zasądzanych przez miejscowe
sądy grzywnach.

Na terenach wiejskich i dotych-

czasowych nieużytkach prowadzono
akcję kolonizacyjną. Powstawały
nowe wsie zasiedlane przez przy-

P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o

Kwartniki Kazimierza

Wielkiego. Awers (powyżej):

MONETA KAZIMI (moneta

Kazimierza). Rewers (poniżej):

REGIS POLONIE (króla Polski)

KWARTNIK RusKI

Przyłączenie Rusi Czerwonej do Polski zaowocowało wybiciem pieniądza

dla tej prowincji królestwa. Monety z wyobrażeniem lwa wybijane będą
także przez następców Kazimierza Wielkiego – Ludwika Węgierskiego
czy Władysława Jagiełłę. Na uwagę zasługują jeszcze inne monety ruskie
Kazimierza Wielkiego – denary zwane pułami, które są pierwszymi
polskimi monetami miedzianymi.

KWARTNIKI, CzyLI PóŁgROsze

Kwartniki były podstawową monetą Kazimierza

Wielkiego. Cztery kwartniki miały wartość 1 skojca,
dlatego jedna moneta określana była mianem
kwartnika. Z czasem pojawiła się dla niej inna
nazwa, półgrosz, ponieważ dwa kwartniki sta-
nowiły równowartość grosza. Półki, bo i tak je
zwano, na długi czas stały się najbardziej popu-
larnymi polskimi monetami.

Kwartniki ostatniego Piasta nie utrzymały

stopy menniczej. Zamiast 1,36 g srebra zawierały
tylko 0,88 g tego kruszcu. Wynikła z tego zmien-
ność kursu wobec grosza praskiego, który wynosił
odpowiednio 1:4. Władca tymczasem utrzymywał
kurs przymusowy o połowę niższy. Przymus ten
nie utrzymał się i nawet sam król domagał się
opłat w dobrych groszach praskich lub za od-
powiednią dopłatą w kwartnikach, zamiast 96
– 120 monet krajowych.

Kwartniki ruskie

Kazimierza Wielkiego

4

na rynki flandryjskie. W drugą stronę
wożono przede wszystkim sukna.
oczywiście polscy mieszczanie chcieli
mieć swój udział w tych intratnych
przedsięwzięciach. Już w 1306 roku
Kraków otrzymał od Władysława
Łokietka bezwzględne prawo składu
na miedź. Zatem przynajmniej
teoretycznie miasto przejmowało
dostawy węgierskiej miedzi, prowa-
dząc je dalej własnym transportem.
Kupcy krakowscy zarabiali więc na
pośrednictwie. Z czasem Krakowowi
wyrósł potężny konku-
rent – krzyżacki Toruń.
by odsunąć torunian
od handlu miedzią,
w 1344 roku Kazi-
mierz Wielki wyzna-
czył im granicę, do
której mogli prowa-
dzić interesy. Two-
rzyły ją Kraków,
Wiślica, Sando-
mierz oraz Lublin.
Toruński kupiec
naruszający po-
wyższe ograni-
czenia ryzyko-
wał konfiskatę
całego towaru.

Podobną politykę Kazimierz pro-

wadził na Wschodzie. Rynek ruski
był bardzo chłonny, więc interesy
w pasie nadgranicznym kwitły. Król,
dbając o interesy swojego miesz-
czaństwa, praktycznie zamknął ten
kierunek handlowy dla obcych. Wy-
jątek zrobił tylko dla kupców z księ-

stwa świdnickiego. była to niejako
nagroda za zawarcie przez miejs-
cowego księcia sojuszu z Polską.
Handel stał się więc tutaj w pewnym
sensie instrumentem polskiej polityki.

Białe złoto

Rządy Kazimierza Wielkiego to

czas intensywnego rozwoju górnict-
wa. Król chętnie wydawał zgodę
na poszukiwania górnicze. Zwalniało
go to z prowadzenia poszukiwań
własnym sumptem, a jednocześnie

gwarantowało kontrolę nad ewen-
tualnym wydobyciem. Królowi szcze-
gólnie chyba zależało na znalezieniu
złóż złota i srebra – dzięki temu nie
musiałby go kupować i sprowadzać
z zagranicy. Mógłby też bić własną
monetę.

o ile król liberalnie podchodził

do wydobycia kruszców, o tyle ina-

czej traktował wydobyci soli. odkryta
w połowie XIII wieku sól kamienna
w bochni i Wieliczce była przed-
miotem ścisłego monopolu królew-
skiego (regale). Tylko monarcha de-
cydował, jak, kiedy oraz ile soli moż-
na wydobyć. ustalał również urzę-
dową cenę na sól oraz bronił rynku
wewnętrznego przed jej napływem
z zagranicy. Żupa krakowska − sta-
ropolskie „przedsiębiorstwo”, w któ-
rego skład wchodziły kopalnie soli
(żupy) w Wieliczce i bochni – była
największym „zakładem” w państwie
Kazimierza Wielkiego. Zatrudniała
kilka tysięcy ludzi i wydobywała kil-
kadziesiąt tysięcy ton soli rocznie.
To właśnie dochody ze sprzedaży
soli przez stulecia były jednym
z głównych źródeł stałych dochodów
polskich monarchów. Nic dziwnego,
że Kazimierz dbał o ten klejnot
w koronie. W 1368 roku wydał or-
dynację (statut) żupy, swego rodzaju
konstytucję salin w Polsce.

główny skład soli z żup krakow-

skich znajdował się w Krakowie,
a ordynacja Kazimierza Wielkiego
dokładnie regulowała uprawnienia
i powinności krakowskich kupców

solnych, zwanych prasoła-

mi. bardzo ważne miejsce

w polityce handlowej zaj-

mował wywóz soli za gra-

nicę królestwa. Kazimierz

przywiązywał wielką

wagę do eksportu soli

krakowskiej na Węgry.

Przede wszystkim cho-

dziło mu o napływ

do królewskiego

skarbca węgierskie-

go złota. był tylko

jeden problem −

Madziarzy mieli

własną sól. Kazi-
mierz nie dał za

wygraną – w 1354 roku uzyskał od
Ludwika andegaweńskiego przywilej
na eksport soli na Węgry i zatroszczył
się, by trafiała tam sól miałka (zwana
warzonką). była ona lepsza jako-
ściowo od soli pochodzącej z Sied-
miogrodu. Nadto przedsiębiorczy
Kazimierz zastosował bardzo no-
woczesną politykę protekcjonistycz-

P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o

Figury dawnych górników

wydobywających sól w Muzeum Żup

Krakowskich w Wieliczce

Statut Kazimierza Wielkiego dla żup krakowskich z 21 kwietnia 1368 roku regulujący zasady

wydobycia i sprzedaży soli

5

ną, a mianowicie dumping. Sól kra-
kowską sprzedawano Węgrom
znacznie poniżej kosztów produkcji
i transportu, pod jednym wszakże
warunkiem – zapłata będzie w złotej
monecie.

działalność Kazimierza Wielkiego

w sferze ekonomicznej i gospodar-
czej podporządkowana była stwo-

rzeniu skarbu królewskiego. Stąd
plan przebudowania całości obiegu
pieniężnego i oparcia go na monecie
kruszcowej – srebrnym groszu. Wy-
raźnie widać, że król konsekwentnie
wspierał osadnictwo na prawie nie-
mieckim oraz rozbudowywał i chronił
handel i górnictwo. Ta polityka przy-
niosła zamierzony efekt – szacuje
się, że pod koniec życia Kazimierza
do skarbca wpływało ok. 85 tys.
grzywien, co odpowiadało ówczesnej
równowartości tony złota.

Żydzi króla

Ważną rolę w realizacji królew-

skich projektów gospodarczych od-
grywali Żydzi. Kazimierz włożył wiele
wysiłku w to, by zwiększyć wpływy
do królewskiego skarbca z tytułu
różnego rodzaju podatków, danin,
opłat i innych świadczeń. uspraw-
nienie ściągalności tych wszystkich

zobowiązań wymagało
zatrudnienia specjalis-
tów, którzy byli w stanie
zapewnić ich sprawne
egzekwowanie. a tych
król musiał szukać prze-
de wszystkim wśród ży-
dowskich bankierów
i kupców. odwdzięczył
się im przywilejami po-
zwalającymi Żydom na
trudnienie się handlem,
lichwą i gwarantującymi
bezpieczeństwo osobis-
te oraz poszanowanie
miejsc kultu i cmentarzy.
Król określił wysokość
maksymalnego opro-
centowania pożyczek
niezabezpieczonych nie-
ruchomością – od jednej
grzywny maksymalnie
można było tygodnio-
wo naliczyć procent
w wysokości 1 gr (Wiel-
kopolska) lub pół grosza

(Małopolska). było to dużo, bo
w pierwszym wypadku oprocento-
wanie wynosiło 108 proc. rocznie!
Przywilej generalny Kazimierza Wiel-
kiego był później potwierdzany przez
kolejnych polskich władców do
upadku Rzeczypospolitej.

Szczególnie ważną rolę w zawia-

dywaniu żupą krakowską odgrywał
jej zwierzchnik – żupnik krakowski
mianowany przez króla. do jego
obowiązków należało zapewnienie
właściwego funkcjonowania kopalni.
Przede wszystkim odpowiadał za
zbyt soli, czyli za wpływy z handlu
do królewskiego skarbca. Z punktu
widzenia interesów króla i państwa
była to ważna funkcja. Na to odpo-
wiedzialne stanowisko monarcha
powołał w 1368 roku członka kra-
kowskiej gminy żydowskiej Lewkę,
syna Jordana, jednocześnie królew-
skiego wierzyciela.

Koniec pewnego projektu

System gromadzenia środków

w skarbcu królewskim na potrzeby
państwa powoli demontowali na-
stępcy Kazimierza – Ludwik ande-
gaweński i pierwsi Jagiellonowie.
Ich ustępstwa i ograniczenie (wręcz
likwidacja) kolejnych obciążeń, któ-
rym podlegał dotychczas stan ry-
cerski, były podyktowane głównie
względami politycznymi. Ludwik,

P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o

Ludwik Węgierski

wg Jana matejki

gROsz KRAKOWsKI

grosze praskie dominowały na polskim rynku

pieniężnym, dlatego Kazimierz Wielki, realizując
hasło ujednolicenia monety w swoim królestwie,
bezpośrednio nawiązał do monet czeskich.
W 1367 roku wypuścił grubszą monetę – grosz

krakowski o wadze 3,26 g. Kształt pieniądza
ostatniego Piasta wyraźnie nawiązywał do cze-
skiego wzorca. Na awersie została zachowana
korona i podwójny otok, a na rewersie piastowski
orzeł zastąpił lwa.

Monety krakowskie nie przynosiły monarsze

dochodu, jedynie straty. Spowodowane to było
koniecznością sprowadzania srebra z zagranicy
lub przebijania groszy praskich. Tak czy
inaczej, król zaniechał nieopłacalnej pro-
dukcji, a będące w obiegu grosze kra-
kowskie zostały z czasem wyłapane
i przebite na bardziej dochodowe
kwartniki.

Grosz krakowski Kazimierza Wielkiego. Awers (z prawej):

KAZIMIRVS. PRIMVS DE. GRATIA. REX. POLONIE

(Kazimierz I z bożej łaski król Polski). Rewers (z lewej):

GROSSI. CRACOVIENSES (grosze krakowskie)

Monety Ludwika Węgierskiego

Jadwiga i Władysław
Jagiełło byli monar-
chami z obioru. Stąd
chęć kupienia wybor-
ców i ich lojalności.
Zarówno andegawen,
jak i Jagiełło musieli
dodatkowo zapewnić
tron swoim potom-

kom. To kosztowało ich kolejne
ustępstwa. Symbolem tego kup-
czenia może być przywilej koszycki
z 1374 roku. Ludwik Węgierski lekką
ręką obniżył dotychczasowy wymiar
poradlnego (12 gr za łan) do wy-
miaru wręcz symbolicznego – 2 gr.
W ten sposób bardzo uszczuplił
dochody państwa. Niedługo potem

Przywilej koszycki, wystawiony prze Ludwika Węgierskiego w 1374 roku

Grosze Jadwigi (powyżej) oraz kwartniki (tzw. trzeciaki)

Władysława Jagiełły (po prawej)

Jadwiga Andegaweńska, mal. Marcello Bacciarelli

Władysław Jagiełło

wg Jana Matejki

6

P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o

7

(w 1381 roku) podobne zwolnienie
uzyskało duchowieństwo świeckie.
Klasztory płaciły nieco więcej, bo
4 gr z łana (wcześniej 24 gr). Prócz
tego powinny dawać stację królowi
lub jego urzędnikom. Z biegiem
czasu zamieniono ten obowiązek
na opłatę stacyjną.

Pustki w skarbie powodowały, że

monarcha musiał prosić szlachtę
o nadzwyczajne podatki. Pierwszy
z nich uchwalono w 1404 roku
w związku z zamierzonym wykupem
ziemi dobrzyńskiej z rąk krzyżackich.
Kolejne nadzwyczajne podatki uchwa-
lano podczas wojny trzynastoletniej.

Z kolei Jagiellonowie na szeroką

skalę prowadzili rozdawnictwo dóbr
królewskich, budując w ten sposób
własne stronnictwo polityczne. Nie-
zwykle kosztowne dla skarbu pań-
stwa były wojny. Stąd powszechna
praktyka zastawiania przez króla
dochodów z dóbr królewskich. Za-
stawiano również dochody z miast.
było to niebezpieczne, bowiem mo-
gło doprowadzić do utraty kontroli
władcy nad zastawionymi nieru-
chomościami. Zaledwie kilka dekad
od śmierci Kazimierza Wielkiego
państwo ponownie znalazło się
w opłakanej sytuacji finansowej.

jagiellonowie biją monety

Władysław Jagiełło rozpoczął dzia-

łalność menniczą od bicia denarów,
na których zamiast polskiego orła
pojawia się podwójny krzyż Jagiel-
lonów. Emitowano także półgrosze
oraz kwartniki, które liczyły ćwierć
grosza, nie zaś, jak dotychczas,
ćwierć skojca. Z czasem orzeł po-
wraca na monety, ale jednocześnie
następuje ich deprecjacja, co od
razu przełożyło się na cenę grosza.
Zamiast 12 denarów płacono 16,
a z czasem 18. Tym samym półgrosz
był warty 9 denarów, a mały kwartnik
3 denary. Stąd jego nazwa trzeciak
bądź ternar.

Praktyka ciągłego pogarszania

pieniądza wywoływała falę krytyki.
Jagiełło musiał przed nią ustąpić
i w 1414 roku zamknął dochodową
dla siebie mennicę krakowską. ale
już dwa lata później we Wschowie

zaczęła działalność kolejna mennica.
Niedługo potem szlachta wymusiła
na władcy przyrzeczenie, że bez
zgody rady nie będzie wydawał za-
rządzeń związanych ze sprawami
monetarnymi. Jednak król specjalnie
się tym nie przejął i w 1431 roku
w Krakowie rozpoczął produkcje
denarów z lichego srebra. Krytykował
to biskup krakowski Zbigniew oleś-
nicki, ale po wstąpieniu na tron
Władysława Warneńczyka nie miał
nic przeciwko dalszej produkcji nie-
pełnowartościowego pieniądza.
Rocznie bito ok. 40 mln tych monet,
co jak na ówczesne możliwości było
sumą astronomiczną.

MONeTA jAKO źRódŁO

W NAuCzANIu HIsTORII

Pieniądz jest źródłem historycznym, które wiele mówi o stosunkach gos-

podarczych i politycznych. umieszczone na nim symbole świadczą o politycznych
dążeniach i ambicjach emitenta. W odróżnieniu od poprzedniego okresu,
kiedy z brakteatów niewiele można było odczytać, teraz wyobrażenia
i symbole są wyraźne i dokładne. Warto po nie sięgnąć i dokonać ich analizy.

zadania:
1. opisz sposób przedstawienia monarchy, wymień atrybuty władzy

umieszczone na dukacie Władysława Łokietka i kwartniku krakowskim
Kazimierza Wielkiego (str. 2 i 3) i zastanów się nad celowością właśnie
takiego ukazania władcy.

2. Wyjaśnij powód umieszczenia wizerunku św. Stanisława na dukacie

Władysława Łokietka (str. 2).

3. Na podstawie prezentowanych tekstów wyjaśnij genezę reformy gro-

szowej przeprowadzonej w Europie w XIII – XIV stuleciu.

4. Przyjrzyj się groszowi praskiemu Wacława II (str. 1) i groszowi kra-

kowskiemu Kazimierza Wielkiego (str. 3). Wskaż podobieństwa
i powiedz, dlaczego ostatni Piast na polskim tronie produkował
pieniądz łudząco podobny do monet czeskich.

5. Wyjaśnij rolę napisów i symboli umieszczonych na kwartnikach ruskich

Kazimierza Wielkiego (str. 3) i Władysława Jagiełły (str. 6).

6. Wskaż różnice w prezentowanych monetach królewskich i pieniądzach

miast Prus Królewskich (str. 7) w XV wieku. Z czego mogły one wynikać?

Odpowiedzi umieścimy na naszej stronie internetowej

www.mowiawieki.pl

Siła nabywcza

w okresie groszowym

(ceny z okolic Krakowa

z 1396 roku)

kozioł wykastrowany – 6 gr
zając – 2 gr
kogut młody – 1 gr
korzec cebuli – 1 gr
korzec grochu – 2 ½ gr
funt pieprzu – 8 gr
funt szafranu – kopa groszy
funt cynamonu – 2 ½ gr
kamień węgorzy – 8 gr
2 postawy (72 łokcie) sukna
macheckiego – 26 grzywien
szerokich groszy praskich

P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o

8

P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o

P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o

„Polski pieniądz przez wieki” jest przygotowywany przez zespół redakcyjny

Magazynu Historycznego „Mówią wieki” przy współpracy z Narodowym bankiem Polskim

Konkurs dla czytelników

Zapraszamy do udziału w konkursie wiedzy numizmatycznej.

Na dziesięć osób, które udzielą prawidłowych odpowiedzi, czekają nagrody książkowe.

Pytania konkursowe:

Jak nazywano brakteaty Bolesława Krzywoustego z umieszczonym na nich wizerunkiem św. Wojciecha?

W którym roku wyemitowano pierwszy polski pieniądz papierowy?

odpowiedzi (z dopiskiem: konkurs „Polski pieniądz przez wieki” nr 3) prosimy nadsyłać do 15 lipca 2010 roku na adres:

Redakcja „Mówią wieki”, ul. grzybowska 77, 00-844 Warszawa.

Lista zwycięzców zostanie opublikowana na stronie internetowej www.mowiawieki.pl

Z czasem denarów było na tyle

dużo, że kupcy nie chcieli ich przyj-
mować. Efektem były regulacje usta-
nawiające ich przymusowy kurs. Mo-
nety miały stanowić równowartość
półgrosza. by nie pogarszać sytuacji,
zamknięto mennice. ale wkrótce znów
je otwarto − wojna trzynastoletnia
z zakonem krzyżackim finansowana
była w części właśnie z uruchomionej
w 1456 roku mennicy krakowskiej.
Monarcha emitował liche, ale do-

chodowe denary oraz półgrosze ko-
ronne (mniejsze i lżejsze niż monety
Jagiełły). Zwano je piorunkami − od
podskarbiego królewskiego Piotra
z Kurozwęk o przezwisku Piorun.
Kurozwęcki na produkcji menniczej
zbił zresztą wielki majątek, za co
powszechnie był krytykowany, ale
stanowiska nie stracił.

Rafał jaworski

Wojciech Kalwat

fotografie montet oraz zdjęcia na stronie 4

pochodzą ze zbiorów Wojciecha Kalwata

Mennictwo miast pruskich

Sojusznikiem Kazimierza Jagiellończyka w wojnie trzynastoletniej były

silne gospodarczo miasta pruskie. Poniosły one duże koszty wojenne,
ale za pomoc uzyskały wiele przywilejów, m.in. prawo wybijania własnego
pieniądza. od 1457 roku gdańsk, a później Elbląg i Toruń, mogły
emitować własne monety. Prócz herbu i nazwy miasta umieszczano na
nich herb Prus Królewskich lub znaki heraldyczne Kazimierza Jagiellończyka.
Wybite wówczas szelągi były gorsze zarówno od polskich półgroszy, jak
i szelągów krzyżackich. Ich zadaniem, prócz subsydiowania wojny, było
zastąpienie monety krzyżackiej.

Szelągi miast pruskich (od lewej): Elbląga, Gdańska i Torunia. Na rewersach widoczne są

herby miast

Denary Kazimierza

Jagiellończyka

Kazimierz Jagillończyk

wg Jana Matejki