33

Małgorzata ZALEWSKA-BUJAK
Uniwersytet Śląski w Katowicach

NAUCZYCIELE I WYCHOWAWCY WOBEC WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ

SPOŁECZNYCH

Współczesny człowiek oraz wszystkie płaszczyzny jego egzystencji ulegają

w obecnej rzeczywistości wielu przeobrażeniom. Sytuację tę potęgują pewne zmia-
ny, które mają charakter ogólnoświatowy, wśród których wymienia się: szybki pro-
ces powstawania i przenikania informacji, wiedzy oraz pojawienie się zjawiska
niepewności i chaosu aksjologicznego; poszerzenie się zakresu nieufności i stra-
chu przed różnorodnymi wyzwaniami i dylematami życia we współczesnym świe-
cie; narastanie trudności w adaptowaniu się ludzi do nowych wyzwań globalizacji,
integracji europejskiej i społeczeństwa informacyjnego oraz skokowego rozwoju
praw i obowiązków; wzrost krytyki różnych zjawisk i trendów przemian cywilizacyj-
nych oraz degradacji osobowości jednostki.

1

Od pewnego czasu nasileniu ulegają ponadto takie problemy, jak: wzrost lud-

ności naszego globu, jej migracje oraz trudności z zatrudnieniem; obrona pokoju,
bezpieczeństwo wewnętrzne i międzynarodowe; słabnący wpływ wartości oraz
postaw prospołecznych na bieg światowych wydarzeń i style życia; postępująca
degradacja środowiska naturalnego oraz pogłębiający się kontrast w relacjach
między światem krajów wysokorozwiniętych i pragnących im dorównać.

Mówi się także o procesie regresu człowieczeństwa, którego przyczynami są:

brak autorytetów, ogromne koszty społeczne i ekonomiczne transformacji i globali-
zacji życia, renesans różnego rodzaju fundamentalizmów i nacjonalizmów, słaba
jakość wychowawcza podmiotów edukacyjnych i wychowawczych oraz olbrzymie
materialne zróżnicowanie społeczne.

2

W wielu opracowaniach teoretycznych zwraca się uwagę na sytuację rzeczy-

wistości edukacyjnej we współczesnym świecie, zwanym coraz częściej globalnym
za sprawą różnorodnych procesów, którym ulega od dłuższego już czasu. Procesy
te, zwane globalizacją, zwykło się utożsamiać z szybką intensyfikacją przekracza-
jącą granice przepływu kapitału, towarów, pracy, usług i idei.

3

Zjawiska tego nie

można ograniczać jedynie do ekonomiki, gdyż jest ono także upowszechnieniem
pewnych procesów zachodzących poza kapitałem, towarami, pracą, usługami
i dotyczy także polityki, kultury, czy też wiedzy.

4

Według J. Kuźmy globalizacja obejmuje wszystkie dziedziny życia, w tym

szczególnie ważne dla funkcjonowania współczesnego społeczeństwa sfery: po-
stępu naukowego i technicznego, koncentracji badań w nowoczesnych laborato-
riach, opracowania mikrosyntez wyników badań podstawowych i aplikacyjnych,
ujednolicania norm i standardów technicznych; uwarunkowań demograficznych
zaliczanych do pierwszoplanowych czynników rozwoju społecznego, które

1

Cz. Banach: Edukacja wobec problemów współczesnego świata i człowieka. W: K. Denek, T. Kosz-

czyc, M. Lewandowski (red.): Edukacja jutra. Wrocław 2004, s. 79

2

Ibidem, s. 80

3

A. Green: Education, Globalization and the Nation State. Macmillan. Basingstoke 1997

4

A. Green: National Education Systems and Comparative Education. Lecture for CESE Conference.

Institute of Education. London 2002

34

w pierwszym rzędzie przyczynią się do zmiany oblicza świata w nadchodzącym
stuleciu; etnologicznej – pęd do postępu i rozwoju ekonomicznego powoduje za-
grożenia dla całej biosfery obejmującej lądy, morza i strefy powietrza otaczające
kulę ziemską, w której istnieje życie; zdrowia człowieka, którego promowanie
w procesie edukacji ustawicznej jako dobra holistycznego, istotnego szczególnie
dla młodych ludzi, staje się zmianą sposobu życia i przeciwdziałania zagrożeniom
cywilizacyjnym; ekonomicznej, obejmującej wspólny i wolny rynek oraz swobodny
przepływ globalnego kapitału, a w konsekwencji unifikację konsumpcji; społeczno-
politycznej, co wyraża się w upowszechnianiu zasad demokracji i praw człowieka,
nowej orientacji społeczeństw w skali lokalnej i globalnej; kultury i edukacji, wyra-
żającej się w unifikacji potrzeb, obyczajów, norm i wartości, w przyjmowaniu za-
chodniego stylu życia, głównie amerykańskiego.

5

W związku z procesem globalizacji wyłania się nowy porządek edukacyjny,

którego najważniejszymi regułami są: coraz większe zjednoczenie pracy i nauki.
Permanentne podnoszenie stanu wiedzy staje się warunkiem skutecznej i wydajnej
pracy; nauka staje się procesem, który trwa całe życie. Człowiek ciągle musi rewi-
dować i podnosić swoje kwalifikacje, często także zmuszony jest do zmiany profe-
sji; proces uczenia się nie przebiega już tylko w szkole, czy uniwersytecie. Powo-
duje to zwiększenie odpowiedzialności sektora prywatnego za organizacje i pro-
wadzenie działań edukacyjnych, co pociąga za sobą konieczność nakreślenia no-
wego wzorca instytucji edukacyjnej; szereg instytucji edukacyjnych podejmuje wy-
siłki przestawienia się i dostosowania do nowych reguł gospodarczych, zmieniając
zasady swego funkcjonowania. Często zabiegi te nie kończą się jednak sukcesem
lub zachodzi konieczność rozciągnięcia ich w czasie; pożądanym staje się wysoki
stan samoświadomości przedsiębiorstw w celu stworzenia uczących się organiza-
cji. Środowisko sieciowe staje się dla przedsiębiorstwa obszarem pracy koncepcyj-
nej, a przez to również nauki. Integracja w sieci staje się obszarem lepszego wyko-
rzystania ludzkiego intelektu i osiągania wyższych stanów świadomości organiza-
cji; przewiduje się, że nowe środki komunikacji i przekazu mogą w zasadniczy spo-
sób przyczynić się do przemiany systemu edukacyjnego oraz stworzenia infrastruk-
tury do pracy i nauki na miarę epoki gospodarki cyfrowej.

6

Olbrzymie konsekwencje dla edukacji ma (trwające już od jakiegoś czasu)

przejście ze społeczeństwa przemysłowego w społeczeństwo informacyjne. Prze-
miana ta ma również wymiar globalny, gdyż obejmuje zdecydowaną większość
(jeśli nie całość) państw świata. A. Toffler mówi o powstaniu cywilizacji „trzeciej
fali”, w której człowiek jest pełnowartościową, świadomą swoich praw jednostką,
jednak zależną od wielu struktur i ograniczeń

7

. Autor twierdzi także, iż edukacja w

społeczeństwie informacyjnym i warunkach globalizacji powinna być zorientowana
na: kształtowanie w jednostce zdolności przystosowawczych; dążenie do lepszego
zrozumienia zmian dokonujących się w świecie; wnikliwe śledzenie zarysowują-
cych się przyszłych zdarzeń; przewidywanie przyszłości.

8

5

J. Kuźma: Szkoła jutra w czasach globalizacji – szanse i problemy. W: W. Kojs (red.): Nauczyciel

w nowej rzeczywistości edukacyjnej. Cieszyn 2004, s. 29-30

6

J. Gnitecki: Szkoła i edukacja wobec wyzwań globalnych współczesnego świata. W: W. Kojs (red.):

Wartość – Edukacja – Globalizacja. Cieszyn 2002, s. 31-32

7

A. Toffler: Trzecia fala. Poznań 1996

8

A. Toffler: Szok przyszłości. Poznań 1998, s. 403

35

Edukacji wyznacza się znaczącą rolę w procesie globalizacji współczesnej

kultury, a jej priorytetem ma być otwartość na świat. Celami edukacji „skierowanej
na świat” są m.in.: przekazywanie uczniom umiejętności postrzegania siebie i in-
nych jako członków jednego gatunku biologicznego; ukształtowanie w młodych
ludziach nawyku patrzenia na siebie samych, na swoją grupę społeczną oraz całą
ludzkość jako na część ekosystemu; wyposażenie uczniów w umiejętność rozpa-
trywania siebie oraz własnej grupy społecznej jako uczestników życia międzynaro-
dowego; wykształcenie nawyku postrzegania siebie, społeczeństwa, narodu i całej
współczesnej cywilizacji jako zarówno kulturowych dłużników, jak i twórców kultury;
uświadomienie młodemu pokoleniu, iż ludzie żyjący w różnych kulturach mogą
odmiennie odbierać i wartościować problemy o skali światowej w oparciu o inne
założenia.

9

Według Cz. Banacha edukacja jest budowaniem świata rzeczywistości du-

chowej i materialnej, zatem powinna być mądrym i zbiorowym obowiązkiem oraz
poważnym sprzeciwem wobec wielu antywartością a także negatywnym zjawiskom
i zagrożeniom ludzkiego bytu. Procesy związane z rodzeniem się społeczeństwa
informacyjnego wyzwalają nowe jakościowo możliwości, ale również trudno prze-
widywalne zagrożenia dla pracy i edukacji oraz organizacji i funkcjonowania życia
społecznego.

10

Niektóre potencjalne zagrożenia obecnej rzeczywistości
Przemiany współczesnego świata (m. in. omawiany już wcześniej proces glo-

balizacji, rodzące się społeczeństwo informacyjne) pociągają za sobą zarówno
pozytywne, jak i negatywne skutki społeczne o charakterze międzynarodowym.

Specyfika procesu globalizacji nie polega tylko i wyłącznie na rozprzestrze-

nianiu się pewnych zjawisk i procesów poza granice regionalne czy kontynentalne,
ale na piętrzeniu się związków i zależności w skali światowej. Może pociągać za
sobą zarówno unifikację, jak i dywersyfikację kulturowo – cywilizacyjną; może
stwarzać pewne szanse oraz zagrożenia,

11

dlatego też istnieją dwa obozy: zwo-

lenników i propagatorów owych zmian a także ich przeciwników. Pierwszych z nich
określa się mianem „człowieka z Davos”, drugich „człowieka z Seattle”.

12

„Człowiek

z Davos” to kosmopolita niezwiązany z żadnym miejscem na Ziemi, mocno wierzy
w gospodarkę rynkową, demokrację i indywidualizm oraz w to, iż globalizacja jest
jedynym sposobem eliminacji biedy. Wolny rynek i swobodna międzynarodowa
wymiana handlowa są według niego szansą rozwoju i poprawy jakości życia oby-
wateli całego globu. „Ludzi z Davos” reprezentują przede wszystkim liderzy świa-
towej gospodarki.

„Człowiek z Seattle” jest natomiast przeciwnikiem procesów globalizacyjnych

(zwłaszcza gospodarczych), związanym z konkretnym miejscem na Ziemi, jego
kulturą oraz wiedzą. Globalizację utożsamia z neokolonializmem i ze sposobem na
powiększenie wyzysku krajów trzeciego świata przez kraje wysoko rozwinięte. Jest

9

Z. Melosik: Edukacja skierowana na świat – ideał wychowawczy XXI wieku. „Kwartalnik Pedagogicz-

ny” 1989, nr 3, s.162-164

10

Cz. Banach, op. cit., s. 80

11

E. Polak: Proces globalizacji a szanse i zagrożenia dla młodego pokolenia. W: W. Kojs (red.): Eduka-

cyjne konteksty procesów globalizacji. Cieszyn 2001, s. 119

12

J. Giziński, M. Graczyk: Człowiek z Seattle kontra człowiek z Davos. „Wprost” 2001, nr 5, s. 90

36

ona również przejawem chorobliwego konsumpcjonizmu, który obejmuje coraz
szersze kręgi ludzi na świecie.

13

Wśród niebezpiecznych zagrożeń i zjawisk, które wymienia się w związku

z procesem globalizacji jest rozpowszechnianie kultury konsumpcyjnej przez boga-
te państwa i reprezentujący je kapitał, przez co dążą one do stworzenia odpowied-
nich warunków dla przyjmowania ich wytworów kultury materialnej i duchowej.
Z kulturą konsumpcyjną związany jest także bezwzględny nakaz osiągania sukce-
su materialnego. Na wpływ tych sił szczególnie narażeni są ludzie młodzi, często
niejako z natury otwarci na nowość i zmienność. Jawią się oni jako najbardziej
bezkrytyczni konsumenci wytworów zachodniej kultury masowej, której symbolami
są m.in.: filmy Walta Disneya, stacja muzyczna MTV, kina multipleksowe, fast for-
dy, Walentynki itp. Oddziaływają one unifikująco na młodzież, która ogląda te same
filmy, słucha tej samej muzyki i marzy o osiągnięciu sukcesu w amerykańskim
stylu.

14

W związku z rozpowszechnianiem się kultury konsumpcyjnej wydaje się, iż

szala wartości związanych z odwiecznym dylematem „mieć czy być” przechyla się
na korzyść tych pierwszych, co jak pokazuje historia ludzkości jest krótkowzroczne
i brzemienne w skutkach. Nadmierna chęć posiadania połączona z postawą rosz-
czeniową nie tylko u młodych ludzi może doprowadzić do wypaczeń i patologii
społecznych takich, jak np.: przestępczość, negatywne zmiany w psychice związa-
ne z uczuciem frustracji, zaniedbanie życia rodzinnego itp.

Globalizacja jest procesem, z którym wiąże się ogromne bogactwo i różno-

rodność ofert dla młodego człowieka. Z drugiej zaś strony staje się źródłem poczu-
cia zagubienia. Możliwość dokonywania niepowtarzalnych i indywidualnych wybo-
rów spośród bogatych ofert, może dawać jednostce nie tylko uczucie wolności, ale
i zagubienia, bezradności oraz samotności, zwłaszcza wtedy, kiedy nie jest ona
dojrzała i przygotowana do takich decyzji. Chcąc dokonywać właściwych wyborów,
trzeba dysponować coraz większą ilością informacji, umieć je selekcjonować, war-
tościować i wykorzystywać. Problem ten stanowi jedno z wyzwań dla współcze-
snych pedagogów i całej edukacji. Koniecznym wydaje się, aby potrafili oni przygo-
tować współczesnego młodego człowieka do trudnych, niejednokrotnie życiowych
wyborów. Wielką i kluczową rolę w tym procesie odgrywa dobrze funkcjonująca
rodzina, dlatego niepokojem napawają doniesienia o zmniejszeniu się integrującej
funkcji takich tradycyjnie socjalizujących instytucji, jak: kościół, środowisko lokalne,
szkoła, czy wreszcie rodzina.

Obok zmiany roli i prestiżu rodziców oraz nauczycieli w procesie dorastania

dzieci i młodzieży postępuje rozluźnianie się więzi międzypokoleniowych. Każda
kolejna generacja żyje w innej rzeczywistości, gdyż w ciągu jednego pokolenia
zachodzą olbrzymie przemiany, z którymi nie każdy potrafi pogodzić się i zrozu-
mieć. Niepokojem napawa fakt dezintegracji i atomizacji rodzin, w których proces
wychowania zostaje często scedowany na instytucje opiekuńczo – wychowawcze,
gdyż praca zawodowa obojga rodziców ogranicza coraz bardziej czas poświęcany
dzieciom.

Pogłębia się także zjawisko stratyfikacji społecznej niektórych środowisk. Fakt

ten spowodowany jest mobilnością elit społecznych (które stają się dzięki temu
obywatelami świata) i jej brakiem lub ograniczeniami w środowiskach biedniej-

13

Por. m.in. M. Zieliński: Mit o biedzie. ”Wprost” 2000, nr.42; W. Wilczyński: Nie zazdroszczę zwycięz-

com. „Wrost” 2000, nr 43; M. Jarco: Piękna choroba. „Wprost” 2000, nr 43

14

E. Polak, op. cit., s.120-121

37

szych. Zjawisko biedy wydaje się być dziedziczone, gdyż następuje marginalizacja
społeczna ludzi ubogich. Szkoła staje się miejscem utrwalania podziałów, a dzieci
z nizin podlegają swoistej stygmatyzacji. Ubóstwu towarzyszy wzrost patologii spo-
łecznych, szczególnie wśród dzieci i młodzieży pozbawionej szans i możliwości.

15

Globalizacja wydaje się dzisiaj procesem nieuniknionym z uwagi na jej ol-

brzymią dynamikę i zasięg, dlatego też współczesny człowiek musi wykształci w
sobie nie tylko umiejętność korzystania z jej dobrodziejstw, ale także dostrzegania i
omijania zagrożeń, jakie z sobą niesie. Zjawisko zagrożenia towarzyszy ludziom od
zarania dziejów i jest zdarzeniem tak dalece splecionym z życiem, iż wpłynęło na
ukształtowanie się niektórych instynktownych mechanizmów obronnych. Świado-
mość zagrożeń jest tą postacią informacji, która stwarza i poszerza możliwości
diagnozowania, przewidywania i projektowania zdarzeń a także zwielokrotnia funk-
cje obronne organizmu. Można powiedzieć, że zagrożenia są tymi czynnikami,
które oddziaływają na dany system (może to być jednostka, grupa społeczna itp.),
mogąc go zniszczyć, ograniczyć jego funkcje, ale również wywołać w nim korzyst-
ne zmiany.

16

Obok zagrożeń życia społecznego (poruszanych i omawianych we wcześniej-

szych fragmentach tekstu) pojawiły się już od pewnego czasu niepokojące donie-
sienia o postępującej degradacji środowiska naturalnego. O fakcie tym nie powia-
damiają nas tylko i wyłącznie alarmy ekologów, ale anomalia pogodowe i zmiany
klimatyczne, które coraz częściej dają o sobie znać. Jednak globalne społeczeń-
stwo konsumpcyjne na czele z wielkimi konsorcjami przemysłowymi wydaje się nie
słyszeć i nie dostrzegać owych faktów.

Dlatego też koniecznym stało się prowadzenie w szkołach edukacji ekologicz-

nej, której „podstawowym zadaniem powinno być wyzwalanie i utrwalanie potrzeby
życia zgodnego z ideami zrównoważonego rozwoju i wdrażanie jego zasad po-
przez: ukształtowanie człowieka świadomego swej jedności ze środowiskiem przy-
rodniczym i społeczno – kulturalnym; rozwijanie umiejętności obserwowania śro-
dowiska oraz gromadzenia o nim informacji; poznanie praw i współzależności rzą-
dzących przyrodą, a także zachodzących pomiędzy przyrodą a człowiekiem;
kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów zgodnie z posiadaną wiedzą
i przyswojonym systemem wartości; budzenie wrażliwości na piękno przyrody i ład
przestrzenny; ukształtowanie postawy szacunku dla życia i zdrowia zarówno wła-
snego, jak i wszelkich innych istot; prowadzenie aktywnych form edukacji w terenie
(…); współpracę nauczycieli w tworzeniu klimatu sprzyjającego realizacji podsta-
wowych celów edukacji ekologicznej”.

17

Łącznie z degradacją i zatruciem środowiska naturalnego występują zagroże-

nia zdrowia człowieka, które tkwią zarówno w nim samym, jak i w czynnikach nie-
zależnych od niego. Wśród przyczyn owych zagrożeń wymieniane są: negatywne
wzorce zachowań zdrowotnych osób dorosłych (palenie tytoniu, picie alkoholu,
narkotyki); brak przykładów właściwego spędzania czasu wolnego przez dorosłych;
niejednokrotnie niski poziom kompetencji rodziców w zakresie wychowania zdro-
wotnego i aktywizacji ruchowej; brak prostych narzędzi diagnozy i oceny zdrowia

15

E. Polak, op. cit., s.122-126

16

W. Kojs: Zagrożenie jako wyznacznik zmiany edukacyjnej oraz źródło nakazów, zakazów i powinno-

ści. W: K. Denek, T, Koszczyc, M. Lewandowski (red.): Edukacja jutra. Wrocław 2003, s. 338

17

Przez edukację do trwałego i zrównoważonego rozwoju. Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej.

Warszawa 1997

38

oraz sprawności fizycznej dzieci w poszczególnych okresach rozwojowych; bagate-
lizowanie lub niedostrzeganie przez osoby dorosłe dolegliwości i problemów zdro-
wotnych dzieci; negatywne postawy wychowawcze rodziców; zbyt późne kształto-
wanie postaw prozdrowotnych u dzieci; niewłaściwy dobór metod i środków od-
działywania zdrowotnego; zbyt rzadkie angażowanie się rodziców w kształtowanie
umiejętności i sprawności ruchowych (takich, jak np.: jazda na rowerze, na nar-
tach, łyżwach itp.); niezadowalające zaangażowanie się instytucji społecznych w
ochronę zdrowia dzieci i młodzieży; częste nie respektowanie przez dzieci i mło-
dzież ogólnoludzkich wartości, w tym wartości życia i zdrowia.

18

Nie można pominąć w tym miejscu takich niepokojących i szerzących się zja-

wisk, jak ucieczka młodych ludzi w świat narkotyków, sekt, czy subkultur młodzie-
żowych. Narkotyzowanie się dzieci i młodzieży nie jest zjawiskiem nowym, jednak
zmienia się jego specyfika. Zażywanie środków odurzających nie jest już tylko
utożsamiane z patologią, ale staje się pewną modą, zwłaszcza w środowiska osób
dobrze sytuowanych materialnie. Ponadto zwiększyła się dostępność do narkoty-
ków, bo przecież nie handluje się nimi tylko na „ulicy”, ale i w szkołach, na dysko-
tekach. Badania naukowe wykazują, iż zachodzi związek między narkotyzowaniem
się dzieci i młodzieży a pewnymi cechami środowiska rodzinnego. Po narkotyki
sięgają najczęściej młodzi ludzie pochodzący z rodzin rozbitych, skonfliktowanych,
małodzietnych (szczególnie jednodzietnych), w których obydwoje rodziców zaję-
tych jest pracą zawodową.

19

O występowaniu i nasileniu tego zjawiska nie decydu-

ją tylko i wyłącznie czynniki społeczne, ale i osobowościowe, wśród których wy-
mienia się np.: brak stabilności emocjonalnej, lęk, poczucie zagrożenia, poczucie
krzywdy, niski poziom tolerancji na frustrację itp.

20

, dlatego też zachodzi koniecz-

ność profilaktyki zagrożeń, prowadzonej w instytucjach oświatowych i w rodzinach,
co wymaga podejmowania wielu zabiegów edukacyjnych, takich jak np.: pedagogi-
zacja rodziców, rozszerzenie wiedzy (zarówno nauczycieli, jak i rodziców) na temat
potencjalnych zagrożeń i patologii itp.

Nie bez znaczenia dla tych działań pozostaje udział w nich mediów, które są

obecnie dla młodego pokolenia jednym z głównych nośników informacji. Nowocze-
sne urządzenia przekazują nauczycielom, uczniom i studentom informacje poprzez
słowa, obrazy, dźwięki. Stanowią uzupełnienie bezpośredniego poznania przez
poznanie pośrednie i symboliczne. Umożliwiają uczącym się rozwijanie aktywności
poznawczej przez wykonywanie czynności intelektualnych. Nauczycieli wspomaga-
ją w tworzeniu interaktywnych warunków studiowania oraz sytuacji motywujących
do uczenia się. Dysponowanie różnorodnymi środkami pozwala na ukazanie róż-
nych aspektów rozważanych problemów, wskazanie treści ich uzupełniających.
Wszystko to prowadzi do ułatwienia zrozumienia treści merytorycznych, wcześniej
prezentowanych głównie za pośrednictwem podręcznika

21

, dlatego więc należy

zgodzić się z faktem, iż media (zwłaszcza multimedia, jakim jest chociażby kompu-

18

Cz. Lewicki: Pedagogika zdrowia a zadania szkoły wobec zagrożeń zdrowia dzieci ze środowisk

wiejskich w okresie wczesnej edukacji. W: W. Kojs (red.): Szkoła wobec problemów wychowania zdro-
wotnego w dobie globalizacji. Cieszyn 2001, s. 32-33

19

Cz. Cekiera: Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. Lublin

1993, s. 34

20

Cz. Cekiera: Toksykomania. Warszawa 1985, s. 257

21

M. Kozielska: Zagrożenia wynikające z komputerowego wspomagania edukacji. W: K. Denek,

T. Koszczyc, M. Lewandowski (red.), op. cit., s. 343

39

ter) mają wiele pozytywnych zastosowań w edukacji dzieci i młodzieży

22

, jednak

nie należy zapominać o pewnych zagrożeniach, jakie z sobą niosą (chociażby
treści pornograficzne, rasistowskie i inne zamieszczane na stronach interneto-
wych). Multimedia są tylko nowoczesnymi narzędziami, które trzeba wykorzysty-
wać do wspierania procesów edukacyjnych, zgodnie jednak z wyznaczonymi ce-
lami kształcenia i wychowania. Podmioty edukacyjne – nauczyciele i uczniowie –
powinny mieć świadomość potencjalnych zagrożeń oraz potrafić podjąć działania
zmierzające do ich ograniczenia lub likwidacji, gdyż niejednokrotnie korzystanie z
komputera oraz sieci internetowej stwarza niebezpieczne sytuacje zagrażające
wszechstronnemu, prawidłowemu rozwojowi dzieci i młodzieży. W tym miejscu
można wskazać na następujące rodzaje zagrożeń: fizyczne (wzrok, postawa ciała,
otyłość), psychiczne (uzależnienie, zastąpienie świata realnego wirtualnym), mo-
ralne (nie kontrolowany dostęp do informacji), społeczne (zachowania nieetyczne,
anonimowość, przestępczość komputerowa), intelektualne (szok informacyjny).

23

Obecna, jakże złożona rzeczywistość daje współczesnemu człowiekowi wiele

możliwości (egzystencji, pracy, spędzania wolnego czasu, wykorzystywania dóbr
materialnych itp.). Równocześnie stwarza wiele zagrożeń i pułapek, które nie zaw-
sze są wyraźne i czytelne dla młodej, nie ukształtowanej (emocjonalnie, intelektu-
alnie, psychicznie) do końca jednostki. Tutaj pojawia się pole oddziaływań dla ro-
dziców, szkoły i nauczycieli. Warto więc w tym miejscu zastanowić się nad zada-
niami i rolą współczesnych pedagogów.

Nauczyciel wobec współczesnych zagrożeń
W profesjonalnych kręgach rozbudzona została dyskusja nad kształtem i po-

winnościami obecnego sytemu edukacji. Twierdzi się, iż dzisiejsza edukacja winna
wprowadzać ludzi w zastany stan kultury naukowej, technicznej i społecznej, musi
dostrzegać potrzebę zaspakajania aspiracji samorealizacyjnych każdej jednostki
oraz potrzeby wychowania antycypującego, rozwijającego motywacje i umiejętno-
ści samokształcenia oraz postawy innowacyjne, oparte na krytycznym stosunku
wobec wartości zastanych i heurystycznym, twórczym myśleniu, poszukującym
nowych wartości i nowych rozwiązań.

Obecna szkołą to instytucja funkcjonująca w społeczeństwie wiedzy, obejmu-

jąca swym oddziaływaniem nie tylko ludzi młodych, ale otwarta także na osoby
dowolnego wieku, wykształcenia i doświadczenia zawodowego i życiowego. Po-
winna być także szkołą kapitałochłonną z uwagi na wysokie koszty technologii
uczenia i wyposażenia. Koniecznym jest także jej przekształcenie się ze szkoły
werbalnej i autorytarnej w szkołę pracy i samodzielności uczniów, co pociąga za
sobą przede wszystkim wzmożoną aktywność nauczycieli, którzy nie tylko będą
dobrymi specjalistami o możliwie gruntownej wiedzy i kulturze naukowej, ale peda-
gogami dążącymi do budzenia w młodzieży zainteresowań, wyrobienia nastawień,
kształcenia nawyków umiejętności i samodzielności zdobywania wiedzy oraz do-

22

Zob. M. Tanaś: Edukacyjne zastosowanie komputerów. Warszawa 1997; B. Siemieniecki: Komputery

i hipermedia w procesie edukacji dorosłych. Toruń 1999; T. Smal, G. Stankiewicz: Nowoczesne media
w edukacji. W: M. Gwoździcka-Piotrowska, A. Zduniak (red.): Edukacja w społeczeństwie ryzyka.
Poznań 2006

23

Ibidem

40

skonalenia własnej kultury intelektualnej – myślenia krytycznego i heurystyczne-
go.

24

Ostatnia dekada XX wieku była czasem refleksji nad rolą i powinnościami

współczesnego nauczyciela. Według P. Dalina i V.D. Rusta najważniejszymi ob-
szarami edukacji są: kształcenie na rzecz demokracji oraz dla wielokulturowości;
kształtowanie umiejętności krytycznego korzystania z mediów; wychowanie do
przetrwania; szkolnictwo wobec świata pracy; kształcenie gustów estetycznych,
rozwój zdolności; kształcenie do pracy nad sobą w dobrych relacjach z innymi
i przyrodą w poczuciu odpowiedzialności za świat bliski i globalny.

25

Obszary te

wyznaczają dzisiejsze kierunki działań i zadania dla nauczycieli. W przeszłości
nauczyciel postrzegany był jako organizator i kierownik szkolnego procesu eduka-
cyjnego. Przypisywano mu więc zadania związane z wyposażeniem ucznia w wie-
dzę i umiejętności niezbędne w przystosowaniu się do zastanych warunków życia.
Także i obecnie nauczyciel bywa traktowany jako urzędnik lub funkcjonariusz pań-
stwowy, którego rolą jest nadawanie, przekazywanie informacji, wyjaśnianie ich
oraz instruowanie, a także nadzorowanie powierzonej jego pieczy młodzieży.

26

Wydaje się jednak, iż obecnie rola nauczyciela nie może ograniczać się jedy-

nie do wypełniania powyższych funkcji. Sądzi się także, że dzisiejszy pedagog to
przede wszystkim przewodnik po złożonym i ulegającym ciągłym przeobrażeniom
świecie, którego cechami są: jego osobista kompetencja moralna, którą traktować
należy jako właściwość osobniczą, a jej poziom uzależniać od ustawicznej samo-
kontroli, zdyscyplinowania i konsekwencji (Punktem odniesienia są tutaj uniwersal-
ne normy moralne.); indywidualna troska o dziecko, traktowane jako dobro samo w
sobie i autoteliczna wartość; odpowiedzialność za ustawiczne odkrywanie wraz z
uczniem nieświadomych wartości, których sens i znaczenie należy poznać i wyja-
śnić;

27

rezygnacja w kontaktach interpersonalnych z arbitralności, nacisków, prze-

mocy na rzecz autentycznego „bycia z kimś”.

28

Współcześnie mówi się także o

nauczycielu jako doradcy, który chce i umie być spolegliwy, życzliwy młodzieży i
rodzicom; potrafi rozbudzać w młodych ludziach zainteresowania, wyrabiać nasta-
wienia oraz kształcić umiejętności i nawyki samodzielnego uczenia się, zdobywa-
nia wiedzy; wdraża uczniów w proces doskonalenia własnej kultury intelektualnej –
myślenia krytycznego i heurystycznego. ymagane jest również, aby nauczyciel był
osobą odpowiedzialną, której istotę stanowi czujność, umiejętność dokonywania
wyborów i ocen, co charakteryzuje człowieka świadomego. To od stopnia świado-
mości zależy m.in. poczucie odpowiedzialności, które jest uwarunkowane umiejęt-
nością odkrywania tego, co dobre, lepsze, postrzeganiem siebie w relacjach do
odkrytego dobra lub zła, poczuciem własnej siły i zdolności do podejmowania dzia-
łań i wyborem środków ich realizacji.

29

24

R. Parzęcki: Rola nauczyciela w planowaniu kariery życiowej młodzieży. W: K. Denek, T. Koszczyc,

M. Lewandowski (red.): Edukacja jutra. Wrocław 2003, s. 343

25

P. Dalin, V.D. Rust: Towards schooling for the twenty-first century. London-New York 1996

26

A.M. de Tchorzewski: Nauczyciel w sytuacji konfliktu wartości. W: J. Gnitecki, J. Rutkowiak (red.):

Pedagogika i edukacja wobec zagrożeń współczesności. Warszawa-Poznań 1999, s. 300

27

Ibidem, s. 304

28

A. Murzyn: Prymat problemu dziecka nad metodologią i organizacją. Wokół serii pedagogicznej:

Nauczyciele – Nauczycielom. W: W. Mikołajewicz (red.): Kształcenie i doskonalenie nauczyciela (dla)
edukacji alternatywnej. Kraków 2001, s. 25

29

R. Parzęcki: Odpowiedzialność nauczyciela – doradcy w rozwiązywaniu współczesnych problemów

młodego człowieka. W: K. Denek, T. Koszczyc, M. Lewandowski (red.), op. cit., s. 290-291

41

Cechą, która jest nieodzownym atrybutem każdego dobrego nauczyciela od

wielu wieków jest jego autorytet, który wiąże się między innymi ze stawianiem
dzieciom i młodzieży jasnych i możliwych do zrealizowania wymagań, z uświada-
mianiem im, że nie ma dobrej szkoły bez sumiennego i odpowiedzialnego wypeł-
niania obowiązków, pracowitości, systematyczności, kultury osobistej, taktu, po-
szanowania drugiego człowieka oraz zaangażowania w życie szkoły.

W obecnej rzeczywistości wychowawczej, w obliczu różnorakich doniesień

o nasilaniu się m.in. zjawiska przemocy w szkole,

30

ważnym zadanie dla nauczy-

ciela jest rozwiewanie iluzji szkoły pełnej nieograniczonego „luzu”, dlatego dzisiejsi
pedagodzy powinni wystrzegać się asekuranctwa, fałszywie pojmowanej tolerancji,
konformizmu i niekonsekwencji, ponieważ nie tędy prowadzi droga do uzyskania
podmiotowych relacji z wychowankami.

31

Specyfika współczesnych zagrożeń pociąga za sobą konieczność osiągnięcia

przez nauczyciela sztuki porozumiewania się, która jest przydatna nie tylko w pracy
z uczniami, ale także z rodzicami. Współpraca szkoły z rodzinami jest obecnie
nieodzowna, dlatego tak ważne są „zdrowe” i dobre stosunki nauczycieli z rodzi-
cami, które mogą np.: pomóc w lepszym wzajemnym poznaniu się nauczycieli
i rodziców, a co ważniejsze w poznaniu samych uczniów; pogłębić wzajemne za-
ufanie; łagodzić u rodziców napięcia psychiczne spowodowane trudnościami
dziecka; przełamywać poczucie niepewności, osamotnienia w pracy wychowaw-
czej z dzieckiem; ograniczać błędy wychowawcze rodziców i nauczycieli; pomóc
w bardziej jednolitym i zwartym oddziaływaniu pedagogicznym szkoły i domu.

32

We współczesnej pedagogice zwykł się budować modele kompetencji na-

uczyciela. Jeden z takich modeli zakłada, iż oprócz wielu umiejętności nauczyciel
powinien wykazywać się zdolnością do budzenia wśród uczniów postaw twórczych
i innowacyjnych, jako niezbędnych w ich adaptacji do zmiennych warunków działa-
nia.

33

Jako generator innowacji sam również musi stać się osobą twórczą, którą

stać na nowe, niekonwencjonalne rozwiązania. Wreszcie szkoła i nauczyciele,
stając w obliczu potencjalnych zagrożeń współczesności, powinni podejmować
wysiłki związane z ich profilaktyką wśród dzieci młodzieży. Wymaga to umiejętno-
ści myślenia antycypacyjnego, współdziałania z różnego rodzaju instytucjami po-
zaszkolnymi oraz ciągłego odnawiania i aktualizowania własnych kompetencji.

Na zakończenie podjętych rozważań należy stwierdzić, że obecna edukacja

nie powinna skupiać się tylko i wyłącznie na pełnieniu funkcji dydaktyczno-
wychowawczej, ale wyposażać młodego człowieka w narzędzia przygotowujące
i umożliwiające mu funkcjonowanie w dzisiejszym, jakże złożonym, pełnym niepo-
kojów i zagrożeń świecie.

30

Por. E. Jarosz: Przemoc wobec dzieci. Reakcje środowisk szkolnych. Katowice 1998; I. Pospiszyl:

Przemoc w rodzinie. Warszawa 1994; Z. Kwieciński: Socjopatologia w edukacji. Olecko 1995; J. Biń-
czycka: Między swobodą a przemocą w wychowaniu. Kraków 1997; D. Olwens: Mobbing – fala prze-
mocy w szkole. Jak ją powstrzymać? Warszawa 1998; K. Dymek-Balcerek (red.): Patologie zachowań
społecznych – rzeczywistość przełomu wieków XX i XXI. Rodzina dysfunkcyjna – przemoc. Radom
2000

31

J.A. Malinowski: Zaburzenia relacji uczeń – nauczyciel zagrożeniem dla podmiotowości szkolnego

procesu edukacji. W: K. Denek, T. Koszczyc, M. Lewandowski (red.), op. cit., s. 350

32

M. Łobocki: Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania. Warszawa 1985, s. 37

33

S.J. Rittel: Nauczyciel w procesie globalizacji. W: W. Kojs (red.): Nauczyciel w nowej rzeczywistości

edukacyjnej. Cieszyn 2004, s. 43