Anna Kiersztyn
Zakład Socjologii Problemów Społecznych IS UW

Socjologia prawa

Wykład 7

Temat: SOCJALIZACJA PRAWNA, czyli w jaki sposób kształtuje się nasza
świadomość prawna?

Dwie koncepcje socjalizacji

●

Socjalizowane jednostki jako przedmiot oddziaływań wychowawczych, obowiązujące
normy są im “wpajane” (wg M . Boruckiej-Arctowej i G. Skąpskiej to model normatywno-
deterministyczny); Źródła: Durkheim, Parsons. PYTANIE BADAWCZE: JAK
SKUTECZNE JEST OWO WPAJANIE? OD JAKICH CZYNNIKÓW ZALEŻY TA
SKUTECZNOŚĆ? Badania analizowały związki między pochodzeniem społecznym /
statusem ekonomicznym dzieci a ich poglądami dotyczącymi prawa i wymiaru
sprawiedliwości.

●

Socjalizowane jednostki jako aktywny uczestnik procesu socjalizacji – polegającego na
ciągłej interakcji między jednostką a jej otoczeniem – obowiązujące normy są
“negocjowane” (model poznawczo-interakcyjny); Źródła: interakcjonizm (Dewey, Mead),
psychologia rozwojowa (Piaget). PYTANIE: JAK PRZEBIEGA TEN PROCES I OD
CZEGO ZALEŻY JEGO PRZEBIEG?

Koncepcja Lawrence Kohlberga
Teza: socjalizacja moralna ma charakter sekwencyjny. Wszyscy przechodzą przez te same stadia
rozwoju (ale nie każdy musi przejść przez wszystkie stadia). Lata 70-te: próba zastosowania tego
modelu do socjalizacji prawnej (artykuł: Tapp & Kohlberg). Struktura rozwoju orientacji prawnych:

1. POZIOM PREKONWENCJONALNY (ok. 10 roku życia): za dobre uznawane jest to, co jest
zgodne z oczekiwaniami jakiegoś autorytetu (rodziców, władzy...).
1a. Stadium pierwsze: posłuszeństwo motywuje strach przed karą;
1b. Stadium drugie: pojawia się interesowna kalkulacja (za posłuszeństwo oczekuje się nagrody)

2. POZIOM KONWENCJONALNY (ok. 13 roku życia): rozpoczyna się myślenie w kategoriach
reguł i norm postępowania (już nie: posłuszeństwa autorytetowi). Centralna kwestia: czy dane
normy są prawomocne, czyli:
2a. Stadium pierwsze: czy stoi za nimi autorytet jakiejś grupy odniesienia (rodzice, nauczyciele,
rówieśnicy);
2b. Stadium drugie: czy płynie z nich społeczny pożytek?

3. POZIOM POSTKONWENCJONALNY (od 16 roku życia): dokonuje się wyborów
moralnych, poszukuje mniejszego zła. Respekt dla prawa nie stanowi tylko rezultatu konformizmu
wobec norm, lecz świadomego namysłu nad wartością moralną owych norm.
3a. Stadium pierwsze: moralne rozterki, dostrzeganie konfliktu norm, nacisk na procedury służące
osiąganiu kompromisu;
3b. Stadium drugie: respekt dla prawa oparty na głęboko przemyślanych racjach moralnych

Istnienie opisanej sekwencji potwierdziły badania prowadzone w wielu krajach, w różnych kręgach
kulturowych. Prowadzą one do wniosku, że to, jakie stadium się osiągnie, związane jest m.in. z
miejscem w strukturze społecznej. Inna ważna (praktyczna) konkluzja artykułu Tapp i Kohlberg:
dla właściwego przebiegu socjalizacji prawnej nie wystarczy po prostu przekazywać treść norm!
Tymczasem badania sugerują, że dzieci często uczą się od dorosłych sloganów (np. wolność słowa),
bez przejmowania wartości, które są podstawą praw obywatelskich.

Polskie badania. M. Borucka-Arctowa, C. Kourilsky “Socjalizacja prawna” - badania
przeprowadzone w 1987 w Polsce i we Francji (wiek: 11-12 lat, 13-14 lat, 16-17 lat) – główne
konkluzje:

●

Jurydyzacja odpowiedzi wzrasta wraz z wiekiem w obu krajach

●

Francja: bardziej wyraźne zróżnicowania ze względu na płeć i pochodzenie społeczne
(dotyczące poziomu wiedzy, ale też i formułowania ocen – częstszego wśród lepiej
sytuowanych dzieci, dzieci robotników – chwalą samo prawo, ale krytykują instytucje)

●

Inny sposób kojarzenia pojęcia “sprawiedliwość” (znacznie więcej konotacji prawnych we
Francji)

●

Pojęcia “przepisy prawne”, “bezprawny” sprawiały znacznie więcej trudności w Polsce,
pojęcie “przestępstwa” odwrotnie

●

Polska: poziom rozwoju wiedzy o prawie prywatnym (umowy, pożyczka, odszkodowanie
itd.) wyższy na wsi. W odróżnieniu od Francji: materializm (nacisk na posiadanie, brak
aksjologicznych konotacji)

Dodatkowe badania w 1989 tylko w Polsce , n=588, uczniowie klas V i VII, młodzież licealna,
studenci.

●

Na pytanie “co to jest prawo” najwięcej odpowiedzi “zbiór przepisów, norm” (rośnie wraz z
wiekiem, u dorosłych 51%), na drugim miejscu “normy postępowania, normy moralne i
zasady współżycia” (u dzieci nie występuje, u dorosłych 43%)

●

Zamazany obraz uprawnień u dzieci i młodzieży – łączenie praw i obowiązków (np. “prawo
do nauki i obowiązek chodzenia do szkoły”)

●

Obraz prawa jako czegoś “danego odgórnie”, a nie zagwarantowanej prawnie możliwości
wykorzystania uprawnień. Efekt: roszczeniowość połączona z poczuciem braku możliwości
rezygnacji z egzekwowania swych praw

●

Demokracja, wpływ na bieg spraw publicznych – mało ważna wartość