Prawa czlowieka i ich ochrona A Nieznany

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

Dolnośląska Szkoła Wyższa we Wrocławiu

Kierunek: ADMINISTRACJA

Specjalność: ADMINISTRACJA BEZPIECZEŃSTWA I PORZĄDKU PUBLICZNEGO

REPETYTORIUM

Z przedmiotu:

PRAWA CZŁOWIEKA I ICH OCHRONA

Opracowanie:

DR AGNIESZKA FLORCZAK

Wrocław 2014

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

Spis treści

1. Podstawowe pojęcia

1.1.Pojęcie praw człowieka

1.2. Generacje praw człowieka

2. Międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka

2.1.Klasyfikacja systemów

2.2.Uniwersalny system ochrony praw człowieka

2.3.Europejski system ochrony praw człowieka

2.4.Pozaeuropejskie systemy ochrony praw człowieka

2.5. Wyspecjalizowane systemy ochrony praw człowieka

3. Ochrona praw człowieka w systemie krajowym

Literatura uzupełniająca

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

1. Podstawowe pojęcia

1.1. Pojęcie praw człowieka

Pojęcie praw człowieka występuje w różnych znaczeniach. Zgodnie z definicją prof.

W. Osiatyńskiego prawa człowieka to „powszechne prawa moralne o charakterze

podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem”. To także

„wolności, środki ochrony oraz świadczenia, których respektowania właśnie jako praw,

zgodnie ze współcześnie respektowanymi wolnościami, wszyscy ludzie powinni się móc

domagać od społeczeństwa, w którym żyją” (Encyclopedia of Public International Law).

Prawa człowieka możemy też zdefiniować jako „doniosłe prawa, które służą jednostce

według jakiejś koncepcji filozoficznej odnoszącej się do jej pozycji w państwie (płaszczyzna

filozoficzna), czy też służą jej w świetle norm prawa międzynarodowego,

wewnątrzkrajowego lub ponadnarodowego (płaszczyzna prawna)” (Z. Hołda). W praktyce nie

ma jednej powszechnie przyjętej definicji praw człowieka. Dość powszechnie uznaje się

natomiast, że prawa człowieka regulują stosunki między jednostką a państwem, wytyczając

jednocześnie granice władzy w demokratycznym społeczeństwie (płaszczyzna wertykalna).

Coraz powszechniejszy jest pogląd, że prawa człowieka odnoszą się również do stosunków

jednostka – jednostka (płaszczyzna horyzontalna). Przysługują każdemu bez względu na płeć,

rasę, religię czy miejsce zamieszkania (uniwersalizm praw człowieka).

Początkowo prawa człowieka znajdowały swoje uzasadnienie w prawie naturalnym.

Dziś stanowią dziedzinę prawa konstytucyjnego i międzynarodowego. Uznaje się, że prawa

człowieka są: powszechne, pierwotne (nie wynikają z woli państwa, a wywodzone są z istoty

człowieczeństwa), przyrodzone i niezbywalne, niepodzielne (wszystkie prawa należy

interpretować i traktować łącznie). Prawa i wolności chronią najważniejsze wartości, do

których zaliczyć możemy: wolność, równość i godność. Prawa człowieka możemy podzielić

na dwie grupy: prawa materialne (wolności i prawa przysługujące człowiekowi, takie jak:

prawo do życia, do nauki, wolność słowa, sumienia, wyznania) i prawa proceduralne,

pozwalające jednostce wyegzekwować realizację praw i przestrzeganie wolności.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

1.2.Generacje praw człowieka

Obecnie wyróżnia się trzy generacje praw człowieka. Pierwsza obejmuje prawa

obywatelskie i polityczne, zwane też prawami wolnościowymi, sformułowane w licznych

dokumentach prawa wewnętrznego i międzynarodowego, wśród których wymienić należy:

Amerykańską Deklarację Niepodległości (1776), francuską Deklarację Praw Człowieka i

Obywatela (1789), Konstytucję 3 Maja (1791) i obecnie obowiązujące: Powszechną

Deklarację Praw Człowieka (1948), Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych

Wolności (1950), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966),

Afrykańską Kartę Praw Człowieka i Ludów (1981) czy Amerykańską Konwencję Praw

Człowieka (1969). Ochrona praw pierwszej generacji ma najdłuższą tradycję, bowiem

rozpoczęła się już w Oświeceniu. Do podstawowych praw obywatelskich i politycznych

zaliczamy m.in.: zakaz dyskryminacji, prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego;

zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz tortur; prawo do sądu; zakaz arbitralnego zatrzymania,

aresztowania lub wygnania; ochronę życia prywatnego i rodzinnego; wolność poruszania się;

prawo azylu; prawo do obywatelstwa; prawo do zawierania związku małżeńskiego i

zakładania rodziny; prawo własności; prawo do wolności poglądów i wypowiedzi; prawa

wyborcze; wolność stowarzyszania się i zgromadzeń, prawo dostępu do urzędów

publicznych.

Druga generacja obejmuje prawa gospodarcze, społeczne i kulturowe. Pierwsze

regulacje w zakresie ochrony tej generacji praw pojawiły się ustawodawstwie socjalnym

państw Europy Zachodniej pod koniec XIX wieku. Chronologicznie ujmując rozwój praw

człowieka, generacja ta wykształciła się później niż prawa wolnościowe. Uogólniając,

możemy przyjąć, że druga generacja praw człowieka odnosi się do sfery materialnej oraz

poziomu udziału w wykorzystywaniu dóbr materialnych przez poszczególnych członków

wspólnoty. Podział na prawa gospodarcze (zwane też ekonomicznymi), społeczne i kulturowe

jest umowny. Pierwsze dają jednostce możliwość uczestnictwa w mechanizmach rynkowych

oraz umożliwiają bycie podmiotem tej gry (szczególna rola przypada tu prawu własności).

Prawa socjalne mają na celu przede wszystkim ochronę jednostek niezdolnych do

samodzielnego funkcjonowania przed ekskluzją społeczną; kulturowe natomiast pozwalają

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

uczestniczyć w wykorzystywaniu dóbr kultury i wpływają na rozwój duchowy i intelektualny

jednostek. Realizacja praw drugiej generacji wiąże się zazwyczaj z wykonywaniem różnego

rodzaju świadczeń przez państwo. Katalog praw drugiej generacji obejmuje m.in.: prawo do

zabezpieczenia społecznego, do pracy i swobodnego wyboru zatrudnienia; prawo do

korzystania ze słusznych i korzystnych warunków pracy, prawo do równej płacy za pracę

jednakowej wartości; prawo do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich;

prawo do strajku, prawo do nauki, prawo do dostatecznego poziomu życia oraz prawo do

swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym wspólnoty, korzystania z osiągnięć postępu

naukowego, prawo do ochrony twórczości naukowej, artystycznej i literackiej, wolność

prowadzenia badań naukowych i działalności twórczej, a także rozwijania kontaktów i

współpracy międzynarodowej w dziedzinie nauki i kultury. Wśród aktów prawa

międzynarodowego, w których prawa te są zagwarantowane wymienić należy: Powszechną

Deklarację Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych,

Społecznych i Kulturalnych (1966), Europejską Kartę Socjalną (1961, 1966) oraz liczne

konwencje przyjęte przez Międzynarodową Organizację Pracy. Prawa drugiej generacji, w

porównaniu do praw wolnościowych, są słabiej chronione, zarówno w systemach prawa

wewnętrznego, jak i międzynarodowym. Ich realizacja bowiem uzależniona jest od stopnia

rozwoju poziomu gospodarczego i modelu preferowanej polityki społecznej.

Trzecią generację stanowią tzw. prawa kolektywne (zwane także solidarnościowymi).

Zaliczamy do nich: prawo narodów do samostanowienia, prawo do pokoju, prawo do

rozwoju, prawo do czystego środowiska naturalnego, prawo do komunikowania się, prawo do

korzystania z dziedzictwa kulturowego. W zasadniczy sposób różnią się także od poprzednich

generacji solidarnościowym wymiarem (dwie pierwsze generacje opierają się na koncepcji

praw indywidualnych, przypisanych do jednostek a nie grup). Z tego powodu część badaczy

w ogóle neguje zaliczanie praw kolektywnych do kategorii praw człowieka, uznając, że w ich

przypadku nie jest możliwe określenie osoby uprawnionej do roszczenia w celu realizacji tych

praw. O prawach kolektywnych wspominają takie dokumenty jak: Deklaracja o

przygotowaniu społeczeństw do życia w pokoju (1978), Deklaracja o prawie ludów do pokoju

(1984) czy Deklaracja o prawie do rozwoju (1986). W Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i

Ludów (1981) prawa kolektywne zostały potraktowane na równi z prawami indywidualnymi.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

2. Międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka

Prawa człowieka chronione są przez ustawodawstwo krajowe (na poziomie

konstytucyjnym i ustawowym) oraz w ramach międzynarodowych systemów ochrony praw

człowieka. Zasada poszanowania praw człowieka jest obecnie uznana za jedną z

podstawowych zasad stosunków międzynarodowych. Z tego też względu prawa człowieka

podlegają ochronie. Pod pojęciem ochrony praw człowieka rozumie się „ogół środków oraz

działalność mającą na celu zapewnienie i realizację ochrony praw człowieka” (B. Banaszak).

Należy pamiętać, że podmiotem bezpośrednio odpowiedzialnym za poszanowanie i realizację

praw człowieka jest państwo, instytucje międzynarodowe stanowią natomiast instrumenty

uzupełniające w stosunku do działań podejmowanych przez państwo.

2.1.Klasyfikacja systemów

Obecnie istniejące międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka pojawiły się po

II wojnie światowej, kiedy idea praw człowieka zyskała powszechną akceptację. Pod

pojęciem międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka rozumiemy strukturalne i

funkcjonalne mechanizmy działania w dziedzinie praw człowieka wykształcone w ramach

organizacji międzynarodowych (rządowych i pozarządowych). Systemy te są obecnie w dość

wysokim stopniu zinstytucjonalizowane i przejawiają aktywność w płaszczyźnie

normotwórczej, implementacyjnej i promocyjnej. Systemy ochrony praw człowieka

klasyfikuje się zazwyczaj wg kryterium zasięgu geograficznego. I tak wśród

międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka wyróżnia się: system uniwersalny

stworzony w ramach ONZ, systemy regionalne oraz wyspecjalizowane. Wśród systemów

regionalnych wyróżnić możemy: system europejski, inter-amerykański i afrykański.

Najbardziej rozbudowanym systemem regionalnym, i to zarówno w sferze normotwórczej,

jak i implementacyjnej, jest system europejski, na który składają się aż trzy organizacje

przejawiające dużą aktywność w sferze prawa człowieka. Są to: Rada Europy, Organizacja

Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie i Unii Europejskiej. Jak wspomniano wyżej,

możemy także wyróżnić systemy wyspecjalizowane.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

2.2.Uniwersalny system ochrony praw człowieka

Uniwersalny system ochrony praw człowieka funkcjonuje w ramach Organizacji

Narodów Zjednoczonych (ONZ). System ten obejmuje prawie wszystkie państwa. Zapisy

dotyczące praw człowieka znalazły się w Karcie Narodów Zjednoczonych, gdzie sama

organizacja, jak i państwa członkowskie zobowiązały się do działania na rzecz „wspierania

realizacji praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę,

płeć, język lub religię”. Działalność ONZ na rzecz przestrzegania praw człowieka obejmuje

trzy płaszczyzny: normotwórczą, implementacyjną i promocyjną. Do najważniejszych

dokumentów z dziedziny praw człowieka, uchwalonych pod auspicjami ONZ, zaliczyć należy

Powszechną Deklarację Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich

i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych

(1966) (pakty praw człowieka).

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została przyjęta przez Zgromadzenie

Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r. wraz z rezolucjami dotyczącymi prawa petycji, losu

mniejszości, rozpowszechniania informacji o deklaracji oraz przygotowania paktu i projektu

przepisów wykonawczych. Deklaracja przygotowana została przez ówczesną Komisję Praw

Człowieka, powołaną do życia na podstawie Karty NZ w 1946 r. (obecnie organ ten nosi

nazwę: Rada Praw Człowieka). Deklarację uchwalono 48 glosami za, przy braku sprzeciwu

oraz ośmiu głosach wstrzymujących się (Arabia Saudyjska, Białoruś, Czechosłowacja,

Jugosławia, Polska, Południowa Afryka, Ukraina i ZSRR).

Preambuła deklaracji zawiera uznanie przyrodzonej godności oraz równych i

niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej. Podkreśla, że jednakowe

pojmowanie tych praw i wolności ma najwyższą wagę dla pełnego zrealizowania zobowiązań

przyjętych w Karcie NZ, dotyczących zapewnienia powszechnego poszanowania i

przestrzegania praw człowieka. Ustanowiony w deklaracji katalog merytorycznych i

proceduralnych praw i wolności I i II generacji obejmuje m.in.: prawo do życia, wolności i

bezpieczeństwa osobistego; zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz tortur; prawo do sądu;

zakaz arbitralnego zatrzymania, aresztowania lub wygnania; ochronę życia prywatnego i

rodzinnego; wolność poruszania się; prawo do azylu; prawo do obywatelstwa; prawo do

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

zawierania związku małżeńskiego i zakładania rodziny; prawo własności; prawo do wolności

poglądów i wypowiedzi; prawa wyborcze; prawo do zabezpieczenia społecznego, do pracy i

swobodnego wyboru zatrudnienia; prawo do równej płacy za równą pracę; prawo do

tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich; prawo do nauki oraz prawo do

swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym wspólnoty. Deklaracja stanowiła pierwszy

uzgodniony w rokowaniach międzynarodowych powojenny dokument z zakresu praw

człowieka, zawierający katalog praw i wolności. W założeniu twórców deklaracja miała

przygotować państwa do przyjęcia w późniejszym terminie Międzynarodowych Paktów Praw

Człowieka. W praktyce jednak stała się dokumentem wywierającym wpływ na politykę

międzynarodową oraz moralnym wzorcem w dziedzinie praw człowieka. O znaczeniu

deklaracji oświadczy chociażby fakt, że powstałe w późniejszym okresie prawnie wiążące

dokumenty z dziedziny ochrony praw człowieka w swych preambułach odwołują się do jej

postanowień. Niektóre z państw włączyły postanowienia deklaracji do konstytucji. Modelowy

katalog zagwarantowanych w deklaracji praw i wolności I i II generacji do dzisiaj stanowi

podstawę kodyfikacji i rozwoju prawa międzynarodowego w zakresie praw człowieka.

Do fundamentalnych dokumentów odnoszących się do praw człowieka w ONZ zalicza

się obok Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka pakty praw człowieka. Składają się nie:

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt

Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturowych. Obydwa uchwalone zostały przez

Zgromadzenie Ogólne ONZ 16 grudnia 1966 r. Pakty te, wraz z Powszechną Deklaracją Praw

Człowieka, stanowią Międzynarodową Kartę Praw Człowieka. Pod względem

formalnoprawnym są traktatami międzynarodowymi, tworzącymi prawa i obowiązki dla

państw – stron. Pierwszy z dokumentów zawiera katalog praw obywatelskich i politycznych

(praw I generacji), gwarantując m.in.: zakaz dyskryminacji ze względu na różnice rasowe,

kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne;

prawo do życia; zakaz tortur albo okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania bądź

karania; zakaz niewolnictwa; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do

sądu; prawo do swobody poruszania się i wolności wyboru miejsca zamieszkania; zakaz

arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w życie prywatne i rodzinne; wolność myśli, sumienia i

wyznania; swobodę wypowiedzi; prawo do pokojowego zgromadzania i zrzeszania się; prawo

do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny; korzystanie z czynnego i biernego

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

prawa wyborczego w wolnych wyborach. Na podstawie MPPOiP powołano Komitet Praw

Człowieka. Mechanizmy kontrolne ustanowione na gruncie Paktu obejmują składanie przez

państwa okresowych sprawozdań z realizacji przyjętych zobowiązań, instytucję skargi

państwowej oraz zagwarantowaną w protokole dodatkowym do paktu (16 grudnia 1966 r.),

instytucję zawiadomień o indywidualnych naruszeniach praw i wolności. Drugi protokół

fakultatywny do paktu został uchwalony 15 grudnia 1989 r. i dotyczy zniesienia kary śmierci.

Pod względem formalnoprawnym protokoły stanowią oddzielne dokumenty, do których

przystąpić mogą państwa – strony paktu. Pakt i pierwszy protokół fakultatywny weszły w

życie 23 marca 1976 r., drugi protokół wszedł w życie 11 lipca 1991 r.

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych Społecznych i Kulturowych gwarantuje

m.in.: równouprawnienie kobiet i mężczyzn do korzystania z wszystkich praw

gospodarczych, socjalnych i kulturalnych wymienionych w Pakcie; prawo do pracy; prawo do

korzystania ze słusznych i korzystnych warunków pracy, obejmujące w szczególności prawo

do równego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, bezpieczne i higieniczne warunki

pracy, równe dla wszystkich możliwości awansu w pracy w oparciu jedynie o kryteria pracy i

kwalifikacje, prawo do wypoczynku; prawo każdej osoby do tworzenia i przystępowania do

związków zawodowych wraz z prawem związków do tworzenia krajowych federacji i

międzynarodowych organizacji związkowych; prawo do strajku; prawo do zabezpieczenia

społecznego, w tym ubezpieczeń społecznych; zapewnienie ochrony i pomocy rodzinie,

dzieciom i młodzieży; prawo każdej osoby do korzystania z najwyżej osiągalnego stanu

zdrowia fizycznego i psychicznego; prawo do nauki; prawo do uczestniczenia w życiu

kulturalnym, korzystania z osiągnięć postępu naukowego i jego zastosowań oraz korzystania

z ochrony interesów moralnych i majątkowych wynikających z wszelkiej twórczości

naukowej, literackiej lub artystycznej. Jedynym mechanizmem kontrolnym przewidzianym

przez ten Pakt są sprawozdania państw przedkładane okresowo Radzie Społeczno –

Gospodarczej. Pakt wszedł w życie 13 stycznia 1976 r. Od 1985 r. organem kontrolnym Paktu

jest Komitet ds. Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturowych ustanowiony na podstawie

rezolucji Rady Społeczno – Gospodarczej (rezolucja RSG 1985/17 z 28 maja 1985 r.). W

praktyce Komitet jest organem dokonującym interpretacji postanowień paktu oraz

rozpatrującym sprawozdania państw. W związku z napływającymi do Komitetu licznymi

informacjami dotyczącymi naruszeń praw zagwarantowanych z pakcie 10 grudnia 2008 r.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło jednomyślnie protokół dodatkowy do paktu (Rezolucja

ZO ONZ A/RES/63/117), na mocy którego Komitet zostanie wyposażony w kompetencje do

otrzymywania i rozpatrywania zawiadomień o indywidualnych naruszeniach praw i wolności

zagwarantowanych w pakcie.

Ponadto w ramach ONZ uchwalono bardzo liczną grupę dokumentów dotyczących

wyspecjalizowanych zagadnień z zakresu ochrony praw człowieka. Regulują one m.in. prawa

kobiet, dzieci, uchodźców i bezpaństwowców, zakaz niewolnictwa, dyskryminacji rasowej,

zbrodni ludobójstwa. Kontrolą realizacji ochrony praw człowieka w systemie ONZ zajmują

się: Rada Gospodarczo – Społeczna (przy której działają liczne komisje i komitety),

Zgromadzenie Ogólne (przy którym funkcjonuje Rada Praw Człowieka), Międzynarodowy

Trybunał Sprawiedliwości (który może na wniosek stron rozpatrywać skargi dotyczące praw

człowieka), Rada Bezpieczeństwa (która powołując operacje pokojowe ma na uwadze

zagwarantowanie przestrzegania praw człowieka na określonych terytoriach) oraz organizacje

wyspecjalizowane. Niektóre traktaty przewidują utworzenie specjalnych organów

kontrolnych, np. na podstawie Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych

powołano do życia Komitet Praw Człowieka.

Przy ONZ funkcjonują liczne organizacje wyspecjalizowane, programy i agendy.

Razem tworzą one tzw. system Narodów Zjednoczonych. W ramach sytemu ONZ działa 16

organizacji wyspecjalizowanych, których część pełni ważne funkcje związane z ochroną praw

człowieka. Wśród nich wymienić możemy przykładowo: Międzynarodową Organizację Pracy

- MOP, Organizację NZ ds. Oświaty, Nauki i Kultury - UNESCO, Światową Organizację

Zdrowia – WHO. ONZ i organizacje wyspecjalizowane współpracują z licznymi

organizacjami rządowymi (OPA, UA, UE, Radą Europy, OBWE) oraz pozarządowymi.

2.3.Europejski system ochrony praw człowieka

Jak wspomniano wyżej europejski system ochrony praw człowieka jest bardzo

rozbudowany i składają się na niego aż trzy organizacje (Rada Europy, Organizacja

Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Unia Europejska). Najbardziej wszechstronne

regulacje z zakresu praw człowieka wypracowane zostały w ramach Rady Europy. Jest to

międzynarodowa organizacja regionalna o charakterze politycznym, utworzona 5 maja 1949r.

w Londynie. Początkowo RE skupiała państwa Europy Zachodniej. Dziś jest największą i

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

najstarszą organizacją europejską; zrzeszającą 47 państw. Zgodnie ze statutem, celem Rady

jest „osiągnięcie ściślejszego związku między jej członkami, dla ochrony i popierania ideałów

i zasad, które stanowią ich wspólne dziedzictwo, oraz w celu działania na rzecz ich postępu

gospodarczego i społecznego”. Do spraw wspólnego zainteresowania państw członkowskich

zaliczono „zawieranie układów i prowadzenie wspólnego działania w dziedzinie

gospodarczej, społecznej, kulturalnej, naukowej, prawnej i administracyjnej, jak również

ochronę i rozwijanie praw człowieka i podstawowych wolności”. Członkami RE mogą zostać

demokratyczne państwa europejskie, które uznają zasadę rządów prawa, przestrzegają praw

człowieka i podstawowych wolności oraz zobowiążą się do aktywnej współpracy w realizacji

celów organizacji. Obecnie członkami Rady Europy są wszystkie państwa europejskie, za

wyjątkiem Białorusi. Polska uzyskała członkostwo w tej organizacji 26 listopada 1991 r.

Do podstawowych organów RE zalicza się: Komitet Ministrów, Zgromadzenie

Parlamentarne, Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych oraz Sekretariat.

Rada Europy pełni funkcje normotwórcze (w jej ramach wypracowano ponad 190

konwencji), koordynacyjne oraz kontrolne. Obecnie do podstawowych dziedzin aktywności

RE, rozwijanych od lat 50. i 60., zalicza się: przestrzeganie praw człowieka, problemy

społeczne, kulturę, oświatę i sport; ochronę zdrowia, ochronę środowiska naturalnego,

demokrację na szczeblu lokalnym i regionalnym, migracje oraz rozwijanie współpracy

prawnej pomiędzy państwami członkowskimi. Wśród nowych dziedzin zainteresowania

organizacji w ostatnich dwóch dekadach pojawiły się: pomoc nowym demokracjom,

współpraca w dziedzinie poszanowania praw mniejszości narodowych, rozwój współpracy w

dziedzinie integracji socjalnej legalnie zamieszkałych migrantów oraz kontroli ruchów

migracyjnych, wzmocnienie więzi z państwami pozaeuropejskimi dzielącymi te same

wartości, spójność społeczną, wzmocnienie bezpieczeństwa poprzez walkę z terroryzmem,

korupcją i zorganizowaną przestępczością, wzmocnienie ochrony prawnej dzieci, zwalczanie

przemocy wobec kobiet oraz poprawę jakości życia, zwalczanie cyberprzestępczości oraz

promowanie etyki w biomedycynie. Wśród najważniejszych konwencji przyjętych w ramach

RE wymienić należy: Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

(1950), Europejską Konwencję o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu, Poniżającemu

Traktowaniu lub Karaniu (1987), Ramową Konwencję o Ochronie Mniejszości Narodowych

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

(1995), Europejską Kartę Języków Regionalnych i Mniejszościowych (1992), Europejską

Konwencję o Prawach Człowieka i Biomedycynie (1997), Europejską Kartę Socjalną (1961),

Europejski Kodeks Ubezpieczeń Społecznych (1964), Europejską Konwencję Kulturalną

(1954), Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego (1985).

W dziedzinie praw człowieka najważniejszym dokumentem w Radzie Europy

pozostaje Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Konwencja

została podpisana w Rzymie 4 listopada 1950 r., weszła w życie 3 września 1953 r. Stronami

konwencji mogą stać się tylko i wyłącznie państwa członkowskie Rady Europy, poprzez jej

podpisanie i ratyfikowanie. Wystąpienie z Rady Europy oznacza, że państwo automatycznie

przestaje być stroną konwencji. Po 1989 r., w związku z poszerzaniem Rady Europy o kraje

postkomunistyczne, wypracowana została zasada, że państwo przystępujące do organizacji

deklaruje chęć przyjęcia zobowiązań wynikających z konwencji, a następnie ją ratyfikuje.

Katalog praw i wolności zagwarantowanych w konwencji obejmuje: prawo do życia; wolność

od tortur i innego nieludzkiego traktowania lub karania; wolność od niewolnictwa i pracy

przymusowej lub obowiązkowej; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do

rzetelnego procesu sądowego; prawo do poszanowania życia prywatnego, rodzinnego,

mieszkania i korespondencji; wolność myśli, sumienia i wyznania; wolność słowa; swobodę

spokojnego zgromadzania się i stowarzyszania; prawo do małżeństwa i założenia rodziny.

Konwencja została uzupełniona czternastoma protokołami dodatkowymi, z których część

rozszerza pierwotny katalog praw i wolności zawarty w konwencji, inne natomiast

wprowadzają zmiany proceduralne w systemie kontrolnym konwencji. Protokoły zawierające

dodatkowe prawa i wolności pod względem formalnoprawnym pozostają oddzielnymi

traktatami i podlegają ratyfikacji. Natomiast protokoły proceduralne, po ratyfikacji przez

wszystkie państwa – strony konwencji wchodzą jako integralna część konwencji, zmieniając

jej treść. Do protokołów rozszerzających katalog praw i wolności zaliczamy:

- protokół 1, który gwarantuje: prawo każdej osoby do poszanowania swego mienia,

prawo do edukacji oraz prawo do wolnych wyborów;

- protokół 2 obejmujący: zakaz wiezienia za długi, wolność poruszania się, zakaz

wydalania własnych obywateli, zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców;

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

- protokół 6 dotyczący zniesienia kary śmierci (zgodnie z tym protokołem państwo

może przewidzieć w swoim ustawodawstwie karę śmierci za czyny popełnione podczas

wojny lub w okresie bezpośredniego zagrożenia wojną);

- protokół 7 zawierający gwarancje proceduralne dla wydalanych cudzoziemców,

prawo do apelacji w sprawach karnych, prawo do zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie,

zakaz ponownego karania za ten sam czyn, równość praw małżonków,

- protokół 12 dotyczący zakazu dyskryminacji oraz

- protokół 13 znoszący karę śmierci we wszystkich okolicznościach.

Prawa zagwarantowane w konwencji i protokołach dodatkowych przysługują nie tylko

obywatelom państw, ale każdej osobie, która znajdzie się na terytorium państwa – strony

konwencji. W większości krajów członkowskich Rady Europy konwencja uznana została za

część systemu prawa wewnętrznego na równi z ustawodawstwem, co w praktyce oznacza, że

postanowienia konwencji mogą być samodzielną podstawą dochodzenia roszczeń przed

sądami.

Organem kontrolnym EKPCz jest Europejski Trybunał Praw Człowieka. System

ochrony zagwarantowany w konwencji zakłada możliwość składania skarg indywidualnych i

państwowych. Skargi indywidualne składane są przez osoby, których prawa i wolności

zagwarantowane w konwencji zostały naruszone przez państwo. Pod względem przyjętych

mechanizmów kontrolnych, konwencja powszechnie uznawana jest za najdoskonalszy

instrument z dziedziny ochrony praw człowieka. Rzeczpospolita Polska podpisała konwencję

26 listopada 1991 r. i ratyfikowała ją bez zastrzeżeń 19 stycznia 1993 r.

Rozpatrywaniem skarg indywidualnych i państwowych zajmuje się Europejski

Trybunał Praw Człowieka, zwany także Trybunałem Europejskim. Jak wspomniano wyżej,

jest to organ kontrolny powołany do życia na podstawie Konwencji o Ochronie Praw

Człowieka i Podstawowych Wolności, w celu zapewnienia przestrzegania praw z niej

wynikających. Trybunał jest właściwy we wszystkich sprawach dotyczących interpretacji i

stosowania Konwencji oraz wydawania opinii doradczych na wniosek Komitetu Ministrów.

Składa się z sędziów, których liczba jest równa liczbie państw – stron Europejskiej

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

Konwencji (obecnie 47), przy czym w jego skład nie może wejść więcej niż jeden obywatel

tego samego państwa. Sędziów Trybunału wybiera Zgromadzenie Parlamentarne Rady

Europy z listy kandydatów przedstawionych przez poszczególne państwa. Zgodnie z

Konwencją, kandydaci powinni być ludźmi o najwyższym poziomie moralnym i muszą albo

posiadać kwalifikacje do sprawowania wysokiego urzędu sędziowskiego, albo być

prawnikami o uznanej kompetencji. Sędziowie pełnią swe funkcje we własnym imieniu.

Mechanizm kontrolny Konwencji opiera się na systemie skarg indywidualnych i

państwowych. Każda osoba, organizacja pozarządowa oraz grupa, której prawa

zagwarantowane w Konwencji zostały naruszone, może wnieść skargę do Trybunału. W

sprawach przeciwko władzom polskim Trybunał jest upoważniony do badania skarg, które

dotyczą (zgodnie z polską deklaracją rządową z 7 kwietnia 1993 r.) czynów, faktów i decyzji,

które nastąpiły po dniu 30 kwietnia 1993 r. Podstawowe zadania Trybunału przy

rozpatrywaniu skarg indywidualnych obejmują: decyzję o dopuszczalności skargi, badanie i

ustalanie faktów związanych ze skargą, próbę polubownego załatwienia sprawy i (o ile strony

nie dojdą do porozumienia) wydanie merytorycznego orzeczenia, czy doszło do pogwałcenia

postanowień konwencji. Badając warunki dopuszczalności Trybunał zwraca uwagę czy:

państwo – strona Konwencji uznało kompetencje Trybunału do rozpatrywania skarg

indywidualnych, czy skarga nie jest anonimowa, nie została wniesiona jako tzw. actio

popularis (skarga w interesie społecznym), dotyczy naruszeń praw zagwarantowanych w

Konwencji, została złożona przez bezpośrednią ofiarę naruszeń, nie stanowi nadużycia prawa

do skargi, nie jest rozpatrywana przez inny organ międzynarodowy, została złożona po

wyczerpaniu wszystkich skutecznych środków krajowych, została złożona w przewidzianym

terminie. W trakcie prowadzonego postępowania Trybunał dąży do polubownego załatwienia

sporu pomiędzy państwem a jednostką. W przypadku niepowodzenia postępowania

ugodowego Trybunał jest organem kompetentnym do wydania orzeczenia. Orzeczenia

zawierają rozstrzygnięcie dotyczące zarzutów naruszenia Konwencji, decyzje o przyznaniu

poszkodowanemu odszkodowania lub zadośćuczynienia oraz postanowienia w sprawie

zwrotu kosztów i wydatków poniesionych przez skarżącego. Postępowanie ugodowe jest

poufne, natomiast rozprawy przed Trybunałem jawne. Orzeczenia są wiążące dla stron. W

przypadkach, gdy sprawa rodzi poważne problemy dotyczące interpretacji Konwencji i/lub

protokołów lub jeśli orzeczenie byłoby niezgodne z dotychczasową linią orzeczniczą

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

Trybunału sprawa może zostać przekazana do Wielkiej Izby, orzekającej w składzie

siedemnastoosobowym. W wyjątkowych przypadkach sprawa może być skierowana do

rozpatrzenia przez Wielką Izbę również na wniosek stron, wniesiony w ciągu trzech miesięcy

od wydania orzeczenia. O dopuszczalności skargi przed Wielką Izbą decyduje zespól pięciu

sędziów. Dopuszczane są tylko te sprawy, które dotyczą poważnego problemu

interpretacyjnego Konwencji lub też stanowią istotne zagadnienie o znaczeniu ogólnym. Po

podjęciu decyzji o dopuszczalności skargi Wielka Izba Trybunału bada sprawę i wydaje

orzeczenie. Trybunał pracuje permanentnie, a jego siedziba znajduje się w Strasburgu.

W ostatnich dwóch dekadach, wskutek rozszerzenia Rady Europy, znacznie wzrosła

liczba skarg indywidualnych wnoszonych do Trybunału. Obecnie jest to ponad 60 tys. skarg

rocznie. Systemem kontrolnym Konwencji objętych jest ponad 800 milionów osób. Wzrosła

także liczba wydawanych przez Trybunał orzeczeń (około 1600 orzeczeń rocznie).

Odpowiednikiem Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

w odniesieniu do drugiej generacji praw człowieka w Radzie Europy jest Europejska Karta

Społeczna (zwana też Europejską Kartą Socjalną). Dokument ten został przyjęty 18

października 1961 r. na posiedzeniu Komitetu Rady Ministrów Rady Europy w Turynie;

wszedł w życie 26 lutego 1965 r. EKS wraz z Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i

Podstawowych Wolności tworzy podstawowe ramy europejskiego systemu ochrony praw

człowieka. Część I Karty to zbiór deklaratywnie sformułowanych praw, które państwa

przyjmują za cel swojej polityki. W części II te same prawa i zasady ujęte są w postaci

przepisów prawnych. Do najważniejszych praw zagwarantowanych w Karcie należą m.in.:

prawo do pracy (art. 1); do sprawiedliwych, bezpiecznych i higienicznych warunków pracy

(art. 2 i 3); sprawiedliwego wynagrodzenia (art. 4), organizowania się (art. 5) i rokowań

zbiorowych (art. 6). Karta zapewnia ochronę różnych grup pracowników i różnych grup osób

(w tym dzieci, młodocianych, kobiet). Uznaje prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej

i ekonomicznej (art. 16); wymienia prawo do ochrony zdrowia (art. 11), zabezpieczenia

społecznego (art. 12), pomocy społecznej i medycznej (art. 13), poradnictwa zawodowego,

szkolenia zawodowego (również dla osób niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo);

gwarantuje prawa związane z przepływem pracowników, w tym: prawo do prowadzenia

działalności zarobkowej na terytorium innego państwa – strony (art. 18) i prawo pracowników

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

migrujących do ochrony i pomocy (art. 19). W EKS określony został także minimalny zakres

zobowiązań, jakie musi przyjąć państwo, aby mogło stać się stroną Karty. Na podstawie art.

20 każde państwo zobowiązuje się do uznania Części I Karty za deklarację celów, do których

osiągnięcia dążyć będzie za pomocą wszelkich stosownych środków. Państwo musi także

związać się co najmniej pięcioma z siedmiu wymienionych wyraźnie artykułów (art. 1, 5, 6,

12, 13, 16, 19) oraz innymi wybranymi artykułami, tak aby liczba przyjętych artykułów lub

numerowanych ustępów wynosiła odpowiednio 10 lub 45. O wyborze artykułów lub ustępów

państwo powiadamia Sekretarza Generalnego Rady Europy. Karta przewiduje możliwość

przystępowania w późniejszym czasie do kolejnych artykułów lub ustępów. 5 maja 1988 r.

przyjęty został Protokół Dodatkowy rozszerzający katalog praw zawartych w Karcie (wszedł

w życie 4 września 1992 r.). Protokół wprowadza gwarancje w zakresie prawa do równych

szans i do równego traktowania w sprawach zatrudnienia i wykonywania zawodu, bez

dyskryminacji ze względu na płeć; prawa do informacji i konsultacji; prawa do brania udziału

w określaniu i polepszaniu warunków pracy i środowiska pracy oraz prawa osób w podeszłym

wieku do ochrony socjalnej. System kontroli EKS przewiduje obowiązek składania przez

państwa – strony sprawozdań dotyczących stosowania przyjętych artykułów (ustępów).

Sprawozdania rozpatrywane są przez Komitet Niezależnych Ekspertów, Rządowy Komitet

Społeczny i Zgromadzenie Parlamentarne. Procedura oceny sytuacji w danym kraju kończy

się rekomendacją Komitetu Ministrów Rady Europy. Może ona zawierać zalecenia bądź

ostrzeżenia dla państw niewywiązujących się z przyjętych zobowiązań. Poddany ostrej

krytyce system kontrolny Karty zmodyfikowany został w Protokole Uzupełniającym

(wyłożonym do podpisu 21 października 1991 r.) oraz w Drugim Protokole (otwartym do

podpisu 9 listopada 1995 r., wszedł w życie 1 lipca 1998 r.), ustanawiającym system skarg

zbiorowych. Skargi mogą składać międzynarodowe organizacje pracodawców oraz

pracowników i niektóre organizacje pozarządowe. Jednocześnie z reformą systemu

kontrolnego toczyła się dyskusja nad rozszerzeniem katalogu praw chronionych w EKS. W

1990 r. Komitet Ministrów RE powołał Komitet ad hoc do spraw Europejskiej Karty

Społecznej. W rezultacie prac Komitet Ministrów RE przyjął 3 maja 1996 r. zrewidowaną

Europejską Kartę Socjalną (weszła w życie 1 lipca 1999 r.). Nowa EKS, oprócz praw

zagwarantowanych w Karcie z 1961 r. i Protokole Dodatkowym z 1988 r., zapewnia m.in.

prawo do godności w miejscu pracy, do ochrony przed biedą i wykluczeniem, prawo do

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

mieszkania, ochronę przed molestowaniem seksualnym i stosowaniem represji, prawo

pracowników obciążonych obowiązkami rodzinnymi do korzystania z równych możliwości i

równego traktowania. Nowa Karta wzmacnia równość kobiet i mężczyzn we wszystkich

dziedzinach objętych ochroną i wprowadza lepszą ochronę macierzyństwa i ochronę

społeczną matek. Rozszerza także zakres ochrony osób niepełnosprawnych, gwarantując nie

tylko prawo do zatrudnienia, ale również prawo osób niepełnosprawnych do niezależności,

socjalnej integracji i uczestnictwa w życiu społecznym.

W dziedzinie praw człowieka Rada Europy jest niezwykle efektywną instytucją. W

płaszczyźnie normotwórczej poprzez przyjmowanie aktów prawa międzynarodowego

kształtuje standardy ochrony praw człowieka, w dziedzinie kontrolnej i implementacyjnej

wprowadza na podstawie przyjmowanych umów międzynarodowych nowatorskie

mechanizmy kontrolne. Wymownym przykładem może tu być funkcjonowanie

wspomnianego powyżej Trybunału Praw Człowieka, a także Komitetu do spraw

Zapobiegania Torturom, Nieludzkiemu, Poniżającemu Traktowaniu bądź Karaniu czy

Komisji Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji. Od 1999 r. w strukturach organizacji

funkcjonuje również Komisarz Praw Człowieka, uprawniony do składania wizyt w krajach

członkowskich, w których dochodzi do naruszeń praw i wolności zagwarantowanych w

dokumentach przyjętych pod auspicjami organizacji. Rada Europy intensywnie rozwija także

współpracę z innymi organizacjami o charakterze rządowym (Unią Europejską, OBWE,

Paktem Północnoatlantyckim) i pozarządowym.

Drugą instytucją europejską aktywnie działającą w dziedzinie praw człowieka jest

Unia Europejska. Stopniowe wprowadzanie problematyki praw człowieka do prawa

wspólnotowego i unijnego skutkuje obecnie postrzeganiem Unii jako jednej z instytucji

składającej się, obok Rady Europy i Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, na

europejski system ochrony praw człowieka. Problematyka praw człowieka przez pierwsze

dekady funkcjonowania wspólnot była wprowadzana do prawa wspólnotowego (a następnie

unijnego) stopniowo. Niemniej od Traktatu Amsterdamskiego z 1997 r. uznano, że „Unia jest

ustanowiona na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i

podstawowych wolności oraz praworządności, na zasadach, które są wspólne dla Państw

Członkowskich”.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

Obecnie najważniejszym dokumentem Unii Europejskiej w dziedzinie praw człowieka

jest Karta Praw Podstawowych – dokument przyjęty na szczycie Rady Europejskiej w Nicei

(6 - 7 grudzień, 2000 r.). Decyzja o opracowaniu Karty Praw Podstawowych zapadła na

posiedzeniu Rady Europejskiej w Kolonii w dniach 3 – 4 czerwca 1999 r. Ustalono, że Karta

powinna zawierać katalog podstawowych praw i wolności, wynikających z Konwencji o

Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Europejskiej Karty Socjalnej i

Wspólnotowej Karty Praw Socjalnych Pracowników, tradycji konstytucyjnych państw

członkowskich oraz zasad prawa wspólnotowego. Pierwszy projekt Karty przedstawiony

został na posiedzeniu Rady Europejskiej w dniach 19 – 20 czerwca 2000 r. w Santa Maria da

Febra, tekst projektu przyjęto 2 października 2000 r. Karta Praw Podstawowych zawiera

katalog praw politycznych, społecznych i ekonomicznych sklasyfikowanych w sześciu

rozdziałach: godność, wolność, równość, solidarność, obywatelstwo i sprawiedliwość.

Katalog ów z jednej strony potwierdza prawa i wolności zagwarantowane we wcześniejszych

dokumentach międzynarodowych z dziedziny praw człowieka, takich jak: Powszechna

Deklaracja Praw Człowieka, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych

Wolności czy Europejska Karta Socjalna, z drugiej natomiast uwzględniono w niej prawa

gwarantowane w systemie prawa wspólnotowego oraz prawa dotąd nieznane, jak na przykład

zakaz klonowania jednostek ludzkich. W preambule Karty czytamy, że „Świadoma swego

duchowo – religijnego i moralnego dziedzictwa, Unia stworzona jest na niepodzielnych i

uniwersalnych wartościach: godności człowieka, wolności, równości i solidarności. Opiera się

zasadzie demokracji i praworządności. Przez stworzenie obszaru wolności, bezpieczeństwa i

sprawiedliwości oraz ustanowienie instytucji obywatelstwa Unii, Unia stawia jednostkę w

centrum swego działania”. W rozdziale I Karty zapisana została zasada poszanowania

godności człowieka, prawo do życia, prawo do nienaruszalności osoby ludzkiej oraz zakaz

tortur, nieludzkiego, poniżającego traktowania bądź karania. Część druga gwarantuje prawo

do wolności i bezpieczeństwa, ochronę danych osobowych, prawo do zawarcia małżeństwa i

założenia rodziny, wolność myśli, sumienia i wyznania, swobodę wyrażania poglądów i

wolność informacji, wolność stowarzyszania się i zgromadzeń, wolność sztuk i nauk, prawo

do nauki, wolność wyboru zawodu i prawo do wykonywania pracy, wolność działalności

gospodarczej, prawo do własności, prawo do azylu oraz ochronę przy wydalaniu i ekstradycji.

Trzecia część Karty zatytułowana jest „Równość” i odnosi się do gwarancji w zakresie

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

równości wobec prawa, zakazu dyskryminacji, poszanowania wielości kulturowej, religijnej i

językowej, zapewnienia równości mężczyzn i kobiet, ochrony praw dziecka, poszanowania

praw osób starszych oraz integracji osób niepełnosprawnych. W kolejnym rozdziale zapisano

prawo pracowników do informacji i bycia wysłuchanym w miejscu pracy, prawo do rokowań

zbiorowych i działań zbiorowych, prawo dostępu do pośrednictwa pracy, ochronę w razie

niesprawiedliwego zwolnienia, sprawiedliwe i godne warunki pracy, zakaz pracy dzieci i

ochronę młodocianych w miejscu pracy, ochronę prawną, ekonomiczną i społeczną rodziny,

prawo do zabezpieczenia społecznego oraz pomocy społecznej, ochronę zdrowia, ochronę

środowiska oraz ochronę konsumenta. Wśród praw obywatelskich (rozdział V Karty)

zagwarantowano bierne i czynne prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego oraz w

wyborach komunalnych, prawo do dobrej administracji prawo dostępu do dokumentów

organów Unii, prawo zwracania się do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii, prawo do

petycji, wolność poruszania się i pobytu, oraz ochronę dyplomatyczną i konsularną. W

rozdziale VI Karty zagwarantowano prawa związane skutecznych rzetelnym procesem

sądowym. W art. 51 zapisano, że postanowienia Karty obowiązują zarówno organy i

instytucje Unii, jak i państwa członkowskie przy realizacji prawa unijnego. Ze względu na

brak mocy prawnej, podkreślono jednocześnie, że Karta nie ustanawia żadnych nowych

kompetencji, ani nowych zadań dla Wspólnoty i Unii. W Karcie możemy odnaleźć prawa

ograniczone podmiotowo tylko i wyłącznie do obywateli Unii (np. prawo do głosowania i

kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego, prawo do opieki dyplomatycznej),

jak i prawa przysługujące wszystkim jednostkom. Na szczycie Rady Europejskiej w Nicei

Karta została określona jako „deklaracja moralności europejskiej”, co oznaczało, że standardy

ochrony w niej zagwarantowane powinny być uwzględniane w procesie stanowienia prawa

Unii Europejskiej. W Traktacie Lizbońskim treść Karty nie została włączona jako integralna

część Traktatu. Jednakże zgodnie z nowym brzmieniem art. 6 TUE postanowienia KPP, są

wiążące dla państw członkowskich i są zaliczane do aktów prawa pierwotnego. Do Traktatu

dołączono uaktualnienie postanowień Karty oraz Wyjaśnienia, które nie są wiążące prawnie,

ale mają stanowić instrument wykładni postanowień Karty.

Polska dołączyła do Traktatu Lizbońskiego dwie deklaracje bezpośrednio związane z

postanowieniami Karty. Pierwsza z nich dotyczy spraw z zakresu moralności publicznej,

druga natomiast stosunku do praw pracowniczych i społecznych. Ponadto na mocy tzw.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

Protokołu brytyjskiego Polska ograniczyła, podobnie jak Wielka Brytania, stosowanie

niektórych zapisów Karty (Protokół (nr 30) w sprawie stosowania Karty Praw Podstawowych

Unii Europejskiej do Polski i Zjednoczonego Królestwa. Tekst protokołu stanowi załącznik

do Traktatu Lizbońskiego). Protokół gwarantuje, że sądy unijne i krajowe nie będą mogły

orzekać o ewentualnej niezgodności prawa krajowego z postanowieniami Karty. W

odniesieniu do praw zawartych w rozdziale IV Karty (prawa pracownicze i socjalne) w

Protokole zastrzeżono, że obywatele będą mogli się na nie powoływać, tylko w sytuacji, jeśli

zostały one zagwarantowane w prawie krajowym.

W kontekście ochrony praw człowieka w Unii Europejskiej warto nadmienić także, że

w strukturze unijnych instytucji od 1 marca 2007 r. funkcjonuje Agencja Praw

Podstawowych, która zastąpiła istniejące od 1997 r. Europejskie Centrum Monitoringu,

Rasizmu i Ksenofobii.

Problematyka praw człowieka znalazła również swoje odbicie w procesie Konferencji

Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W Akcie Końcowym KBWE (Helsinki, 1 sierpnia

1975 r.) poszanowanie praw człowieka uznane zostało za jedną z dziesięciu zasad, jakimi

powinny kierować się państwa w stosunkach międzynarodowych. Na szczególną uwagę

zasługuje również: dokument końcowy wiedeńskiego spotkania przeglądowego KBWE z 19

stycznia 1989 r., dokument spotkania kopenhaskiego konferencji w sprawie ludzkiego

wymiaru KBWE z 29 czerwca 1990 r. W ramach procesu KBWE wprowadzono specjalne

mechanizmy ochrony praw człowieka, zinstytucjonalizowano współpracę z organizacjami

pozarządowymi oraz powołano specjalne organy, takie jak: Biuro Instytucji

Demokratycznych i Praw Człowieka (do 1992 r. Biuro Wolnych Wyborów) z siedzibą w

Warszawie oraz Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych.

2.4. Pozaeuropejskie systemy ochrony praw człowieka

Jak wspomniano wyżej do pozaeuropejskich systemów ochrony praw człowieka

zaliczamy system inter-amerykański i afrykański. Najważniejszym dokumentem w systemie

amerykańskim jest Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (San Jose, 22 listopada 1969

r.), uzupełniona protokołami dodatkowymi, z których pierwszy dotyczy praw gospodarczych,

socjalnych i kulturalnych (San Salwador, 17 listopada 1988 r.), drugi — zniesienia kary

śmierci (Asuncion, 8 kwietnia 1990 r.). System kontrolny tejże konwencji obejmuje

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka, utworzoną w 1969 r. oraz powstały w 1979 r.

Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka.

Na kontynencie afrykańskim podstawowym dokumentem z dziedziny praw człowieka

jest Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów uchwalona w Nairobi 26 czerwca 1981 r.

System kontrolny Karty obejmuje obecnie Afrykańską Komisję Praw Człowieka i Ludów

(funkcjonującą od 2 listopada 1987 r.) oraz Afrykański Trybunał Praw Człowieka, którego

pierwszy skład sędziowski został powołany w styczniu 2006 r. W lipcu 2008 r. Unia

Afrykańska podjęła decyzję o połączeniu dwóch odrębnych trybunałów: Afrykańskiego

Trybunału Praw Człowieka oraz Afrykańskiego Trybunału Sprawiedliwości. W wyniku fuzji

ma powstać jeden Afrykański Trybunał Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Nie wiadomo

kiedy decyzja ta wejdzie w życie.

Niekiedy wśród systemów ochrony praw człowieka wymienia się także system

arabski, w którym przyjęto dwa istotne dokumenty dotyczące ochrony praw człowieka, a

mianowicie: Kairską Deklarację Praw Człowieka (1990) oraz Arabską Kartę Praw Człowieka

(1994). Jednak ze względu na specyficzne podejście krajów arabskich do kwestii praw

człowieka, system ten często nie jest wymieniany wśród ukształtowanych międzynarodowych

systemów ochrony praw człowieka.

2.5. Systemy wyspecjalizowane

Systemy wyspecjalizowane funkcjonują w ramach organizacji rządowych i

pozarządowych. Koncentrują się na ochronie konkretnej grupy osób, konkretnej generacji

praw i wolności lub nawet pojedynczych prawach i wolnościach. Do wyspecjalizowanych

systemów należą m.in.: organizacje wyspecjalizowane ONZ (MOP, UNESCO, UNICEF,

WHO, FAO).

Szczególną rolę w ochronie praw człowieka pełnią, tworzące swoiste systemy,

organizacje pozarządowe. Dynamiczny rozwój tego typu organizacji nastąpił w przeciągu

ostatnich 30 – 40 lat. Obecnie istnieje znaczna liczba różnorodnych organizacji

pozarządowych działających na rzecz praw człowieka pierwszej, drugiej i trzeciej generacji.

Spotykamy organizacje wyspecjalizowane w ochronie pewnych kategorii, a nawet

pojedynczych specyficznych praw człowieka oraz organizacje, których podejście jest

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

uniwersalne, odpowiadające treści dokumentów w rodzaju Powszechnej Deklaracji Praw

Człowieka czy Międzynarodowych Paktów. Większość tego typu organizacji pozarządowych

działa na rzecz obrony tradycyjnych praw i wolności, choć istnieje już grupa organizacji

zajmujących się najnowszą generacją praw człowieka. Organizacje te walczą o uzyskanie

statusu prawnego dla praw znajdujących się dopiero w fazie konceptualizacji, (np. ruchy

ekologiczne działające na rzecz prawa do środowiska).

Organizacje pozarządowe są zaangażowane w tworzenie norm i popieranie ochrony

praw człowieka poprzez opracowywanie projektów odpowiednich regulacji prawnych,

wprowadzanie zmian i poprawek do propozycji przedkładanych przez państwa lub organy

organizacji rządowych, tworzenie systemu inspekcji, a także poprzez nakłanianie rządów

państw do ratyfikacji konwencji i adoptowania instrumentów implementacyjnych służących

ochronie praw człowieka. Do ich zadań należy także wywieranie wpływu na system edukacji

w poszczególnych krajach i podnoszenie świadomości społecznej w zakresie praw człowieka.

Organizacje te zajmują się też często gromadzeniem faktów dotyczących naruszeń praw

człowieka i rozpowszechnianiem informacji o takich naruszeniach. W swej działalności

kierują się jedynie normami praw człowieka i ideą solidarności z grupami ludności

wymagającymi ochrony humanitarnej. Do najbardziej wpływowych i znanych organizacji

pozarządowych zaliczyć możemy Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego

Półksiężyca, Amnesty International czy Human Rights Watch.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

3. Ochrona praw człowieka w systemie krajowym

W państwach demokratycznych występują różne mechanizmy służące realizacji

podstawowych praw i wolności jednostki. Jedne z nich służą ochronie represyjnej (mamy z

nią do czynienia, gdy już nastąpiło naruszenie praw bądź wolności i jednostka wzywa

konkretny organ państwowy do ich ochrony), inne ochronie prewencyjnej, mającej na celu

zapobieganie naruszeniu praw jednostki. W wielu przypadkach te same instytucje będą

pełniły funkcje z zakresu ochrony represyjnej i prewencyjnej.

Najważniejszym dokumentem określającym status jednostki w państwie jest ustawa

zasadnicza. Z tego powodu katalog praw i wolności w niej zawarty ma kluczowe znaczenie

dla rozwoju jednostek, jak i grup społecznych. „Jednym z głównych zadań konstytucji jest

ustalenie wzajemnych relacji pomiędzy władzami państwa, a jego obywatelami. Gwarancje

praw i wolności umieszczone w ustawie zasadniczej są obowiązujące dla obydwu stron. Z

tego powodu mają szczególną rangę na tle innych regulacji. Stanowią one zbiór wartości,

które podlegają ochronie przez wszystkie organy władzy publicznej oraz są wytycznymi do

tworzenia wszelkich aktów prawa (…)” (R. Kropiwnicki). Konstytucja Rzeczypospolitej

Polskiej z 1997 r. zawiera szeroki zakres praw i wolności. Wśród nich wymienić możemy:



prawo do własności i dziedziczenia (art. 21)



prawo do wolności (art. 31)



równości wobec prawa oraz zakaz dyskryminacji (art. 32)



równość wobec prawa ze względu na płeć (art. 33)



prawo do posiadania obywatelstwa polskiego – dla potomków obywateli polskich (art.

34)



wolność zachowania tożsamości i języka mniejszości narodowych (art. 35)



prawo obywateli do opieki poza granicami kraju (art. 36)



prawną ochronę życia (art. 38)



wolność od poddawania eksperymentom naukowym bez zgody (art. 39)

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.



wolność od tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania (art. 40)



wolność i nietykalność osobista (art. 41)



prawo do obrony (art. 42)



prawo do rzetelnego procesu (art. 45)



prawo do prywatności (art. 47)



prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48)



prawo do nienaruszalności mieszkania (art. 50)



prawo do ochrony danych osobowych (art. 51)



wolność poruszania się po kraju, wyjazdu i powrotu (art. 52)



wolność wyznania i poglądów (art. 53-54)



wolność do gromadzenia i zrzeszania się (art. 57-59)



prawo do równego dostępu do służby publicznej (art. 60)



prawo do informacji publicznej (art.61)



prawo wyborcze, rozumiane jako czynne prawo wyborcze dla obywateli (art. 62)



prawo petycji (art. 63).

O pozycji praw i wolności w systemie krajowym stanowi możliwość ich egzekucji. W

państwach demokratycznych funkcjonuje szeroki zakres praw proceduralnych, które

gwarantują skuteczność ochrony, dodatkowo wzmocnionych systemem ochrony

międzynarodowej. Do najważniejszych instytucji chroniących prawa człowieka na poziomie

krajowym zaliczamy przede wszystkim:

- sądy powszechne – do ich zadań należy ochrona praw jednostki przed

naruszeniami ze strony organów państwowych oraz rozstrzyganie takich naruszeń,

sporów z zakresu prawa cywilnego między jednostką a organem państwowym,

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

rozstrzyganie spraw karnych. Sądy powszechne chronią prawa jednostki przed

naruszeniami przy okazji rozpatrywania konkretnej sprawy i ze skutkiem dla niej.

- sądy konstytucyjne – wykonujące kontrolę konstytucyjności prawa, w ramach

której chronią konstytucyjnie gwarantowane prawa jednostki. Wyróżniamy tu

kontrolę abstrakcyjną i konkretną. W większości krajów demokratycznych, w których istnieje

sądownictwo konstytucyjne oprócz kontroli abstrakcyjnej i konkretnej dla ochrony

konstytucyjnych praw jednostki skorzystać też można ze skargi konstytucyjnej.

- ombudsmana - specjalny organ, który bada naruszenia praw jednostki w jej

stosunkach z państwem, a zwłaszcza z administracją państwową. Instytucje ombudsmana

mogą nosić różne nazwy, np. Parlamentarny Rzecznik Praw Obywatelskich oraz

Parlamentarny Rzecznik Praw Mniejszości Narodowych i Etnicznych na Węgrzech,

Obrońca Ludu w Hiszpanii, Pełnomocnik Wojskowy Bundestagu w Niemczech,

ombudsman w Danii, Rzecznik Praw Obywatelskich w Polsce, Mediator we Francji.

Rzecznicy nie rozstrzygają samodzielnie spraw, badają jedynie faktyczny stan rzeczy i po

stwierdzeniu naruszeń podstawowych praw i wolności zwracają się do kompetentnego

organu państwowego o podjęcie działań mających na celu likwidację naruszenia.

- parlament – pełni istotną funkcję w zakresie przestrzegania praw człowieka

poprzez realizacje funkcji ustawodawczych, konkretyzując konstytucyjnie gwarantowane

prawa jednostki oraz wyznaczając ich granice. Parlament tworzy także instytucje i

mechanizmy służące ochronie praw i wolności. Ponadto jednostki mogą korzystać z

prawa petycji i zwracać się do parlamentu bądź do poszczególnych deputowanych z

prośbą o interwencję. Deputowani mogą także z własnej inicjatywy podejmować

interwencje, w przypadku uzyskania informacji o naruszeniu praw jednostki (informacja taka

może pochodzić np. ze środków masowego przekazu).

Ważne funkcje w państwach demokratycznych będą pełniły także inne instytucje, a

w tym przykładowo: rzecznicy praw pacjenta, rzecznicy praw dzieci, rzecznicy praw

konsumenta, inspektorzy ochrony danych osobowych czy organizacje pozarządowe

(stowarzyszenia i fundacje).

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

Literatura uzupełniajaca:

1. Adamczyk – Rotecka M., E. Bagińska, Z. Brodecki i inni, Ochrona praw jednostki,

Warszawa 2004.

2. Banaszak B., Bisztyga A., Complak K., Jabłoński M., Wieruszewski R., Wójtowicz

K., System ochrony praw człowieka, Zakamycze 2003.

3. Chmaj M., Ormowski W., Skrzydło W., Witkowski Z., Wróbel A., Wolności i prawa

polityczne, Tom III, Zakamycze 2002.

4. Complak K (red.), Godność człowieka jako kategoria prawna, Wrocław 2001.

5. Florczak A. (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej. Wybrane

zagadnienia, Warszawa 2009.

6. Florczak A., B. Bolechów (red.), Historia i filozofia praw człowieka, Toruń 2006.

7. Florczak A., B. Bolechów (red.), Prawa człowieka a stosunki międzynarodowe, Toruń

2006.

8. Florczak A., B. Bolechów (red.), Prawa człowieka w systemie prawa krajowego,

Toruń 2006.

9. Florczak A., B. Bolechów (red.), Prawa i wolności I i II generacji, Toruń 2006.

10. Gronowska B, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa

człowieka i ich ochrona. Podręcznik dla studentów prawa i administracji, Toruń 2005.

11. Hołda J., Z. Hołda., D. Osrowska, J.A. Rybczyńska, Prawa człowieka. Zarys wykładu,

Zakamycze 2004.

12. Jabłoński M., S. Jarosz – Żukowska, Prawa człowieka i systemy ich ochrony. Zarys

wykładu, Wrocław 2004.

13. Koba L., Wacławczyk W. (red.), Prawa człowieka. Wybrane zagadnienia i problemy,

Warszawa 2009.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,

Poddziałanie 4.1.1;

„Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.

14. Kuźniar R., Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Warszawa

2004.

15. Malinowska I., Prawa człowieka w Unii Europejskiej, Warszawa 2005

16. Michałowska G., Ochrona praw człowieka w Radzie Europy i w Unii Europejskiej,

Warszawa 2007.

17. Mik C. (red.), Prawa człowieka w XXI wieku. Wyzwania dla ochrony prawnej,

Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń, 2005.

18. Nowicki M. A., Nowy Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 1999-

2004, Zakamycze 2005.

19. Nowicki M. A., Wokół Konwencji Europejskiej, Helsińska Fundacja Praw Człowieka,

Warszawa 2006.

20. Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, zeszyt 1 – 5, Helsińska Fundacja Praw

Człowieka, Warszawa 1998.