1.02. ZALEWSKA-BUJAK MALGORZATA NAUCZYCIELE.doc

Małgorzata ZALEWSKA-BUJAK
Uniwersytet Śląski w Katowicach

NAUCZYCIELE I WYCHOWAWCY WOBEC WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ

SPOŁECZNYCH

Współczesny człowiek oraz wszystkie płaszczyzny jego egzystencji ulegają

w obecnej rzeczywistości wielu przeobrażeniom. Sytuację tę potęgują pewne zmia-
ny, które mają charakter ogólnoświatowy, wśród których wymienia się: szybki pro-
ces  powstawania  i  przenikania  informacji,  wiedzy  oraz  pojawienie  się  zjawiska
niepewności  i  chaosu  aksjologicznego;  poszerzenie  się  zakresu  nieufności  i  stra-
chu  przed  różnorodnymi  wyzwaniami  i  dylematami życia  we  współczesnym  świe-
cie; narastanie trudności w adaptowaniu się ludzi do nowych wyzwań globalizacji,
integracji  europejskiej  i  społeczeństwa  informacyjnego  oraz  skokowego  rozwoju
praw i obowiązków; wzrost krytyki różnych zjawisk i trendów przemian cywilizacyj-
nych oraz degradacji osobowości jednostki.

Od pewnego czasu nasileniu ulegają ponadto takie problemy, jak: wzrost lud-

ności naszego globu, jej migracje oraz  trudności  z  zatrudnieniem; obrona pokoju,
bezpieczeństwo  wewnętrzne  i  międzynarodowe;  słabnący  wpływ  wartości  oraz
postaw  prospołecznych  na  bieg  światowych  wydarzeń  i  style  życia;  postępująca
degradacja  środowiska  naturalnego  oraz  pogłębiający  się  kontrast  w  relacjach
między światem krajów wysokorozwiniętych i pragnących im dorównać.

Mówi się także o procesie regresu człowieczeństwa, którego przyczynami są:

brak autorytetów, ogromne koszty społeczne i ekonomiczne transformacji i globali-
zacji życia, renesans różnego rodzaju fundamentalizmów i nacjonalizmów, słaba
jakość wychowawcza podmiotów edukacyjnych i wychowawczych oraz olbrzymie
materialne zróżnicowanie społeczne.

W wielu opracowaniach teoretycznych zwraca się uwagę na sytuację rzeczy-

wistości edukacyjnej we współczesnym świecie, zwanym coraz częściej globalnym
za sprawą różnorodnych procesów, którym ulega od dłuższego już czasu. Procesy
te, zwane globalizacją, zwykło się utożsamiać z szybką intensyfikacją przekracza-
jącą granice przepływu kapitału, towarów, pracy, usług i idei.

Zjawiska tego nie

można ograniczać jedynie do ekonomiki, gdyż jest ono także upowszechnieniem
pewnych procesów zachodzących poza kapitałem, towarami, pracą, usługami
i dotyczy także polityki, kultury, czy też wiedzy.

Według J. Kuźmy globalizacja obejmuje wszystkie dziedziny życia, w tym

szczególnie  ważne  dla  funkcjonowania  współczesnego  społeczeństwa  sfery:  po-
stępu  naukowego  i  technicznego,  koncentracji  badań  w  nowoczesnych  laborato-
riach,  opracowania  mikrosyntez  wyników  badań  podstawowych  i  aplikacyjnych,
ujednolicania  norm  i  standardów  technicznych;  uwarunkowań  demograficznych
zaliczanych  do  pierwszoplanowych  czynników  rozwoju  społecznego,  które

Cz. Banach: Edukacja wobec problemów współczesnego świata i człowieka. W: K. Denek, T. Kosz-

czyc, M. Lewandowski (red.): Edukacja jutra. Wrocław 2004, s. 79

Ibidem, s. 80

A. Green: Education, Globalization and the Nation State. Macmillan. Basingstoke 1997

A. Green: National Education Systems and Comparative Education. Lecture for CESE Conference.

Institute of Education. London 2002

w  pierwszym  rzędzie  przyczynią  się  do  zmiany  oblicza  świata  w  nadchodzącym
stuleciu;  etnologicznej  –  pęd  do  postępu  i  rozwoju  ekonomicznego  powoduje  za-
grożenia  dla  całej  biosfery  obejmującej  lądy,  morza  i  strefy  powietrza  otaczające
kulę  ziemską,  w  której  istnieje  życie;  zdrowia  człowieka,  którego  promowanie
w  procesie  edukacji  ustawicznej  jako  dobra  holistycznego,  istotnego  szczególnie
dla młodych ludzi, staje się zmianą sposobu życia i przeciwdziałania zagrożeniom
cywilizacyjnym; ekonomicznej, obejmującej wspólny i wolny rynek oraz swobodny
przepływ globalnego kapitału, a w konsekwencji unifikację konsumpcji; społeczno-
politycznej, co wyraża się w upowszechnianiu zasad demokracji i praw człowieka,
nowej orientacji społeczeństw w skali lokalnej i globalnej; kultury i edukacji, wyra-
żającej  się  w  unifikacji  potrzeb,  obyczajów,  norm  i  wartości,  w  przyjmowaniu  za-
chodniego stylu życia, głównie amerykańskiego.

W związku z procesem globalizacji wyłania się nowy porządek edukacyjny,

którego  najważniejszymi  regułami  są:  coraz  większe  zjednoczenie  pracy  i  nauki.
Permanentne podnoszenie stanu wiedzy staje się warunkiem skutecznej i wydajnej
pracy; nauka staje się procesem, który trwa całe życie. Człowiek ciągle musi rewi-
dować i podnosić swoje kwalifikacje, często także zmuszony jest do zmiany profe-
sji; proces uczenia się nie przebiega już tylko w szkole, czy uniwersytecie. Powo-
duje  to  zwiększenie  odpowiedzialności  sektora  prywatnego  za  organizacje  i  pro-
wadzenie działań edukacyjnych, co pociąga za sobą konieczność nakreślenia no-
wego wzorca instytucji edukacyjnej; szereg instytucji edukacyjnych podejmuje wy-
siłki przestawienia się i dostosowania do nowych reguł gospodarczych, zmieniając
zasady swego funkcjonowania. Często zabiegi te nie kończą się jednak sukcesem
lub zachodzi konieczność rozciągnięcia ich w czasie; pożądanym staje się wysoki
stan samoświadomości przedsiębiorstw w celu stworzenia uczących się organiza-
cji. Środowisko sieciowe staje się dla przedsiębiorstwa obszarem pracy koncepcyj-
nej, a przez to również nauki. Integracja w sieci staje się obszarem lepszego wyko-
rzystania  ludzkiego  intelektu i osiągania  wyższych stanów świadomości organiza-
cji; przewiduje się, że nowe środki komunikacji i przekazu mogą w zasadniczy spo-
sób przyczynić się do przemiany systemu edukacyjnego oraz stworzenia infrastruk-
tury do pracy i nauki na miarę epoki gospodarki cyfrowej.

Olbrzymie konsekwencje dla edukacji ma (trwające już od jakiegoś czasu)

przejście  ze społeczeństwa przemysłowego  w społeczeństwo informacyjne. Prze-
miana  ta  ma  również  wymiar  globalny,  gdyż  obejmuje  zdecydowaną  większość
(jeśli  nie  całość)  państw  świata.  A.  Toffler  mówi  o  powstaniu  cywilizacji  „trzeciej
fali”,  w  której  człowiek  jest  pełnowartościową,  świadomą  swoich  praw  jednostką,
jednak zależną od wielu struktur i ograniczeń

. Autor twierdzi także, iż edukacja w

społeczeństwie informacyjnym i warunkach globalizacji powinna być zorientowana
na: kształtowanie w jednostce zdolności przystosowawczych; dążenie do lepszego
zrozumienia zmian dokonujących się w świecie; wnikliwe śledzenie zarysowują-
cych się przyszłych zdarzeń; przewidywanie przyszłości.

J. Kuźma: Szkoła jutra w czasach globalizacji – szanse i problemy. W: W. Kojs (red.): Nauczyciel

w nowej rzeczywistości edukacyjnej. Cieszyn 2004, s. 29-30

J. Gnitecki: Szkoła i edukacja wobec wyzwań globalnych współczesnego świata. W: W. Kojs (red.):

Wartość – Edukacja – Globalizacja. Cieszyn 2002, s. 31-32

A. Toffler: Trzecia fala. Poznań 1996

A. Toffler: Szok przyszłości. Poznań 1998, s. 403

Edukacji wyznacza się znaczącą rolę w procesie globalizacji współczesnej

kultury, a jej priorytetem ma być otwartość na świat. Celami edukacji „skierowanej
na  świat”  są  m.in.:  przekazywanie  uczniom  umiejętności  postrzegania  siebie  i  in-
nych  jako  członków  jednego  gatunku  biologicznego;  ukształtowanie  w  młodych
ludziach nawyku patrzenia na siebie samych, na swoją grupę społeczną oraz całą
ludzkość  jako  na  część  ekosystemu;  wyposażenie  uczniów  w  umiejętność  rozpa-
trywania siebie oraz własnej grupy społecznej jako uczestników życia międzynaro-
dowego; wykształcenie nawyku postrzegania siebie, społeczeństwa, narodu i całej
współczesnej cywilizacji jako zarówno kulturowych dłużników, jak i twórców kultury;
uświadomienie  młodemu  pokoleniu,  iż  ludzie  żyjący  w  różnych  kulturach  mogą
odmiennie  odbierać  i  wartościować  problemy  o  skali  światowej  w  oparciu  o  inne
założenia.

Według Cz. Banacha edukacja jest budowaniem świata rzeczywistości du-

chowej  i  materialnej,  zatem  powinna  być  mądrym  i  zbiorowym  obowiązkiem  oraz
poważnym sprzeciwem wobec wielu antywartością a także negatywnym zjawiskom
i  zagrożeniom  ludzkiego  bytu.  Procesy  związane  z  rodzeniem  się  społeczeństwa
informacyjnego  wyzwalają  nowe  jakościowo  możliwości,  ale  również  trudno  prze-
widywalne zagrożenia dla pracy i edukacji oraz organizacji i funkcjonowania życia
społecznego.

Niektóre potencjalne zagrożenia obecnej rzeczywistości
Przemiany współczesnego świata (m. in. omawiany już wcześniej proces glo-

balizacji, rodzące się społeczeństwo informacyjne) pociągają za sobą zarówno
pozytywne, jak i negatywne skutki społeczne o charakterze międzynarodowym.

Specyfika procesu globalizacji nie polega tylko i wyłącznie na rozprzestrze-

nianiu się pewnych zjawisk i procesów poza granice regionalne czy kontynentalne,
ale  na  piętrzeniu  się  związków  i  zależności  w  skali  światowej.  Może  pociągać  za
sobą  zarówno  unifikację,  jak  i  dywersyfikację  kulturowo  –  cywilizacyjną;  może
stwarzać  pewne  szanse  oraz  zagrożenia,

dlatego też istnieją dwa obozy: zwo-

lenników i propagatorów owych zmian a także ich przeciwników. Pierwszych z nich
określa się mianem „człowieka z Davos”, drugich „człowieka z Seattle”.

„Człowiek

z Davos” to kosmopolita niezwiązany z żadnym miejscem na Ziemi, mocno wierzy
w gospodarkę rynkową, demokrację i indywidualizm oraz w to, iż globalizacja jest
jedynym sposobem eliminacji biedy. Wolny rynek i swobodna międzynarodowa
wymiana handlowa są według niego szansą rozwoju i poprawy jakości życia oby-
wateli całego globu. „Ludzi z Davos” reprezentują przede wszystkim liderzy świa-
towej gospodarki.

„Człowiek z Seattle” jest natomiast przeciwnikiem procesów globalizacyjnych

(zwłaszcza gospodarczych), związanym z konkretnym miejscem na Ziemi, jego
kulturą oraz wiedzą. Globalizację utożsamia z neokolonializmem i ze sposobem na
powiększenie wyzysku krajów trzeciego świata przez kraje wysoko rozwinięte. Jest

Z. Melosik: Edukacja skierowana na świat – ideał wychowawczy XXI wieku. „Kwartalnik Pedagogicz-

ny” 1989, nr 3, s.162-164

Cz. Banach, op. cit., s. 80

E. Polak: Proces globalizacji a szanse i zagrożenia dla młodego pokolenia. W: W. Kojs (red.): Eduka-

cyjne konteksty procesów globalizacji. Cieszyn 2001, s. 119

J. Giziński, M. Graczyk: Człowiek z Seattle kontra człowiek z Davos. „Wprost” 2001, nr 5, s. 90

ona również przejawem chorobliwego konsumpcjonizmu, który obejmuje coraz
szersze kręgi ludzi na świecie.

Wśród niebezpiecznych zagrożeń i zjawisk, które wymienia się w związku

z procesem globalizacji jest rozpowszechnianie kultury konsumpcyjnej przez boga-
te państwa i reprezentujący je kapitał, przez co dążą one do stworzenia odpowied-
nich  warunków  dla  przyjmowania  ich  wytworów  kultury  materialnej  i  duchowej.
Z kulturą konsumpcyjną związany jest także bezwzględny nakaz osiągania sukce-
su materialnego. Na wpływ tych sił szczególnie narażeni są ludzie młodzi, często
niejako  z  natury  otwarci  na  nowość  i  zmienność.  Jawią  się  oni  jako  najbardziej
bezkrytyczni konsumenci wytworów zachodniej kultury masowej, której symbolami
są m.in.: filmy Walta Disneya, stacja muzyczna MTV, kina multipleksowe, fast for-
dy, Walentynki itp. Oddziaływają one unifikująco na młodzież, która ogląda te same
filmy,  słucha  tej  samej  muzyki  i  marzy  o  osiągnięciu  sukcesu  w  amerykańskim
stylu.

W związku z rozpowszechnianiem się kultury konsumpcyjnej wydaje się, iż

szala wartości związanych z odwiecznym dylematem „mieć czy być” przechyla się
na korzyść tych pierwszych, co jak pokazuje historia ludzkości jest krótkowzroczne
i brzemienne w skutkach. Nadmierna chęć posiadania połączona z postawą rosz-
czeniową nie tylko u młodych ludzi może doprowadzić do wypaczeń i patologii
społecznych takich, jak np.: przestępczość, negatywne zmiany w psychice związa-
ne z uczuciem frustracji, zaniedbanie życia rodzinnego itp.

Globalizacja jest procesem, z którym wiąże się ogromne bogactwo i różno-

rodność ofert dla młodego człowieka. Z drugiej zaś strony staje się źródłem poczu-
cia zagubienia. Możliwość dokonywania niepowtarzalnych i indywidualnych wybo-
rów spośród bogatych ofert, może dawać jednostce nie tylko uczucie wolności, ale
i  zagubienia,  bezradności  oraz  samotności,  zwłaszcza  wtedy,  kiedy  nie  jest  ona
dojrzała i przygotowana do takich decyzji. Chcąc dokonywać właściwych wyborów,
trzeba dysponować coraz większą ilością informacji, umieć je selekcjonować, war-
tościować  i  wykorzystywać.  Problem  ten  stanowi  jedno  z  wyzwań  dla  współcze-
snych pedagogów i całej edukacji. Koniecznym wydaje się, aby potrafili oni przygo-
tować  współczesnego młodego człowieka do trudnych, niejednokrotnie życiowych
wyborów.  Wielką  i  kluczową  rolę  w  tym  procesie  odgrywa  dobrze  funkcjonująca
rodzina, dlatego niepokojem napawają doniesienia o zmniejszeniu się integrującej
funkcji takich tradycyjnie socjalizujących instytucji, jak: kościół, środowisko lokalne,
szkoła, czy wreszcie rodzina.

Obok zmiany roli i prestiżu rodziców oraz nauczycieli w procesie dorastania

dzieci  i  młodzieży  postępuje  rozluźnianie  się  więzi  międzypokoleniowych.  Każda
kolejna  generacja  żyje  w  innej  rzeczywistości,  gdyż  w  ciągu  jednego  pokolenia
zachodzą  olbrzymie  przemiany,  z  którymi  nie  każdy  potrafi  pogodzić  się  i  zrozu-
mieć. Niepokojem napawa fakt dezintegracji  i atomizacji rodzin,  w których proces
wychowania zostaje często scedowany na instytucje opiekuńczo – wychowawcze,
gdyż praca zawodowa obojga rodziców ogranicza coraz bardziej czas poświęcany
dzieciom.

Pogłębia się także zjawisko stratyfikacji społecznej niektórych środowisk. Fakt

ten  spowodowany  jest  mobilnością  elit  społecznych  (które  stają  się  dzięki  temu
obywatelami  świata)  i  jej  brakiem  lub  ograniczeniami  w  środowiskach  biedniej-

Por. m.in. M. Zieliński: Mit o biedzie. ”Wprost” 2000, nr.42; W. Wilczyński: Nie zazdroszczę zwycięz-

com. „Wrost” 2000, nr 43; M. Jarco: Piękna choroba. „Wprost” 2000, nr 43

E. Polak, op. cit., s.120-121

szych. Zjawisko biedy wydaje się być dziedziczone, gdyż następuje marginalizacja
społeczna ludzi ubogich. Szkoła staje się miejscem utrwalania podziałów, a dzieci
z nizin podlegają swoistej stygmatyzacji. Ubóstwu towarzyszy wzrost patologii spo-
łecznych, szczególnie wśród dzieci i młodzieży pozbawionej szans i możliwości.

Globalizacja wydaje się dzisiaj procesem nieuniknionym z uwagi na jej ol-

brzymią  dynamikę  i  zasięg,  dlatego  też  współczesny  człowiek  musi  wykształci  w
sobie nie tylko umiejętność korzystania z jej dobrodziejstw, ale także dostrzegania i
omijania zagrożeń, jakie z sobą niesie. Zjawisko zagrożenia towarzyszy ludziom od
zarania dziejów i jest zdarzeniem tak dalece splecionym z życiem, iż wpłynęło na
ukształtowanie  się  niektórych  instynktownych  mechanizmów  obronnych.  Świado-
mość  zagrożeń  jest  tą  postacią  informacji,  która  stwarza  i  poszerza  możliwości
diagnozowania, przewidywania i projektowania zdarzeń a także zwielokrotnia funk-
cje  obronne  organizmu.  Można  powiedzieć,  że  zagrożenia  są  tymi  czynnikami,
które oddziaływają na dany system (może to być jednostka, grupa społeczna itp.),
mogąc go zniszczyć, ograniczyć jego funkcje, ale również wywołać w nim korzyst-
ne zmiany.

Obok zagrożeń życia społecznego (poruszanych i omawianych we wcześniej-

szych fragmentach tekstu) pojawiły się już od pewnego czasu niepokojące donie-
sienia o postępującej degradacji środowiska naturalnego. O fakcie tym nie powia-
damiają nas tylko i wyłącznie alarmy ekologów, ale anomalia pogodowe i zmiany
klimatyczne, które coraz częściej dają o sobie znać. Jednak globalne społeczeń-
stwo konsumpcyjne na czele z wielkimi konsorcjami przemysłowymi wydaje się nie
słyszeć i nie dostrzegać owych faktów.

Dlatego też koniecznym stało się prowadzenie w szkołach edukacji ekologicz-

nej, której „podstawowym zadaniem powinno być wyzwalanie i utrwalanie potrzeby
życia  zgodnego  z  ideami  zrównoważonego  rozwoju  i  wdrażanie  jego  zasad  po-
przez: ukształtowanie człowieka świadomego swej jedności ze środowiskiem przy-
rodniczym  i  społeczno  –  kulturalnym;  rozwijanie  umiejętności  obserwowania  śro-
dowiska oraz gromadzenia o nim informacji; poznanie praw i współzależności rzą-
dzących  przyrodą,  a  także  zachodzących  pomiędzy  przyrodą  a  człowiekiem;
kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów zgodnie z posiadaną wiedzą
i przyswojonym systemem wartości; budzenie wrażliwości na piękno przyrody i ład
przestrzenny; ukształtowanie  postawy szacunku dla życia i  zdrowia  zarówno  wła-
snego, jak i wszelkich innych istot; prowadzenie aktywnych form edukacji w terenie
(…);  współpracę  nauczycieli  w  tworzeniu  klimatu  sprzyjającego  realizacji  podsta-
wowych celów edukacji ekologicznej”.

Łącznie z degradacją i zatruciem środowiska naturalnego występują zagroże-

nia zdrowia człowieka, które tkwią zarówno w nim samym, jak i w czynnikach nie-
zależnych od niego. Wśród przyczyn owych zagrożeń wymieniane są: negatywne
wzorce  zachowań  zdrowotnych  osób  dorosłych  (palenie  tytoniu,  picie  alkoholu,
narkotyki); brak przykładów właściwego spędzania czasu wolnego przez dorosłych;
niejednokrotnie  niski  poziom  kompetencji  rodziców  w  zakresie  wychowania  zdro-
wotnego  i  aktywizacji  ruchowej;  brak  prostych  narzędzi  diagnozy  i  oceny  zdrowia

E. Polak, op. cit., s.122-126

W. Kojs: Zagrożenie jako wyznacznik zmiany edukacyjnej oraz źródło nakazów, zakazów i powinno-

ści. W: K. Denek, T, Koszczyc, M. Lewandowski (red.): Edukacja jutra. Wrocław 2003, s. 338

Przez edukację do trwałego i zrównoważonego rozwoju. Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej.

Warszawa 1997

oraz sprawności fizycznej dzieci w poszczególnych okresach rozwojowych; bagate-
lizowanie lub niedostrzeganie przez osoby dorosłe dolegliwości i problemów zdro-
wotnych dzieci; negatywne postawy wychowawcze rodziców; zbyt późne kształto-
wanie  postaw  prozdrowotnych  u  dzieci;  niewłaściwy  dobór  metod  i  środków  od-
działywania zdrowotnego; zbyt rzadkie angażowanie się rodziców w kształtowanie
umiejętności  i  sprawności  ruchowych  (takich,  jak  np.:  jazda  na  rowerze,  na  nar-
tach,  łyżwach  itp.);  niezadowalające  zaangażowanie  się  instytucji  społecznych  w
ochronę  zdrowia  dzieci  i  młodzieży;  częste  nie  respektowanie  przez  dzieci  i  mło-
dzież ogólnoludzkich wartości, w tym wartości życia i zdrowia.

Nie można pominąć w tym miejscu takich niepokojących i szerzących się zja-

wisk, jak ucieczka młodych ludzi w świat narkotyków, sekt, czy subkultur młodzie-
żowych. Narkotyzowanie się dzieci i młodzieży nie jest zjawiskiem nowym, jednak
zmienia  się  jego  specyfika.  Zażywanie  środków  odurzających  nie  jest  już  tylko
utożsamiane z patologią, ale staje się pewną modą, zwłaszcza w środowiska osób
dobrze  sytuowanych  materialnie.  Ponadto  zwiększyła  się  dostępność  do  narkoty-
ków, bo przecież nie handluje się nimi tylko na „ulicy”, ale i w szkołach, na dysko-
tekach. Badania naukowe wykazują, iż zachodzi związek między narkotyzowaniem
się  dzieci  i  młodzieży  a  pewnymi  cechami  środowiska  rodzinnego.  Po  narkotyki
sięgają najczęściej młodzi ludzie pochodzący z rodzin rozbitych, skonfliktowanych,
małodzietnych  (szczególnie  jednodzietnych),  w  których  obydwoje  rodziców  zaję-
tych jest pracą zawodową.

O występowaniu i nasileniu tego zjawiska nie decydu-

ją tylko i wyłącznie czynniki społeczne, ale i osobowościowe, wśród których wy-
mienia się np.: brak stabilności emocjonalnej, lęk, poczucie zagrożenia, poczucie
krzywdy, niski poziom tolerancji na frustrację itp.

, dlatego też zachodzi koniecz-

ność profilaktyki zagrożeń, prowadzonej w instytucjach oświatowych i w rodzinach,
co wymaga podejmowania wielu zabiegów edukacyjnych, takich jak np.: pedagogi-
zacja rodziców, rozszerzenie wiedzy (zarówno nauczycieli, jak i rodziców) na temat
potencjalnych zagrożeń i patologii itp.

Nie bez znaczenia dla tych działań pozostaje udział w nich mediów, które są

obecnie dla młodego pokolenia jednym z głównych nośników informacji. Nowocze-
sne urządzenia przekazują nauczycielom, uczniom i studentom informacje poprzez
słowa,  obrazy,  dźwięki.  Stanowią  uzupełnienie  bezpośredniego  poznania  przez
poznanie pośrednie i symboliczne. Umożliwiają uczącym się rozwijanie aktywności
poznawczej przez wykonywanie czynności intelektualnych. Nauczycieli wspomaga-
ją w tworzeniu  interaktywnych  warunków studiowania oraz sytuacji motywujących
do  uczenia  się.  Dysponowanie  różnorodnymi  środkami  pozwala  na  ukazanie  róż-
nych  aspektów  rozważanych  problemów,  wskazanie  treści  ich  uzupełniających.
Wszystko to prowadzi do ułatwienia zrozumienia treści merytorycznych, wcześniej
prezentowanych  głównie  za  pośrednictwem  podręcznika

, dlatego więc należy

zgodzić się z faktem, iż media (zwłaszcza multimedia, jakim jest chociażby kompu-

Cz. Lewicki: Pedagogika zdrowia a zadania szkoły wobec zagrożeń zdrowia dzieci ze środowisk

wiejskich w okresie wczesnej edukacji. W: W. Kojs (red.): Szkoła wobec problemów wychowania zdro-
wotnego w dobie globalizacji. Cieszyn 2001, s. 32-33

Cz. Cekiera: Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. Lublin

1993, s. 34

Cz. Cekiera: Toksykomania. Warszawa 1985, s. 257

M. Kozielska: Zagrożenia wynikające z komputerowego wspomagania edukacji. W: K. Denek,

T. Koszczyc, M. Lewandowski (red.), op. cit., s. 343

ter) mają wiele pozytywnych zastosowań w edukacji dzieci i młodzieży

, jednak

nie  należy  zapominać  o  pewnych  zagrożeniach,  jakie  z  sobą  niosą  (chociażby
treści  pornograficzne,  rasistowskie  i  inne  zamieszczane  na  stronach  interneto-
wych).  Multimedia  są  tylko  nowoczesnymi  narzędziami,  które  trzeba  wykorzysty-
wać  do  wspierania  procesów  edukacyjnych,  zgodnie  jednak  z  wyznaczonymi  ce-
lami kształcenia  i  wychowania.  Podmioty  edukacyjne  –  nauczyciele  i  uczniowie  –
powinny  mieć  świadomość  potencjalnych  zagrożeń  oraz  potrafić  podjąć  działania
zmierzające do  ich ograniczenia  lub  likwidacji, gdyż niejednokrotnie korzystanie  z
komputera  oraz  sieci  internetowej  stwarza  niebezpieczne  sytuacje  zagrażające
wszechstronnemu,  prawidłowemu  rozwojowi  dzieci  i  młodzieży.  W  tym  miejscu
można wskazać na następujące rodzaje zagrożeń: fizyczne (wzrok, postawa ciała,
otyłość),  psychiczne  (uzależnienie,  zastąpienie  świata  realnego  wirtualnym),  mo-
ralne (nie kontrolowany dostęp do informacji), społeczne (zachowania nieetyczne,
anonimowość, przestępczość komputerowa), intelektualne (szok informacyjny).

Obecna, jakże złożona rzeczywistość daje współczesnemu człowiekowi wiele

możliwości (egzystencji, pracy, spędzania wolnego czasu, wykorzystywania dóbr
materialnych itp.). Równocześnie stwarza wiele zagrożeń i pułapek, które nie zaw-
sze są wyraźne i czytelne dla młodej, nie ukształtowanej (emocjonalnie, intelektu-
alnie, psychicznie) do końca jednostki. Tutaj pojawia się pole oddziaływań dla ro-
dziców, szkoły i nauczycieli. Warto więc w tym miejscu zastanowić się nad zada-
niami i rolą współczesnych pedagogów.

Nauczyciel wobec współczesnych zagrożeń
W profesjonalnych kręgach rozbudzona została dyskusja nad kształtem i po-

winnościami obecnego sytemu edukacji. Twierdzi się, iż dzisiejsza edukacja winna
wprowadzać ludzi w zastany stan kultury naukowej, technicznej i społecznej, musi
dostrzegać  potrzebę  zaspakajania  aspiracji  samorealizacyjnych  każdej  jednostki
oraz potrzeby  wychowania antycypującego, rozwijającego motywacje  i umiejętno-
ści  samokształcenia  oraz  postawy  innowacyjne,  oparte  na  krytycznym  stosunku
wobec  wartości  zastanych  i  heurystycznym,  twórczym  myśleniu,  poszukującym
nowych wartości i nowych rozwiązań.

Obecna szkołą to instytucja funkcjonująca w społeczeństwie wiedzy, obejmu-

jąca  swym  oddziaływaniem  nie  tylko  ludzi  młodych,  ale  otwarta  także  na  osoby
dowolnego  wieku,  wykształcenia  i  doświadczenia  zawodowego  i  życiowego.  Po-
winna  być  także  szkołą  kapitałochłonną  z  uwagi  na  wysokie  koszty  technologii
uczenia  i  wyposażenia.  Koniecznym  jest  także  jej  przekształcenie  się  ze  szkoły
werbalnej  i  autorytarnej  w  szkołę  pracy  i  samodzielności  uczniów,  co  pociąga  za
sobą  przede  wszystkim  wzmożoną  aktywność  nauczycieli,  którzy  nie  tylko  będą
dobrymi specjalistami o możliwie gruntownej wiedzy i kulturze naukowej, ale peda-
gogami dążącymi do budzenia w młodzieży zainteresowań, wyrobienia nastawień,
kształcenia  nawyków  umiejętności  i  samodzielności  zdobywania  wiedzy  oraz  do-

Zob. M. Tanaś: Edukacyjne zastosowanie komputerów. Warszawa 1997; B. Siemieniecki: Komputery

i hipermedia w procesie edukacji dorosłych. Toruń 1999; T. Smal, G. Stankiewicz: Nowoczesne media
w edukacji. W: M. Gwoździcka-Piotrowska, A. Zduniak (red.): Edukacja w społeczeństwie ryzyka.
Poznań 2006

Ibidem

skonalenia własnej kultury intelektualnej – myślenia krytycznego i heurystyczne-
go.

Ostatnia dekada XX wieku była czasem refleksji nad rolą i powinnościami

współczesnego  nauczyciela.  Według  P.  Dalina  i  V.D.  Rusta  najważniejszymi  ob-
szarami  edukacji  są:  kształcenie  na  rzecz  demokracji  oraz  dla  wielokulturowości;
kształtowanie  umiejętności  krytycznego  korzystania  z  mediów;  wychowanie  do
przetrwania;  szkolnictwo  wobec  świata  pracy;  kształcenie  gustów  estetycznych,
rozwój  zdolności;  kształcenie  do  pracy  nad  sobą  w  dobrych  relacjach  z  innymi
i przyrodą  w  poczuciu  odpowiedzialności  za  świat  bliski  i  globalny.

Obszary te

wyznaczają dzisiejsze kierunki działań i zadania dla nauczycieli. W przeszłości
nauczyciel postrzegany był jako organizator i kierownik szkolnego procesu eduka-
cyjnego. Przypisywano mu więc zadania związane z wyposażeniem ucznia w wie-
dzę i umiejętności niezbędne w przystosowaniu się do zastanych warunków życia.
Także i obecnie nauczyciel bywa traktowany jako urzędnik lub funkcjonariusz pań-
stwowy, którego rolą jest nadawanie, przekazywanie informacji, wyjaśnianie ich
oraz instruowanie, a także nadzorowanie powierzonej jego pieczy młodzieży.

Wydaje się jednak, iż obecnie rola nauczyciela nie może ograniczać się jedy-

nie do wypełniania powyższych funkcji. Sądzi się także, że dzisiejszy pedagog to
przede wszystkim przewodnik po złożonym i ulegającym ciągłym przeobrażeniom
świecie, którego cechami są: jego osobista kompetencja moralna, którą traktować
należy jako właściwość osobniczą, a jej poziom uzależniać od ustawicznej samo-
kontroli, zdyscyplinowania i konsekwencji (Punktem odniesienia są tutaj uniwersal-
ne normy moralne.); indywidualna troska o dziecko, traktowane jako dobro samo w
sobie i autoteliczna wartość; odpowiedzialność za ustawiczne odkrywanie wraz z
uczniem nieświadomych wartości, których sens i znaczenie należy poznać i wyja-
śnić;

rezygnacja w kontaktach interpersonalnych z arbitralności, nacisków, prze-

mocy na rzecz autentycznego „bycia z kimś”.

Współcześnie mówi się także o

nauczycielu  jako  doradcy,  który  chce  i  umie  być  spolegliwy,  życzliwy  młodzieży  i
rodzicom; potrafi rozbudzać w młodych ludziach zainteresowania, wyrabiać nasta-
wienia  oraz kształcić umiejętności i  nawyki samodzielnego  uczenia się,  zdobywa-
nia wiedzy; wdraża uczniów w proces doskonalenia własnej kultury intelektualnej –
myślenia krytycznego i heurystycznego. ymagane jest również, aby nauczyciel był
osobą  odpowiedzialną,  której  istotę  stanowi  czujność,  umiejętność  dokonywania
wyborów i ocen, co charakteryzuje człowieka świadomego. To od stopnia świado-
mości zależy m.in. poczucie odpowiedzialności, które jest uwarunkowane umiejęt-
nością  odkrywania  tego,  co  dobre,  lepsze,  postrzeganiem  siebie  w  relacjach  do
odkrytego dobra lub zła, poczuciem własnej siły i zdolności do podejmowania dzia-
łań i wyborem środków ich realizacji.

R. Parzęcki: Rola nauczyciela w planowaniu kariery życiowej młodzieży. W: K. Denek, T. Koszczyc,

M. Lewandowski (red.): Edukacja jutra. Wrocław 2003, s. 343

P. Dalin, V.D. Rust: Towards schooling for the twenty-first century. London-New York 1996

A.M. de Tchorzewski: Nauczyciel w sytuacji konfliktu wartości. W: J. Gnitecki, J. Rutkowiak (red.):

Pedagogika i edukacja wobec zagrożeń współczesności. Warszawa-Poznań 1999, s. 300

Ibidem, s. 304

A. Murzyn: Prymat problemu dziecka nad metodologią i organizacją. Wokół serii pedagogicznej:

Nauczyciele – Nauczycielom. W: W. Mikołajewicz (red.): Kształcenie i doskonalenie nauczyciela (dla)
edukacji alternatywnej. Kraków 2001, s. 25

R. Parzęcki: Odpowiedzialność nauczyciela – doradcy w rozwiązywaniu współczesnych problemów

młodego człowieka. W: K. Denek, T. Koszczyc, M. Lewandowski (red.), op. cit., s. 290-291

Cechą, która jest nieodzownym atrybutem każdego dobrego nauczyciela od

wielu  wieków  jest  jego  autorytet,  który  wiąże  się  między  innymi  ze  stawianiem
dzieciom i młodzieży jasnych i możliwych do  zrealizowania wymagań,  z uświada-
mianiem im, że nie ma dobrej szkoły  bez sumiennego i odpowiedzialnego  wypeł-
niania  obowiązków,  pracowitości,  systematyczności,  kultury  osobistej,  taktu,  po-
szanowania drugiego człowieka oraz zaangażowania w życie szkoły.

W obecnej rzeczywistości wychowawczej, w obliczu różnorakich doniesień

o nasilaniu się m.in. zjawiska przemocy w szkole,

ważnym zadanie dla nauczy-

ciela jest rozwiewanie iluzji szkoły pełnej nieograniczonego „luzu”, dlatego dzisiejsi
pedagodzy powinni wystrzegać się asekuranctwa, fałszywie pojmowanej tolerancji,
konformizmu i niekonsekwencji, ponieważ nie tędy prowadzi droga do uzyskania
podmiotowych relacji z wychowankami.

Specyfika współczesnych zagrożeń pociąga za sobą konieczność osiągnięcia

przez nauczyciela sztuki porozumiewania się, która jest przydatna nie tylko w pracy
z  uczniami,  ale  także  z  rodzicami.  Współpraca  szkoły  z  rodzinami  jest  obecnie
nieodzowna,  dlatego  tak  ważne  są  „zdrowe”  i  dobre  stosunki  nauczycieli  z  rodzi-
cami,  które  mogą  np.:  pomóc  w  lepszym  wzajemnym  poznaniu  się  nauczycieli
i rodziców, a co  ważniejsze  w  poznaniu samych uczniów; pogłębić  wzajemne  za-
ufanie;  łagodzić  u  rodziców  napięcia  psychiczne  spowodowane  trudnościami
dziecka;  przełamywać  poczucie  niepewności,  osamotnienia  w  pracy  wychowaw-
czej  z  dzieckiem;  ograniczać  błędy  wychowawcze  rodziców  i  nauczycieli;  pomóc
w bardziej jednolitym i zwartym oddziaływaniu pedagogicznym szkoły i domu.

We współczesnej pedagogice zwykł się budować modele kompetencji na-

uczyciela. Jeden z takich modeli zakłada, iż oprócz wielu umiejętności nauczyciel
powinien wykazywać się zdolnością do budzenia wśród uczniów postaw twórczych
i innowacyjnych, jako niezbędnych w ich adaptacji do zmiennych warunków działa-
nia.

Jako generator innowacji sam również musi stać się osobą twórczą, którą

stać  na  nowe,  niekonwencjonalne  rozwiązania.  Wreszcie  szkoła  i  nauczyciele,
stając  w  obliczu  potencjalnych  zagrożeń  współczesności,  powinni  podejmować
wysiłki związane z ich profilaktyką wśród dzieci młodzieży. Wymaga to umiejętno-
ści  myślenia  antycypacyjnego,  współdziałania  z  różnego  rodzaju  instytucjami  po-
zaszkolnymi oraz ciągłego odnawiania i aktualizowania własnych kompetencji.

Na zakończenie podjętych rozważań należy stwierdzić, że obecna edukacja

nie powinna skupiać się tylko i wyłącznie na pełnieniu funkcji dydaktyczno-
wychowawczej, ale wyposażać młodego człowieka w narzędzia przygotowujące
i umożliwiające mu funkcjonowanie w dzisiejszym, jakże złożonym, pełnym niepo-
kojów i zagrożeń świecie.

Por. E. Jarosz: Przemoc wobec dzieci. Reakcje środowisk szkolnych. Katowice 1998; I. Pospiszyl:

Przemoc w rodzinie. Warszawa 1994; Z. Kwieciński: Socjopatologia w edukacji. Olecko 1995; J. Biń-
czycka: Między swobodą a przemocą w wychowaniu. Kraków 1997; D. Olwens: Mobbing – fala prze-
mocy w szkole. Jak ją powstrzymać? Warszawa 1998; K. Dymek-Balcerek (red.): Patologie zachowań
społecznych – rzeczywistość przełomu wieków XX i XXI. Rodzina dysfunkcyjna – przemoc. Radom
2000

J.A. Malinowski: Zaburzenia relacji uczeń – nauczyciel zagrożeniem dla podmiotowości szkolnego

procesu edukacji. W: K. Denek, T. Koszczyc, M. Lewandowski (red.), op. cit., s. 350

M. Łobocki: Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania. Warszawa 1985, s. 37

S.J. Rittel: Nauczyciel w procesie globalizacji. W: W. Kojs (red.): Nauczyciel w nowej rzeczywistości

edukacyjnej. Cieszyn 2004, s. 43