1

Dzieje językoznawstwa w zarysie - Zachód

Ludy peryferyjne pozostające w kręgu kultury łacińskiej, wytwarzają w III – IV w (w dobie
przedchrześcijańskiej) własne alfabety (częściowo na podstawie łacińskiej):

Celtowie na Zachodzie – ogamiczny – ogam od nazwy Boga, jego twórcy

Germanie na Północy – runiczny – runo tajemnica, nazywany też fupark – od pierwszych liter

Jednak to nie ma zbyt dużego znaczenia, gdyż w momencie upowszechnienia się
chrześcijaństwa dominującym stał się alfabet łaciński, gdyż kościół tylko ten dopuszczał jako
liturgiczny

Średniowiecze różnią od starożytności odmienne stosunki polityczne, ekonomiczne i
społeczne, ale przede wszystkim postawa człowieka wobec świata i życia zainicjowana przez
św. Augustyna (od strony teoretycznej)

- umysły ludzkie czuły się przytłoczone potęgą odziedziczonej ze starożytności wiary i nauki
– konsekwencje tego: postawa psychiczna nacechowana bezwolnym poddaniem i
podporządkowaniem się autorytetom: teologii reprezentującej Boga w dziedzinie wiary oraz
starożytności grecko-katolickiej w dziedzinie nauki świeckiej (tam, gdzie nie sprzeciwiała się
temu wiara)

- w wyniku tej postawy w dziedzinie nauki w ogóle, a nauki o języku w szczególności
głównym celem stało dążenie do pytania dlaczego tak jest czyli do uzasadniania i
udowadniania stanu rzeczy podawanego w postaci gotowej z jednej strony przez teologię, a z
drugiej przez naukę starożytną. Do prawdy nie trzeba było dążyć bo była ona znana –
wystarczyło ją udowadniać i uzasadniać.

- I rozkwit nauki i kultury średniowiecza następuje na przełomie VIII i IX w. za Karolingów
– było to tzw. Małe Odrodzenie, w którym działali wybitni uczeni tacy jak: Alkuin, Jan Szkot
Eriugena i inni

- w XII i XIII w. działali wtedy: Roger Bacon (XIII w, współtwórca empiryzmu); Albert
Wielki(XIII w. filozof i przyrodnik); Tomasz z Akwinu (oddzielenie wiedzy i wiary, rozumu i
objawienia)

- cecha główna językoznawstwa średniowiecznego był brak lingwistyki materiałowej, co było
konsekwencją dwóch czynników:

1) łacina, która była językiem religii, nauki i literatury, była traktowana jako język par
excellence i zajmująca pozycję szczególną i uprzywilejowaną w stosunku do języków
narodowych

2) ponadto łacina była jedynym językiem opracowanym naukowo, a więc mającym
gramatykę (przekazaną przez Donata i Prisciana), rozumiane było, że łacina jako jedyna
zdolna była mieć gramatykę, była językiem uporządkowanym naukowo według reguł logiki

2

- podręczniki praktyczne opierały się na Donacie i Priscianie , szczególnego rozgłosu nabrali:
Izydor z Sewilli, Aelfric, Aleksander de Villa Dei (autor gramatyki szkolnej pisanej
heksametrem) oraz Eberhardus z Bethune (autor traktatu gramatycznego w formie
metrycznej)

- wyjątkową pozycję zajmuje Irlandia , gdzie na przełomie wieku V-VII kwitnie wysoka i
oryginalna kultura; powstaje tu pierwsza w Europie Zachodniej gramatyka narodowa języka
irlandzkiego opracowana przez Cenn Faelad (jest oparta na Donacie i Priscianie , a także na
autorach średniowiecznych np. Izydorze z Sewilli

- pojawiają się próby przełamania monopolu języka łacińskiego , np.: gramatyka języka
prowansalskiego Riamonda Vidala i Uc Faidita (XII w); gramatyka jęz. francuskiego i
angielskiego Gautiera de Bibeswortha (XIVw)

-na szczególną uwagę zasługuje tu anonimowy traktat fonetyczny języka staro norweskiego
dołączony do utworu poetyckiego autorstwa Snorii Sturlusona – anonimowy autor w związku
z rozważaniami ortograficznymi daje opis systematyczny fonetyki języka staro norweskiego
wyprzedzający swoją epokę precyzją analizy artykulacyjnej i klasyfikacji, a także
metodologią ( przez językoznawców norweskich jest on uważany za prekursora fonologii)

- gramatyka zgodnie z dziedzictwem rzymskim miała charakter opisowo –normatywny i
traktowała: 1) o literze (głosce ) i sylabie; 2) o wyrazie i 3) o zdaniu, ale pod kątem widzenia
stylistycznym i poprawnościowym; była to więc jakby fonetyka, morfologia i składnia

- jako grammatica speculativa stanowiła wkład myśli średniowiecznej do nauki o języku,
główny trzon stanowiła logika, utożsamiając łacinę z jednej strony z językiem jako takim, z
drugiej z gramatyką w ogóle, usiłowano wykazywać istnienie zgodności – na gruncie logiki –
z rzeczywistością, myśleniem i językiem (łaciną)

- głownym polem działania była tu semantyka logiczna, a w jej zakresie podstawę stanowiła
teoria części mowy, punktem wyjścia była konfrontacja i próba uzgodnienia ośmiu części
mowy i podstawowych kategorii morfologicznych z kategoriami ontologiczno-logicznymi
Arystotelesa , w aspekcie językowym problem podstawowy stanowiła kwestia , co i w jaki
sposób nazywają części mowy – jako odpowiedź powstawały liczne traktaty gramatyków i
filozofów prezentujące różne modele semantyczne o charakterze dedukcyjnym

- podjęto problematykę wzajemnego stosunku języka, myślenia i rzeczywistości, czyniono to
w oderwaniu od gramatyki, lecz w oparciu o gotową podstawę materiałową, w ostaniu
systemu części mowy wypracowanych przez starożytnych

- jednym z pierwszych był Petrus Heliae (XII w) autor komentarza do Prisciana; Tomasz z
Erfurtu (XII w) wybitny gramatyk, autor szeregu prac; filozofowie: Roger Bacon(XII w),
William Ockham (XIV w) – analizowali oni podstawy nazywania tkwiące w wyrazach i
mające oparcie we właściwościach nazywanych rzeczy , dalej badano sposoby istnienia
wyrazów, czyli ich formy semantyczne oraz funkcje synsemantyczne , do tego dochodziły
zjawiska akcesoryczne(tj. rodzaj, przypadek, liczba )decydujące o kategoriach sekundarnych
semantycznych i formalnych(fleksyjnych i derywacyjnych) części mowy

3

- wszystko to składało się na określony system lub model nazywania , w którym części mowy
traktowane były jako rezultaty współdziałania i krzyżowania się ze sobą określonych
kategorii morfologicznych i klas semantycznych sprowadzanych do kategorii logicznych
Arystotelesa

- grammatica universalis- była naturalną konsekwencją istnienia gramatyki teoretycznej na
podstawie logicznej i jednoczesnego ograniczenia jej do łaciny

- Raymond Lulle postulował stworzenie na podstawie uniwersalnej semantyki logicznej
jednego wspólnego języka nauki (oczywiście na bazie łaciny)

- drugim zagadnieniem teoretycznym średniowiecza był spór filozoficzny o uniwersalia ,
zahaczający również o problematykę językową ; pojęciom odpowiada rzeczywistość, ale
wśród pojęć jedne są jednostkowe (jak jabłko, koń) i tym odpowiadają przedmioty
jednostkowe, a drugie są ogólne (jak owoc, zwierzę) – co im odpowiada? Czy również
przedmioty realne i ogólne , czy też tylko wyrazy nazywające pojęcia. W kwestii
uniwersaliów pojawiała się antynomia : rzecz(res) – wyraz(nomen)

1) stanowisko pierwsze (uniwersaliom odpowiadają realia) reprezentowali realiści

2) stanowisko drugie (uniwersaliom nic nie odpowiada) reprezentowali normaliści

- nową postać ten spór przybrał w krytycyzmie XIV w (główny przedstawiciel W. Ockham):
uniwersalia nie są fikcją umysłu, lecz psychicznym i językowym odbiciem bytu językowego,
jedynego jaki istnieje

- językoznawstwo średniowieczne miało charakter synchroniczny

- w kwestii pochodzenia mowy średniowiecze przyjęło sugerowany przez Pismo Święte mit
teologiczny, uważając za pierwotny język hebrajski , z którego miały powstać inne języki
(zamieszanie – wieża Babel) – był to nawrót do koncepcji metafizycznych starożytnego
Wschodu – wyrazicielem tego stanowiska był m.in. Dante; inni jak Henri de Grissey,
objaśniali, że od Hebrajczyków przejęli język Grecy , od nich Rzymianie – utożsamiano tu
dwie różne rzeczy: 1) pochodzenie mowy ludzkiej oraz 2) prajęzyk danej rodziny językowej

- odrębne miejsce z racji nowoczesności swych koncepcji wybiegających poza średniowiecze
poeta Dante Alighieri, jako autor traktatu O języku narodowym, chodzi tu o dwa problemy:
1)natury diachronicznej, mianowicie dyferencjacji języków, 2) języka narodowego
(włoskiego) – zmienność języka w miejscu i czasie jest konsekwencją faktu, iż jest on
urządzeniem znakowym, w którym element konkretny (dźwięk) służy do przekazywania
myśli, mający charakter konwencjonalny,; język zmienia się ale dzieje się to stopniowo i
niedostrzegalnie w oczach współczesnych

- Dante był pierwszym, który do rozważań nad językiem wprowadził problematykę języka
narodowego, mianowicie włoskiego, łamiąc monopol łaciny i torując charakterystyczny dla
Odrodzenia (chodziło mu o dialekty italskie i o stworzenie wspólnego języka literackiego
włoskiego – wylicza 14 dialektów italskich)

4

- Dante nie był odosobniony w swych poglądach, podobne teorie głosił Roger Bacon,
utrzymujący, że podobnie jak niegdyś istniał jeden język grecki przejawiający się w
dialektach, tak istnieje jeden język łaciński, którego realizacjami są języki europejskie:
włoski, hiszpański, francuski