2014-05-27

1

Psychologia starzenia się

dr Jacek Kozłowski

[e-mail]

Kurs: Psychologia kliniczna osób niepełnosprawnych

Proponowana literatura:

Stuart-Hamilton, I. (2006

). Psychologia starzenia się. Poznań: Zysk i S-ka

Wydawnictwo.

Steuden, S. (2012

). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa:

Wydawnictwo naukowe PWN.

2014-05-27

2

Definicje starzenia się

Starzenie się – zmiany pojawiające się wraz z wiekiem, szczególnie te

występujące po okresie adolescencji (często oceniane negatywnie).

Uniwersalne

cechy starzenia się – w pewnym stopniu dotykają wszystkich

ludzi starszych (np. zmarszczki na skórze) → pierwotne starzenie się

Prawdopodobne (możliwe) cechy starzenia się – mogą wystąpić, ale nie

muszą (np. artretyzm) → wtórne starzenie się

Oznaki starzenia się mogą być zarówno fizyczne, psychologiczne, jak i

społeczne (wycofanie z ról społecznych). Definiowane są wiekiem
biologicznym, psychologicznym i

społecznym.

Periodyzacja starości

W literaturze psychologicznej nie ma jednolitego stanowiska odnośnie
kryteriów początków starości i jej periodyzacji.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) starość rozpoczyna się w 60.
roku życia i dzieli się na trzy okresy:

•

wczesną starość (60-74 lata) – w tym okresie większość osób zachowuje
sprawność fizyczną, psychiczną i jest samodzielna,

•

późną starość (75-89 lat) – w tym okresie u większości osób obserwuje się
znaczne ograniczenie sprawności psychofizycznej, wzrasta potrzeba
korzystania z pomocy medycznej oraz wsparcia innych osób w wykonywaniu
codziennych czynności,

•

wiek sędziwy, długowieczność (powyżej 90. roku życia) – znaczna część
osób długowiecznych charakteryzuje się większą sprawnością
psychofizyczną w porównaniu z grupą poprzednią (odnosi się to do osób,
które były sprawne we wcześniejszym okresie życia).

2014-05-27

3

Pozytywne aspekty starości

•

satysfakcja z przejścia na emeryturę,

•

zadowolenie z możliwości opieki nad dziećmi i wnukami,

•

możliwość dokonania zmian we własnym życiu,

•

większa zdolność wartościowania różnych sytuacji, rezygnacji z tych form
aktywności i celów, które nie sprawiają satysfakcji,

•

mądrość życiowa,

•

specyficzny, inny niż dotychczas wzorzec komunikacji miedzy małżonkami
(stają się sobie bardziej bliscy we wspólnocie, którą tworzą)

Negatywne aspekty starości

•

obniżenie się sprawności psychofizycznej (szybsza męczliwość, obniżenie
sprawności pamięci, wolniejsze tempo wykonywania prac, mniejsza
zdolność nabywania nowych umiejętności),

•

obniżająca się samodzielność i narastająca zależność od innych ludzi,

•

świadomość nadchodzącego kresu życia i związany z tym lęk,

•

konieczność dostosowania się do przemian społecznych, cywilizacyjnych i
kulturowych,

•

trudność w podtrzymaniu dialogu międzypokoleniowego,

•

utrata osób bliskich (członków rodziny, przyjaciół, znajomych),

•

narastanie dolegliwości chorobowych,

•

utrata poczucia bycia osobą użyteczną i potrzebną w związku z przejściem
na emeryturę

2014-05-27

4

Starzenie się fizjologiczne

Starzenie się fizjologiczne to proces nieunikniony, obejmujący wiele zmian o

charakterze inwolucyjnym, które można rozpatrywać na poziomie komórek,
narządów i układów.

Proces fizjologicznego starzenia się pociąga za sobą zmniejszanie się rezerwy

funkcjonalnej organizmu, a w efekcie zmiany w zakresie funkcjonowania

psychofizycznego

(mniejszą odporność immunologiczną, większą

podatność na stres, mniejszą zdolność adaptacji do zmieniających się
warunków otoczenia).

Osoby starsze różnią się między sobą pod względem tempa i obrazu starzenia

się, co wynika z odmiennych zadatków genetycznych, doświadczeń
życiowych i strategii adaptacyjnych.

W wymiarze biologicznym starość jest okresem, w którym procesy kataboliczne

przeważają nad anabolicznymi, a zachodzące zmiany o charakterze
regresyjnym są większe aniżeli procesy odnowy i regeneracji.

Starzenie się ciała

•

układ oddechowy – zmniejszona absorpcja tlenu,

•

układ sercowo-naczyniowy – serce słabnie, a elastyczność tętnic podnosi
zużycie energii niezbędnej do cyrkulacji krwi w organizmie (wydolność
sercowo-

naczyniowa przeciętnego 75-latka wynosi 70% tej

charakteryzującej 30-latka). Przyczyną obniżenia się sprawności bywają
zmiany miażdżycowe, mogące prowadzić do udarów i zawałów,
nadciśnienie, cukrzyca;

•

mózg – spadek wydolności układów oddechowego i sercowo-
naczyniowego, a także choroby krążeniowe (np. udar), ograniczają dostawy
tlenu i krwi do mózgu, a więc i energii niezbędnej do jego funkcjonowania,

•

układ nerwowy – większa potrzeba snu i odpoczynku, mniejsza aktywność
psychiczna, większa męczliwość, zawężenie zainteresowań, drażliwość,
obniżony nastrój, wolniejsze tempo wykonywania zadań, dłuższy czas
reakcji na bodźce otoczenia,

2014-05-27

5

Starzenie się ciała (kont.)

•

układ hormonalny – spadek stężenia hormonów płciowych (estrogenu i
progesteronu u kobiet oraz testosteronu u mężczyzn) oraz hormonu
wzrostu u obu płci,

•

układ trawienny – mniej efektywny w przetwarzaniu i wchłanianiu
substancji odżywczych,

•

układ moczowy – działanie wolniejsze i mniej wydajne w usuwaniu toksyn,

•

skóra – staje się sucha, pomarszczona, mniej elastyczna, pojawiają się
liczne przebarwienia,

•

włosy – siwieją, przerzedzają się, stają się cieńsze i łamliwe,

•

twarz

– ostrzejsze rysy, uboższa mimika,

•

kości – stają się bardziej łamliwe,

•

mięśnie – zmniejsza się ich masa i siła, niektóre zanikają, ruchy stają się
wolniejsze, chód mniej sprężysty, stawy ulegają zesztywnieniu, zmniejsza
się precyzja ruchów rąk.

Zmiany w zakresie narządów zmysłów

Wzrok

•

obniżenie zdolności akomodacji, czyli dostosowywania ostrości widzenia
obiektów w różnych odległościach, w konsekwencji utraty elastyczności
soczewek, a tym samym możliwości ogniskowania (tzw. niedowidzenie
starcze

, charakterystyczne dla dalekowzroczności),

•

utrata

ostrości wzroku, czyli zdolności do widzenia wyraźnie obiektów w

odległości lub zdolności do skupiania wzroku na detalach,

•

podniesienie progu widzenia

, czyli najsłabszego dostrzegalnego światła,

•

pogorszenie

adaptacji do ciemności i zdolności odzyskiwania widzenia

po oślepiającym świetle (ok. 40% ludzi starszych ma upośledzone
widzenie podczas prowadzenia samochodu nocą),

•

zmiana

percepcji kolorów – ludzie starsi widzą świat bardziej żółty (na

skutek żółknięcia soczewek oraz zmian w systemie nerwowym),

•

bodźce wzrokowe są dłużej przetwarzane,

2014-05-27

6

Zmiany w zakresie narządów zmysłów (kont.)

Wzrok (kont.)

•

zmniejsza się rozmiar pola widzenia – ludzie starsi mają mniejszy zakres
ruchu gałek ocznych (muszą ruszać głową), a także tracą zdolność
widzenia peryferycznego (zmniejsza się szerokość pola widzenia),

•

choroby oczu typowe dla późnej dorosłości: zaćma, zwana też kataraktą
(soczewki stają się mętne), jaskra (nadmiar płynu gromadzi się w gałce
ocznej, a powstałe ciśnienie nieodwracalnie uszkadza nerw i komórki
receptorowe), zwyrodnienie plamki

(plamka lub „żółta plamka” na

siatkówce, która ma zdolność najostrzejszego widzenia, ulega
zwyrodnieniu), retinopatia cukrzycowa

(uszkodzenie naczyń

krwionośnych siatkówki powstałe na skutek cukrzycy).

Zmiany w zakresie narządów zmysłów (kont.)

Słuch

•

niedosłyszenie starcze – proporcjonalnie większy ubytek słyszalności
dźwięków o wysokich częstotliwościach w porównaniu do niskich lub też
słyszenie ich jako głośniejszych niż normalne, co sprawia ból,

•

zaburzenie zdolności różnicowania wyrazów,

•

osłabienie zdolności lokalizowania źródła dźwięku,

•

szum w uszach,

Przyczyny:

•

sztywnienie kości ucha środkowego (młoteczek, kowadełko,
strzemiączko) na skutek zwapnienia czy zapalenia stawu,

•

zanikanie nerwu słuchowego (pęczka włókien nerwowych łączących ucho
środkowe z mózgiem) na skutek słabnącego ukrwienia i rozrastania się
kości, ograniczającego światło kanału nerwowego,

•

warunki środowiskowe (życie w hałasie, dieta pozbawiona witaminy B

12

)

2014-05-27

7

Zmiany w zakresie narządów zmysłów (kont.)

Słuch (kont.)

Konsekwencje:

•

poczucie niezrozumienia i osamotnienia,

•

izolacja od otoczenia,

•

narastająca nieufność czy podejrzliwość,

•

zawstydzenie.

Sposoby radzenia sobie:

•

kompensacja za pomocą różnych form zachowania osoby z zaburzeniem
słuchu (uważne słuchanie, stawianie dodatkowych pytań, regulowanie
odbiorników RTV, kierowanie ucha bardziej sprawnego w stronę rozmówcy)
i otoczenia (powolne i wyraźne wymawianie słów, cierpliwość),

•

korekta za pomocą aparatu słuchowego.

Kluczowe znaczenie dla dobrostanu psychicznego osób z zaburzeniem słuchu

ma jakość ich relacji z osobami bliskimi i otoczeniem społecznym.

Zmiany w zakresie narządów zmysłów (kont.)

Smak

– pogorszenie jakości smaku gorzkiego i słonego, smak słodki i kwaśny

na ogół pozostają niezmienione,

Zapach

– u zdrowych osób starszych nie stwierdza się zmian, natomiast mogą

one występować u osób cierpiących na zespół otępienny, np. w chorobie
Alzheimera, co może być cenną wskazówką diagnostyczną (wyższy próg
czucia zapachu może tłumaczyć niechęć do systematycznych czynności
związanych z higieną ciała lub wietrzenia pomieszczenia),

Dotyk

– próg odczuwania dotyku podnosi się (na skutek zmniejszania się

grubości skóry i liczby znajdujących się w niej receptorów, oraz zmian w
obszarze nerwów przewodzących informacje dotykowe do mózgu), zaś
próg wrażliwości na temperaturę otoczenia obniża się.

Ból – próg odczuwania bólu podnosi się, co może wiązać się ze wspomnianym

wyżej zmniejszaniem się liczby receptorów czuciowych. Dodatkowo zmienia
się emocjonalne ustosunkowanie do bólu.

2014-05-27

8

Psychologiczny wymiar starości

•

Próg starości w aspekcie psychologicznym jest najmniej precyzyjny.
Obejmuje przeobrażenia w sferze procesów poznawczych, osobowości
oraz w sferze

subiektywnych doświadczeń. Trudno je jednoznacznie

określić jako pozytywne lub negatywne. Wiele aspektów kondycji ludzkiej
poprawia się z wiekiem. Na przykład trwające przez całe życie gromadzenie
doświadczeń, może w starości osiągnąć kulminację w postaci mądrości.

•

Na proces starzenia się w istotny sposób wpływają czynniki społeczne i
kulturowe

, gdyż łączą się one z historią życia osoby, warunkami jej rozwoju

oraz doświadczeniami.

•

Ważne są także przekazy społeczne lub rodzinne na temat starości,
które wpływają na myślenie, emocje, zachowania, sposób percepcji starości
własnej i innych ludzi, a przez to modyfikują poczucie dobrostanu. Jak
pokazują badania, osoby o pozytywnym nastawieniu do starości mają
lepszą pamięć i zdrowie, oraz żyją średnio o kilka lat dłużej niż osoby o
nastawieniu negatywnym.

Psychologiczny wymiar starości (kont.)

•

Jedno ze współczesnych podejść rozpatruje rozwój (w każdym wieku) w
kategoriach łącznego występowania zysków i strat.

•

Dobre starzenie się mogłoby więc polegać na wyciąganiu jak największych
korzyści z zysków, przy jednoczesnym minimalizowaniu wpływu strat, które
towarzyszą normalnemu starzeniu się.

•

Ta strategia dobrego starzenia się, zaproponowana przez psychologów
Margaret i Paula

Baltesów, nosi nazwę selektywnej optymalizacji

połączonej z kompensacją:

– selektywna oznacza, że ludzie zmniejszają liczbę i zakres stawianych

sobie celów,

– optymalizacja odnosi się do tego, że ludzie ćwiczą się lub szkolą w

dziedzinach, które są dla nich najważniejsze,

– kompensacja oznacza, że ludzie używają alternatywnych sposobów

radzenia sobie ze stratami, np. wybierając środowiska przyjazne dla
starszego wieku.

2014-05-27

9

Zmiany poznawcze związane z procesem starzenia się

•

Procesy poznawcze

to procesy tworzące i modyfikujące struktury

poznawcze (reprezentacje umysłowe) w systemie poznawczym (umyśle).

•

Jednym z wielkich lęków dotyczących starzenia się jest obawa o utratę
zdolności poznawczych: zdolności myślenia produktywnego i twórczego,
pamiętania, planowania i podejmowania właściwych decyzji.

•

Funkcje poznawcze, w szczególności wiedza ogólna oraz pamięć
semantyczna

, pozostają prawie nienaruszone.

•

Osłabieniu ulega umiejętność dostosowania się w zakresie procesów
poznawczych oraz

pamięć krótkotrwała. Wraz z wiekiem większego trudu

wymaga

zapamiętywanie faktów.

Pamięć

•

Z wiekiem obniża się zdolność zapamiętywania, przy czym największy deficyt
występuje w odniesieniu do pamięci mechanicznej i bezpośredniej.

•

Pamięć długoterminowa (wsteczna) ulega z wiekiem osłabieniu, jednak w znacznie
mniejszym stopniu niż pamięć bezpośrednia.

•

W

zdolności rozpoznawania nie odnotowuje się istotnych zmian.

•

Wyniki badań nad pamięcią długoterminową ludzi starych są korzystniejsze, gdy
dotyczą zapamiętywania kwestii ważnych dla osoby badanej oraz treści interesujących
ją.

•

Modyfikatorem pamięci bezpośredniej jest czas prezentacji materiału pamięciowego
oraz jej rodzaj. Im dłużej trwa ekspozycja informacji oraz im bardziej wiążą się one z
realiami życia, tym lepsze są wyniki w testach zapamiętywania.

•

Pamięć, decydująca o możliwościach uczenia się, stanowi najbardziej czuły punkt w
samoocenie sprawności poznawczej ludzi starych. Tymczasem funkcję tę można
udoskonalać. Nawet osoby w 75. roku życia poddane treningowi umiejętności
korzystania z mnemotechniki, zdolne są do znacznego poprawienia wyników
zapamiętywania osiąganych w warunkach presji czasowej.

2014-05-27

10

Inteligencja

•

Badania nad inteligencją ludzi starych ukazują, jeszcze wyraźniej niż
badania nad pamięcią, wielowątkowość strukturalnych zmian
psychicznych

, nasilających się z wiekiem.

•

Zmiany w sferze inteligencji ogólnej wyrażają się w ilościowym spadku
sprawności funkcji intelektualnych mierzonych standardowymi testami. Na
podstawie tego typu pomiarów wiadomo, że od około 60. roku życia ulega
obniżeniu tzw. ogólny iloraz inteligencji. Nie można jednak jednoznacznie
określić inteligencji ludzi starych negatywnie.

•

Z jednej strony widać spadek takich zdolności jak: myślenie indukcyjne

(wnioskowanie „od szczegółu do ogółu”), wyobraźnia przestrzenna,
koordynacja wzrokowo-ruchowa.

•

Równocześnie stwierdzono, że rozumowanie arytmetyczne, kompetencje
słowno-pojęciowo oraz nabyte w ciągu życia wiadomości nie ukazują
ubytków.

Inteligencja (kont.)

•

W procesie starzenia się rozpadowi ulegają przede wszystkim funkcje
inteligencji płynnej (wrodzonej, zdeterminowanej cechami biologicznymi,
decydującej o przetwarzaniu informacji i stanowiącej podstawę do
nabywania nowych sprawności).

•

Z kolei inteligencja skrystalizowana

, nazywana tez społeczną, jako

nabyta w toku uczenia się i gromadzenia doświadczenia, wykazuje
tendencję do wzrostu lub utrzymywania się na stałym poziomie.

•

Istnieje szereg

czynników modyfikujących obraz zmian w sferze

procesów intelektualnych. Należą do nich: poziom wykształcenia, charakter
aktywności, rodzaj rozwiązywanych problemów, typ osobowości, poziom
aspiracji, rodzaje celów życiowych. Znaczenie ma również tzw. efekt
generacyjny

, czyli specyficzne doświadczenie oraz wymagania

zdefiniowane przez warunki społeczno-kulturowe charakterystyczne dla
danego okresu historycznego.

2014-05-27

11

Osobowość osób starszych

•

Osoby starsze o osobowości zintegrowanej – charakteryzują się dobrym
funkcjonowaniem psychospołecznym, posiadają bogate życie wewnętrzne,
są sprawne w zakresie funkcji poznawczych, kompetentne w wykonywaniu
zadań życiowych, plastyczne w działaniu, otwarte na doświadczenia, mają
poczucie satysfakcji życiowej.

•

Ze względu na wysoki, średni lub niski stopień aktywności w pełnionej roli
społecznej wyodrębniono trzy wzorce funkcjonowania psychospołecznego:

– reorganizator – aktywnie uczestniczy w organizacjach i

stowarzyszeniach, ciągle reorganizuje własną aktywność,

– skupiony – osoba zintegrowana, mająca poczucie satysfakcji z życia,

choć w znacznie mniejszym stopniu społecznie aktywna, koncentruje się
na kilku dobrze wyselekcjonowanych obszarach aktywności,

– niezaangażowany – dobra integracja wewnętrzna, poczucie satysfakcji

z życia, ale niski stopień aktywności społecznej

Osobowość osób starszych (kont.)

•

Osobowość obronna – charakteryzuje osoby ambitne, koncentrujące się
na uzyskiwaniu sukcesów, a jednocześnie nastawione obronnie w
sytuacjach trudnych, mające potrzebę stałej kontroli swojego zachowania.

•

W ramach tego typu osobowości wyodrębniono dwa wzorce funkcjonowania
psychospołecznego:

– wzorzec powstrzymujący – osoby, które czują się zagrożone starością,

pozostają przy wzorcach zachowania znamiennych dla okresu średniej
dorosłości. Ponad wszystko przedkładają własną aktywność, która w ich
ocenie stanowi o ich wartości. Odnoszone sukcesy tłumią myślenie o
starości i dają poczucie wysokiej satysfakcji z życia.

– wzorzec ograniczający – osoby te bronią się przed starzeniem się,

niepokoją się różnymi deficytami oraz obniżaniem się sprawności
fizycznej i psychicznej. Mają dobre relacje z innymi ludźmi, dobrze
funkcjonują w obszarze społecznym i mimo niskiej aktywności w
pełnieniu ról społecznych mają poczucie satysfakcji z życia.

2014-05-27

12

Osobowość osób starszych (kont.)

•

Osobowość pasywno-zależna – łączy dwa wzorce funkcjonowania osób
starszych: wzorzec szukający wspomagania oraz wzorzec apatyczny.
Pierwszy charakteryzuje osoby o silnej potrzebie zależności od innych,
poszukujące wsparcia emocjonalnego, z przeciętnym poziomem aktywności
i satysfakcji życiowej. Wzorzec apatyczny jest znamienny dla osób
ujawniających nadmierną pasywność i apatię, a także małą satysfakcję
życiową.

•

Osobowość niezintegrowana – odzwierciedla zdezorganizowany wzorzec
starzenia się, który wskazuje na zaburzenie funkcji poznawczych, kontroli
emocjonalnej, a także na małą aktywność społeczną i niską satysfakcję
życiową.

Postawy wobec starości

Według brytyjskiego gerontologa Denisa B. Bromleya osoby starzejące się
przyjmują wobec życia jedną z postaw:

•

postawa konstruktywna

– przejawiają ją osoby, które swój bilans życiowy

oceniają jako dodatni, akceptują własną starość, optymistyczne patrzą w
przyszłość, mają satysfakcjonujące kontakty z innymi ludźmi.

•

postawa obronna

– cechuje ludzi o poglądach konwencjonalnych,

sztywnych w nawykach i przyzwyczajeniach. Tacy ludzie boją się śmierci i
zniedołężnienia. Własne lęki maskują wzmożoną aktywnością i stałym
zaabsorbowaniem zewnętrznymi czynnościami.

•

postawa zależności – przyjmują ją osoby bierne i uległe, które polegają na
środowisku rodzinnym, co umożliwia im utrzymanie harmonii wewnętrznej,
bez wrogości i lęków.

2014-05-27

13

Postawy wobec starości (kont.)

•

postawa wrogości – taką postawę przejawiają osoby pełne pretensji do
świata, agresywne, podejrzliwe. Za wszelkie swoje niepowodzenia
obwiniają innych ludzi, instytucje lub układy społeczne. Buntują się
przeciwko starości, bojąc się równocześnie śmierci.

•

postawa wrogości do samego siebie – manifestowana jest przez osoby o
ujemnym bilansie życiowym, które biernie przyjmują swój los. Czują się
osamotnione, zbędne, często chorują na depresję. Śmierć jest dla nich
wyzwoleniem od cierpienia.

Przystosowanie do starości

Przystosowywanie do starości może być analizowanie w świetle różnych
teorii:

•

teorie aktywności – przyjmuje się w nich, że naturalny proces starzenia się
pozwala osobie starszej na podtrzymanie dotychczasowej aktywności w
życiu społecznym, rodzinnym i zawodowym. Łączy się także ze zdolnością
korzystania z posiadanych kompetencji i możliwością ciągłego uczenia się
rzeczy nowych.

•

teorie wycofywania

– wyłączenie się z życia społecznego jest nie tylko

naturalną, ale funkcjonalnie ważną potrzebą rozwojową człowieka w okresie
późnej dorosłości – jest ono korzystne, sprzyja bowiem pogłębionej refleksji
nad własnym życiem, ponownej interpretacji zdarzeń życiowych, a często
nadawaniu im nowego, pozytywnego znaczenia.

2014-05-27

14

Przystosowanie do starości (kont.)

•

teorie stresu starości – wiążą się z koniecznością poradzenia sobie z
obniżoną sprawnością psychiczną i fizyczną oraz pogarszającym się
stanem zdrowia, zaakceptowaniem zmian w wyglądzie zewnętrznym,
akceptacją nowej pozycji społecznej, umiejętnością podjęcia nowych ról
społecznych i rodzinnych, akceptacją nieuchronności śmierci, umiejętnością
przyjęcia nowej perspektywy życiowej, inną percepcją czasu i przestrzeni.

Starzenie się patologiczne

•

Przyczyną pogarszania się sprawności psychofizycznej osób starszych
częściej są choroby i ich następstwa niż charakterystyczne dla starości
zmiany o charakterze inwolucyjnym.

•

Niekiedy mówi się o kaskadzie zmian o charakterze regresyjnym: choroba
przewlekła → fizyczna niepełnosprawność → postępujące ograniczenia w
codziennym funkcjonowaniu → utrata dobrostany psychicznego →
obniżenie zdolności funkcjonowania społecznego

•

Zmiany te przekładają się na niską jakość życia w znaczeniu
obiektywnym, natomiast ich znaczenie subiektywne jest uzależnione od
zasobów osobistych i społecznych danej osoby.

2014-05-27

15

Otępienie wg ICD-10

•

Otępienie to zespół objawów wywołany chorobą mózgu – zwykle
przewlekłą lub o postępującym przebiegu – charakteryzujący się klinicznie
licznymi zaburzeniami

wyższych funkcji korowych, takich jak pamięć,

myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność do uczenia się, język i
ocena.

•

Ponadto zaburzeniom funkcji poznawczych

często towarzyszą, lub nawet

je poprzedzają, zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania i
motywacji.

•

Takiemu obrazowi

nie mogą towarzyszyć zaburzenia świadomości.

Zaburzenia świadomości przy występowaniu demencji stanowią odrębną
kategorię diagnostyczną.

Otępienie wg ICD-10 (kont.)

•

Osłabienie pamięci przejawia się głównie w zakresie uczenia się nowych
informacji, chociaż w bardziej zaawansowanym otępieniu może być również
zaburzone odtwarzanie wcześniej nabytych informacji.

•

Zaburzenia pozostałych funkcji poznawczych przejawiają się
upośledzeniem zdolności dokonywania ocen, myślenia, planowania i
organizowania przebiegu złożonych czynności oraz ogólnym
osłabieniem procesu przetwarzania informacji.

•

Zachowana jest

świadomość otoczenia (brak przymglenia świadomości).

•

Występuje również: chwiejność emocjonalna, drażliwość, apatia, bądź
prymitywność w interakcjach społecznych.

•

Wszystkie powyższe objawy są obecne co najmniej przez pół roku.

2014-05-27

16

Otępienie wg DSM-IV

Otępienie jest zespołem objawów zaburzeń procesów poznawczych
obejmujących – oprócz zaburzeń pamięci – deficyty co najmniej dwóch z
następujących funkcji poznawczych:

•

mowy (afazja),

•

celowej złożonej aktywności ruchowej (apraksja),

•

zdolności rozpoznawania i identyfikowania przedmiotów (agnozja)

•

zaburzeń planowania, inicjowania, kontroli i korygowania przebiegu
złożonych zachowań (zaburzenia funkcji wykonawczych).

Deficyty poznawcze powinny być na tyle głębokie, by zaburzały aktywność
zawodową, funkcjonowanie społeczne oraz wykonywanie codziennych
czynności.

Ocena charakteru upośledzenia funkcji poznawczych

W ocenie afazji

ważne jest określenie, czy pacjent:

•

ma trudności ze znalezieniem odpowiedniego słowa

•

podstawia nieprawidłowe słowa, np. „stół” zamiast „krzesło”

•

przerywa wypowiedź lub traci wątek

•

jąka się lub powtarza pewne słowa

W ocenie apraksji

pytania dotyczą:

•

samodzielnego ubierania się, mycia

•

używania szczotki, grzebienia, przedmiotów codziennego użytku

•

samodzielnego jedzenia

W sytuacji potwierdzenia trudności w wykonywaniu ww. czynności kolejne
pytania dotyczą oceny, czy trudności wiążą się z ograniczeniem ruchowym,
czy są efektem ujawnianej przez chorego niewiedzy odnośnie do sposobu
wykonania określonych czynności.

2014-05-27

17

Ocena charakteru upośledzenia funkcji poznawczych (kont.)

W ocenie agnozji

pytania dotyczą trudności z rozpoznawaniem:

•

znajomych osób lub miejsc

•

znajomych przedmiotów lub rzeczy osobistych

W ocenie zaburzeń zdolności działania pytania dotyczą:

•

trudności w zrozumieniu tego, co się wokół dzieje, a także możliwości
planowania, przewidywania prostych działań

•

trudności w posługiwaniu się znanymi urządzeniami, narzędziami, z obsługą
nowych urządzeń (np. kuchenki, telefonu, telewizora, odkurzacza)

Otępienie typu Alzheimera

•

Choroba Alzheimera

należy do najczęściej występujących zespołów

otępiennych u osób starszych (60% przypadków zespołów otępiennych),
obok

otępienia pochodzenia naczyniowego (np. w wyniku udaru lub

licznych zawałów).

•

Rozpowszechnienie

choroby Alzheimera u osób 65-letnich wynosi 1,9%-

5,5% a częstość jej występowania podwaja się po 65. roku życia co 4,5
roku.

•

Choroba Alzheimera charakteryzuje się podstępnym początkiem i stale
postępującym przebiegiem bez remisji.

•

Przyczyna nie jest znana

– wymienia się kilka hipotez etiologicznych, m.in.

infekcyjną, immunologiczną, cholinergiczną, niedoboru czynnika wzrostu
komórek nerwowych, genetyczną.

2014-05-27

18

Otępienie typu Alzheimera (kont.)

Wyróżnia się trzy fazy dynamiki choroby Alzheimera:

1. faza pierwsza (bez leczenia trwa 2-4 lata)

– nieznaczne zaburzenia funkcji

poznawczych, zwłaszcza pamięci świeżej (krótkotrwałej), trudności z
zapamiętywaniem informacji, pojawiają się objawy dezorientacji w
przestrzeni. Osoba chora ma świadomość tych trudności, co sprawia, że
staje się zaniepokojona, depresyjna, narasta lęk i poczucie zagubienia.

2. faza druga (2-4 lata)

– narastają zaburzenia procesów poznawczych,

emocjonalno-

motywacyjnych i zachowań nawykowych (dbania o higienę,

ubierania się, prowadzenia domu). Zaburzenia pamięci pogłębiają się,
dołączają się zaburzenia mowy i rozumienia sytuacji społecznych. Chory
ma trudności z rozpoznawaniem osób, przedmiotów i miejsc.

3. faza trzecia (1-3 lata)

– utrata wszystkich funkcji intelektualnych, do pełnej

dezorganizacji zachowania i całkowitego zniedołężnienia psychicznego i
fizycznego. Chory nie chodzi, nie mówi, nie kontroluje zwieraczy, musi być
karmiony

– wymaga pełnej opieki.

Otępienie typu Alzheimera (kont.)

•

W otępieniu typu Alzheimera obok zaburzeń poznawczych u około 70-90%
chorych występują:

•

zaburzenia psychiczne (urojenia

– prześladowcze, okradania, dające

poczucie zagrożenia, lęk, halucynacje – wzrokowe, słuchowe, smakowe,
węchowe, dotykowe, zaburzenia nastroju – obniżony nastrój, depresja,
chwiejność emocjonalna, lęki, obawy, fobie, mylne rozpoznawanie osób),

•

zaburzenia zachowania

(pobudzenie, agresję słowną, agresję fizyczną,

umyślne niszczenie przedmiotów, zaburzenia psychoruchowe – błądzenie,
nadpobudliwość ruchową, zaburzenia neurowegetatywne, zaburzenia snu,
zaburzenia przyjmowania pokarmów, niewłaściwe zachowania seksualne,
nietrzymanie moczu, nietrzymanie kału).

•

U znacznej części chorych występują zaburzenia osobowości, zachowania
bierne, pasywne, egocentryzm.