- 1 -
Integracja społeczna i ekonomia
społeczna w województwach:
małopolskim, mazowieckim i
świętokrzyskim
Raport wstępny w ramach projektu OECD
"Improving Social Inclusion Capacity at Local Level”
Pod redakcją Cezarego MiŜejewskiego
___________________________________________________________________________
Warszawa, luty 2009
- 2 -
Część I - Integracja społeczna
I. Kluczowe kwestie w zakresie integracji społecznej na obszarze
województw
1.1. Podstawowe informacje o badanych województwach
Województwo małopolskie obejmuje obszar o powierzchni 15 108 km², co stanowi 4,7%
powierzchni kraju. Województwo zamieszkuje 3,28 mln. mieszkańców, z czego 513 tys. jest
w wieku poprodukcyjnym, co stanowi 15,7% ogółu mieszkańców (w samym Krakowie jest to
17,7%% mieszkańców, dla Polski wskaźnik ten wynosi 15,7%). Gęstość zaludnienia jest tu
jedną z najwyŜszych w kraju (małopolskie – 216,2 osób/km², średnia krajowa – 122
osoby/km²).
Województwo Małopolskie tworzą: 179 gminy, 3 powiaty grodzkie i 19 powiatów ziemskich.
Na jego terenie znajduje się 56 miast i 2 630 wsi. Województwo małopolskie wytwarza 7,4%
krajowego PKB. W województwie małopolskim zatrudnionych w gospodarce narodowej jest
1 048 545 osób z czego 199 371 w usługach nierynkowych
1
(19% ogółu zatrudnionych,
podczas gdy średnia dla Polski wynosi 17,9%).
Województwo mazowieckie obejmuje obszar o powierzchni 35 558 km
2
, co stanowi 11,4 %
powierzchni kraju. W 2007 roku region zamieszkiwało 5,18 mln osób, z czego 877 tys. w
wieku poprodukcyjnym, co stanowi 17% ogółu mieszkańców (w Warszawie 20%
mieszkańców, w Polsce wynosi - 15,7%). Województwo jest podzielone na 37 powiatów, 5
miast na prawach powiatu, oraz 314 gmin, w tym 35 miejskich, 229 wiejskich i 50 miejsko-
wiejskich. Stolicą województwa, a zrazem kraju jest Warszawa. Województwo mazowieckie
wytwarza 21,6% krajowego PKB. Zatrudnionych jest tu 2 116 141 osób, z czego 344 602
osób w sektorze usług nierynkowych (16,3% ogółu zatrudnionych, podczas gdy średnia dla
Polski wynosi 17,9%).
Województwo świętokrzyskie obejmuje obszar o powierzchni 11 710 km², co odpowiada
3,6 % kraju. Zamieszkuje go 1,27 mln osób, z czego 219,8 tys. osób jest w wieku
poprodukcyjnym, co stanowi 17,2% ogółu mieszkańców (Polska 15,7%). Województwo
ś
więtokrzyskie składa się z 14 powiatów (w tym jedno miasto na prawach powiatu - Kielce)
oraz 102 gmin. Wśród gmin 5 stanowią gminy miejskie (Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski,
Starachowice, SkarŜysko-Kamienna i Sandomierz), 26 to gminy miejsko-wiejskich, a 71 to
gmin wiejskie. Województwo świętokrzyskie wytwarza 2,6% krajowego PKB.
W województwie świętokrzyskim zatrudnionych jest 443 180 osób, w tym 74 505 osób
pracuje w sektorze usług nierynkowych (16,8% ogółu zatrudnionych, podczas gdy średnia dla
Polski wynosi 17,9%).
1
Według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) usługi nierynkowe obejmują – sekcje: ”Administracja
publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne”,
”Edukacja”, ”Ochrona zdrowia i pomoc społeczna”.
- 3 -
1.2. Produkt Krajowy Brutto per capita
Wartość PKB na 1 mieszkańca poniŜej 75% średniej UE odnotowano w 2005 roku w 69
regionach poziomu NUTS 2
2
. W grupie tej znalazło się 15 polskich województw, a tylko PKB
na 1 mieszkańca województwa mazowieckiego niewiele przekroczył tę granicę, osiągając
poziom 76,8% średniej UE. Pięć polskich województw – w tym województwo
świętokrzyskie – zajmowało pozycje na końcu listy regionów o najniŜszym poziomie PKB
na 1 mieszkańca w Unii Europejskiej (poniŜej 40% średniej UE).
Tab.1. Produkt Krajowy Brutto per capita w województwach
Produkt krajowy brutto według parytetu siły
nabywczej na 1 mieszkańca w PPS
3
(UE=100)
Województwa
2000
2005
2006
Polska
48,4%
51,3%
50,7%
Mazowieckie
73,0%
81,2%
76,8%
Małopolskie
42,1%
43,7%
43,4%
Ś
więtokrzyskie
37,5%
38,3%
39,3%
Ź
ródło: Eurostat – Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich.
Oceniając sytuację według zróŜnicowania wewnątrzkrajowego, wskaźniki w 2006 r.
kształtowały się jeszcze bardziej wyraziście. NajwyŜszy poziom produktu krajowego brutto
na 1 mieszkańca w 2006 roku odnotowano w województwie mazowieckim – przekraczający
przeciętną w kraju o 59,7%. Województwo małopolskie odnotowywało poziom PKB na
jednego mieszkańca niŜszy o 13,3% od średniej krajowej, zaś województwo świętokrzyskie
odnotowało poziom niŜszy o ponad 24% od przeciętnego krajowego PKB.
W rozbiciu na podregiony (NUTS 3) widać wyraźne zróŜnicowanie wewnątrz województw.
NajwyŜszy, bo przekraczający przeciętną w kraju o 200%, poziom produktu krajowego brutto
na 1 mieszkańca w 2006 roku odnotowano w Warszawie. Kraków, przekraczający przeciętną
krajową o 60,2%, podregion ciechanowsko-płocki (województwo mazowieckie), przekracza
ś
rednia krajową o 5,3% oraz warszawski zachodni przekraczający średnią krajową o 15,6,
Punkta procentowego Nieco gorsze wyniki osiągał podregion warszawski wschodni
osiągający wskaźnik niŜszy o 19% od przeciętej krajowej oraz podregion ostrołęcko-siedlecki
i radomski (oba z województwa mazowieckiego) osiągające poziom PKB na 1 mieszkańca
odpowiednio niŜszy o 26,4% oraz 26,8% od średniej krajowej i stanowiąc uboŜsze obszary
województwa mazowieckiego. DuŜo bardziej uboŜsze są obszary województwa
małopolskiego. Podregion krakowsko-tarnowski osiągnął poziom PKB na 1 mieszkańca
2
Według danych Eurostatu za 2006 r.; pozostałe dane dotyczące PKB na podstawie opracowań Głównego
Urzędu Statystycznego, Urzędu Statystycznego w Katowicach, opracowania „Rachunki regionalne w 2006 r”,
Katowice 2008.
3
Parytety siły nabywczej (Purchasing Power Parities – PPP) są to współczynniki walutowe odzwierciedlające
realną siłę nabywczą waluty danego kraju w relacji do średniej umownej waluty porównywanych krajów, tj.
jednostki standardowej siły nabywczej (Purchasing Power Standard – PPS). WyraŜenie PKB i jego głównych
elementów we wspólnej umownej walucie, poprzez eliminację róŜnic cen, umoŜliwia bezpośrednie porównanie
wolumenów PKB wszystkich krajów uczestniczących w badaniu.
- 4 -
niŜszy o 30,3% od średniej krajowej, zaś podregion nowosądecki niŜszy o 41,8% od
ś
redniego krajowego PKB
4
.
1.3. Bezrobocie
Dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z listopada 2008 r. dotyczące poszczególnych
województw wskazują, Ŝe mamy do czynienia z dwoma skrajnymi sytuacjami. Z jednej
strony istnieją w Polsce województwa o stosunkowo dobrej sytuacji na rynku pracy, takie jak
województwo mazowieckie i małopolskie oscylujące wokół 7% stopy bezrobocia, a z drugiej
strony jest województwo świętokrzyskie o jednej z najwyŜszych stóp bezrobocia w Polsce
przekraczającej 13%.
Tab.2. Liczba bezrobotnych i stopa bezrobocia w województwach
Zarejestrowani bezrobotni listopad
2008 r.
Wskaźnik liczby
bezrobotnych
Województwa
Ogółem
MęŜczyźni
Kobiety
Bezrobotni z
prawem do
zasiłku
Do liczby
zawodowo
czynnych
Do liczby
pracujących w
rolnictwie
Polska
1 398 456
591 348
807 108
239 166
9,1%
12,0%
Małopolskie
93 332
36 904
56 428
14 758
7,2%
10,0%
Mazowieckie
172 840
80 500
92 340
28 794
7,1%
8,9%
Ś
więtokrzyskie
74 096
32 753
41 343
10 302
13,3%
23,0%
Ź
ródło: Dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej
W rozbiciu na podregiony (stan na listopad 2008)
5
widać wyraźne zróŜnicowania
wewnątrzregionalne. W województwie małopolskim z jednej strony mamy miasto Kraków
ze stopą bezrobocia 2,6% oraz podregion krakowski – 6,4%, z drugiej zaś strony podregion
nowosądecki – 11,4% (w tym powiaty limanowski – 15,1%, oraz nowosądecki 13,8%).
Drugim podregionem o stosunkowo gorszej sytuacji jest podregion nowosądecki osiągający
11,4% stopy bezrobocia (powiat Limanowa – 15,1%, Nowy Sącz (powiat ziemski) – 13,8%
oraz wyjątek – miasto Nowy Sącz – 8,5%). Na tle województwa umiarkowana sytuacja
występuje w podregionach: oświęcimskim - 8,7% oraz tarnowskim – 9,9% (miasto Tarnów –
6,9%).
Znacznie bardziej skomplikowana i zróŜnicowana sytuacja jest w województwie
mazowieckiem. Liderem zdecydowanie jest tu miasto stołeczne Warszawa ze stopą
bezrobocia na poziomie 1,9%. Podregiony otaczające stolicę znajdują się juŜ w gorszej
sytuacji: podregion warszawski-zachodni – 8.9%, zaś warszawski-wschodni - 5,3%. Obszary
północnego Mazowsza oscylują zdecydowanie powyŜej przeciętnego bezrobocia w kraju:
podregion ciechanowsko-płocki – 12,8% (w tym powiat płocki – 15,8%, miasto Płock –
9,9%), podregion ostrołęcko-siedlecki – 11,8% (w tym miasto Ostrołęka -13,9%, powiat
makowski – 18,3%). W najtrudniejszej sytuacji jest południowy podregion radomski, w
którym stopa bezrobocia wynosi 19,6% (miasto Radom – 19,0%, powiat radomski – 26%,
powiat szydłowiecki – 30,8%). Z podregionem radomskim sąsiaduje województwo
świętokrzyskie. W województwie tym znajduje się, będący w znacznie trudniejszej sytuacji
4
Województwo świętokrzyskie nie jest podzielone na podregiony.
5
Dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za listopad 2008 r. Podział na podregiony jest tu nieco inny niŜ
w statystyce GUS NUTS3.
- 5 -
podregion kielecki – 15,3% (w tym miasto Kielce – 9,3%), powiaty: SkarŜysko-Kamienna –
21,5%) oraz drugi, znajdujący się w lepszej sytuacji podregion sandomiersko-jędrzejowski –
10,5% (w tym powiat Busko-Zdrój – 8,5%).
We wszystkich województwach istotnym problemem jest bezrobocie długotrwałe
6
, które w
całym kraju osiąga blisko 60% ogólnej liczby zarejestrowanych bezrobotnych. Ta sytuacja
jest jednym z najpowaŜniejszych wyzwań dla polskiego rynku pracy oraz kwestii
wykluczenia społecznego. NajwyŜszy poziom bezrobocia długotrwałego jest – jak w
przypadku innych wskaźników - w województwie świętokrzyskim oraz województwie
mazowieckiem (na wskaźnik wpływa głównie trudna sytuacji w podregionie radomskim), w
których osoby długotrwale bezrobotne stanowią ponad bezrobotnych ogółem.
Tab.3. Bezrobotni długotrwale w województwach
Bezrobotni długotrwale
Bezrobotni długotrwale w stosunku
do bezrobotnych ogółem
Ogółem
Kobiety
Ogółem
Kobiety
Polska
738 910
462 274
52,8%
57,0%
Małopolskie
45 428
30 266
48,6%
53,6%
Mazowieckie
97 025
55 460
56,1%
60,1%
Ś
więtokrzyskie
45 238
26 897
61,1%
65,1%
Inną istotną kwestią z uwagi na problem niskiej aktywności zawodowej jest problematyka
osób bezrobotnych powyŜej 50 roku Ŝycia. NaleŜy pamiętać, Ŝe wśród tej grupy wiekowej
istnieje największy potencjał rozwojowy w zakresie zatrudnienia w usługach społecznych, w
tym m.in. w usługach opiekuńczych.
Tab.4. Bezrobotni powyŜej 50 roku Ŝycia w województwach
Bezrobotni powyŜej 50 roku Ŝycia
(liczba oraz % do ogółu bezrobotnych)
Bezrobotni powyŜej 24 miesięcy w grupie
powyŜej 50 roku Ŝycia (liczba oraz procent
w stosunku do ogółu bezrobotnych
powyŜej 50 roku Ŝycia)
Ogółem
Kobiety
Ogółem
Kobiety
województwo
liczba
%
liczba
%
liczba
%
liczba
%
Polska
296 986 21,2
134 918
16,7
121 041
40,7
61 884
45,8
Małopolskie
15 889 17,0
7 403
13,1
6 600
41,5
3 548
47,9
Mazowieckie
41 009 23,7
17 493
18,9
19 053
46,4
9 090
51,9
Ś
więtokrzyskie
14 749 19,9
6 262
15,1
7 090
48,1
3 321
53,0
Istotnym problemem jest bezrobocie kobiet Bierność zawodowa kobiet, prowadząca do
długotrwałego bezrobocia, powodowana jest róŜnorodnymi czynnikami – m.in. wiekiem i
posiadanym wykształceniem. Jednak decydującym czynnikiem decydującym o aktywności
zawodowej kobiet jest kwestia pełnienia ról społecznych a zwłaszcza macierzyństwo.
6
Zgodnie z obowiązującymi przepisami o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, do bezrobotnych
długotrwale zalicza się bezrobotnego pozostającego w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez okres
ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat. Zgodnie ze zmianami, które weszły w Ŝycie w lutym 2009 r. do
okresu tego nie będzie się wliczać okresu, w którym bezrobotny jest aktywizowany, co statystycznie zmniejszy
udział tej grupy bezrobotnych.
- 6 -
Podjęcie ponownego zatrudnienia zaleŜne jest od wysokości zarobków, elastyczności pracy
oraz dostępu do usług opiekuńczych.
Według ekspertów determinującym czynnikiem wpływającym na uczestnictwo kobiet w
pracy zawodowej jest wykształcenie i liczba dzieci
Kobiety, które wypadają poza nawias rynku pracy są jednak bardzo róŜne. Na początku lat 90
przewaŜały osoby po urlopach macierzyńskich, zwalniane w ramach zwolnień grupowych,
matki samotnie wychowujące dzieci, kobiety po 50 roku Ŝycia. Dziś to takŜe młode,
wykształcone osoby, które mimo ukończonych studiów – nie potrafią poruszać się po rynku
pracy.
1.4. Niepełnosprawność
W świetle wyników Narodowego Spisu Powszechnego
Ludności i Mieszkań
przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny w maju 2002 r. liczba osób
niepełnosprawnych w Polsce wynosiła w momencie badania 5 457 tys. osób, przy czym
prawne potwierdzenie niepełnosprawności (orzeczenie o niepełnosprawności lub orzeczenie
równowaŜne) posiadało 4 450 tys. osób, w tym 4.326 tys. w wieku 15 lat i więcej. Ta ostatnia
liczebność okazała się zbliŜona do liczebności otrzymanej z Badania Aktywności
Ekonomicznej Ludności Polski (BAEL) zrealizowanego w II kw. 2002 r. (4 332 tys. osób).
Liczbę dzieci niepełnosprawnych prawnie w wieku poniŜej 15 lat szacuje się na około 200
tys
.
W 2007 r. 25,3% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej miało orzeczenie
o znacznym stopniu niepełnosprawności
7
(lub równowaŜne), 36% - o umiarkowanym
stopniu niepełnosprawności
8
(lub równowaŜne), a 38,7% - o lekkim stopniu
niepełnosprawności
9
(lub równowaŜne). Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wskazuje
na trudności ze szczegółowym określeniem liczby niepełnosprawnych.
Osoby niepełnosprawne są znacznie gorzej wykształcone niŜ osoby sprawne. W 2007 r. aŜ
68,6% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej nie miało wykształcenia średniego, a
jedynie 5,7% posiadało wykształcenie wyŜsze. Wykształcenie osób niepełnosprawnych
w wieku produkcyjnym nie jest wyraźnie lepsze (66,9% nie miało nawet wykształcenia
ś
redniego, a 5% legitymowało się wyŜszym poziomem wykształcenia). Osoby
niepełnosprawne mają trudności w zdobyciu lub uzupełnieniu wykształcenia nie tylko na
poziomie wyŜszym, ale takŜe średnim, a nawet podstawowym. Z kolei niskie wykształcenie
lub jego brak zmniejsza szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy, a tym samym szanse
na godne Ŝycie. Barierami dostępu do edukacji osób niepełnosprawnych są czynniki o
charakterze instytucjonalnym (często występujące bariery architektoniczne, oraz brak
nowoczesnych urządzeń, takich jak: syntezatory mowy, monitory brajlowskie czy pętle
indukcyjne. brak odpowiednich programów dopasowanych do specyficznych potrzeb osób
7
Zgodnie z przepisami do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością
organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w
celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością
do samodzielnej egzystencji.
8
Zgodnie z przepisami do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną
sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub
wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych.
9
Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w
sposób istotny obniŜenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o
podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w
pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposaŜenia w przedmioty ortopedyczne,
ś
rodki pomocnicze lub środki techniczne.
- 7 -
niepełnosprawnych) oraz bariery kulturowe (częste przekonanie ze osoby niepełnosprawne
mogą wykonywac prace proste, nie wymagające skomplikowanych umiejętności).
W ostatnich latach obserwuje się systematyczny spadek wskaźnika aktywności zawodowej
osób niepełnosprawnych. W 2007 roku, podobnie jak w roku poprzednim, aktywnych
zawodowo było około 15% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej (dla porównania
współczynnik aktywności zawodowej osób sprawnych wynosił 59%). Odsetek ten był
znacznie niŜszy niŜ w latach poprzednich.
W systemie obsługi dofinansowań do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych
prowadzonym przez PFRON, w grudniu 2004 r. zarejestrowanych było 28 tys. osób
pracujących na otwartym rynku. W latach następnych ich liczba systematycznie wzrastała (w
grudniu 2005 r. – 33 tys., w grudniu 2006 r. – 38 tys.) aŜ do 38,4 tys. w grudniu 2008 roku.
Liczba zarejestrowanych osób niepełnosprawnych, pracujących w zakładach pracy
chronionej
10
w grudniu 2004 r. wynosiła 173 tys., w grudniu 2005 oraz 2006 r. 174 tys., a w
grudniu 2008 r. 164 tys.
11
Zdaniem przedstawicieli Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej
tendencja ta wynika z przesunięcia się zatrudniania z zakładów pracy chronionej do otwartego
rynku pracy oraz związanego z tym wzrostu udziału pracowników z otwartego rynku (z
15,9% w grudniu 2005 r. do 17,9% w grudniu 2006 r. i 19,2% w grudniu 2007 r.).
12
Z uwagi na niewielką grupę zarejestrowanych osób bezrobotnych wśród osób
niepełnosprawnych w ocenie sytuacji tych osób na rynku pracy niewielkie zastosowanie ma
wskaźnik bezrobocia. Ponadto brak jest aktualnych i wiarygodnych danych opisujących
zróŜnicowanie regionalne problemu niepełnosprawności. Dlatego poniŜej zaprezentowane są
dane uzyskane w ramach ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego, przeprowadzonego w
Polsce w 2002 r., które w sposób najbardziej wiarygodny przedstawiają problematykę
niepełnosprawności w poszczególnych województwach.
Tab. 5. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych
13
Aktywni zawodowo
Współczynn
ik
aktywności
zawodowej
Ogółem
niepełnos
prawni
Razem
Pracujący
14
bezrobotni
Bierni
Nieustal
ony
status
na
rynku
pracy
10
Status zakładu pracy chronionej, zgodnie z przepisami prawa, moŜe uzyskać pracodawca prowadzący
działalność gospodarczą przez okres co najmniej 12 miesięcy, zatrudniający nie mniej niŜ 25 pracowników w
przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągający wskaźniki zatrudnienia osób niepełnosprawnych:
co najmniej 40 %, a w tym co najmniej 10 % ogółu zatrudnionych stanowią osoby zaliczone do znacznego
lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, albo
co najmniej 30 % niewidomych lub psychicznie chorych, albo upośledzonych umysłowo zaliczonych do
znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności;
przez okres co najmniej 6 miesięcy, uzyskuje status pracodawcy prowadzącego zakład pracy chronionej, a
ponadto obiekty i pomieszczenia uŜytkowane przez zakład pracy:
odpowiadają przepisom i zasadom bezpieczeństwa i higieny pracy,
uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń
higieniczno-sanitarnych i ciągów komunikacyjnych
oraz spełniają wymagania dostępności do nich, a takŜe jest zapewniona doraźna i specjalistyczna opieka
medyczna, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne;
11
Wszystkie dane za informacjami Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych.
12
www..niepełnosprawni.gov.pl
13
NaleŜy pamiętać, Ŝe dane Narodowego Spisu Powszechnego obejmują zarówno niepełnosprawnych w
rozumieniu prawnym (z orzeczoną niepełnosprawnością) jak równieŜ osoby deklarujące się jako
niepełnosprawne.
- 8 -
Polska
5 272 505
1 011
056
804.629
20 6427
4 233 159
28 290
19,2%
Małopolska
574 944
10 2936
88 209
14 727
467 920
4 088
17,9%
Mazowieckie
561 285
105 334
83 863
21 471
453 482
2 469
18,8%
Ś
więtokrzyskie
181 508
39 717
33 811
5 906
140 943
848
21,9%
Ź
ródło: Główny Urząd Statystyczny, Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe, 2002, część I
osoby niepełnosprawne, Warszawa październik 2003.
Większość osób niepełnosprawnych pozostaje poza rynkiem pracy i jest to niestety zjawisko
obserwowane od wielu lat, dotyczące takŜe osób w wieku produkcyjnym. W 2008 r. biernych
zawodowo było 83,9% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej i 75,7% osób w
wieku produkcyjnym (wobec adekwatnych udziałów dla osób sprawnych - odpowiednio
40,6% i 25,3%).
1.5. Ubóstwo
W 2006 r. w Polsce wskaźnik zagroŜenia ubóstwem dla społeczeństwa ogółem, liczony w
oparciu o granicę stanowiącą 60% mediany dochodu ekwiwalentnego, był nieznacznie
wyŜszy od średniej krajów Unii Europejskiej i wyniósł 21% (dla UE-25: 16%). Jednak
wartość granicy ubóstwa wyraŜona za pomocą parytetu siły nabywczej wyliczona zarówno
dla jednoosobowego gospodarstwa domowego, jak równieŜ dla gospodarstwa składającego
się z dwóch osób dorosłych i dwójki dzieci, była wyraźnie niŜsza niŜ w grupie krajów UE-25,
z wyjątkiem Litwy i Łotwy. Tak więc, w Polsce osoby ubogie osiągały zdecydowanie niŜszy
standard Ŝycia niŜ średnio w Unii Europejskiej
15
. W Polsce występują znaczące róŜnice w
poziomie Ŝycia ludności - zarówno w podziale na miasto-wieś, jak i w ujęciu regionalnym.
JeŜeli od dochodów gospodarstw domowych odjęte zostaną wszystkie świadczenia społeczne
(łącznie z emeryturami), to wskaźnik zagroŜenia ubóstwem (przy przyjęciu progu ubóstwa na
poziomie 60% mediany dochodów do dyspozycji) wzrośnie z 21% do 51% (bez emerytur -
30%).
Tab.6. Wskaźnik zagroŜenia ubóstwem według województw
Regiony
Wskaźnik zagroŜenia
ubóstwem (w %), UE=25
UE
16%
Polska
21%
Małopolskie
19%
Mazowieckie
18%
Ś
więtokrzyskie
28%
Ź
ródło: Główny Urząd Statystyczny, Warunki Ŝycia ludności Polski w latach 2004-2005, Warszawa 2007
Wskaźnik zagroŜenia ubóstwem stanowi wspólny wskaźnik do badania poziomu ubóstwa w
Unii Europejskiej. W Polsce istnieją równieŜ inne wskaźniki dotyczące ubóstwa
dochodowego. Są to minimum egzystencji i minimum socjalne, stanowiące ekspercki sposób
oparty na koszykach dóbr i usług danych rodzin. Minimum egzystencji, zwane równieŜ
niekiedy minimum biologicznym, stanowi dolne kryterium ubóstwa, istotnie róŜniąc się od
minimum socjalnego. Zakres i poziom zaspokajania potrzeb według minimum egzystencji
14
Pracujący niepełnosprawni obejmują zatrudnionych na otwartym rynku pracy jak i w zakładach pracy
chronionej.
15
Krajowy Program „Integracja społeczna i Zabezpieczenie społeczne 2008-2010.
- 9 -
wyznacza granicę, poniŜej której występuje biologiczne zagroŜenie Ŝycia oraz rozwoju
psychofizycznego człowieka. Minimum egzystencji obliczane są jest przez podlegający
Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie.
Według wskaźnika - minimum egzystencji, w 2007 r. oszacowano, iŜ 6,6% osób w
gospodarstwach domowych znajduje się poniŜej tego minimum, wobec 7,8% osób w
gospodarstwach domowych w 2006 r.
Stopa ubóstwa relatywnego
16
(czyli liczba osób w gospodarstwach domowych znajdujących
się poniŜej tego kryterium) wynosiła w latach 2006-2007 odpowiednio 17,7% oraz 17,3%.
Odsetek osób Ŝyjących w rodzinach, w których poziom wydatków był niŜszy od tak zwanej
ustawowej granicy ubóstwa
17
wynosił: 15,1% w 2006 r. natomiast 14,6% w 2007 r. Niewielki
spadek wartości wskaźnika zagroŜenia ubóstwem ustawowym miał miejsce w 2007 r., przy
utrzymaniu się takiej samej nominalnej wartości progu ubóstwa, jaki obowiązywał równieŜ w
czwartym kwartale 2006 r. PoniŜsza tabela przedstawia dane z 2005 r. w podziale na
województwa.
Tab. 7. Poziom ubóstwa według podziału na województwa
odsetek osób znajdujących się poniŜej (w %)
minimum
egzystencji
Relatywnej granicy
ubóstwa
Ustawowej granicy
ubóstwa
Wyszczególnienie
2004
2005
2004
2005
2004
2005
Polska
11,8
12,3
20,3
18,1
19,2
18,1
Małopolskie
12,3
11,3
20,9
17,4
20,0
17,4
Mazowieckie
8,8
9,8
15,8
14,6
14,5
14,8
Ś
więtokrzyskie
15,2
16,2
26,2
23,4
25,5
24,0
Ź
ródło: Opracowanie z projektu „Małopolskie Obserwatorium Polityki Społecznej - Etap I”, na podstawie
danych Głównego Urzędu Statystycznego
18
Większość wskaźników ubóstwa dochodowego o charakterze obiektywnym, eksperckim czy
urzędowym wskazują na poprawę sytuacji i zmniejszanie się liczby rodzin ubogich, choć
naleŜy zwrócić uwagę, Ŝe poprawa ta następowała w sposób bardzo niewielki, nieadekwatny
do zanotowanego w tym samym czasie wzrostu gospodarczego, co wskazuje Ŝe poprawiająca
się sytuacja gospodarcza w okresie 2004-2005. Dopiero okres 2006-2008 zdynamizował
sytuację powodując zmniejszania poziomu ubóstwa skrajnego, to poziom ubóstwa
relatywnego zmniejszał się duŜo wolniej. O ile bowiem w okresie 2004 – 2007 liczba
gospodarstw domowych poniŜej minimum egzystencji zmniejszyła się zz 11,8% do 6,6,%, o
tyle liczba rodzin poniŜej relatywnej granicy ubóstwa zmniejszyła się z 20,3% do 17,3%
W 2005 r. Program Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) wraz z
Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej podjął próbę wypracowania syntetycznego
wskaźnika wykluczenia społecznego opartego na kilkudziesięciu wskaźnikach ilościowych
16
50% średnich miesięcznych wydatków gospodarstw domowych.
17
Kryteria dochodowe określone na okres trzech lat w przepisach pomocy społecznej uprawniające do
ś
wiadczeń pienięŜnych pomocy społecznej. Obecnie kryterium to wynosi 477 zł dla osoby samotnej oraz 355 zł
na osobę w gospodarstwie domowym.
18
Warunki Ŝycia ludności Polski w latach 2004 – 2005, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007.
- 10 -
oraz wskaźnikach jakościowych
19
. Analiza wskaźnikowa wykazała, Ŝe w przypadku badanych
województw mamy do czynienia z trzema odmiennymi obszarami o zróŜnicowanej sytuacji
społeczno-ekonomicznej. Województwo małopolskie zostało wskazane jako województwo o
wysokim poziomie rozwoju i niskim stopniu wykluczenia społecznego. Województwo
mazowieckie to województwo o najwyŜszych wskaźnikach w zakresie rozwoju
ekonomicznego, a jednocześnie dość dobrych wskaźnikach rozwoju społecznego.
Województwo świętokrzyskie z kolei znalazło się w grupie województw o niskim poziomie
rozwoju i wysokim poziomie wykluczenia społecznego oraz wykluczenia subiektywnego
(ocenianego przez mieszkańców). Zwrócono uwagę na stosunkowo niŜsze wykluczenie z
rynku pracy, przy jednocześnie jednym z najwyŜszych poziomów subiektywnego
wykluczenia.
II. Regionalne i lokalne strategie integracji społecznej – aspekty
formalne i merytoryczne
II.1. Podstawy prawne planowania strategicznego
W ustawie z dnia z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz. U. z 2001 r.
Nr 142, poz. 1590, z późn. zm.) jest mowa o tym, iŜ samorząd województwa określa strategię
rozwoju, uwzględniającą w szczególności następujące cele:
pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej,
obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a takŜe pielęgnowanie i rozwijanie toŜsamości
lokalnej,
pobudzanie aktywności gospodarczej,
podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa,
zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu
potrzeb przyszłych pokoleń,
kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.
Strategia rozwoju województwa powinna zawierać:
diagnozę sytuacji społeczno-gospodarczej,
określenie celów strategicznych polityki rozwoju,
określenie kierunków działań podejmowanych przez samorząd województwa dla
osiągnięcia celów strategicznych polityki rozwoju województwa.
Ponadto ww. ustawa mówi, Ŝe samorząd województwa przy formułowaniu strategii rozwoju
województwa i realizacji polityki rozwoju współpracuje w szczególności z jednostkami
lokalnego samorządu terytorialnego z obszaru województwa, a takŜe z samorządem
gospodarczym i zawodowym, administracją rządową, wojewodą, innymi województwami,
organizacjami pozarządowymi, szkołami wyŜszymi i jednostkami naukowo-badawczymi.
Jednocześnie w tym samym przepisie określono, iŜ samorząd województwa prowadzi
politykę rozwoju województwa, na którą składa się: „wspieranie i prowadzenie działań na
19
UNDP, MPiPS, Wykluczenie i integracja społeczna w Polsce. Ujecie wskaźnikowe, Warszawa 2006.
- 11 -
rzecz integracji społecznej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu”.
20
Zgodnie z art. 4
ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. Nr 227,
poz. 1658, z późn. zm.): „politykę rozwoju prowadzi się na podstawie strategii rozwoju” W
związku z tym, zgodnie z przepisami prawa kwestie integracji społecznej na poziomie
regionalnym są ściśle powiązane z prowadzeniem polityki rozwoju.
Przepisy o samorządzie powiatu i województwa nie nakładają juŜ obowiązku planowania
strategicznego rozwoju na poziomie powiatu i gminy. Przepisy te przewidują jednak odrębny
tryb planowania strategicznego dla kwestii społecznych. Zgodnie z art. 21 ustawy o pomocy
społecznej (t.j. Dz. U. Nr 115, poz. 728, z późn. zm.) od 2004 r. do zadań samorządu
województwa naleŜy „opracowanie, aktualizowanie i realizacja strategii wojewódzkiej w
zakresie polityki społecznej będącej integralną częścią strategii rozwoju województwa
obejmującej w szczególności programy: przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu,
wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, pomocy społecznej, profilaktyki i
rozwiązywania problemów alkoholowych, współpracy z organizacjami pozarządowymi - po
konsultacji z powiatami”
21
. Tym samym od 2004 r. kaŜde województwo posiada obowiązek
przyjęcia takiej strategii społecznej.
Obowiązek posiadania gminnej lub powiatowej strategii rozwiązywania problemów
społecznych dotyczy równieŜ kaŜdego powiatu i gminy. Dokumenty gminne funkcjonują w
oparciu o zapisy art. 17 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej
22
, a powiatowe – art.
19 tejŜe ustawy
23
. KaŜdy powiat powinien ponadto konsultować swoją strategię z gminami.
Tym samym ustalono relatywnie spójny system programowania społecznego, który powinien
być sprzęŜony z innymi stopniami samorządu terytorialnego. NaleŜy przypomnieć, iŜ stanowi
to jeden z nielicznych zapisów wskazujących wyraźnie współpracę programową przy
całkowitej autonomii poszczególnych stopni samorządu terytorialnego.
Województwa realizując zobowiązania ustawowe wprowadzają zapisy dotyczące kwestii
społecznych do kompleksowej strategii rozwoju województwa (do realizowania której
samorząd wojewódzki jest zobowiązany przepisami ustrojowymi). Nie tworzą tym samym
odrębnego dokumentu, ale uznają spełnienie wymogów ustawy o pomocy społecznej poprzez
nakreślenie obszaru społecznego w jednym wspólnym dokumencie. Wadą o charakterze
legislacyjno-ustrojowym jest równieŜ fakt, iŜ przepisy dotyczące strategii społecznych
znajdują się w przepisach o pomocy społecznej co powoduje znaczące „wychylenie” w stronę
kwestii czysto socjalnych (pomoc społeczna, alkoholizm, narkomania), czasem obejmując
kwestie niepełnosprawności, rzadziej rynku pracy, a prawie wcale edukacji, ochrony zdrowia
czy mieszkalnictwa.
20
Art. 111, ust. 2 pkt. 9 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa
21
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 115 poz. 728 z późn. zm.).
22
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728) w art. 17 ust. 1
pkt. 1, stwierdza, Ŝe „do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym naleŜy: opracowanie i realizacja
gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy
społecznej.
23
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728) w art. 19
stwierdza, Ŝe „do zadań własnych powiatu naleŜy opracowanie i realizacja powiatowej strategii rozwiązywania
problemów społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, wspierania osób
niepełnosprawnych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka – po
konsultacji z właściwymi terytorialnie gminami”;
- 12 -
II.2. Integracja strategii społecznych z innymi działaniami publicznymi
Sprawa zintegrowania polityki integracji społecznej stanowi jedną z najpowaŜniejszych
kwestii przyszłości polityki społecznej. MoŜna wskazać tu najistotniejsze obszary
zintegrowanych działań:
integrację programową – co oznacza stworzenie spójnego systemu programowania i
ewaluacji polityki społecznej jako wspólnego zadania władz publicznych,
integrację projektową – poprzez wbudowanie mechanizmów stymulujących uzgadnianie
pomiędzy rządem, województwami, powiatami i gminami kwestii dotyczących projektów
oraz finansowania programów i projektów krajowych, regionalnych i lokalnych,
integrację
informatyczna
–
poprzez
zbudowanie
zintegrowanego
systemu
informatycznego pomiędzy sferą zabezpieczenia społecznego a sferą rynku pracy,
umoŜliwiającego skuteczny przepływ informacji o beneficjentach, partnerach i usługach
systemu słuŜb społecznych.
integrację horyzontalną – poprzez zbudowanie systemu partnerstwa publiczno –
społecznego włączającego sektor obywatelski w kreowanie i realizację lokalnej polityki
społecznej.
Jeśli chodzi o kwestię dotyczącą zintegrowania programowego, to w przepisach dotyczących
pomocy społecznej wskazano, aby wojewódzka strategia polityki społecznej obejmowała
programy: przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, wyrównywania szans osób
niepełnosprawnych, pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów
alkoholowych, współpracy z organizacjami pozarządowymi – po konsultacji z właściwymi
powiatami. Tym samym ustawodawca zaproponował poziome zintegrowanie działań
(regulowanych róŜnymi przepisami prawnymi i realizowanych przez róŜne instytucje), które
do tej pory realizowane były w duŜej mierze autonomicznie. Zaproponowano równieŜ
integrację pionową na linii powiaty - województwo. Oczywiście zakres koordynacji jest dość
niewielki z uwagi na duŜy opór w rozszerzaniu zakresu objętego strategią. Podobnie sytuacja
wygląda na poziomie lokalnym (powiatowym i gminnym), na którym zapisano potrzebę
koordynacji róŜnych obszarów naleŜących do danego stopnia samorządu.
W przypadku integracji projektowej sporym sukcesem okazały się działania realizowane w
ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. PO KL to program operacyjny,
współfinansowanych ze środków finansowych Europejskiego Funduszu Społecznego w
ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia. Jest to jedyny w Polsce program
operacyjny w ramach unijnej perspektywy finansowej na lata 2007-2013, współfinansowany z
EFS. PO KL. 60% środków finansowych z tego programu wdraŜanych jest w regionach przez
samorządy województw. Charakter tego programu zmusza do kooperacji pomiędzy
województwem, powiatami i gminami. Wspólna realizacja projektów w ramach PO KL na
poziomie programu powoduje uporządkowanie regionalnej i lokalnej polityki społecznej.
Drugim obszarem jest integracja projektowa pozioma słuŜb społecznych. Realizacja
projektów współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego stwarza
potrzebę współpracy powiatowych urzędów pracy oraz ośrodków pomocy społecznej w
zakresie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób, ich rodzin oraz otoczenia.
Większość osób wykluczonych społecznie, bądź zagroŜonych wykluczeniem społecznym
szuka wsparcia we wszystkich instytucjach lokalnych, co moŜe rodzić zagroŜenie udzielania
podobnego wsparcia przez róŜne instytucje zajmujące się kwestiami społecznym. Stan taki
powinien prowadzić do współpracy lokalnych słuŜb społecznych. W pierwszym roku
funkcjonowania projektów – według danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego blisko 10%
- 13 -
gminnych jednostek pomocy społecznej nawiązało stałą współpracę z urzędami pracy, co po
kilkunastu latach autonomizowanych działań wydaje się sporym sukcesem. Działania te
powinny zostać wzmocnione i poszerzone w latach następnych dzięki zmianom legislacyjnym
w obszarze rynku pracy i pomocy społecznej, które wchodzą w Ŝycie w lutym 2009 r.
Zmiany te dotyczą obowiązku zawierania porozumień pomiędzy ośrodkiem pomocy
społecznej (gmina) a powiatowym urzędem pracy (powiat) w zakresie współpracy na rzecz
działań wobec osób będących klientami obu tych instytucji. Jednocześnie wprowadzono
zapisy umoŜliwiające podzielenie się zakresem działań w zakresie aktywizacji zawodowej i
społecznej, które do tej pory było realizowane odrębnie z uwagi na róŜny zakres zadań i
kompetencji.
Temu samemu celowi powinna słuŜyć integracja informatyczna, która jednak do chwili
obecnej nie została wprowadzona (z wyjątkiem jest kilka pilotaŜowych projektów w gminach
miejskich).
Jeszcze inną kwestią jest integracja horyzontalna, łącząca działania sektora publicznego
(władz publicznych) z działaniami sektora działającego nie dla zysku. Według badań
Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z 2006 r.
24
na temat współpracy samorządów
gminnych z organizacjami obywatelskimi wykazano, Ŝe wśród zbadanych urzędów
największy procent instytucji współdziałających w jakikolwiek sposób z organizacjami
pozarządowymi, a takŜe stowarzyszeniami jednostek samorządu terytorialnego, podmiotami
kościelnymi i wyznaniowymi wystąpił na terenie województwa lubuskiego i opolskiego
(100%) oraz małopolskiego (97,8%). Natomiast najmniej gmin, które współpracowały w
jakikolwiek sposób z sektorem samorządowym, odnotowano w regionie mazowieckim
(64,2%), podlaskim (73,2%) oraz świętokrzyskim (74%).
W 2006 r. kompleksowy program współpracy władz gminnych z organizacjami
pozarządowymi (wymagany przepisami o działalności poŜytku publicznego) posiadały 1.362
gminy, co stanowiło 71,9% ogółu tych instytucji. Największy procent urzędów, które
wykazały funkcjonowanie tego dokumentu, przypadł na województwo małopolskie (92,6%),
ś
ląskie (91,8%) oraz lubuskie (88,5%). Natomiast najmniej programów współpracy działało w
regionie mazowieckim (47,7%) oraz lubelskim (61,7%).
II.3. Planowanie strategiczne i strategie społeczne w województwie małopolskim
W województwie małopolskim na poziomie regionu funkcjonuje Strategia Rozwoju
Województwa Małopolskiego na lata 2007 – 2013, która uwzględnia kwestie integracji
społecznej. Cały dokument podzielony jest na trzy pola aktywności:
A - konkurencyjność gospodarcza;
B - rozwój społeczny i jakość Ŝycia;
C - potencjał instytucjonalny.
W polu B: „Rozwój społeczny i jakość Ŝycia” realizowany jest cel strategiczny: stworzenie
warunków dla wszechstronnego rozwoju społecznego i wysokiej jakości Ŝycia.
Szczególna uwaga poświęcona została zapewnieniu wewnątrzregionalnej solidarności
i wzmocnieniu integracji społecznej, z uwzględnieniem następujących priorytetów:
wszechstronnych działań sprzyjających rodzinie, w tym mających na celu zachowanie
godnego poziomu Ŝycia oraz pielęgnowanie Ŝycia rodzinnego,
24
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Sprawozdanie z funkcjonowania Ustawy o działalności poŜytku
publicznego i o wolontariacie za 2006 rok, Warszawa 2008
- 14 -
wszechstronnych działań mających na celu integrację społeczną i zawodową osób
najbardziej zagroŜonych wykluczeniem z powodów materialnych, społecznych i
kulturowych, w szczególności:
-
rodzin wielodzietnych i osób samotnie wychowujących dzieci,
-
dzieci i młodzieŜy ze środowisk zagroŜonych, w tym ubogich i zaniedbanych,
-
osób starszych,
-
osób niepełnosprawnych,
-
mniejszości narodowych i etnicznych,
-
imigrantów,
-
długotrwale bezrobotnych,
-
osób opuszczających zakłady karne i ich rodzin.
Wskazane powyŜej grupy osób z racji swojego trudnego połoŜenia Ŝyciowego traktowane są
w polityce rozwoju społecznego województwa jako grupy szczególnego zainteresowania
(grupy priorytetowe).
„Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2007–2013” realizowana jest
w dziewięciu obszarach polityki rozwoju województwa. W ramach Pola B realizowane są trzy
obszary: V - spójność wewnątrzregionalna, VI - ochrona środowiska oraz VII - dziedzictwo i
przestrzeń regionalna.
Obszar V - spójność wewnątrzregionalna, to sześć kierunków polityki rozwoju, w których
realizowane będą kluczowe dla osiągnięcia celów strategii działania, i w których
koncentrować się będzie aktywność merytoryczna i finansowa samorządu województwa. Dwa
z nich dotyczą integracji społecznej: integrująca polityka społeczna oraz poprawa kondycji
małopolskiej rodziny.
Za najwaŜniejsze działania obszaru: Integrująca polityka społeczna (V.2.) uznano:
wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych,
rozwój systemu opieki oraz tworzenie warunków do integracji i aktywności osób
starszych,
rozwój warunków dla prawidłowego funkcjonowania rodzin, w tym przeciwdziałanie i
zwalczanie patologii,
rozwój prorodzinnych form opieki nad dziećmi pozbawionymi opieki rodzicielskiej,
przeciwdziałanie międzypokoleniowej transmisji biedy (wyrównywanie szans dzieci i
młodzieŜy ze środowisk zagroŜonych, w tym ubogich),
wspieranie programów pomocy dzieciom i młodzieŜy zagroŜonej społecznym
wykluczeniem,
reintegracja społeczna i zawodowa środowisk zagroŜonych,
promocja i rozwój inicjatyw i podmiotów ekonomii społecznej,
tworzenie warunków dla rozwoju organizacji pozarządowych,
rozwój systemu szkoleń ustawicznych dla kadr działających na rzecz osób zagroŜonych
wykluczeniem społecznym, w tym kadry podmiotów ekonomii społecznej.
NajwaŜniejsze działania obszaru: Poprawa kondycji małopolskiej rodziny (V.3.) to::
- 15 -
prowadzenie kampanii edukacyjnych i społecznych na rzecz promocji wartości rodziny
oraz mających na celu przygotowanie dzieci i młodzieŜy do pełnienia ról rodzinnych i
społecznych,
wspieranie inicjatyw organizacji pozarządowych w budowaniu społeczeństwa
obywatelskiego,
zapewnienie wsparcia merytorycznego dla organizacji pozarządowych i samorządów
lokalnych w zakresie działań prorodzinnych,
rozwój poradnictwa wspierającego rodzinę, w tym wychowanie i edukację dzieci oraz
młodzieŜy,
stworzenie warunków i systemu zachęt do tworzenia lokalnych projektów wsparcia
rodzin,
wzbogacenie systemu kształcenia animatorów czasu wolnego o umiejętności związane z
programowaniem, realizowaniem oraz finansowaniem aktywnych sposobów spędzania
czasu wolnego dla dzieci i ich rodzin,
stworzenie warunków do uczestnictwa rodziny w kulturze, obniŜenie kosztów dostępu do
kultury,
wspieranie aktywnych form spędzania wolnego czasu, takŜe poprzez rozbudowę
odpowiedniej infrastruktury,
doskonalenie systemu zbierania i wymiany informacji dotyczącej prowadzonych działań
w obszarze polityki prorodzinnej.
Na podstawie art 21 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej prowadzone są prace nad
przyjęciem programu wykonawczego do „Strategii […]”, tj. regionalnego programu polityki
społecznej. Przeprowadzono cykl warsztatów strategicznych z udziałem pracowników
Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej oraz przedstawicieli innych instytucji
regionalnych. Trwają prace nad dokumentem, który następnie (zgodnie z zapisami Ustawy)
zostanie upubliczniony i przekazany do konsultacji powiatom.
Na poziomie lokalnym funkcjonują gminne i powiatowe strategie rozwiązywania problemów
społecznych, których realizacja jest zadaniem własnym zarówno gmin jak i powiatów o
charakterze obowiązkowym.
Z badania „Bilans potrzeb w zakresie pomocy społecznej 2008"
25
wynika, Ŝe w Małopolsce w
2008 roku wśród 176
26
jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, które wzięły udział w
badaniu, lokalną strategię rozwiązywania problemów społecznych posiadały 154 jednostki
(87,5%), w tym:
136 gmin (ze 154 ankietowanych);
15 powiatów ziemskich (z 19 ankietowanych);
3 powiaty grodzkie (z 3 ankietowanych).
Porównując wcześniejsze raporty moŜna zauwaŜyć, iŜ z roku na rok przybywa tych
dokumentów. W badaniu z roku 2007 na 180 ankietowanych jednostek tylko 119 czyli 66%
posiadało lokalną strategię rozwiązywania problemów społecznych. Czas obowiązywania
strategii 3 gmin i 4 powiatów ziemskich upłynął w 2008 r. Z wyjątkiem jednego z powiatów
ziemskich, w trakcie trwania badania jednostki te prowadziły juŜ przygotowania do przyjęcia
25
http://www.rops.krakow.pl/?s=raporty
26
Administracyjnie województwo małopolskie podzielone jest na 179 gmin, 3 powiaty grodzkie i 19 powiatów
ziemskich.
- 16 -
strategii na następny okres. Wszystkie 7 strategii miało zostać przyjętych uchwałami
lokalnych rad przed końcem 2008 roku.
Wśród ankietowanych w ramach badania „Bilans potrzeb w zakresie pomocy społecznej
2008” ośrodków pomocy społecznej, miejskich ośrodków pomocy społecznej oraz powiatów
grodzkich i powiatowych centrów pomocy rodzinie - 22 jednostki (12,5%) nie posiadały
strategii społecznej, w tym:
18 gmin (w grupie ankietowanych 154 jednostek);
4 powiaty ziemskie (z 19 ankietowanych jednostek).
Wszystkie powiaty ziemskie i zdecydowana większość gmin biorących udział w badaniu, a
nie posiadających wymaganego dokumentu deklarowały w ankiecie, iŜ przyjmą go do końca
2008 roku (20 dokumentów: 4 powiatowe i 16 gminnych). Dwie gminy, które w badaniu
zapowiadały, Ŝe nie zdąŜą w 2008 roku zakończyć prac nad strategią, określają termin jej
przyjęcia na rok 2009. Sytuacja w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej w
Małopolsce w trakcie trwania badania wyglądała następująco:
Na 18 gmin nie posiadających strategii 17 rozpoczęło prace zmierzające do przyjęcia
dokumentu. 16 gmin wskazało w ankiecie na jakim etapie zaawansowania są prace nad
tym dokumentem. Cztery gminy prowadziły działania przygotowawcze poprzedzające
budowę strategii, a w trzech powołano zespół roboczy do prac nad dokumentem. W
kolejnych dwóch gminach, oprócz wymienionych etapów, przeprowadzono jeszcze
diagnozę lokalnej sytuacji społecznej, w następnej spotkania konsultacyjne ze
społecznością lokalną. W czterech dalszych trwały prace nad ostatecznym tekstem
dokumentu, a w dwóch strategia była gotowa do przyjęcia przez Radę Gminy. W 12
gminach (70,6%) prace są prowadzone samodzielnie, 4 zleciły sporządzenie dokumentu
firmie zewnętrznej.
Na 5 powiatów ziemskich nie posiadających strategii 4 rozpoczęło pracę zmierzające do
przyjęcia stosownego dokumentu. W dwóch z nich prace nad strategią były
zaawansowane - powstawał ostateczny tekst dokumentu, w jednym prowadzono
konsultacje ze społecznością lokalną, w jednym podjęto działania przygotowawcze
poprzedzające budowę strategii.
Z przepisów ustawy o pomocy społecznej (art. 19 i 21) wynika obowiązek konsultacji przy
opracowywaniu strategii dla powiatów z właściwymi terytorialnie gminami, dla samorządu
województwa – z powiatami. Kierując się oceną spełniania ww. obowiązków na poziomie
powiatu o relacjach między lokalnymi strategiami moŜna wnioskować w pewnym stopniu w
oparciu o „Bilans potrzeb w zakresie pomocy społecznej 2008”. Z analizy wynika, iŜ 14 z 15
powiatów ziemskich angaŜowało w tworzenie strategii
27
ośrodki pomocy społecznej z terenu
powiatu. Jednocześnie 22 gminy (16,3% badanych jednostek) angaŜowały do współpracy
właściwe terytorialnie powiatowe centrum pomocy rodzinie. Wydaje się więc bardzo
prawdopodobne, iŜ przynajmniej pomiędzy tymi strategiami nie powinny występować
napięcia.
JeŜeli chodzi o dokument strategiczny na poziomie regionalnym to powstający regionalny
program polityki społecznej będzie w najbliŜszym czasie konsultowany z powiatami
województwa małopolskiego.
27
Katalog z ankiety uwzględniał: ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, urzędy pracy,
jednostki organizacyjne pomocy społecznej, organizacje pozarządowe oraz lokalną społeczność.
- 17 -
W tym miejscu naleŜy zaznaczyć, iŜ precyzyjna odpowiedź na pytanie jakie są relacje między
strategiami, czy są komplementarne lub czy występują napięcia pomiędzy róŜnymi
strategiami wymaga odrębnej analizy dokumentów strategicznych na kaŜdym szczeblu.
II.4. Planowanie strategiczne i strategie społeczne województwie mazowieckim
W województwie mazowieckim mamy do czynienia z niewielkim stopniem włączenia
polityki integracji w realizację polityki rozwoju oraz powiązanie z innymi politykami
publicznym. Nadal nie jest zauwaŜalne kompleksowe powiązanie róŜnych polityk w celu
realizacji procesów inkluzji społecznej. Widać to na przykładzie wykorzystania funduszy UE
gdzie realizacja programów infrastrukturalnych i inwestycyjnych nie jest bowiem prawie w
ogóle powiązana z działaniami społecznymi. Dotyczy to równieŜ włączenia kwestii integracji
społecznej do działań „Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do 2020 r.”
28
. W
„Strategii […]” zapowiedziano m.in. intensyfikację działań na rzecz rozwiązywania
problemów społecznych zakładając podjęcie następujących kroków:
Zapobieganie wykluczeniu społecznemu, poprzez eliminowanie przyczyn i skutków
ubóstwa, bezrobocia, bezdomności, alkoholizmu i narkomanii oraz niepełnosprawności
(osób i rodzin oraz sprawujących nad nimi opiekę);
Aktywizowanie środowisk lokalnych w
zakresie inicjowania
i promowania
ś
rodowiskowych form wspierania jednostek i rodzin w wypełnianiu przez nie funkcji
wychowawczej i opiekuńczej;
Wspieranie inicjatyw związanych z rozwiązywaniem problemu bezdomności i jej
zapobieganiu oraz wspomaganie nowatorskich, lokalnych rozwiązań w zakresie
wychodzenia z bezdomności;
Wspieranie
działań
prowadzących
do
likwidacji
barier
(architektonicznych,
komunikacyjnych, społecznych i innych), utrudniających osobom niepełnosprawnym
moŜliwość równoprawnego uczestnictwa w Ŝyciu społecznym i zawodowym;
Nawiązywanie współpracy z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz
przełamywania barier i ograniczeń osób niepełnosprawnych oraz rozwiązywania innych
waŜnych problemów społecznych;
Wzmocnienie świadomości obywatelskiej i promocja postaw prospołecznych w celu
tworzenia lepszych warunków dla szerszego uczestnictwa mieszkańców w Ŝyciu
publicznym.
Widoczne jest jednak wyraźne ograniczenie myślenia strategicznego do działań związanych z
polityką zabezpieczenia społecznego, czy nawet z szeroko rozumianą polityką socjalną.
Obok strategii rozwoju na szczeblu wojewódzkim funkcjonuje Wojewódzka Strategia w
zakresie Polityki Społecznej dla województwa mazowieckiego na lata 2005-2013
29
. Jest to
jedyna odrębna strategia dotycząca polityki społecznej spośród badanych województw,
Strategia ta wskazuje jako cele strategiczne:
Podejmowanie selektywnych działań na rzecz osób i rodzin znajdujących się
w stanie ubóstwa, ze szczególnym uwzględnieniem przedsięwzięć ograniczających skutki
Ŝ
ycia w biedzie,
28
http://www.mazovia.pl/uchwaly/S/0/66.pdf
29
Wojewódzka Strategia w zakresie Polityki Społecznej dla województwa mazowieckiego na lata 2005-2013
dostępna jest jedynie na stronach Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej: http://www.mcps.mazovia.pl/
- 18 -
Tworzenie mechanizmów wychodzenia z bezdomności i zapobiegających przechodzeniu
osób ubogich w stan bezdomności,
Zahamowanie wzrostu spoŜycia alkoholu, promocja zdrowego stylu Ŝycia, rozwijanie
postaw sprzyjających temu zachowaniu,
Ograniczanie uŜywania i dostępności do narkotyków i innych środków psychoaktywnych
oraz związanych z tym problemów,
Podniesienie jakości Ŝycia osób starych, zaspokajanie ich potrzeb poprzez spójne i
skoordynowane działania podmiotów mających wpływ na realizacje regionalnej polityki
społecznej,
Rozwijanie aktywnej polityki rynku pracy w zakresie działań objętych pomocą społeczną
wspieranej przez realizacje sektorowych i regionalnych programów,
Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałanie ich wykluczeniu
społecznemu.
W Strategii tej widoczne jest zawęŜenie obszaru do działań czysto socjalnych. Niewiele teŜ
napisano o implementacji strategii w działaniach operacyjnych.
Natomiast załączniku do strategii zamieszczono wyniki konsultacji z powiatami
30
. Według
przedstawionych informacji na ankietę, w której przedstawiono propozycje misji samorządu
województwa do realizacji w ramach opracowywanej wojewódzkiej strategii polityki
społecznej dla województwa mazowieckiego, cele strategiczne i operacyjne w zakresie
przyjętych priorytetowych obszarów polityki społecznej tj.: ubóstwa, uzaleŜnień, starości,
bezrobocia, niepełnosprawności odpowiedziało 40 powiatów województwa (95,2%). W
zakresie sformułowanej misji odpowiedzi zdecydowanie się zgadzam lub raczej się zgadzam
udzieliło 35 powiatów (87,5%). Z kolei 2 powiaty udzieliły odpowiedzi raczej się nie
zgadzam a 3 powiaty trudno powiedzieć. Na propozycje wprowadzenia zmian/uzupełnień do
sformułowanej misji samorządu województwa – 19 powiatów województwa (47,5%) nie
wniosło Ŝadnych uwag. Niektóre z powiatów zaproponowały uzupełnienie bądź zmiany do
sformułowanej misji oraz dylematów decyzyjnych do kaŜdego z priorytetowych obszarów
problemowych.
Badania pokazują, Ŝe obowiązek ustawowy dotyczący strategii lokalnych (gminnych i
powiatowych) nie jest powszechnie realizowany. Dla przykładu badania wykonane w 2007
roku w województwie mazowieckim przez Fundację „TUS”
31
pokazują, Ŝe ponad 80 %
powiatów posiada strategię, 14 % jest w trakcie jej opracowania, a tylko 4 % nie posiadają
strategii i nie podjęło nad nią prac.
W przypadku gmin 58 % deklaruje, Ŝe posiada strategię, 21 % nad nią pracuje, a 21 % nie
zrobiło nic w tej sprawie. Według innego badania, związku z realizacją Poakcesyjnego
Programu Wspierania Obszarów Wiejskich (PPWOW) ze środków Banku Światowego, w
ramach którego zobowiązano gminy do posiadania lokalnych strategii, stwierdzono, Ŝe na
terenie województwa mazowieckiego obejmującego projektem 102 gminy, obecnie zaledwie
66 gmin uczestniczących w PPWOW (64,7%) deklaruje posiadanie strategii rozwiązywania
problemów społecznych.
30
Załącznik o konsultacjach dostępny jest w: http://www.mcps.mazovia.pl/main.php?l=14&tr=1
31
http://www.tus.org.pl/tus_mambo/pdf/aktywni_obywatele/glowne_wnioski_z_badania_mazowieckich_strategii
_rozwiazywania_problemow_spolecznych.pdf
- 19 -
II.5. Planowanie strategiczne i strategie społeczne w województwie świętokrzyskim
W województwie świętokrzyskim brak jest wyodrębnionej strategii polityki społecznej.
Kwestie społeczne ujęte są w „Strategii Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego do 2020
roku”
32
. W ramach tej Strategii wśród pięciu celów warunkujących cel generalny (jakim jest
„Wzrost atrakcyjności województwa fundamentem zintegrowanego rozwoju w sferze
społecznej, gospodarczej i przestrzennej”) ujęto cel: rozwój zasobów ludzkich. Cel ten
realizowany jest w ramach:
1) Priorytet „Zintegrowana polityka społeczna” w tym:
Tworzenie kompleksowych programów wspierania rodziny,
Profilaktyka prozdrowotna, promocja zdrowego i aktywnego stylu Ŝycia,
Integracja inicjatyw przeciwdziałających wykluczeniu społecznemu i patologiom,
Koordynacja programów rehabilitacyjnych i terapeutycznych przeciwdziałającym
patologiom społecznym,
Wspieranie powrotów na rynek pracy,
Wspieranie róŜnorodnych form aktywności osób niepracujących, w tym osób
niepełnosprawnych oraz osób w wieku poprodukcyjnym.
2) Priorytetu Społeczeństwo obywatelskie, którego celem jest:
Umacnianie toŜsamości regionalnej mieszkańców,
Wspieranie działań na rzecz społeczności lokalnej i wzrostu zaangaŜowania obywateli,
Promowanie postaw obywatelskich,
Umacnianie partnerstwa lokalnego i dialogu społecznego,
Tworzenie lokalnych grup działania jako waŜnej formy samorządności,
Przeciwdziałanie wszelkim formom dyskryminacji, w tym działania na rzecz równego
statusu kobiet i męŜczyzn.
Województwo świętokrzyskie nie posiada jednak Ŝadnego opracowania obejmującego analizę
strategii społecznych. śadna z regionalnych instytucji, takich jak Urząd Marszałkowski,
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej oraz Świętokrzyski Urząd Wojewódzki nie posiada
Ŝ
adnych informacji na ten temat. W związku z tym Świętokrzyskie Biuro Rozwoju
Regionalnego
33
, zwróciło się do 14 powiatów i 102 gmin z województwa świętokrzyskiego z
prośbą o przekazanie informacje na temat lokalnych strategii społecznych funkcjonujących na
ich obszarze. Z otrzymanych 32 odpowiedzi wynika, iŜ lokalne strategie posiada 28 gmin i 3
powiaty, 1 gmina ma opracowaną strategię, która ma zostać zatwierdzona pod koniec lutego
2009 r. Aby ocenić komplementarność, czy teŜ wskazać na ewentualne napięcia występujące
pomiędzy tymi strategiami naleŜy przeprowadzić ich dogłębną analizę.
32
http://www.rpo-swietokrzyskie.pl/p,15,Strategie_i_dokumenty_wojewodzkie.html
33
Świętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego jest Instytucją Pośredniczącą w ramach realizacji Programu
Operacyjnego Kapitał Ludzki dla województwa świętokrzyskiego.
- 20 -
III. Regionalne i lokalne strategie integracji społecznej – aspekty
praktyczne
III.1 Wnioski z analizy istniejących strategii rozwiązywania problemów społecznych
Zgodnie z badaniami Instytutu Rozwoju SłuŜb Społecznych przeprowadzonymi w 2007 r.
34
w
ramach projektu Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, przegląd strategii pod kątem ich
tworzenia pokazuje brak współpracy między gminami wchodzącymi w skład powiatu, co
dotyczy zarówno diagnozy społecznej, jak i planowanych przedsięwzięć. Rozwój
infrastruktury usług społecznych np. placówki całodobowej opieki dla osób starszych, nie
moŜe mieć miejsca bez uwzględnienia planów gmin dotyczących usług opiekuńczych i
innych gminnych placówek działających na rzecz tej grupy mieszkańców powiatu. Podobnie,
jeśli chodzi o ekonomię społeczną samorządy lokalne są istotnym podmiotem w walce
przeciwko wykluczeniu społecznemu oraz tworzeniu miejsc pracy. Instytucje na kaŜdym
szczeblu samorządu terytorialnego posiadają określone potrzeby i moŜliwości działań w tej
dziedzinie. W analizowanych strategiach trudno odnaleźć dowody na to, Ŝe samorządy
planują skoordynowane zadania, podkreślają potrzebę konsultacji i stałej współpracy.
Ciągle niewielki procent strategii przedstawia spójną, kompleksową wizję polityki społecznej
na danym terenie, co jest odzwierciedlone równieŜ w uwzględnianiu szerszego kontekstu,
czyli odnoszenia się do np. strategii regionu, kraju, itd. Do wojewódzkiej strategii w
zakresie polityki społecznej odwołuje się 28,3% strategii gminnych zebranych w 2006 r. i
39% zebranych w 2007 r. oraz odpowiednio 30,1% i 65,3% strategii powiatowych. W
kaŜdej z tych grup od 5% do 15% mniej strategii odnosi się do koncepcji rozwoju społeczno-
gospodarczego powiatu. Najmniej strategii odwołuje się do programu rozwoju lokalnego
rynku pracy (do 8%), co jest niezwykle niepokojące, ze względu na to, Ŝe to właśnie
długotrwale bezrobotni stanowią najliczniejszą grupę wśród wykluczonych i Ŝyjących na
marginesie Ŝycia społecznego. Taka sytuacja moŜe mieć co najmniej dwojakie podłoŜe tj.
niezrozumienie znaczenia i celów strategii, a takŜe brak właściwej współpracy pomiędzy
samorządami. W przypadku mniej niŜ połowy strategii odnotowano odniesienia do innych
dokumentów.
Najczęściej wymieniane zarówno w strategiach gminnych i powiatowych to: Narodowy Plan
Rozwoju, Narodowa Strategia Integracji Społecznej, programy operacyjne, regionalne
programy rozwoju, programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych,
krajowy plan działania na rzecz integracji społecznej, programy współpracy z organizacjami
pozarządowymi, programy działania na rzecz osób niepełnosprawnych, załoŜenia polityki
ludnościowej w Polsce, strategia rozwoju edukacji, plany zagospodarowania rozwoju
przestrzennego, powiatowe strategie rozwiązywania problemów społecznych. Dodatkowo w
strategiach gminnych wskazywano ich zgodność z przepisami o pomocy społecznej, ustawy o
wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, ustawy o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy, ustawy o rehabilitacji osób niepełnosprawnych, strategiami
rozwoju gminy lub miasta i Europejską Strategią Zatrudnienia. Natomiast w strategiach
powiatowych częściej odnoszono się do gminnych strategii rozwiązywania problemów
społecznych.
Konsultacje strategii
34
Halina Lipke, Agnieszka Hryniewicka, Raport analiza strategii rozwiązywania problemów społecznych,
Instytut Rozwoju SłuŜb Społecznych, Warszawa 2008.
- 21 -
Według badań Instytutu Rozwoju SłuŜb Społecznych konsultowana była tylko jedna czwarta
strategii gminnych i ponad jedna trzecia strategii powiatowych. Świadczy to niewielkiej
ś
wiadomości samorządów lokalnych na temat konieczności prowadzenia konsultacji tego
typu dokumentów. W niewielu dokumentach, które podlegały konsultacjom moŜna znaleźć
dowody na to, Ŝe odbywały się np. spotkania, seminaria lub narady. Przegląd strategii
pokazuje brak istnienia współpracy między gminami wchodzącymi w skład powiatu. Dotyczy
to zarówno diagnozy społecznej, jak i planowanych przedsięwzięć
35
.
Bez przeprowadzenia badań trudno określić jakie napięcia występują między poszczególnymi
strategiami lokalnymi. Wyniki badania wykonanego przez Instytut Rozwoju SłuŜb
Społecznych w 2007 roku pokazują, Ŝe w Polsce około 40% gmin i ponad 60% powiatów
posiada strategie rozwiązywania problemów społecznych. Podobne wyniki prezentowane są
w badaniach innych instytucji. Dane te konsekwentnie potwierdzają, Ŝe powiaty wykazują
wyŜsze niŜ gminy zaangaŜowanie, w wykonanie ustawowego obowiązku. Analiza ilościowa
w badaniach IRSS pokazuje relatywnie wysoki stopień konsultacji społecznych i
zaangaŜowania w proces tworzenia i realizacji strategii partnerów społecznych, szczególnie w
powiatach. Mniej istotna jest ocena tego, czy wyniki ilościowe są zadowalające, w tym
przypadku waŜniejsze jest to, czy odzwierciedlają one rzeczywistość. NaleŜy zadać sobie
pytanie, czy kilka stron zapisanych postulatami i fragmentami z ustawy o pomocy społecznej
moŜna uznać juŜ za strategię.
Jeśli chodzi o włączenie organizacji pozarządowych w rozwiązywanie problemów
społecznych, zastanawiająca jest jednostronna deklaracja współpracy ze strony administracji
publicznej, kiedy w dokumencie trudno doszukać się dowodów na to, Ŝe partnerzy społeczni
współtworzyli strategię i była ona przedmiotem rzetelnej konsultacji. Zatem oprócz dość
niskich wskaźników ilościowych dotyczących liczby strategii oraz ich konsultacji, głównym
problemem jest jakość strategii. Dlatego przystępując do następnych analiz naleŜy większy
nacisk połoŜyć na skonstruowanie narzędzi badawczych zbierających informacje dotyczące
jakości strategii.
III.2. Ewolucja istniejących strategii rozwiązywania problemów społecznych
Województwo małopolskie
Z raportu dotyczącego bilansowania potrzeb w zakresie pomocy społecznej
36
wynika, Ŝe
wiele lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych to pierwsze społeczne
strategie lokalne na danym terenie i nie moŜemy mówić o ich ewolucji. Z informacji
zebranych w 2008 r. wynika, iŜ:
Dokumenty 13 gmin to strategie przyjęte w roku 2008. Jednak najwięcej gmin
przyjmowało obowiązującą strategię w okresie 2006 - 2007 (przyjęto wówczas strategię
w 81 jednostkach ze 132,), a 4 w 2004 i jedna w 2002 roku.
Daty przyjęcia strategii powiatowych wyglądają podobnie – 3 powiaty przyjęły strategię
w 2008 roku (przy czym są wśród nich 2 dokumenty na kolejny okres, po zakończeniu
realizacji poprzedniej strategii, a 1 jest pierwszą strategią w powiecie), 5 powiatów w
roku 2006, po 3 powiaty w roku 2006 oraz 2005
37
. Lokalne strategie wyznaczają
priorytetowe działania przeciętnie na czas 7 lat: od 4 do 10 lat w przypadku gmin, od 5
35
Halina Lipke, Agnieszka Hryniewicka, Raport analiza strategii rozwiązywania problemów społecznych,
Instytut Rozwoju SłuŜb Społecznych, Warszawa 2008.
36
Bilans potrzeb pomocy społecznej w 2008 r.
37
1 powiatowe centrum pomocy rodzinie z 15, które posiadają strategię nie wskazało w ankiecie daty jej
przyjęcia..
- 22 -
do 10 lat w przypadku powiatów ziemskich i od 5 do 7 lat w przypadku powiatów
grodzkich.
W województwie małopolskim realizowany jest równieŜ Poakcesyjny Program Wsparcia
Obszarów Wiejskich (PPWOW). Programem tym objęte są 24 gminy. Warunkiem
korzystania ze środków Programu w roku 2008 było dostosowanie gminnych strategii
rozwiązywania problemów społecznych do wymogów Programu Integracji Społecznej
PPWOW. Wszystkie małopolskie gminy uczestniczące w Programie dokonały stosownych
zmian w swoich dokumentach strategicznych. Jedne poczyniły jedynie zmiany w zapisach
swoich strategii, inne przeszły w 2008 roku cały proces tworzenia takiego dokumentu. Tym
samym moŜna stwierdzić, iŜ te strategie ewoluowały uzupełniając dokumenty o wymogi
określone, zgodnie z metodologią wymaganą przez instytucje zarządzające PPWOW.
Jak wskazują przedstawiciele instytucji regionalnych, aby przedstawić mocne i słabe strony
lokalnych strategii funkcjonujących w Małopolsce potrzebna byłaby analiza treści
dokumentów strategicznych na kaŜdym szczeblu.
Ankietowanym jednostkom - mającym za sobą doświadczenia z budowy strategii - zadano
pytanie identyfikujące przebieg tego procesu. Proszono o zaznaczenie w katalogu 10
charakterystyk
38
właściwych dla prawidłowego przebiegu procesu tworzenia strategii. Z
analizy przedstawionych odpowiedzi wynika między innymi, iŜ omawiane dokumenty często
nie zawierają sposobu oceny i aktualizacji (ponad 60% strategii). Strategie dość rzadko teŜ
budowano w uspołeczniony sposób (ok. 40%). W wielu przypadkach dokumenty te były
tworzone jedynie przy udziale pracowników jednostek pomocy społecznej (28% gminnych
strategii oraz jedna powiatowa).
Szczegółowa analiza wskazuje, Ŝe omawiane dokumenty strategiczne najczęściej
charakteryzują się następującymi cechami:
identyfikują najwaŜniejsze problemy społeczne (122 na 135 gmin – 90,4%; wszystkie
powiaty ziemskie posiadające strategie i 2 powiaty grodzkie);
określają zadania strategiczne (116 gminnych ośrodków pomocy społecznej, czyli 85,9%
wskazań; znów wszystkie powiaty ziemskie i 2 grodzkie);
uwzględniają udział partnerów społecznych (85 gminnych ośrodków pomocy społecznej,
czyli 63%; 12 powiatów, czyli 85,7% oraz 2 miejskie ośrodki pomocy społecznej).
Wypełniający ankietę, z katalogu cech, które powinny charakteryzować dobrą strategię,
najrzadziej wybierali dwie cechy:
uspołeczniony sposób ich powstania (52 odpowiedzi w gminach, co stanowi 38,5%
wskazań; 6 w powiatach – 42,9%);
zawarcie w nich sposobu oceny i aktualizacji dokumentu (56 wskazań, 41,5%; 5
powiatowych centrów pomocy rodzinie - 35,7% oraz 1 powiat grodzki).
Zarówno powiatowe centra pomocy rodzinie, miejskie ośrodki pomocy społecznej powiatów
grodzkich, jak i gminne ośrodki pomocy społecznej w większości nie dokonują własnej
diagnozy problemów społecznych w celu zaplanowania działań strategicznych, a w
identyfikowaniu lokalnych problemów przewaŜnie opierają się na analizie dominujących
38
W związku z zalecaniem Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki wykorzystywania do tworzenia strategii
społecznych metodologii opracowanej w ramach Programu Integracji Społecznej Poakcesyjnego Programu
Wsparcia Obszarów Wiejskich, zawartym w „Zasadach przygotowywania, realizacji i rozliczania projektów
systemowych Ośrodków Pomocy Społecznej, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie oraz Regionalnego
Ośrodka Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013”.
- 23 -
przyczyn udzielania pomocy społecznej i własnym doświadczeniu zawodowym. Były one, dla
44 gmin i 9 powiatów ziemskich jedynym źródłem informacji wykorzystywanym na potrzeby
budowy strategii. Własnych badań do diagnozy nie dokonuje przynajmniej 66,7% powiatów
ziemskich (10 powiatowych centrów pomocy rodzinie), 65,4% gmin (89 ośrodków pomocy
społecznej) oraz dwa powiaty grodzkie. Na korzystanie z diagnozowania lokalnej sytuacji
przez inne podmioty wskazało 25,7% gmin (35 jednostek), 4 powiaty ziemskie oraz 1 powiat
grodzki. 23 gminy oraz 1 powiat ziemski i wszystkie powiaty grodzkie wykorzystywały do
budowy strategii istniejące dane statystyczne (głównie dane Głównego Urzędu
Statystycznego).
Realizacja Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich – finansowanego ze
ś
rodków Banku Światowego zakłada, iŜ proces wypracowywania gminnych strategii jest
procesem uspołecznionym, czyli takim który polega na organizowaniu warsztatów dla duŜej
grupy mieszkańców (w tym przedstawicieli lokalnych instytucji i organizacji). Na dzień
dzisiejszy wszystkie 24 małopolskie gminy biorące udział w Programie spełniają te kryteria i
uwzględniają kwestie dotyczące integracji społecznej, zarówno w kwestii planowania strategii
rozwiązywania problemów społecznych, jak i realizacji ich zapisów (usługi społeczne są
zlecane organizacjom pozarządowym)
39
.
W województwach mazowieckim i świętokrzyskim podnosi się dodatkowo fakt, iŜ
ewolucja strategii nie jest moŜliwa do przedstawienia bez szczegółowych badań
poszczególnych strategii, tym bardziej Ŝe w województwie mazowieckim istnieje co najmniej
kilkadziesiąt strategii lokalnych rozwiązywania problemów społecznych. Jeśli chodzi o
rozwój podejścia strategicznego to z pewnością jest on związany z decentralizacją zadań
polityki społecznej na szczebel samorządowy. Wejście Polski do Unii Europejskiej i
moŜliwość korzystania z funduszy strukturalnych wzmocniło proces podejścia strategicznego
i przyśpieszyło proces powstawania strategii. Niestety strategie są często przygotowywane w
pośpiechu, bez zaangaŜowania specjalistów z zakresu tworzenia strategii. Często pozostają
takŜe zapisami na papierze, a nie realną podstawą do działania.
Nie ulega wątpliwości, Ŝe proces tworzenia strategii społecznych w Polsce jest procesem
nowym i brak jest większych doświadczeń na temat ich przygotowywania Ze względu na zbyt
krótki okres obowiązywania istniejących strategii trudno jest ocenić równieŜ ich jakość.
III.3. Sposoby identyfikacji wykluczenia społecznego w wybranych województwach
W zakresie wykluczenia społecznego pierwsze identyfikacje oparte były w duŜej mierze na
wskaźniku dochodowym. Badania nad ubóstwem, definiowanym jako wyłącznie brak
wystarczających dochodów, prowadzi zarówno podległy Ministerstwu Pracy i Polityki
Społecznej – Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, jak równieŜ Główny Urząd Statystyczny.
Instytut oblicza wskaźnik minimum egzystencji i minimum socjalnego wskazujące na poziom
ubóstwa, zaś Główny Urząd Statystyczny budŜety gospodarstw domowych jak równieŜ
warunki Ŝycia ludności Polski. Potrzeba badań zintegrowanych o przekrojowym charakterze,
uwzględniających syntetyczny wskaźnik wykluczenia społecznego (obejmujący nie tylko
wskaźnik dochodowy) została zainicjowana po 2004 r. w trakcie prac nad Narodową Strategią
Integracji Społecznej. Strategia wskazała co najmniej 20 wskaźników róŜnych obszarów
polityki społecznej. Był to nowatorski zestaw, który jednak nie przekładał się na wskaźnik
syntetyczny. Wskaźniki te są nadal przedmiotem analiz, m.in. w ramach Krajowego Programu
39
NaleŜy pamiętać, Ŝe w Programie biorą udział niektóre gminy wiejskie, dlatego teŜ porównanie badań
regionalnych i informacji z projektu stanowi dwa niezaleŜne niekoniecznie pokrywające się źródła.
- 24 -
„Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2008-2010”
40
, przedkładanego
Komisji Europejskiej w ramach otwartej metody koordynacji polityki integracji społecznej.
Są to w istocie podstawowe wskaźniki wykorzystywane w konstruowaniu strategii i
programów regionalnych. Istnieją natomiast nowe propozycje wskaźników o charakterze
syntetycznym, które jednak dotychczas nie zostały zastosowane na poziomie regionalnym.
Szersze badania, uwzględniające zarówno zintegrowane wskaźniki ilościowe, jak równieŜ
wskaźniki jakościowe, zostały podjęte w ramach prac nad raportem „Diagnoza Społeczna.
Warunki i jakość Ŝycia Polaków”
41
. W ramach tych badań skonstruowano wskaźnik
wykluczenia na podstawie typów wykluczenia: strukturalnego (miejsce zamieszkania,
wykształcenie rodzica), fizycznego (sprawność organizmu, wiek) i normatywnego
(naduŜywanie alkoholu, konflikty z prawem, bycie ofiarą dyskryminacji).
Tab.8. Typy wykluczenia według Diagnozy Społecznej 2007
Typy wykluczenia (odsetek osób) 2005 r.
strukturalne
fizyczne
normatywne
OGÓŁEM
Województwa
zagroŜeni
wykluczeni
zagroŜeni
wykluczeni
zagroŜeni
wykluczeni
zagroŜeni
wykluczeni
Małopolska
12,1
1,2
15,8
5,5
2,4
4,7
27,5
8,0
Mazowsze
9,6
1,5
11,7
1,8
3,1
5,1
25,7
7,1
Ś
więtokrzyskie 14,0
2,1
19,4
3,3
2,1
4,1
35,3
7,4
Ź
ródło: Diagnoza Społeczna 2007.
Nowatorskim badaniem jest projekt zrealizowany przez Program Organizacji Narodów
Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) we współpracy z Ministerstwem Pracy i Polityki
Społecznej, współfinansowany ze środków Komisji Europejskiej. W projekcie i powstały
raport zaproponował nowy syntetyczny sposób miary wykluczenia społecznego, porównania
międzyregionalne oraz wymiar jakościowy. Zaproponowano wypracowanie indeksu
wykluczenia społecznego, który jednak do tej pory nie został zastosowany i nie wszedł na
trwałe do powszechnego uŜytku
42
.
Jako dobrą praktykę moŜna wskazać nowy system badań w województwie małopolskim. Przy
Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej w Krakowie od połowy 2008 roku działa
Małopolskie Obserwatorium Polityki Społecznej
43
, które powstało w ramch projektu
współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Celem projektu jest
wsparcie rozwoju efektywnej polityki społecznej w województwie małopolskim. Osiągnięciu
tego celu słuŜyć ma prowadzenie badań i analiz, wynikających z zapotrzebowania na
informację wśród instytucji pomocy i integracji społecznej rozpoznanego. Równolegle z
aktywnością badawczą Obserwatorium będzie budować system segregacji i kondensacji
informacji o problemach społecznych w województwie małopolskim. Rezultaty prac projektu
będą dostępne na stronie internetowej projektu
44
oraz w przygotowanych publikacjach. Zespół
Obserwatorium uczestniczy w opracowaniu zagadnień społecznych w corocznym raporcie o
40
http://analizy.mpips.gov.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=47&Itemid=58
41
Raport Diagnoza społeczna. Warunki Ŝycia i jakość Ŝycia Polaków. Pod red. J.Czapińskiego i T.Panka,
Warszawa, wrzesień 2005 r.
42
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, UNDP - „Wykluczenie społeczne i integracja społeczna w Polsce.
Ujęcie wskaźnikowe.”, Warszawa 2006; Tekst dostępny w wersji angielskiej na stronie: http://www.undp.org.pl
43
„Małopolskie Obserwatorium Polityki Społecznej – etap I”
44
www.politykaspoleczna.obserwatorium.malopolska.pl
- 25 -
stanie województwa
45
) prezentującym całościowy obraz rozwoju społeczno - gospodarczego
regionu, przygotowywanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego.
Podobne obserwatoria mają powstać w 2009 r. równieŜ w województwie mazowieckim i
ś
więtokrzyskim.
III.4. Kluczowi aktorzy w tworzeniu i wdraŜaniu polityki integracji społecznej w
województwach
Kluczowymi aktorami w tworzeniu i wdraŜaniu polityki integracji społecznej są:
Na poziomie regionalnym – Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej – jednostka
organizacyjna samorządu województwa odpowiedzialna za niektóre aspekty polityki
społecznej województwa. W województwach mazowieckim oraz małopolskim są to
wyodrębnione jednostki organizacyjne, natomiast w województwie świętokrzyskim
centrum jest częścią składową urzędu marszałkowskiego. Pomimo faktu, Ŝe formalnie
za przygotowanie i przyjęcie strategii odpowiadają władze województwa, to cięŜar
działań spoczywa na wyŜej wymienionych instytucjach. Istotną rolę w kontekście
wdraŜania działań związanych ze środkami Europejskiego Funduszu Społecznego
przeznaczonymi na integrację społeczną. W województwie małopolskim taką rolę pełni
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie, zaś w wojewódzkim mazowieckim -
Mazowiecka Jednostka WdraŜania Projektów Unijnych oraz Wojewódzki Urząd Pracy
w Warszawie
46
, natomiast w województwie świętokrzyskim,- Świętokrzyskie Biuro
Rozwoju Regionalnego.
Na poziomie powiatowym – powiatowy urząd pracy odpowiedzialny za realizację
działań powiatu w zakresie przeciwdziałania bezrobociu oraz obsługi bezrobotnych oraz
powiatowe centrum pomocy rodzinie realizujące niektóre zadania w zakresie pomocy
społecznej i niepełnosprawności (rehabilitacja społeczna osób niepełnosprawnych,
działania wobec osób wychodzących z placówek opiekuńczo-wychowawczych). Środki
na realizację zadań z zakresu integracji społecznej pochodzą ze środków Funduszu
Pracy (na zadania związane z bezrobociem), Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych (na zadania związane z rehabilitacją zawodową i społeczną osób
niepełnosprawnych), oraz ze środków samorządu terytorialnego, dodatkowo
wspieranego dotacjami z budŜetu państwa na realizacje zadań własnych i zleconych.
Na poziomie gminnym – ośrodek pomocy społecznej (miejskie centrum pomocy
rodzinie) realizujące zadania z zakresu pomocy społecznej, przeciwdziałania
alkoholizmowi, przemocy w rodzinie. Gmina moŜe dodatkowo powołać pełnomocnika
ds. przeciwdziałania alkoholizmowi, który czasem tworzy odrębną strukturę działania w
tym obszarze.
Na kaŜdym poziomie funkcjonują organizacje pozarządowe, choć znacznej części
skupione są na zadaniach gminnych i powiatowych w zakresie pomocy społecznej.
Organizacje pozarządowe realizują znaczną część działań w zakresie bezdomności
i usług opiekuńczych. W usługach opiekuńczych obecny jest równieŜ sektor prywatny.
45
Raport „Województwo Małopolskie 2007” dostępny na stronie
http://www.malopolskie.pl/Pliki/2008/Raport2007.pdf
46
W województwie mazowieckim podzielono zadania realizowane z Europejskiego Funduszu Społecznego na
obszar rynku pracy realizowany przez Wojewódzki Urząd Pracy oraz pozostałe zadania w tym integrację
społeczną realizowane przez specjalnie utworzoną jednostkę.
- 26 -
IV. Przykładowe lokalne strategie społeczne
IV.1. Strategia rozwiązywania problemów społecznych z Wyszkowa (mazowieckie)
„Gminna strategia rozwiązywania problemów społecznych miasta Wyszków na lata 2007-
2011”
47
(województwo mazowieckie) stanowi dokument wykraczający w pewnym stopniu
poza przepisy określone w ustawie o pomocy społecznej. Wśród priorytetów strategii
wymieniono:
Podejmowanie selektywnych działań na rzecz osób znajdujących się w trudnej sytuacji
materialnej;
Podniesienie jakości Ŝycia osób starszych poprzez zaspokajanie ich potrzeb i rozwój usług
socjalnych;
Rozwijanie aktywnej polityki rynku pracy ze szczególnym uwzględnieniem
wyrównywania szans osób zagroŜonych wykluczeniem społecznym i marginalizacją;
Integracja i aktywizowanie lokalnego środowiska w zakresie promowania i wspierania
samopomocowych form działania;
Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałanie wykluczeniu
społecznemu;
Profilaktyka uzaleŜnień;
Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, zapobieganie patologiom;
Zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych najsłabszych grup społecznych;
Promocja zdrowego stylu Ŝycia;
Nowoczesny, sprawny i spójny system edukacji, zapewniający pełny rozwój
psychofizyczny dziecka;
Adaptacja osób ubiegających się o udzielenie statusu uchodźcy lub osób posiadających
zgodę na pobyt tolerowany na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
Osiedlenie i adaptacja rodzin Polaków z Wschodu (tzw. repatriantów).
W Strategii tej poszerzono działania o problematykę mieszkaniową oraz ochrony zdrowia. Do
strategii włączono równieŜ problematykę rynku pracy z ciekawym aspektem migracyjnym.
Strategię tę moŜna uznać za w miarę reprezentatywną wśród przygotowywanych przez
jednostki samorządu terytorialnego. Przy przygotowywaniu strategii wzięli udział
przedstawiciele pomocy społecznej, urzędu miasta, przedstawiciele szkół podstawowych i
ponadpodstawowych oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych. Ponadto Strategia
została skonsultowana z mieszkańcami. W dokumencie odwoływano się do celów i
kierunków Strategii Wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej dla województwa
mazowieckiego oraz Narodowej Strategii Integracji Społecznej.
47
Strategia rozwiązywania problemów społecznych w Wyszkowie dostępna pod adresem:
http://www.wyszkow.pl/gmina/pliki/docs/strategia_ops.pdf
- 27 -
IV.2. Strategia rozwiązywania problemów społecznych z Nowego Targu (małopolska)
„Strategia Rozwiązywania problemów społecznych gminy Nowy Targ na lata 2005 – 2010”
48
(województwo małopolskie) proponuje formułę działań w istocie ograniczoną do obszaru
pomocy społecznej z częściowymi próbami obejmowania innych obszarów społecznych. W
strategii zapisano następujące cele:
Zabezpieczenie środków materialnych na zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych
osób i rodzin Celu ten ma zostać osiągnięty m.in. poprzez świadczenia pienięŜnych z
pomocy społecznej, świadczenia rodzinne, doŜywianie, zapewnienie noclegu, usługi
opiekuńcze oraz świadczenie pomocy osobom niepełnosprawnym, w szczególności w
celu likwidacji barier oraz pomoc w zapewnieniu uzyskania niezbędnego sprzętu
ortopedycznego). Głównym realizatorem tych zadań, jest ośrodek pomocy społecznej.
Ulepszenie istniejących i wprowadzenie nowych form pomocy celem zwalczania
negatywnych skutków istniejących problemów i mobilizowania ludzi do działania oraz
zapobieganie marginalizacji osób i rodzin poprzez wyrównywanie szans oraz włączanie
zagroŜonych środowisk w Ŝycie społeczne. W ramach tego celu zadeklarowano m.in.
propagowanie aktywnych form zwalczania bezrobocia, ułatwienie dostępu do poradnictwa
psychologicznego, pedagogicznego, prawnego z zakresu promocji zdrowia poprzez
zorganizowanie punktu informacyjno-konsultacyjnego oraz prelekcji, aktywizację
społeczną i zawodową osób i rodzin wykluczonych społecznie lub zagroŜonych takim
wykluczeniem w tym mniejszości narodowych, świadczenie pomocy rodzinom w opiece i
wychowaniu dzieci i młodzieŜy, wzmacnianie roli rodziny oraz zwiększenie roli
wychowawczej placówek edukacyjnych, zwiększenie aktywności osób starszych,
organizowanie kampanii oraz innych akcji w celu propagowania zdrowego stylu Ŝycia,
przeciwstawiania się przemocy i agresji, dbanie o bezpieczeństwo a takŜe rozwój
edukacji formalnej i nieformalnej. W tym przypadku załoŜono udział znacznie szerszej
roli podmiotów samorządowych, w tym: placówek edukacyjnych, kulturalnych i
sportowych, poradni psychologiczno - pedagogicznych, policji, lokalnego biznesu,
mediów lokalnych.
Zwiększenie skuteczności działań instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów
społecznych, poprzez stworzenie zintegrowanego systemu pomocy skierowanego ku całej
rodzinie oraz zwiększenie efektywności działań poszczególnych podmiotów. W tym
priorytecie zapowiedziano nawiązanie szerokiej współpracy z lokalnymi instytucjami oraz
organizacjami o charakterze publicznym i niepublicznym, w tym pozarządowymi i
kościelnymi, w celu wspólnego diagnozowania istniejących problemów w szczególności
w zakresie niepełnosprawności, uzaleŜnień, wzajemną wymiana informacji w zakresie
potrzeb osób i rodzin oraz form świadczonej pomocy przez poszczególne podmioty,
informowanie mieszkańców gminy o przysługujących im prawach i uprawnieniach oraz
utworzenie na szczeblu gminy zespołu koordynującego poszczególne działania
profilaktyczne i naprawcze w skład którego wchodziliby przedstawiciele znaczących
instytucji i organizacji lokalnych.
Strategia ma stanowić uzupełnienie „Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Nowy Targ” oraz
Strategii Rozwoju Lokalnego Gminy Nowy Targ na lata 2000-2010. Podkreślono
spójność z odpowiednimi priorytetami Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego,
oraz Narodowa Strategia Integracji Społecznej i Krajowym Planem na rzecz Integracji
48
Strategia rozwiązywania problemów społecznych
w
Nowy Targu, dostępna pod adresem
http://bazy.ngo.pl/download/2008-103190-sr2005-2010.pdf
- 28 -
Społecznej na lata 2004-2006. Nie wspomniano jednak nic o zaleŜnościach z powiatem.
Dokument został opracowany przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, nie
wspomniano o udziale innych partnerów, ani o konsultacjach.
IV.3 Strategia rozwiązywania problemów społecznych ze Stąporkowa (województwo
świętokrzyskie)
Strategia rozwiązywania problemów społecznych w gminie Stąporków (województwo
ś
więtokrzyskie) na lata 2007 – 2015 ogranicza swój cel główny do zapisu, iŜ celem jest
umoŜliwienie osobom i rodzinom przezwycięŜenie trudnych sytuacji Ŝyciowych, których nie
są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i moŜliwości. stanowi to
dokładny cytat z ustawy o pomocy społecznej definiujący cele pomocy. Niemniej jednak
Pomo dośc zachowawczego określenia celu realizowanej strategii warto zwrócić uwagę, Ŝe w
diagnozie dokonano jednak analizy przekraczającej „sektorowe” podejście do pomocy
społecznej, omawiając szerzej kwestie edukacji, ochrony zdrowia oraz kultury i sportu. Co
więcej pomimo zawęŜenia działań, wprowadza się jednak elementy o charakterze szerszym
obejmującym inne aspekty polityki społecznej jak równieŜ dość szeroką reprezentację
instytucji lokalnych.
Strategia określiła cztery cele strategiczne, które przekładają się na cele operacyjne, a te z
kolei na konkretne działania. Celami strategicznymi są:
ograniczenie wykluczenia społecznego grup zagroŜonych marginalizacją z tytułu
bezrobocia obejmujący operacyjnie: zmniejszenie zjawiska długotrwałego bezrobocia
wśród młodzieŜy, aktywizację zawodowa kobiet, aktywizację zawodową osób
niepełnosprawnych oraz promowanie osób w wieku 50 plus na rynku pracy.
ograniczenie zjawiska patologii społecznych, obejmujący: zmniejszenie skali zjawiska
agresji, ograniczenie zjawiska alkoholizmu, narkomanii oraz przemocy w rodzinie,
ograniczenie rozprzestrzeniania się przestępczości wśród młodzieŜy oraz aktywizację
społeczności lokalnej;
przeciwdziałanie marginalizacji społecznej grup zagroŜonych wykluczeniem obejmujący
operacyjnie: tworzenie przyjaznego środowiska dla osób niepełnosprawnych,
zapobieganie i minimalizacja wykluczenia społecznego grup szczególnego ryzyka (osoby
opuszczające zakłady karne, osoby uzaleŜnione, osoby bezdomne, uchodźcy, osoby
opuszczające domy dziecka), zapobieganie wykluczaniu osób starszych, samotnych i
przewlekle chorych oraz zmniejszenie poziomu ubóstwa rodzin.
przeciwdziałanie zaburzeniom struktury i funkcji rodziny, obejmujący operacyjnie:
wzmocnienie funkcji opiekuńczo-wychowawczej rodziny, rozwój opieki nad osobami
starszymi w miejscu zamieszkania a takŜe wspieranie funkcjonowania organizacji
pozarządowych na rzecz rodziny.
KaŜdy z tych celów strategicznych i operacyjnych podzielony jest na działania, do których
przypisani są konkretni realizatorzy, w tym: urząd miasta, ośrodek pomocy społecznej,
powiatowy urząd pracy, szkoły. Wskazuje się równieŜ jako realizatorów: organizacje
pozarządowe oraz Kościoły. Co ciekawe wskazano równieŜ sposób badania rezultatów
(rodzaj wskaźników) oraz jednostki, które te mierniki zbierają.
Strategia ta pomimo ograniczenia się głównie do obszaru pomocy społecznej próbuje jednak
wychodzić szerzej. Dobrą stroną tego dokumentu jest równieŜ próba zoperacjonalizowania i
skonkretyzowania działań strategicznych.
- 29 -
IV.4. Strategia rozwiązywania problemów społecznych z Szulborzy Wielkiej
(mazowieckie)
Natomiast w gminie Szulborza Wielka (województwo mazowieckie) w „Gminnej strategii
rozwiązywania problemów społecznych na lata 2006 –2009”
49
zawęŜono zapisy strategii
wyłącznie do działań gminnego ośrodka pomocy społecznej wskazując następujące działania:
Identyfikowanie przyczyn i czynników powodujących korzystanie z pomocy społecznej.
Pomoc osobom i rodzinom dotkniętych dysfunkcjami.
Zapewnienie opieki osobom starszym i chorym.
Pomoc osobom niepełnosprawnym.
Podniesienie poziomu kwalifikacji i doskonalenie zawodowe pracowników OPS.
Wszystkie zadania określone w tej strategii pokrywają się z zakresem zadań ośrodka pomocy
społecznej i zakładają współpracę z urzędem pracy i powiatowym centrum pomocy rodzinie
w powiecie, co równieŜ wynika z ustawy o pomocy społecznej. Strategia odwołuje się
wyłącznie do przepisów ustawy o pomocy społecznej.
Część II - Ekonomia społeczna
I. Ramy działania ekonomii społecznej w Polsce
I.1. Kwestie definicyjne ekonomii społecznej w Polsce
W sprawie definicji ekonomii społecznej w Polsce panuje duŜy chaos pojęciowy. Wynika to
zarówno ze sporów ideowych na temat miejsca i roli ekonomii społecznej w polityce
społeczno-gospodarczej, oraz związanego z tymi sporami, funkcjonalnego podejścia polityk
publicznych. Definicja ekonomii społecznej stanowi bowiem przesłankę do określonego
podejścia państwa, które zadeklarowało wsparcie dla sektora ekonomii społecznej.
Zgodnie z definicją europejskiej organizacji CEP-CMAF ekonomia społeczna obejmuje
działalność stowarzyszeń, spółdzielni, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych i fundacji
50
.
Polska rzeczywistość dokonała segmentacji tego obszaru według co najmniej dwóch
kategorii. Pierwszy podział przebiega według kryterium historycznego – tzw. „starej i nowej
ekonomii społecznej”. Jak naleŜy przypuszczać podmioty „starej ekonomii społecznej”,
tworzone w okresie przed 1989 r., traktowane są przez władze publiczne raczej niechętnie,
jeśli nawet nie wrogo. Efektem tego był radykalny spadek liczebności spółdzielni
i zatrudnienia w spółdzielczości ogółem, a w spółdzielczości inwalidów i niewidomych w
szczególności. Spółdzielczość zatrudniająca jeszcze w 1988 roku ponad 2 miliony osób
bardzo radykalnie zmniejszyła zatrudnienie na początku lat dziewięćdziesiątych (o około
jedną trzecią)
51
. Reformy rynkowe dotknęły równieŜ spółdzielnie inwalidów i niewidomych
49
Strategia rozwiązywania problemów społecznych w Szulborzy Wielkiej. Dostępna pod adresem:
http://bazagmin.pl/pliki/prezentacje/3125/wiadomosci/29658/pliki/uchwala_nr_35VIII2006.pdf
50
Ministerstwo Polityki Społecznej, Ekonomia społeczna, Warszawa 2005.
51
Tadeusz Kowalak, Czy schyłek spółdzielczości? w: ZagroŜenia polityki społecznej w Polsce w okresie
transformacji. Pod red. Mirosława KsięŜpolskiego i Jolanty Supińskiej, Warszawa 1993, s. 91-95.
- 30 -
zatrudniające łącznie ponad 233 tys. osób. Dzisiaj spółdzielczość inwalidzka i niewidomych
to zaledwie ok. 30 tysięcy osób
52
.
Oczywiście za traceniem na znaczeniu „starej ekonomi społecznej” nie idzie zdecydowany
wzrost liczby podmiotów „nowej ekonomii społecznej”. Nowa ekonomia społeczna pojawiła
się w Polsce dwutorowo. Z jednej strony pojawiły się nowe podmioty związane z polityką
państwa wobec osób niepełnosprawnych (np. warsztaty terapii zajęciowej), z drugiej strony
powstały instytucje związane ze zmianami rynkowymi (towarzystwa ubezpieczeń
wzajemnych, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe). Nowe formy ekonomii
społecznej przeŜywały swój burzliwy rozwój w początkach XXI wieku, w wyniku nowych
idei zakładających budowę mieszanej polityki społecznej (welfare mix) oraz istotnego udziału
w polityce publicznej sektora pozarządowego równieŜ w wymiarze ekonomicznym.
PowaŜnym impulsem rozwoju nowej ekonomii społecznej była realizacja od 2004 r.
Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, w której jeden z tematów poświecony był realizacji
działań na rzecz rozwoju ekonomii społecznej.
Drugi podział ma charakter funkcjonalny. MoŜemy wyróŜnić podmioty ekonomii społecznej
o charakterze rynkowym oraz podmioty o charakterze integracyjnym (obszar ten nazywany
jest często integracyjną ekonomią społeczną). W układzie tym integracyjna ekonomia
społeczna stanowi element szeroko rozumianej polityki społecznej w aspekcie
zatrudnieniowym (zatrudnianie grup znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy)
oraz integracyjnym. Integrowania osób zagroŜonych wykluczeniem społecznym z lokalnym
rynkiem pracy oraz działań mających na celu dostarczanie dóbr i usług niezbędnych w
lokalnej polityce społecznej. Często te dwie formy są łączone ze sobą. Typowym przykładem
integracyjnej ekonomii społecznej są spółdzielnie socjalne lub centra integracji społecznej.
Rys. 1. Schemat typów ekonomii ekonomicznej
Stara ekonomia społeczna
Nowa ekonomia społeczna
In
te
g
ra
cy
jn
e
Spółdzielnie inwalidów i niewidomych
Stowarzyszenia
Warsztaty Terapii Zajęciowej
Zakłady Aktywności Zawodowej
Centra Integracji Społecznej
Spółdzielnie socjalne
R
y
n
k
o
w
e
Spółdzielczość, banki spółdzielcze
Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych
Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo -
Kredytowe
Ź
ródło: Opracowanie własne
W ramach realizowanego
w województwie małopolskim projektu „Akademia
przedsiębiorczości. Rozwój alternatywnych form zatrudnienia”, realizowanego w ramach
Programu Inicjatywy Wspólnotowej Equal, w ramach tematu D: „Wzmocnienie krajowej
gospodarki społecznej (trzeciego sektora), a w szczególności usług na rzecz społeczności
lokalnych, z akcentem na podnoszenie jakości miejsc pracy”, przez pracowników Instytutu
52
Jerzy Szreter, Spółdzielnie inwalidów a spółdzielnie socjalne, „Rynek pracy” nr 1 z 2005 r., s.116.
- 31 -
Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego (partner projektu) opracowany został raport z badań
wśród małopolskich podmiotów ekonomii społecznej (PES), pn. „Diagnoza Podmiotów
ekonomii Społecznej w Małopolsce”. W trakcie przygotowań do badań została opracowana
baza pomiotów ekonomii społecznej, do których zaliczono: spółdzielnie socjalne, organizacje
pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą lub odpłatną, działające w celu zawodowej
reintegracji osób zagroŜonych wykluczeniem społecznym, zakłady aktywności zawodowej,
centra integracji społecznej. Baza składa się z 54 podmiotów. Ostatecznie, badania
zrealizowano wśród 28 podmiotów
53
. Ze względu na cele badania zdecydowano się na
połączenie formuły wywiadu pogłębionego (IDI) i kwestionariuszowego. Część pytań miała
charakter zamknięty i została przeanalizowana w sposób ilościowy. Pozostałe były
charakterystyczne dla wywiadu pogłębionego i poddane były analizie jakościowej.
Problematyka badania dotyczyła postrzegania przez przedstawicieli PES: wpływu na
beneficjentów, współpracy ze społecznością lokalną, moŜliwości ekonomizowania się tzn.
wzrostu stopnia finansowania z działalności gospodarczej, otoczenia instytucjonalnego
działalności w Małopolsce, poŜądanego wsparcia publicznego.
Przebadane w ramach projektu podmioty ekonomii społecznej w większości prowadzą
działalność wyłącznie usługową lub produkcyjno-usługową. Badane podmioty, poza
większością spółdzielni socjalnych, funkcjonują w obszarze usług z pomocy społecznej
(zgodnie z art. 36, pkt 2, lit. g-n oraz lit. q ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy
społecznej). Nawet jeŜeli część branŜy, w których działają małopolskie podmioty ekonomii
społecznej nie działa w sektorze usług pomocy społecznej (np. firma społeczna prowadzi
kawiarnię) to organizacja prowadząca wspomnianą kawiarnię dochód przeznacza na:
poradnictwo specjalistyczne; mieszkalnictwo chronione; pomoc w uzyskaniu zatrudnienia,
itp. dla swoich beneficjentów, a więc działa w interesujących nas obszarach. Dlatego teŜ, w
poniŜszej analizie zostaną uwzględnione równieŜ takie podmioty ekonomii społecznej,
których działalność dochodowa nie jest ściśle związana z usługami pomocy społecznej,
jednakŜe działalność społeczna uwzględnia poŜądane obszary.
Przedstawione opracowanie bazuje w zdecydowanej większości na danych z „Diagnozy
podmiotów ekonomii społecznej w Małopolsce”, marzec 2008, jak równieŜ na informacjach z
badań prowadzonych przez Małopolską Agencję Rozwoju Regionalnego SA w ramach
projektu Społeczny Biznes: „Zainteresowanie zakładaniem przedsiębiorstw społecznych.
Raport z badań”, luty 2007; „Analiza porównawcza popytu na umiejętności i kwalifikacje
oraz podaŜy usług szkoleniowych i doradczych dla przedsiębiorstw społecznych”, grudzień
2007; „Analiza uwarunkowań prawnych w kontekście moŜliwości i barier dla zakładania i
działalności przedsiębiorstw społecznych w Polsce”, grudzień 2007.
Pojęcie ekonomii społecznej w Polsce ogranicza się do obszaru integracyjnej ekonomii
społecznej, w szczególności, zaliczonej do obszaru nowej ekonomii społecznej. W podobnym
kierunku idzie wsparcie ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, w którym ujęto
zarówno nową, jak i starą ekonomię społeczną, ale wyłącznie w aspekcie integracyjnym. W
Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki (obejmującym całość interwencji Europejskiego
Funduszu Społecznego dla Polski) określono, iŜ do podmiotów ekonomii społecznej zalicza
się spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych,
organizacje pozarządowe
54
.
53
Wśród pozostałych podmiotów, 11 nie spełniało kryteriów podmiotu ekonomii społecznej, 7 uległo likwidacji,
nie udało się znaleźć kontaktu z 5 podmiotami, zaś 3 odmówiły udziału w badaniu.
54
Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki znajduje się na stronie:
www.efs.gov.pl
- 32 -
1.2. Ramy prawne funkcjonowania ekonomii społecznej w Polsce
W Polsce istnieją obecnie ramy prawne dla róŜnych form przedsiębiorczości społecznej.
Podlegaja one ciagłym modyfikacjom. Działalność organizacji pozarządowych regulują
przede wszystkim dwie podstawowe ustawy: ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (t.j.
Dz. U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203, z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo
o stowarzyszeniach (t.j. Dz. U. z 2001 r, Nr 79, poz. 855, z późn. zm.) oraz , a ponadto
szereg szczegółowych przepisów odnoszących się do szczególnych organizacji
pozarządowych działających w róŜnych sferach.
Problematyka przedsiębiorstw spółdzielczych regulowana jest ustawą z 1982 r. Prawo
Spółdzielcze
55
oraz ustawą z dnia 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych
56
.
Problematyka zatrudnienia socjalnego uregulowana jest ustawą z 13 czerwca 2003 r. o
zatrudnieniu socjalnym, zaś podmioty na rzecz wsparcia osób niepełnosprawnych ustawą z
dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych
57
.
Istotnym elementem systemu prawa jest ustawa 24 kwietnia z 2003 r. o działalności poŜytku
publicznego i o wolontariacie
58
, regulująca zakres współpracy pomiędzy sektorem
obywatelskim oraz władzami publicznymi. Ustawa reguluje m.in. zakres zlecania zadań
publicznych lub wspierania przez władze publiczne realizacji zadań publicznych przez
organizacje pozarządowe. Ponadto ustawa ta określa teŜ specyficzny obszar działania
nazwany działalnością odpłatną statutową, czyli działalnością ekonomiczną, która nie jest
traktowana jak działalność gospodarcza.
Pojawiają się oczywiście podmioty wychodzące poza obecnie istniejące regulacje prawne.
Takim przykładem moŜe być np. kwestia spółki prawa handlowego działającej non profit. Po
orzeczeniach sądowych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej zdecydowało się dokonać
zmian prawnych (skierowane do Parlamentu w grudniu 2008 r.) legalizujących te formuły
prawne
59
.
Problemem w tym obszarze jest kwestia prawnego zdefiniowania całości instytucji
gospodarki społecznej (status prawny, zobowiązania podatkowe, pomoc publiczna) oraz
ustalenia relacji pomiędzy regulacjami (tryb kontraktowania, definiowania i określania
systemu wsparcia). W tym celu Prezes Rady Ministrów powołał zespół ds. rozwiązań
systemowych ekonomii społecznej. Celem działania zespołu będzie wypracowanie (na
55
Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 t.j., z 2004 r. Nr 99,
poz. 1001, z 2005 r. Nr 122, poz. 1024, z 2006 r. Nr 94, poz. 651, z 2007 r. Nr 125, poz. 873, z 2008 r. Nr 163,
poz. 1014.)
56
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651).
57
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz. U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776, Nr 160, poz. 1082, z 1998 r. Nr 99, poz. 628, Nr 106,
poz. 668, Nr 137, poz. 887, Nr 156, poz. 1019, Nr 162, poz. 1118 i poz. 1126, z 1999 r. Nr 49, poz. 486, Nr 90,
poz. 1001, Nr 95, poz. 1101, Nr 111, poz. 1280, z 2000 r. Nr 48, poz. 550, Nr 119, poz. 1249, z 2001 r. Nr 39,
poz. 459, Nr 100, poz. 1080, Nr 125, poz. 1368, Nr 129, poz. 1444, Nr 154, poz. 1792 i 1800, z 2002 r. Nr 169,
poz. 1387, Nr 200, poz. 1679 i 1683, Nr 241, poz. 2074, z 2003 r. Nr 7, poz. 79, Nr 90, poz. 844, Nr 223, poz.
2217, Nr 228, poz. 2262, z 2004 r. Nr 96, poz. 959, Nr 99, poz. 1001, Nr 240, poz. 2407, z 2005 r. Nr 44, poz.
422, Nr 132, poz. 1110, Nr 163, poz. 1362, Nr 164, poz. 1366, Nr 167, poz. 1398, z 2006 r. Nr 49, poz. 359, Nr
63, poz. 440, Nr 94, poz. 651, Nr 170, poz. 1217, z 2007 r. Nr 115, poz. 791, Nr 181, poz. 1288, Nr 247, poz.
1822).
58
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŜytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2003 r. Nr
96, poz. 873, Dz. U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593, Nr 116, poz. 1203 i Nr 210, poz. 2135, z 2005 r. Nr 155, poz.
1298, Nr 169, poz. 1420, Nr 175, poz. 1462 i Nr 249, poz. 2104 oraz z 2006 r. Nr 94, poz. 65).
59
Tekst nowelizacji skierowany do Sejmu 17 lutego 2009 r. dostępny jest na stronie sejmowej pod adresem:
http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/0/44B6689D4A5B1B9DC125756300398719?OpenDocument
- 33 -
podstawie doświadczeń IW EQUAL) ram prawnych spajających całokształt ekonomii
społecznej.
PoniŜej szczegółowo zdefiniowano formy prawne
60
, w jakich funkcjonują w Polsce
podmiot ekonomii społecznej (co nie oznacza, Ŝe wszystkie wymienione podmioty zawsze
funkcjonują jako ekonomia społeczna).
Najbardziej liczną grupę podmiotów ekonomii społecznej stanowią organizacje
pozarządowe, a wśród nich najliczniejsze są fundacje i stowarzyszenia.
Fundacja jest organizacją powołaną dla realizacji celów społecznie lub gospodarczo
uŜytecznych (przy czym gospodarcze cele nie mogą być celami zarobkowymi).
Fundacja jest ustanawiana przez osobę fundatora, którym moŜe być zarówno osoba
fizyczna, jak i osoba prawna. Fundacja moŜe prowadzić działalność gospodarczą
słuŜącą realizacji jej celów, przy czym wartość jej środków majątkowych
przeznaczonych na działalność gospodarczą nie moŜe być mniejsza niŜ 1000 złotych.
Ś
rodki uzyskane z działalności gospodarczej powinny być przeznaczone na działalność
statutową.
Stowarzyszenie to dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie w celach
niezarobkowych, opierające swoją działalność na pracy społecznej członków.
Stowarzyszenie moŜe prowadzić działalność gospodarczą według ogólnych zasad
określonych w odrębnych przepisach z zastrzeŜeniem, Ŝe dochód z tej działalności
będzie przeznaczony na cele statutowe, nie będzie przeznaczony do podziału między
jego członków.
Zarówno fundacje, jak i stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą z chwilą
wpisania do rejestru przedsiębiorców stają się przedsiębiorcami w zakresie tej
działalności, mogą teŜ zakładać jednoosobowe spółki kapitałowe, tj. spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne.
Część organizacji pozarządowych pełni bardzo waŜną rolę wspomagającą zatrudnienie
osób z grup w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy. Umiejętności i gotowość do
udzielania zindywidualizowanej i kompleksowej pomocy podopiecznym odróŜnia
reorganizacje pozarządowe od wielu innych instytucji świadczących usługi na rynku
pracy.
Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym
składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym. Spółdzielnia prowadzi wspólną
działalność gospodarczą w interesie swoich członków. Spółdzielnia moŜe równieŜ
prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich
ś
rodowiska. Klasyfikacja spółdzielni najczęściej dokonywana jest poprzez kryterium
przedmiotowe. Stąd dzielimy spółdzielnie na: handlowe, mieszkaniowe, usługowe itd.
Innym rodzajem podziału mogłaby być klasyfikacja spółdzielni ze względu na funkcję,
jaką spełniają w stosunku do członków. Przykładowo, jeŜeli powiązanie ze spółdzielnią
wynika z faktu zaspokojenia określonej potrzeby, to będziemy mówić o spółdzielniach
konsumenckich, często nazywanych spółdzielniami uŜytkowników. JeŜeli zaś
powiązanie to ma charakter stosunku pracy, wtedy mowa będzie o spółdzielniach pracy.
Największe znaczenie z punktu widzenia ekonomii społecznej mają następujące typy
spółdzielni:
60
Formy prawne opisano na podstawie opracowań Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej (SKES) w Polsce we
współpracy z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego.
- 34 -
a) Spółdzielnia pracy - przedmiotem gospodarczej działalności spółdzielni pracy jest
prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków.
Osobista praca członków spółdzielni jest niezbędna dla realizacji celu gospodarczego
kaŜdej spółdzielni pracy, dlatego teŜ spółdzielnia i wszyscy jej członkowie mają
obowiązek nawiązywania stosunku pracy i pozostawania w nim.
Szczególnym rodzajem spółdzielni pracy jest spółdzielnia inwalidów i spółdzielnia
niewidomych, której przedmiotem działalności jest zawodowa i społeczna rehabilitacja
inwalidów i niewidomych przez pracę w prowadzonym wspólnie przedsiębiorstwie.
Działalność spółdzielni reguluje ustawa z 1982 r. Prawo Spółdzielcze (tj. Dz. U. z 2003
r., Nr 188, poz. 1848, z późn. zm.).
b) Spółdzielnia inwalidów i spółdzielnia niewidomych mają wieloletnie tradycje
sięgające okresu powojennego i cechują się wysokim wskaźnikiem zatrudnienia osób
niepełnosprawnych. Na przestrzeni lat w sytuacji wzrostu konkurencji, zniesieniu
monopolu na pewne usługi i towary wytwarzane w tych spółdzielniach, wskaźnik
zatrudnienia osób niepełnosprawnych obniŜył się, kształtując się obecnie na poziomie ok.
60% ogółu zatrudnionych w nich osób. Spółdzielnie inwalidów zatrudniają osoby
niepełnosprawne w stopniu znacznym i umiarkowanym i kładą duŜy nacisk na
rehabilitację zawodową ich członków. W spółdzielniach tych znajdują zatrudnienie osoby
niepełnosprawne z tzw. schorzeniami specjalnymi. Inne zakłady pracy chronionej prawie
w ogóle nie zatrudniają osób niewidomych, głuchych, epileptyków, chorych psychicznie i
chorych umysłowo. Spółdzielnie inwalidów cechują się wysokim poziomem zabezpieczeń
socjalnych i bogatym wachlarzem form pomocy z zakładowego funduszu
rehabilitacji. Z tego funduszu finansowana najczęściej jest opieka medyczna, przychodnia
rehabilitacyjna, sprzęt rehabilitacyjny, lekarstwa i inne.
c) Spółdzielnia socjalna jest pierwszą w Polsce formą prawną, którą ustawa wprost
określiła jako przedsiębiorstwo społeczne. Przedmiotem działalności spółdzielni
socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę
członków. Spółdzielnia socjalna działa na rzecz społecznej i zawodowej reintegracji jej
członków.
Spółdzielnię socjalną mogą załoŜyć osoby bezrobotne, bezdomni realizujący
indywidualny program wychodzenia z bezdomności, ogólne uzaleŜnienie od alkoholu,
po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego,
uzaleŜnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, osoby będące po
zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej, chorzy
psychicznie, osoby zwalniane z zakładów karnych, uchodźcy realizujący indywidualny
program integracji, osoby niepełnosprawne.
Spółdzielnię socjalną moŜe załoŜyć co najmniej pięć osób spełniających wyŜej
wymienione warunki i nie moŜe ona liczyć więcej niŜ pięćdziesięciu członków.
Centrum Integracji Społecznej (CIS) to jednostka organizacyjna utworzona przez
jednostkę samorządu terytorialnego lub organizację pozarządową, realizująca
reintegrację zawodową i społeczną poprzez prowadzenie dla osób zagroŜonych
wykluczeniem społecznym programów edukacyjnych, obejmujących, m.in. nabywanie
umiejętności
zawodowych,
przekwalifikowanie
lub podwyŜszanie
kwalifikacji
zawodowych oraz nabywanie innych umiejętności niezbędnych do codziennego Ŝycia.
CIS nie jest samodzielnym podmiotem prawnym lecz formą prawną adresowaną do
instytucji oraz organizacji pozarządowych, pracujących z osobami zagroŜonymi
wykluczeniem społecznym. W grupie beneficjentów CIS są te same grupy osób, które
mogą załoŜyć spółdzielnię socjalną.
- 35 -
Klub Integracji Społecznej (KIS) to jednostka, której celem jest udzielenie pomocy
osobom indywidualnym oraz ich rodzinom w odbudowywaniu i podtrzymywaniu
umiejętności uczestnictwa w Ŝyciu społeczności lokalnej, w powrocie do pełnienia ról
społecznych oraz w podniesieniu kwalifikacji zawodowych, jako wartości na rynku
pracy. KIS działa na rzecz integrowania się osób o podobnych trudnościach i
problemach Ŝyciowych. To jednostka pomagająca samoorganizować się ludziom w
grupy, podejmować wspólne inicjatywy i przedsięwzięcia w zakresie aktywizacji
zawodowej, w tym zmierzające do tworzenia własnych miejsc pracy. KIS zostaje
powołany przez jednostkę samorządu terytorialnego lub organizację pozarządową.
Działalność KIS reguluje ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz U.
Nr 122, poz. 1143, z późn. zm.).
Zakład Aktywności Zawodowej (ZAZ) jest organizacyjnie i finansowo wydzieloną
jednostką, która uzyskuje status zakładu aktywności zawodowej. O utworzenie ZAZ
ubiegać się mogą jednostki i organizacje wymienione w ustawie, których statutowym
zadaniem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych. ZAZ tworzy
się w celu zatrudniania osób niepełnosprawnych z orzeczeniem o znacznym stopniu
niepełnosprawności i określonych w ustawie grup osób z orzeczeniem o umiarkowanym
stopniu niepełnosprawności, a takŜe przygotowania ich do Ŝycia w otwartym środowisku.
ZAZ moŜe prowadzić działalność gospodarczą.
Warsztat Terapii Zajęciowej to zgodnie z przepisami rozporządzenia ministra
Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów
terapii zajęciowej (Dz. U. Nr 63, poz. 587) wyodrębniona organizacyjnie i finansowo
placówka (nie będąca oddzielnymi osobami prawnymi), stwarzająca osobom
niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy moŜliwość rehabilitacji społecznej i
zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do
podjęcia zatrudnienia. WTZ mogą być organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub
przez inne podmioty. WTZ bywa traktowany jako podmiot ekonomii społecznej, gdyŜ
ustawodawca dopuszcza istnienie w WTZ dochodu ze sprzedaŜy produktów i usług
wykonanych przez uczestników warsztatu w ramach realizowanego programu terapii.
JednakŜe zgodnie z przepisami, co do zasady działalność WTZ jest działalnością o
charakterze niezarobkowym.
Tab. 9. Liczba podmiotów ekonomii społecznej według poszczególnych form prawnych w 2008 r.
Forma prawna
Liczba
Liczba zatrudnionych
Organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje)
ok. 78.000
ok. 65.000
Spółdzielnie
ok. 13.000
ok. 500.000
Spółdzielnie socjalne
145
ok. 1000
Centra Integracji Społecznej
55
ponad 500
Kluby Integracji Społecznej
ok. 400
Bd.
Zakłady Aktywizacji Zawodowej
48
ok. 1700
Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych
9
500
Warsztaty Terapii Zajęciowej
515
Ok. 27.500
61
61
Liczba uczestników warsztatów w 2005 r. według informacji Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych wynosiła ok. 19.500 zaś pracowników 8050 osób. Cyt. Za: Raport z badania warsztatów
- 36 -
Ź
ródło: Dane Stowarzyszenia KLON/JAWOR, marzec 2008 oraz dane MPiPS i PFRON 2005
I.3. Przewidywane kierunki rozwoju ekonomii społecznej w Polsce według dokumentów
programowych rządu
Ekonomia społeczna pojawiła się w dokumentach programowych, gdy 9 października 2006
roku Rada Ministrów przyjęła Krajowy Program „Zabezpieczenie społeczne i integracja
społeczna na lata 2006 – 2008”
62
. Dokument ten stanowił udział Polski w we wspólnej
polityce Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony socjalnej i integracji społecznej. .Działania w
tym zakresie realizowane są w ramach otwartej metody koordynacji, która pomimo dość
„miękkiego” wpływu na polityki krajowe, zaczyna mieć w Polsce coraz większe znaczenie,
zwłaszcza w korelacji z absorpcją środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Nie ma
wątpliwości, Ŝe wejście Polski do Wspólnot Europejskich było istotnym impulsem zmian w
myśleniu o problematyce integracji społecznej oraz o zmianach instytucjonalno-finansowych
polityki społecznej w Polsce. W dokumencie tym w części dotyczącej integracji społecznej
sformułowano trzy podstawowe priorytety działania:
Rozwój zintegrowanego systemu wspierania rodzin;
Integracja poprzez aktywizację;
Mobilizacja i partnerstwo.
W kontekście ekonomii społecznej, naleŜy przyjrzeć się priorytetowi „Integracja poprzez
aktywizację”. Zapisano w nim następujący cel: „Nowa polityka integracji społecznej zmierza
do reformy narzędzi i instrumentów aktywizacji zawodowej i społecznej, które umoŜliwią
bardziej efektywne działania jednostek samorządu terytorialnego w zakresie pomocy i
integracji społecznej oraz budowy sektora usług społecznych w oparciu o podmioty ekonomii
społecznej”.
63
Poprzez sformułowanie ww. celu określono odmienną strategię działań w sferze pomocy
społecznej, pracy socjalnej i udziału ekonomii społecznej w tym zakresie. Cel główny
realizowany jest przez następujące cele szczegółowe:
1) Reforma narzędzi i instrumentów na rzecz aktywnej integracji, obejmująca: aktywizacyjną
formułę świadczeń z pomocy społecznej (zapowiadającą zasadę, iŜ część zasiłku okresowego
przyznawana jest w związku z działaniami o charakterze aktywizacyjnym); nowe
wykorzystanie narzędzi pracy socjalnej (nowa formuła kontraktu socjalnego oraz
wprowadzenie nowego narzędzia pracy środowiskowej – programu aktywizacji lokalnej);
stworzenie nowego instrumentarium na rzecz aktywnej integracji, obejmującego obszary
aktywizacji społeczno-zawodowej, aktywizacji edukacyjnej oraz aktywizacji zdrowotnej;
2) Rozwój partnerstwa publiczno-społecznego obejmującego zdefiniowanie pojęcia usług
społecznych uŜyteczności publicznej, ujednolicenie trybu kontraktowania zadań usług
społecznych uŜyteczności publicznej. Usprawnienie współpracy podmiotów publicznych i
pozarządowych w realizacji zadań poprzez nowe formuły partnerstwa;
terapii zajęciowej (analiza porównawcza badań zrealizowanych w latach 2003 i 2005), Państwowy Fundusz
Rehabilitacji
Osób
Niepełnosprawnych,
Warszawa
2008.
http://www.pfron.org.pl/portal/pl/70/77/Badania_i_analizy_PFRON.html
62
Krajowy Program „Zabezpieczenie społeczne i integracja społeczna” na lata 2006 – 2008. Dokument dostępny
jest na tronie Komisji Europejskiej: http://ec.europa.eu/employment_social/social_inclusion/naps_en.htm.
63
Krajowy Program, op.cit., s. 37.
- 37 -
3) Rozwój instytucji ekonomii społecznej, szczególnie w odniesieniu do inicjatyw w zakresie
spółdzielczości socjalnej.
Ten kierunek działań to stworzenie warunków do tworzenia własnych, „alternatywnych”
miejsc pracy przez osoby wykluczone z rynku pracy, które poprzez uzyskaną pomoc z
instytucji działających w obszarze reintegracji społecznej i zawodowej, będą mogły ponownie
powrócić do pełnienia ról społecznych i zawodowych. Instytucje ekonomii społecznej mają
ponadto za zadanie zwiększać udział obywateli w kreowaniu lokalnej polityki społecznej. W
obszarze instytucji ekonomii społecznej - zgodnie z zapisami Krajowego Planu - wsparcia
wymagają takie podmioty jak: centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej,
spółdzielnie socjalne, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej oraz
organizacje pozarządowe. Wsparcie rozwoju instytucjonalnego ekonomii społecznej
przebiegać będzie w czterech obszarach:
wspieraniu integracji sektora, rozumianego jako kompleksowe działania do zintegrowania
planów wszystkich instytucji ekonomii społecznej. W tym celu budowana będzie przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej stała Platformy Współpracy władz publicznych i
sektora obywatelskiego na rzecz rozwoju ekonomii społecznej jako ciała konsultacyjno -
inicjującego rozwój przedsiębiorczości społecznej. Ta platforma będzie prowadziła
okresowy monitoring rozwoju sektora ekonomii społecznej w poszczególnych regionach
kraju;
budowy infrastruktury wspierającej, rozumianej jako rozwój systemu doradztwa i
informacji dla inicjatyw ekonomii społecznej (w tym finansowanie doradztwa prawnego),
wsparcia zaplecza księgowo-finansowego, instytucji doradczych i marketingowych;
określenia zasad dostępu do kapitału i pomocy publicznej poprzez rozwój regionalnych i
lokalnych funduszy poŜyczkowych i grantowych oraz sformułowanie zasad wspierania ze
ś
rodków publicznych instytucji ekonomii społecznej;
promowania i edukacji, a więc kreowanie działań o charakterze promocyjnym w zakresie
moŜliwości prawnych, promowanie dobrych praktyk i wzorcowych rozwiązań”
64
.
Problematyka ekonomii społecznej została równieŜ uwzględniona w dokumencie
strategicznym dotyczącym rozwoju społeczeństwa obywatelskiego Strategia Wspierania
Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego 2009-2015. W priorytecie IV Rozwój
przedsiębiorczości społecznej jako podstawowe obszary zainteresowania i wsparcia zostały
wskazane następujące działania:
•
Działanie 4.1 Trzeci sektor jako pracodawca;
•
Działanie 4.2 Budowanie wzajemnościowych form w gospodarce;
•
Działanie 4.3 Społeczna Odpowiedzialność Biznesu;
•
Działanie 4.4 Innowacyjne formy przedsiębiorczości społecznej;
Obok rozwiązań regulacyjnych, które są przedstawione w osobnym punkcie 1.2, realizowane
były działania o charakterze finansowym. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wdroŜyło
projekt dotyczący regionalnych funduszy ekonomii społecznej, co przyczyniło się do
powstania sieci podmiotów wspierających proces tworzenia i rozwijania przez osoby
bezrobotne własnej działalności w formule spółdzielni socjalnych. Obecnie działa w Polsce
64
Krajowy Program …, op. cit., s.41.
- 38 -
11 Ośrodków Wspierania Spółdzielni Socjalnych
65
. Ośrodki udzielają wsparcia doradczo-
szkoleniowego dla osób, które chcą załoŜyć spółdzielnie socjalne, oraz udzielają wsparcia
finansowego w formie dotacji dla istniejących spółdzielni socjalnych.
Z kolei Rządowy Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich został opracowany jako
przedsięwzięcie słuŜące wspieraniu inicjatyw obywatelskich z udziałem organizacji
pozarządowych. Realizacja zadań przez beneficjentów, jakimi są organizacje pozarządowe
miała słuŜyć rozwojowi ich działalności oraz wspieraniu zasad i form współpracy. Program
stał się wsparciem dla organizacji, działających takŜe w obszarze ekonomii społecznej.
W Krajowym Programie „Zabezpieczenie społeczne i integracja społeczna na lata 2008–
2010” zapowiedziano kontynuację wsparcia dla ekonomii społecznej, jako jednego z
elementów budowania pluralistycznej polityki społecznej (welfare pluralism), która umoŜliwi
rozwój dopasowanych do zindywidualizowanych potrzeb, usług lokalnych tworzących nowe
obszaryaktywności społecznej, a jednocześnie stanowiących element polityk publicznych.
Głównym realizatorem działań aktywizacyjnych, prowadzonych w ramach sektora ekonomii
społecznejsą jednostki samorządu terytorialnego, działające w ramach partnerstwa publiczno -
społecznego z sektorem obywatelskim.
W ramach komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (w Priorytecie
VII) zapowiedziano m.in. kontynuację budowy infrastruktury wsparcia dla ekonomii
społecznej. W ramach Priorytetu VII przewidziano stworzenie instytucji realizujących usługi
i doradztwo na rzecz podmiotów ekonomii społecznej. Docelowo przewiduje się stworzenie
i funkcjonowanie czterdziestu instytucji wsparcia sektora ekonomii społecznej (co najmniej
dwie w kaŜdym województwie), świadczących następujące usługi:
usługi prawne, księgowe, marketingowe, doradztwo finansowe;
doradztwo (indywidualne i grupowe) oraz szkolenia umoŜliwiające uzyskanie wiedzy
i umiejętności potrzebnych do załoŜenia i prowadzenia działalności w sektorze
ekonomii społecznej;
rozwój partnerstwa lokalnego na rzecz rozwoju ekonomii społecznej;
promocję ekonomii społecznej i zatrudnienia w sektorze ekonomii społecznej.
Budowa sieci wsparcia jest jednym z celów szczegółowych w realizacji Priorytetu VII PO KL
– Promocja integracji społecznej. Działania te wspierane będą w ramach krajowego projektu
systemowego realizowanego w ramach Priorytetu I PO KL przez Ministerstwo Pracy i
Polityki Społecznej. Projekt polega na włączeniu regionalnych instytucji wsparcia w
ogólnokrajową sieć współpracy oraz szeroki program edukacyjno – doradczy, obejmujący
zarówno pracowników jednostek publicznych, pozarządowych, jak równieŜ przedstawicieli
władz publicznych.
65
Sprawozdanie z realizacji zadań ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych. Druk sejmowy
nr 930, Warszawa lipiec 2008
- 39 -
Tab. Finansowanie ekonomii społecznej w ramach programów rządowych
Obszary
tematyczne/
Programy
operacyjne
Program Operacyjny
Kapitał Ludzki
2007-2013
Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw
Obywatelskich
2009 -2013
Integracja
społeczna
Priorytet I
Priorytet VII
456 mln
1.280 mln
Priorytet I
Priorytet II
93 mln zł. (ok.
21,1 mln euro)
Ekonomia
społeczna
Priorytet I
Priorytet VII
50 mln
163,0 mln
Priorytet III
45 mln PLN
(10,2 mln Euro)
Wsparcie III
sektora
Priotytet V
Dzialanie 5.4 i
Priorytet VII
działanie 7.3.
208,9 mln
Priorytet IV
150 mln
34 mln Euro)
Łącznie
Wg. Kursu 4.4 zł z
a 1 eur
300 mln (68 mln)
Od lutego 2009 roku realizowana jest równieŜ programowa instytucjonalizacja ekonomii
społecznej. Decyzją Prezesa Rady Ministrów, 15 grudnia 2008r. powołany został przy
Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej Międzyresortowy Zespół ds. rozwiązań
systemowych w zakresie ekonomii społecznej (z udziałem przedstawicieli administracji
rządowej, jednostek samorządu terytorialnego, przedstawicieli ekonomii społecznej oraz
ekspertów), którego głównym celem będzie przygotowanie strategii rozwoju ekonomii
społecznej oraz tworzenie rozwiązań prawno-instytucjonalnych, finansowych oraz działań
edukacyjnych związanych z funkcjonowaniem podmiotów ekonomii społecznej w Polsce.
W ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich 2009-2013
kontynuującego główne cele i załoŜenia Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw
Obywatelskich w latach 2005-2007 oraz Funduszu Inicjatyw Obywatelskich 2008 ekonomia
społeczna będzie wspierana w ramach Priorytetu IV. Rozwój przedsiębiorczości społecznej,
zakładającego wsparcie rozwoju róŜnych form przedsiębiorczości społecznej inicjowanej i
prowadzonej przez organizacje pozarządowe, promowanie i upowszechnianie idei
przedsiębiorczości społecznej oraz dobrych praktyk w tym obszarze, promowanie i
upowszechnianie idei społecznego zaangaŜowania przedsiębiorców oraz współpracy
organizacji pozarządowych, biznesu i administracji publicznej. Projekty realizowane w
ramach priorytetu powinny w róŜnych formach promować ideę łączenia aktywności
ekonomicznej (zawodowej) z aktywnością społeczną. W ramach programu przewidziano
m.in. wsparcie obaszarów:
Przedsiębiorczość społeczna i upowszechnianie idei partnerstwa trójsektorowego –
szkoleniowo-doradcze wsparcie rozwoju róŜnych form przedsiębiorczości społecznej
inicjowanej
i
prowadzonej
przez
organizacje
pozarządowe,
promowanie
i
upowszechnianie idei przedsiębiorczości społecznej oraz dobrych praktyk w tym
obszarze,
promowanie
i
upowszechnianie
idei
społecznego
zaangaŜowania
przedsiębiorców oraz współpracy organizacji pozarządowych, biznesu i administracji
publicznej, p
romowanie nowych form gospodarowania i tworzenia własnych miejsc pracy –
spółdzielczość socjalna
.
Wolontariat pracowniczy, rozumiany jako formy bezinteresownej i nieodpłatnej
aktywności społeczno-zawodowej pracowników realizowane w oparciu o koncepcję
- 40 -
społecznej odpowiedzialności biznesu we współpracy z organizacjami pozarządowymi –
w szczególności inicjatywy łączące bezinteresowne działanie z kształtowaniem więzi
społecznych opartych na zaufaniu i solidarności społecznej.
Na priorytet IV przeznaczono kwotę 9 mln. zł czyli 15% całości środków przeznaczonych na
PO FIO.
Kontynuowane będzie wsparcie Klubów i Centrów Integracji Społecznej dla osób
wykluczonych poprzez realizację indywidualnych programów zatrudnienia socjalnego oraz
zajęć organizowanych przez Centra Integracji Społecznej i Kluby Integracji Społecznej.
Dotychczasowe doświadczenia wskazują na wysoką skuteczność aktywnych form pomocy,
która pozwala osiągnąć wskaźnik stopy ponownego zatrudnienia w grupach szczególnego
ryzyka wykluczenia społecznego na poziomie 60 – 70%. Wśród uczestników zajęć dominują
osoby w wieku 45 - 50 lat. Średniorocznie Centra Integracji Społecznej przyjmują 2,5 tys.
uczestników. Przewiduje się, iŜ w latach 2008-2010 tą formą aktywizacji zostanie objętych
7,5 – 10 tys. osób.
W ramach projektu realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki
(Priorytet I) przewiduje się realizację szeregu działań wspierających rozwój podmiotów
ekonomii społecznej, w tym w szczególności utworzenie Krajowego Ośrodka Edukacyjno-
Doradczego oraz czterech ośrodków terenowych dla ekonomii społecznej i zatrudnienia
socjalnego, dostarczających usługi analityczne, metodyczne i edukacyjne dla pracowników
instytucji zatrudnia socjalnego, zaś w ramach Priorytetu VII moŜliwość finansowania
tworzenia nowych oraz funkcjonowania dotychczasowych Centrów i Klubów.
Nadal realizowane będzie wsparcie rozwoju spółdzielczości socjalnej. Obecnie istnieje 149
spółdzielni socjalnych, zrzeszających blisko 1 tys. osób zagroŜonych wykluczeniem
społecznym. W celu zwiększenia dynamiki rozwoju tych podmiotów zakłada się w w marcu
lub kwietniu 2009 r. przyjęcie szerokiej nowelizacji ustawy o spółdzielniach socjalnych
66
.
Wśród nowych rozwiązań planuje się złagodzenie proporcji pomiędzy osobami zagroŜonymi
wykluczeniem społecznym a pozostałymi członkami spółdzielni, wprowadzenie moŜliwości
tworzenia spółdzielni socjalnych przez jednostki samorządu terytorialnego i organizacje
pozarządowe oraz zwiększenie poziomu dotacji z Funduszu Pracy dla spółdzielni socjalnych.
Przewidziano równieŜ zwiększenie wsparcia przy refundacji kosztów
ubezpieczenia , a takŜe
wprowadzenie nowych rozwiązań dotyczących klauzul społecznych w
zamówieniach
publicznych preferujące podmioty zatrudniające osoby wykluczone społeczne.
Ponadto w
ramach Priorytetu VI Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki przewidziano
dodatkowy
komponent wspierający osoby niezatrudnione w tworzeniu spółdzielni (wsparcie
szkoleniowe, dotacje, wsparcie pomostowe). Przewiduje się, iŜ w wyniku wprowadzonych
zmian regulacyjnych oraz wsparcia finansowego w 2013 r. w spółdzielniach socjalnych
zatrudnionych będzie 7 – 10 tys. osób.
66
Informacje o przebiegu prac legislacyjnych nad nowelizacją ustawy dostępne są na stornie sejmowej pod
adresem: http://orka.sejm.gov.pl/SQL.nsf/poskomprocall?OpenAgent&6&1136
- 41 -
II. Zasady wsparcia ekonomii społecznej
II.1. Ogólne regulacje w zakresie wspierania finansowego ekonomii społecznej
Prawnie uregulowane jest następujące wsparcie dla niektórych podmiotów ekonomii
społecznej
67
.
II.1.1. Pomoc dla spółdzielni socjalnych z Funduszu Pracy
Zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia, bezrobotni zarejestrowani w powiatowym urzędzie
pracy mogą otrzymać jednorazowo środki na rozpoczęcie działalności w formie spółdzielni
socjalnej, w tym na pokrycie kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa związanych z
podjęciem tej działalności w wysokości określonej w umowie, nie wyŜszej niŜ trzykrotne
przeciętne wynagrodzenie na jednego członka załoŜyciela spółdzielni. Obecnie stanowi to
kwotę do 8 699,49 zł. na jednego bezrobotnego. Oznacza to, Ŝe przy załoŜeniu spółdzielni
przez pięć osób dotacja moŜe łącznie wynieść do 43 497 zł. Od lutego 2009 r. pomoc ta
wzrośnie. Odrębną moŜliwością jest sytuacja, w której bezrobotny, który przystąpi do
istniejącej spółdzielni socjalnej ma prawo do jednorazowej dotacji w wysokości określonej w
umowie, nie wyŜszej niŜ dwukrotne przeciętne wynagrodzenie. Oznacza to dotację w
wysokości do 5 779,66 zł. Pozostałe warunki przyznania dotacji są identyczne, jak przy
zakładaniu spółdzielni.
II.1.2. Pomoc dla spółdzielni socjalnych z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych
Od lipca 2007 r. istnieje dodatkowa moŜliwość dla osób niepełnosprawnych zarejestrowanych
w powiatowym urzędzie pracy jako osoba bezrobotna albo poszukująca pracy. Osoba taka
moŜe, zgodnie z ustawą z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej zawodowej i
społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92),
osoba ta moŜe otrzymać ze środków Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych środki
na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej w wysokości określonej w umowie zawartej ze
starostą, nie więcej jednak niŜ do wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia,
czyli do kwoty 43 497,45 zł. Oznacza to, Ŝe przy załoŜeniu spółdzielni przez pięć osób
niepełnosprawnych dotacja moŜe łącznie wynieść do 217 497 zł.
II.1.3. Zwolnienie z opłat sądowych załoŜycieli spółdzielni socjalnych
Spółdzielnie socjalne na mocy przepisów ustawy o zatrudnieniu socjalnym nie uiszczają
opłaty sądowej od wniosku o wpis spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego oraz nie
uiszczają opłaty za ogłoszenie tego wpisu w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Jest to nie
bez znaczenia, gdyŜ z reguły osoby tworzące spółdzielnie są niezamoŜne lub pozbawione
jakichkolwiek dochodów, a uiszczenie ww. opłat oznaczałoby uniemoŜliwienie utworzenia
spółdzielni. Są to oszczędności rzędu 1000-1500 zł.
II.1.4. Wsparcie spółdzielni socjalnych z Ośrodków Wsparcia Spółdzielczości Socjalnej.
Od 2006 r. ogłaszany jest coroczny konkurs na ośrodki wspierania spółdzielczości socjalnej.
Zadaniem Ośrodka Wspierania Spółdzielczości Socjalnej jest prowadzenie działalności w
trzech obszarach usług:
doradczych – najczęściej związanych z przygotowywaniem podstawowej dokumentacji
spółdzielni socjalnych tj. uchwała załoŜycielska, statut, uchwała o rozpoczęciu
działalności gospodarczej;
67
Zdecydowana większość wsparcia określonego w ustawach adresowana jest do spółdzielni socjalnych.
- 42 -
edukacyjnych – najczęściej wykonywanych wobec grup spółdzielców chcących załoŜyć
własny podmiot społeczno-gospodarczy w formule warsztatów oraz spotkań
konsultacyjnych z istniejącymi juŜ spółdzielniami. Często jest to pomoc finansowa w
organizowaniu tego typu spotkań. Ponadto, przedstawiciele ośrodków wspierania
spółdzielczości socjalnej (OWSS) działają w gminach, nakłaniając osoby bezrobotne do
zakładania własnych spółdzielni (przykład OWSS Warszawa);
finansowych – związanych z wypłacaniem grantów na pierwsze doposaŜenie spółdzielni
w podstawowy sprzęt techniczny (bardzo często komputerowy z oprogramowaniem), a
takŜe bardzo rzadko poŜyczki i poręczenia.
W ramach tej inicjatywy udało się ukształtować w kraju pewną stałą liczbę OWSS, która jest
zmieniana dzięki tworzeniu kolejnych. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe dotychczas ośrodki
stanowią jedyny trwały element wsparcia dla spółdzielni socjalnych udzielający obok
wsparcia edukacyjno-doradczego wsparcie o charakterze finansowym.
II.1.5. Wsparcie spółdzielni i spółdzielni socjalnych z Europejskiego Funduszu
Społecznego (EFS)
W Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, współfinansowanym z Europejskiego Funduszu
Społecznego przewiduje się równieŜ działania adresowane do osób bezrobotnych i
niepracujących, słuŜące ich aktywizacji zawodowej. Działania te realizowane są w ramach
Priorytetu VI. Rynek Pracy otwarty dla wszystkich (Działanie 6.2). Wsparcie oraz promocja
przedsiębiorczości i samozatrudnienia adresowane jest do osób, które mają na celu
promowanie postaw kreatywnych i przedsiębiorczych oraz wspieranie rozwiązań i inicjatyw,
słuŜących tworzeniu nowych miejsc pracy w obszarze przedsiębiorczości i samozatrudnienia.
Dla realizacji tego celu przewidziano zestaw form wsparcia i instrumentów, adresowanych do
osób fizycznych zamierzających rozpocząć działalność gospodarczą (w tym w formie
spółdzielni lub spółdzielni socjalnej).
Zgodnie ze Szczegółowym Opisem Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w
kaŜdym województwie ogłaszany będzie przez instytucje pośredniczące konkurs na
prowadzenie przez róŜne podmioty działań obejmujących:
realizację wsparcia doradczo-szkoleniowego kierowanego do uczestników projektu
(w tym diagnozę potrzeb szkoleniowych, opracowanie indywidualnego programu dla
kaŜdego uczestnika projektu, dobór odpowiednich metod nauczania, pozwalających na
zdobycie wiedzy z zakresu zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej);
przyznanie środków na rozwój przedsiębiorczości dla wybranych uczestników
projektu, którzy na etapie realizacji wsparcia doradczo-szkoleniowego zarejestrowali
działalność gospodarczą lub zarejestrowali się w Krajowym Rejestrze Sadowym, do
wysokości stanowiącej równowartość 40 tys. zł (lub 20 tys. zł na osobę w przypadku
spółdzielni lub spółdzielni socjalnej);
przyznanie wsparcia pomostowego w postaci usług doradczo-szkoleniowych o
charakterze specjalistycznym (indywidualnych i grupowych) oraz pomocy finansowej
wypłacanej miesięcznie w kwocie nie większej niŜ równowartość minimalnego
wynagrodzenia obowiązującego na dzień wypłacenia dotacji przez okres od 6 do 12
miesięcy od dnia rozpoczęcia (uruchomienia) działalności gospodarczej. Ma ono ułatwić
początkującemu przedsiębiorcy pokrycie obligatoryjnych opłat ponoszonych w
pierwszym okresie prowadzenia działalności gospodarczej, w tym kosztów ubezpieczeń
społecznych.
- 43 -
W konkursach mogą brać udział wszystkie podmioty, z wyłączeniem osób fizycznych (nie
dotyczy osób prowadzących działalność gospodarczą lub oświatową na podstawie przepisów
odrębnych). Priorytet VI PO KL wdraŜany jest na poziomie regionów, co oznacza, Ŝe
konkursy ogłaszane będą przez instytucje pośredniczące w kaŜdym województwie
indywidualnie. Dodatkowo tryb konkursowy moŜe zaowocować tym, Ŝe bardzo róŜne
instytucje będą realizować projekty wsparcia. Z duŜym prawdopodobieństwem projekty te
będą róŜnić się od siebie. Niemniej jednak zgodnie ze wskazaniami Instytucji Zarządzającej,
podmioty, które będą realizować projekty wsparcia, powinny posiadać udokumentowane
doświadczenie w zakresie realizacji projektów z zakresu promocji przedsiębiorczości lub
ekonomii społecznej (np. ośrodki Krajowego Systemu Usług, instytucje rynku pracy, w tym
publiczne słuŜby zatrudnienia, uczelnie wyŜsze, organizacje pozarządowe, zajmujące się
wspieraniem przedsiębiorczości, agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, jednostki
naukowe i badawcze), co powinno zagwarantować odpowiednio wysoką jakość projektów.
W ramach Prioryetu VII - Promocja integracji społecznej, przewidziano tworzenie wsparcia
infrastrukturalnego dla podmiotów ekonomii społecznej. Na ten cel ma być przeznaczonych
163 mln euro. Wsparcie ma być realizowane w ramach działania 7.2. - poddziałanie 7.2.2. -
Wsparcie ekonomii społecznej. Poddziałanie to polega na wyłonieniu na poziomie
regionalnym realizatorów (beneficjentów) projektów, którymi mogą być wszystkie podmioty,
z wyłączeniem osób fizycznych (nie dotyczy to osób prowadzących działalność gospodarczą
lub oświatową na podstawie przepisów odrębnych).
Zadaniem realizatorów projektów będzie wsparcie finansowe dla utworzenia i
funkcjonowania instytucji otoczenia sektora ekonomii społecznej, świadczących następujące
usługi:
usługi
prawne,
księgowe,
marketingowe,
doradztwo
finansowe;
doradztwo (indywidualne i grupowe);
szkolenia umoŜliwiające uzyskanie wiedzy i umiejętności potrzebnych do załoŜenia i
prowadzenia działalności w sektorze ekonomii społecznej;
rozwój
partnerstwa
lokalnego
na
rzecz
rozwoju
ekonomii
społecznej;
promocję ekonomii społecznej i zatrudnienia w sektorze ekonomii społecznej.
Działania realizowane w ramach projektów mają być realizowane na rzecz:
podmiotów ekonomii społecznej (w tym przypadku spółdzielni socjalnych, spółdzielni
pracy, spółdzielni inwalidów i niewidomych, organizacji pozarządowych oraz podmiotów
wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o poŜytku publicznym i
wolontariacie);
instytucji rynku pracy oraz pomocy i integracji społecznej (w zakresie projektów
promocyjnych i partnerskich);
osób fizycznych (w zakresie doradztwa i szkoleń na temat zakładania i/lub prowadzenia
działalności w sektorze ekonomii społecznej).
Zgodnie z celami, Program Operacyjny Kapitał Ludzki będzie zapewniał funkcjonowanie co
najmniej 40 instytucji wspierających ekonomię społeczną w skali całego kraju
68
.
Ponadto w Priorytecie VII, w ramach projektów konkursowych (Poddziałanie 7.2.1.)
przewidziano realizację projektów mających na obejmujących: m.in.
68
Cezary MiŜejewski, Ilona Gosk, Wsparcie funkcjonowania ekonomii społecznej, „Wspólnota” nr 20 z 2008 r.
numer monograficzny „Środki na ekonomię społeczną”.
- 44 -
wsparcie (m.in. prawne, organizacyjne, szkoleniowe i finansowe) dla tworzenia i
działalności podmiotów integracji społecznej w tym centrów integracji społecznej,
klubów integracji społecznej, zakładów aktywności zawodowej;
rozwój nowych form i metod wsparcia indywidualnego i środowiskowego na rzecz
integracji zawodowej i społecznej (w tym np. środowiskowej pracy socjalnej, centrów
aktywizacji lokalnej, animacji lokalnej, streetworkingu, couchingu, treningu pracy);
rozwój usług społecznych przezwycięŜających indywidualne bariery w integracji
społecznej, w tym w powrocie na rynek pracy;
rozwijanie umiejętności i kompetencji społecznych, niezbędnych na rynku pracy;
wsparcie tworzenia i działalności środowiskowych instytucji aktywizujących osoby
niepełnosprawne, w tym zaburzone psychicznie;
wsparcie dla tworzenia i funkcjonowania pozaszkolnych form integracji społecznej
młodzieŜy (świetlice środowiskowe, w tym z programem socjoterapeutycznym, kluby
ś
rodowiskowe) połączonych z realizacją działań w zakresie reintegracji zawodowej i
społecznej;
- rozwój dialogu, partnerstwa publiczno-społecznego i współpracy na rzecz rozwoju
zasobów ludzkich na poziomie regionalnym i lokalnym;
prowadzenie, publikowanie i upowszechnianie badań i analiz z zakresu polityki
społecznej w regionie (w tym działań mających na celu przygotowanie i wdraŜanie
gminnych lub powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych).
II.1.6. Wsparcie od samorządu
Samorząd terytorialny dysponuje własnymi instrumentami wsparcia pomiotów ekonomii
społecznej. MoŜe udzielać podmiotom ekonomii społecznej wsparcia rzeczowego w postaci
udostępniania na preferencyjnych warunkach sprzętu lub nieruchomości na potrzeby
prowadzenia działalności. MoŜe równieŜ, zgodnie z ustawą o organizacjach poŜytku
publicznego, finansowo wspierać działania organizacji pozarządowych i spółdzielni
socjalnych. Wsparcie przyznawane jest w formie dotacji na zasadach określonych w ustawie o
działalności poŜytku publicznego i o wolontariacie, po przeprowadzeniu procedury
konkursowej z inicjatywy organu administracji publicznej lub na wniosek organizacji
pozarządowej (spółdzielnia socjalna nie moŜe wnioskować o ogłoszenie konkursu).
Dotacja moŜe być przeznaczona wyłącznie na realizację zadań, nie moŜe być to dotacja
podmiotowa, nie moŜe być takŜe przeznaczona na działalność gospodarczą. Zadania powinny
mieścić się w poniŜszym katalogu poŜytku publicznego:
pomoc społeczna, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji Ŝyciowej oraz
wyrównywanie szans tych rodzin i osób;
działalność na rzecz mniejszości narodowych;
działania na rzecz osób niepełnosprawnych;
promocja zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i
zagroŜonych zwolnieniem z pracy;
upowszechnianie i ochrona praw kobiet oraz działalność na rzecz równych praw kobiet i
męŜczyzn;
działalność wspomagająca rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości;
działalność
wspomagająca
rozwój
wspólnot
i
społeczności
lokalnych;
nauka, edukacja, oświata i wychowanie;
porządek i bezpieczeństwo publiczne oraz przeciwdziałanie patologiom społecznym.
- 45 -
W 2007 r. gminy przekazały i wydatkowały środki na realizację zadań w wymienionych
poniŜej sferach poŜytku publicznego
69
:
upowszechnianie kultury fizycznej i sportu – 91,4% wskazań,
kultura, sztuka, ochrona dóbr kultury i tradycji – 30,3%,
pomoc społeczna, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji Ŝyciowej oraz
wyrównywanie szans tych rodzin i osób – 28%,
ochrona i promocja zdrowia – 27,4%,
krajoznawstwo oraz wypoczynek dzieci i młodzieŜy – 26,7%,
działania na rzecz osób niepełnosprawnych – 23,9%,
nauka, edukacja, oświata i wychowanie – 20,8%,
porządek i bezpieczeństwo publiczne oraz przeciwdziałanie patologiom społecznym –
18,4%,
podtrzymywanie tradycji narodowej, pielęgnowanie polskości oraz rozwoju świadomości
narodowej, obywatelskiej i kulturowej – 10,6%,
ratownictwo i ochrona ludności – 7,2%.
70
Tab. 10. Dane samorządu gminnego o finansowaniu zadań publicznych przez sektor pozarządowy za 2007
r. według informacji sporządzonej przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
liczba zło
Ŝ
onych
ofert
wysoko
ść
ś
rodków
liczba zło
Ŝ
onych
ofert
wysoko
ść
ś
rodków
ogółem
2 207
55 921 595,14 zł
21 148
167 603 770,88 zł
małopolskie
196
2 821 400,00 zł
1 373
16 583 482,56 zł
mazowieckie
90
2 335 238,00 zł
828
11 893 460,07 zł
ś
wi
ę
tokrzyskie
96
2 787 957,84 zł
393
5 038 652,76 zł
w tym:
Ź
ródło: opracowanie Departamentu Po
Ŝ
ytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej na
podstawie "Sprawozdania z funkcjonowania ustawy o działalno
ś
ci po
Ŝ
ytku publicznego i o
wolontariacie za 2007 rok"
powierzanie
wspieranie
Otwarty konkurs ofert
Gminy 2007
Aby przyznać dotację samorząd musi ogłosić konkurs, przy czym sam opracowuje procedurę
i decyduje o przedmiocie konkursu, co daje mu bardzo duŜą elastyczność, dzięki czemu moŜe
dotować działania odpowiadające na realne lokalne potrzeby, a w procedurze konkursowej
uwzględniać specyfikę lokalnych organizacji pozarządowych. Lista podmiotów mogących
konkurować o uzyskanie dotacji jest ograniczona (organizacje pozarządowe, organizacje
kościelne i spółdzielnie socjalne), co daje samorządowi pewność, Ŝe w wyniku
rozstrzygnięcia konkursu środki trafią do konkretnej grupy podmiotów realizujących zadania
publiczne.
Wsparcie przyznawane bezpośrednio przez samorząd z punktu widzenia rozwoju lokalnego
jest waŜniejsze niŜ wsparcie rządowe, czy teŜ wsparcie dofinansowane z programów
operacyjnych, poniewaŜ pozwala bardzo precyzyjnie adresować pomoc do podmiotów
69
Procenty nie sumują się do 100, poniewaŜ urzędy gminy mogły wskazać wszystkie sfery poŜytku publicznego,
w których zlecały zadania.
70
Dane przekazane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, dotychczas nie publikowane.
- 46 -
ekonomii społecznej, a takŜe nawiązać z nimi stałą współpracę. Samorząd moŜe równieŜ
stosować ulgi w podatkach lokalnych, które nie są ograniczone limitami. Wsparcie
uzaleŜnione jest od określenia reguł w ramach pomocy publicznej. Najczęściej jednostki
samorządu terytorialnego stosują reguły pomocy de minimis.
W przypadku udostępniania lokali sprzętu, narzędzi lub pojazdów istnieją znaczne
obostrzenia lub niejasności w udzielaniu wsparcia przedsiębiorcom społecznym, wynikające z
ustawy o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej
71
. Zdecydowanie
prostsza jest sytuacja w przypadku wspierania działalności poŜytku publicznego, gdyŜ taka
pomoc jest dopuszczalna i nie jest obwarowana szczególnymi ograniczeniami.
II.2. MoŜliwości wspierania finansowego ekonomii społecznej w województwach
Województwo małopolskie
W ramach badań „Diagnoza Podmiotów Ekonomii Społecznej w Małopolsce” z 2008 r.
analizowany był aspekt związany z ekonomizowaniem się podmiotów ekonomii społecznej.
Niestety mniej niŜ połowa firm społecznych (11) uznała za waŜny motyw swojej działalności
zwiększanie niezaleŜności finansowej organizacji, róŜnicowanie dochodów organizacji.
Wśród nich znaczącą większość (8) stanowiły podmioty załoŜone przez organizacje
pozarządowe. Co więcej, zaledwie 2 firmy wskazały ten motyw jako najwaŜniejszy. MoŜna
zatem stwierdzić, Ŝe cele ekonomiczne są rzadziej niŜ cele społeczne wskazywane jako
główny motyw działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwa.
Sposób zdobywania funduszy na działalność podmiotów ekonomii społecznej zaleŜy głównie
od ich formy prawnej.
Centra integracji społecznej (CIS) i zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) poza
działalnością odpłatną uzyskują fundusze głównie z przysługujących im dotacji.
Spółdzielnie socjalne korzystają z jednorazowej dotacji na podjęcie działalności
gospodarczej. Dotacja jest przyznawana przez starostę z Funduszu Pracy
72
i wynosi
maksimum 3-krotność przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka załoŜyciela
spółdzielni oraz 2-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka
przystępującego do spółdzielni socjalnej po jej załoŜeniu. Poza tym źródłem spółdzielnie
socjalne utrzymują się w zdecydowanej większości jedynie z prowadzenia działalności
gospodarczej, sporadycznie pozyskują granty przeznaczone dla spółdzielni socjalnych.
Podmioty ekonomii społecznej (o róŜnym statusie prawnym) prowadzone przez
organizacje pozarządowe łączą w róŜnym stopniu przychody z moŜliwie wielu źródeł:
grantów, w tym funduszy unijnych, samorządowych, sponsorów prywatnych, działalności
odpłatnej bądź gospodarczej (procentowy udział poszczególnych źródeł w finansowaniu
nie jest znany).
Organizacje pozarządowe, w tym takŜe te, które działają w obszarze integracji społecznej
73
są
uprawnione do ubiegania się o dofinansowanie w ramach Priorytetu VII PO KL – ich udział
wśród ogółu podmiotów aplikujących o środki dotacji wacha się w przedziale 40 – 70% w
zaleŜności od działania (7.2.1, 7.2.2, 7.3). Świadczy to o duŜym zainteresowaniu ze strony
71
Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej (Dz. U. z
2007 r. Nr 59, poz. 404, z 2008 r. Nr 93, poz. 585).
72
Zgodnie z art. 46 ust. 1 pkt. 2 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
73
Brak danych nt. liczby organizacji pozarządowych, które spełniają kryteria podmiotów ekonomii społecznej w
tej kategorii.
- 47 -
tych podmiotów pozyskaniem środków EFS. Ponadto organizacje pozarządowe wykazują się
większą skutecznością w pozyskaniu dotacji na cele związane z integracją społeczną aniŜeli
podmioty sektora prywatnego bądź publicznego. Jednocześnie obserwuje się, Ŝe najczęściej o
ś
rodki z EFS aplikują podmioty działające na terenie Krakowa. Aktywność podmiotów
funkcjonujących na obszarach wiejskich i małomiasteczkowych jest mała. MoŜe to świadczyć
o braku wiedzy tych podmiotów nt moŜliwości finansowania działalności w ramach PO KL
jak równieŜ o braku praktycznych umiejętności aplikowania o środki i realizacji projektów.
Województwo świętokrzyskie
Podmioty ekonomii społecznej zdobywają fundusze na działalność w taki sam sposób, jak w
województwie małopolskim, a więc korzystają głównie z: dotacji z budŜetu jednostki
samorządu terytorialnego, dotacji z funduszu celowego, środków z funduszy unijnych, dotacji
z Funduszu Pracy, dotacji z PFRON.
Udział organizacji pozarządowych ubiegających się o dofinansowanie w ramach Priorytetu
VII Promocja integracji społecznej w województwie świętokrzyskim zawiera się w
przedziale od 42 % do 54 % w zaleŜności od działania/poddziałania (stan na 30 stycznia 2009
r.).
Rys. 2. Liczba składanych wniosków wg powiatów (stan na 1 grudzień 2008 r.)
Województwo mazowieckie
Podmioty ekonomii społecznej działające w sektorze pomocy i integracji społecznej
pozyskują fundusze w sposób róŜnorodny m.in. poprzez:
- zlecenia z jednostek samorządu terytorialnego, rzadziej instytucji centralnych, na
dostarczenie usług społecznych,
- granty pozyskane w konkursach i przetargach, głównie z Europejskiego Funduszu
Społecznego (PO KL ), Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, Mechanizmu Norweskiego i
innych,
- darowizny od darczyńców,
- wsparcie ze strony państwa np. spółdzielnie otrzymują wsparcie na podstawie art. 46
Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
- z regionalnych Funduszy Ekonomii Społecznej (do niedawna było 5 takich funduszy),
- 48 -
- przedsiębiorstwa społeczne pozyskują duŜą część środków ze sprzedaŜy produktów i usług,
kredytów, poręczeń i gwarancji, z inwestycji kapitałowych,
- spółdzielnie i organizacje z składek członkowskich.
Aktualnie duŜym powodzeniem cieszą się granty publiczne, polegające na zlecaniu zadań
organizacjom pozarządowym i innym podmiotom ekonomii społecznej oraz fundusze
europejskie oraz Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO).
Ponadto Centra Integracji Społecznej z terenu Mazowsza otrzymują wsparcie do samorządów
gminnych, powiatowych i Samorządu Województwa jak równieŜ pozyskują dodatkowe
ś
rodki z działalności odpłatnej.
Głównym źródłem dochodów zakładów aktywności zawodowej są środki PFRON
uzupełnione niewielkim wkładem samych organizatorów ZAZ oraz dochodami z działalności
gospodarczej.
Spółdzielnie socjalne jak w większości województw otrzymują jednorazowe dotacje na
podjęcie działalności gospodarczej wynoszącą maksimum trzykrotność przeciętnego
wynagrodzenia na jednego członka załoŜyciela spółdzielni oraz dwukrotność przeciętnego
wynagrodzenia na jednego przystępującego do spółdzielni
II.3. Inne moŜliwości wspierania ekonomii społecznej w województwach
W województwie małopolskim j
ak wynika z badań wsparcie władz samorządu odbywa się na
róŜnym poziomie zaangaŜowania: od wspólnych działań, finansowania działalności, poprzez
pomoc merytoryczną.
Wymienione zostały wielorakie rodzaje współpracy:
wspólne działania, które leŜą w interesie przedsiębiorstwa, jak i samorządu,
wspólne pozyskiwanie funduszy na konkretne działania,
uczestnictwo w działaniach realizowanych przez obie jednostki,
pomoc i wymiana usług,
pomoc/wsparcie w sprawach formalnych i administracyjnych.
Jeśli chodzi o sektor prywatny to głównym wsparciem oferowanym dla podmiotów ekonomii
społecznej (PES) przez firmy jest wsparcie finansowe lub sponsoring rzeczowy, na przykład
podarowanie produktów, które potem wykorzystane są jako forma promocji. Firmy to takŜe
zleceniodawcy. Przedsiębiorstwa spoza Krakowa częściej deklarowały współpracę z firmami
komercyjnymi niŜ podmiotami ekonomii społecznej z Krakowa. NaleŜy teŜ wspomnieć o
Społecznej Radzie Biznesu składającej się z właścicieli kilkunastu firm zrzeszonych w
Małopolskim Związku Pracodawców, którzy zadeklarowali merytoryczną pomoc dla
menedŜerów PES.
Ponadto samorząd moŜe zlecić realizację zadania publicznego poprzez powierzenie zadania
publicznego lub wsparcie realizacji zadania. Powierzenie oznacza sfinansowanie w całości
zadania i dotyczy najczęściej przekazania do realizacji jakieś dziedziny będącej obowiązkiem
samorządu, zaś dofinansowanie oznacza pokrycie części kosztów działania uzupełniającej
obszar funkcjonowania administracji.
- 49 -
Jednym z takich projektów jest projekt realizowany przez Regionalny Ośrodek Polityki
Społecznej w Krakowie pn. „Akademia Rozwoju Ekonomii Społecznej – etap I”
74
. Celem
projektu jest wsparcie rozwoju ekonomii społecznej w regionie, a cele szczegółowe to:
międzysektorowa współpraca na rzecz rozwoju ekonomii społecznej w regionie (cel
realizowany głównie poprzez koordynację Małopolskiego Paktu na Rzecz Ekonomii
Społecznej);
udostępnianie i upowszechnianie wiedzy na temat ekonomii społecznej w regionie (cel
realizowany poprzez działania informacyjne, edukacyjne i promocyjne dot. korzyści i
specyficznych cech podmiotów ekonomii społecznej, skierowane do decydentów,
pracowników słuŜb społecznych i zatrudnienia oraz innych grup w województwie);
profesjonalizacja działania podmiotów ekonomii społecznej (wsparcie istniejących PES, osób
i podmiotów planujących załoŜyć PES oraz partnerstw lokalnych poprzez szyte na miarę
doradztwo i szkolenia, włączenie w sieć współpracy z sektorem prywatnym i publicznym,
promocję usług i produktów).
Drugim projektem jest realizowany w partnerstwie projekt (m.in. przez Wojewódzki Urząd
Pracy) pn. „ABC Gospodarki Społecznej”. Głównym celem projektu jest aktywizacja
zawodowa i społeczna osób mających trudności z wejściem bądź powrotem na rynek pracy, a
takŜe wsparcie rozwoju podmiotów aktywizacji społecznej i zawodowej w Małopolsce. W
ramach projektu zostaną załoŜone dwa Inkubatory Ekonomii Społecznej, udzielające wsparcia
w zakładaniu nowych podmiotów aktywizacji społecznej i zawodowej. Klienci inkubatorów
będą bezpłatnie korzystać z porad ekspertów, oferowanych szkoleń, a takŜe powierzchni
biurowej Inkubatorów. Poprzez opracowanie i publikację modelu Inkubatora Ekonomii
Społecznej, idea ta zostanie upowszechniona na skalę regionu.
W 2009 roku przewiduje się realizację 5 projektów w ramach Działania 6.2 PO KL, w ramach
których istnieje moŜliwość wypłaty dotacji na załoŜenie spółdzielni lub spółdzielni socjalnej
w wysokości 20 tys. zł. Łączna liczba dotacji jakie planuje się udzielić, w tym takŜe na
załoŜenie spółdzielni socjalnych, wynosi 342 tys. zł. Dotacje te będą dostępne dla
mieszkańców wszystkich powiatów Województwa Małopolskiego.
Osoby zagroŜone wykluczeniem społecznym mogą korzystać ze świadczeń integracyjnych z
tytułu uczestniczenia w zajęciach prowadzonych w ramach CIS. W 2008 r. wypłacono ponad
400 świadczeń integracyjnych.
Nieco inny charakter wsparcia realizowany jest w ramach Małopolskiego Paktu na Rzecz
Ekonomii Społecznej, który pomaga członkom w nawiązywaniu współpracy, realizacji
wspólnych projektów oraz szeroko rozumianej działalności promocyjnej, rzeczniczej, itp.
W województwie świętokrzyskim najczęściej wymienianą formą zlecania zadań publicznych
podmiotom ekonomii społecznej jest wspieranie zadań
75
. Świętokrzyski samorząd najczęściej
wspiera przedsięwzięcia podejmowane przez Centrum Integracji Społecznej, Klub Integracji
Społecznej, warsztaty terapii zajęciowej oraz stowarzyszenia i fundacje prowadzące
działalność gospodarczą. Świadczy to o tym, Ŝe podmioty ekonomii społecznej bardzo często
podejmują działania z własnej inicjatywy, lecz często są one toŜsame z zadaniami samorządu
terytorialnego. W małym stopniu (10%) wspieranie realizacji zadań znajduje zastosowanie w
przypadku spółdzielni socjalnych i przedsiębiorstw społecznych.
74
Projekt realizowany w okresie VII. 2008 – VII. 2011.
75
Modele
współpracy
podmiotów
ekonomii
społecznej
z
administracją
publiczną
-
http://www.ngo.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/teksty2008/080319ESteskty2008MaleckaWesolowski.pdf
- 50 -
Najbardziej rozbudowany katalog sposobów zlecania zadań publicznych znajduje
zastosowanie w przypadku Centrum Integracji Społecznej i Klubu Integracji Społecznej.
Dominującą formą współpracy ze stowarzyszeniami i fundacjami prowadzącymi działalność
gospodarczą jest wspieranie, otwarty konkurs ofert oraz dotacja z budŜetu na dofinansowanie
działalności.
Przedstawiciele administracji publicznej uznali, Ŝe współpraca międzysektorowa odbywa się
najczęściej poprzez:
bieŜące informowanie o celach i planach,
wsparcie techniczne i organizacyjne,
dofinansowanie działania podmiotów gospodarki społecznej,
uŜyczanie sprzętu, lokalu, sal urzędu, itp.,
doradztwo/udzielenie pomocy merytorycznej i opinii,
konsultacje i uzgodnienia.
Z kolei do najczęściej wymienianych form wsparcia dla omawianych podmiotów w
województwie świętokrzyskim zaliczano m.in. szkolenia i doradztwo zawodowe, wolontariat,
staŜe, środki z funduszu pracy przewidziane na instrumenty wsparcia rynku pracy.
Dodatkowo dla Centrów Integracji Społecznej, Klubów Integracji Społecznej i spółdzielni
socjalnych wskazywano wsparcie poprzez bezpośrednie dotacje, subwencje, zlecanie prac
interwencyjnych, robót publicznych.
Znając zakres i formy współpracy międzysektorowej zapytano respondentów o liczbę
wspólnych przedsięwzięć podejmowanych w latach 2006-2007 we współpracy z podmiotami
ekonomii społecznej.
Najwięcej wspólnych działań, urzędy podejmowały we współpracy z Centrami Integracji
Społecznej, Klubami Integracji Społecznej, Zakładami Aktywności Zawodowej, Warsztatami
Terapii Zajęciowej oraz stowarzyszeniami i fundacjami, prowadzącymi działalność
gospodarczą. W województwie świętokrzyskim nie wymieniono wspólnych przedsięwzięć,
prowadzonych z przedsiębiorstwami ekonomii społecznej.
Specjalne znaczenie ma teŜ dedykowany przynajmniej do części podmiotów ekonomii
społecznej program Ministra Pracy i Polityki Społecznej pod nazwą „Wspieranie Rozwoju
Spółdzielczości
Socjalnej”,
polegający
na
prowadzeniu
Ośrodków
Wspierania
Spółdzielczości Socjalnej. W województwie świętokrzyskim. OWSS jest prowadzony przez
Caritas Diecezji Kieleckiej
76
.
Według badań realizowanych w województwie świętokrzyskim podmioty ekonomii
społecznej otrzymują pozafinansowe, rzeczowe wsparcie ze strony administracji
77
. Przybiera
ono formę najmu lub dzierŜawy (na preferencyjnych warunkach) sprzętu lub nieruchomości
na prowadzenie działalności gospodarczej lub odpłatnej działalności poŜytku publicznego.
Największe moŜliwości w tym zakresie daje ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (tj. Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603, z późn. zm.), której zapisy
pozwalają udostępniać publiczne nieruchomości firmom społecznym, bez względu na ich
76
http://www.wspolnota.org.pl
77
Wspieranie ekonomii społecznej przez administrację publiczną.
http://www.ngo.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/teksty2007/aktualniejsze2007/080326ESteskty2007GucPO
L.pdf
- 51 -
status formalny zarówno poprzez tryb bezprzetargowy, jak i przetargi kierowane do
określonego typu podmiotów.
Współpraca pozafinansowa z administracją samorządową w województwie świętokrzyskim
obejmuje:
•
udział pracowników samorządu w konferencjach edukacyjnych;
•
aktualizację bazy danych organizacji pozarządowych z terenu województwa – samorząd
województwa;
•
udział przedstawicieli organizacji pozarządowych w zespołach opiniujących oferty
złoŜone przez organizacje pozarządowe;
•
konsultacje i wymianę informacji z organizacjami dotyczące sektorowych dokumentów
strategicznych oraz rozwiązań legislacyjnych;
•
konferencje i spotkania informacyjne, skierowane m.in. do organizacji pozarządowych,
dotyczące moŜliwości aplikowania o środki UE w ramach Regionalnego Programu
Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007 – 2013.
Zdaniem 90% pytanych urzędników w woj. świętokrzyskim regulacje prawne, krajowe, bądź
lokalne umoŜliwiają skuteczne rozwijanie współpracy z podmiotami ekonomii społecznej.
Uszczegóławiając powyŜszą opinię w aktach prawa miejscowego (uchwały, zarządzenia) w
90 % samorządów uwzględnia się zagadnienia ekonomii społecznej.
78
III. Rola podmiotów ekonomii społecznej w kreowaniu polityki
regionalnej
III.1. Organizacje reprezentujące podmioty ekonomii społecznej i działające na rzecz
ekonomii społecznej
Inicjatorem, a zarazem podmiotem odpowiedzialnym za rozwój sektora ekonomii społecznej
w Polsce na poziomie ogólnokrajowym było Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Na II
Europejskiej Konferencji Ekonomii Społecznej w Krakowie, która była organizowana przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i odbyła się w październiku 2004 r. podmioty
ekonomii społecznej rozpoczęły organizowanie się w formułę tzw. stałej konferencji. W
wyniku współpracy podjętej w trakcie tej Konferencji w 2006 r. zaczęła działać Stała
Konferencja Ekonomii Społecznej (SKES), która jest porozumieniem róŜnego typu
organizacji ekonomii społecznej.
Głównym celem SKES jest wspólne działanie na rzecz rozwoju i promocji modelu ekonomii
społecznej w Polsce:
promowanie ekonomii społecznej jako sposobu na rozwój ekonomiczny społeczeństwa
polskiego;
prowadzenie działań integrujących podmioty działające w obszarze ekonomii społecznej;
tworzenie mechanizmów wymiany wiedzy, doświadczeń i dobrych praktyk w obszarze
ekonomii społecznej;
78
Modele współpracy podmiotów ekonomii społecznej z administracją publiczną, M. Małecka-Łyszczak,
Z. Wesołowski – stan prawny na 1 września 2007 r.
- 52 -
podejmowanie działań na rzecz tworzenia porządku prawnego i społecznego
sprzyjającego rozwojowi ekonomii społecznej w Polsce;
podejmowanie inicjatyw o charakterze badawczym związanych z tematyką ekonomii
społecznej w Polsce i na świecie.
W skład SKES wchodzą DNB Nord (dawniej Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych),
Fundacja dla Polski, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Związek Lustracyjny
Spółdzielni Pracy, Instytut Rozwoju SłuŜb Społecznych, Fundacja Rozwoju Społeczeństw
Obywatelskiego, Instytut Spraw Publicznych, The Microfinance Centre (MFC), UNDP oraz
Krajowy Związek Banków Spółdzielczych, Stowarzyszenie na rzecz Forum Inicjatyw
Pozarządowych, Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa, Towarzystwo
Ubezpieczeń Wzajemnych TUW, PA CO BANK, Fundacja BARKA, Towarzystwo
Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych, Instytut Odpowiedzialnego Biznesu, Polsko-
Amerykański Fundusz PoŜyczkowy Inicjatyw Obywatelskich. Sekretariat SKES prowadzi
Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (FISE).
SKES był głównym organizatorem Gdańskiej Konferencji Ekonomii Społecznej – Ekonomia
Solidarności w czerwcu 2008 r. SKES został uznany przez administrację rządową i
współreprezentuje sektor ekonomii społecznej w powołanym przez Premiera Zespole do
spraw rozwiązań systemowych ekonomii społecznej.
Drugim ogólnokrajowym podmiotem reprezentującym podmioty ekonomii społecznej jest
Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych, powstały w 2007 r. Związek jest
strukturą wynikającą z prawa spółdzielczego i znajdujaca się w początkowym stadium
rozwoju. Obecnie zrzesza 19 spółdzielni socjalnych, czyli mniej niŜ 10% obecnie istniejących
w Polsce. Zadaniem związku jest m.in. współdziałanie i pomoc w zakładaniu spółdzielni
socjalnych oraz w realizacji zadań statutowych, prowadzenie szkoleń pracowników i
członków spółdzielni, inicjowanie szkolnictwa spółdzielczego. Jednak działalność Związku
ma dość ograniczony charakter. Związek został uznany przez administrację rządową i
współreprezentuje sektor ekonomii społecznej w powołanym przez Premiera Zespole do
spraw rozwiązań systemowych ekonomii społecznej.
Za reprezentanta ekonomii społecznej uwaŜa się w dość ograniczonym stopniu Radę
Działalności PoŜytku Publicznego
79
, stanowiącą rządowo-samorządowo-pozarządowe
gremium konsultacyjne przy Ministrze Pracy i Polityki Społecznej. Rada była inicjatorem
dyskusji na temat ekonomii społecznej. Członkowie Rady ze strony organizacji
pozarządowych współreprezentują sektor ekonomii społecznej w powołanym przez Premiera
Zespole do spraw rozwiązań systemowych ekonomii społecznej.
W działaniach na rzecz rozwoju ekonomii społecznej w Polsce widoczny był udział
niektórych zagranicznych podmiotów. Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Spółdzielczości i
Przedsiębiorczości Lokalnej WAMA-COOP z województwa warmińsko-mazurskiego
tworzono w 1999 r. na wzór szwedzkich agencji rozwoju spółdzielczości (LKU). WAMA-
COOP uzyskuje od początku swojej działalności pomoc merytoryczną i rzeczową ze strony
szwedzkich spółdzielców w ramach projektu realizowanego wspólnie z KF Project Center,
finansowanego przez Centrum Olofa Palmego. Podobną współpracę polsko-szwedzką
obserwowano w krakowskiej Agencji Rozwoju i Promocji Spółdzielczości.
Początkowo duŜe nadzieje wiązane były z działaniami Banku Inicjatyw Społeczno-
Ekonomicznych (BISE). BISE powstał z inicjatywy Jacka Kuronia byłego Ministra Pracy i
79
Rada spełnia ustawowe zadania wynikające z przepisów o działalności poŜytku publicznego i o wolontariacie,
odnoszące się do wszystkich organizacji obywatelskich.
- 53 -
Polityki Społecznej. W 70% był własnością francuskiego banku Crédit Coopératif i Agencji
Rozwoju Przemysłu (ARP). Od połowy kwietnia 2006 Bank BISE był pełnoprawnym
członkiem Europejskiej Federacji Banków Etycznych i Alternatywnych (FEBEA). BISE i
jedynym polskim przedstawicielem w Federacji. Z inicjatywy francuskich właścicieli BISE
angaŜowało się w rozwój ekonomii społecznej. Bank był jednym z organizatorów
ogólnokrajowych organizacji ekonomii społecznej w Krakowie i Gdańsku. Współuczestniczył
w tworzeniu Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej. Niestety po przejęciu w listopadzie
2007 r, większości udziałów przez DNB Nord działania w obszarze ekonomii społecznej
zostały ograniczone do minimum – o ile nie naleŜy uznać, Ŝe zniknęły z pola zainteresowania
nowych właścicieli banku.
Liczne przykłady współpracy z partnerami zagranicznymi w ramach Inicjatywy
Wspólnotowej EQUAL nie przełoŜyły się na stałą współpracę lub obecność zagranicznych
podmiotów w Polsce. Choć naleŜy przyznać, Ŝe współpraca z podmiotami róŜnych krajów, a
w szczególności z podmiotami z Włoch rozwijała się bardzo interesująco. Niemniej jednak
partner Polski nie był w stanie zainteresować i przyciągnąć instytucji zagranicznych.
Podpisane zostały porozumienia m.in. Fundacji Barka z Consorzio nazionale della
cooperazione sociale CGM, jednak brak danych o dalszej działalności partnerstwa.
Jednym relatywnie trwałym elementem jest obecność DIESIS (European and International
Research and Development Service for the Social Economy and the Co-operatives) instytucji
badawczej będącej związkiem osób prawnych z róŜnych krajów europejskich. DIESIS była i
jest aktywna na róŜnych polach ekonomii społecznej w Polsce, m.in. w ramach IW EQUAL.
W ramach działań ekonomii społecznej pojawiła się równieŜ obecność podmiotów
amerykańskich, jednak ich zainteresowanie dotyczyło raczej aspektu dotyczącego ekonomii
społecznej, jako sektora małych i średnich przedsiębiorstw.
MoŜna zatem wyprowadzić tezę, iŜ obecność organizacji zagranicznych w Polsce jest
relatywnie nieduŜa i ograniczona ściśle do działań projektowych związanych z
finansowaniem zagranicznym.
Odrębną kwestią jest obecność finansowanego przez Bank Światowy - Poakcesyjnego
Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich
80
. Projekt zawiera komponent Programu
Integracji Społecznej o wartości 40 mln. Euro. Środki te trafiły do 500 gmin w całej Polsce.
Wybrano te gminy, które są w najgorszej sytuacji z uwagi na mnogość problemów
społecznych. Wzięto przy tym pod uwagę kilkanaście wskaźników takich jak m. in. niski
dochód na mieszkańca, peryferyjność połoŜenia, liczba klientów pomocy społecznej,
struktura demograficzna, niekorzystna struktura gospodarcza i mała aktywność społeczna. W
trakcie programu, realizowane są usługi społeczne, które wynikają z przygotowanych przez
gminy lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych. Usługi te finansowane
będą ze środków Programu Integracji Społecznej. Celem realizowanych projektów będzie
wspieranie strategicznego podejścia do rozwiązywania problemów lokalnych poprzez
zaspokojenie potrzeb z zakresu pomocy i integracji społecznej określonych w lokalnej
strategii, oraz budowanie kapitału społecznego w objętych programem gminach. Pozwoli to
na generowanie impulsów rozwojowych, które pozwolą w przyszłości na poprawę spójności
społecznej w gminach i ograniczenie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Jednocześnie
PPWOW ma na celu przygotowanie gmin do lepszej absorpcji środków UE przeznaczonych
na działania w sferze integracji społecznej w perspektywie finansowej 2007 – 2013.
80
http://www.ppwow.gov.pl/index.php?option=com_frontpage&Itemid=27
- 54 -
III.2. Organizacje reprezentujące podmioty ekonomii społecznej i działające na rzecz
ekonomii społecznej na poziomie regionalnym
Na poziomie regionalnym, jedynie w województwie małopolskim moŜna mówić o
zorganizowaniu podmiotów reprezentujących lub działających na rzecz ekonomii społecznej .
W województwach świętokrzyskim oraz mazowieckim brak takich struktur bezpośrednio
odnoszących się do ekonomii społecznej, działają natomiast struktury organizacji
pozarządowych działających w sferze socjalnej. Tym samym moŜna uznać, Ŝe istnieje dość
duŜa róŜnica pomiędzy województwem małopolskim a pozostałymi województwami w tym
obszarze aktywności.
W województwie mazowieckim strukturą, która moŜna uznać z a najbardziej zbliŜoną do
ekonomii społecznej jest Federacja Organizacji SłuŜebnych MAZOWIA
81
– członek
ogólnokrajowej struktury Wspólnota Robocza Związków Organizacji Socjalnych WRZOS,
dobrowolne porozumienie 43 organizacji pozarządowych działających w sferze socjalnej
działających na terenie województwa mazowieckiego. Celem federacji jest wspieranie
organizacji członkowskich, reprezentowanie ich interesów w kontaktach z samorządami,
monitorowanie działań władz wobec organizacji, dbanie o przestrzeganie standardów usług
ś
wiadczonych przez organizacje. Strukturą, która organizuje wsparcie dla sektora ekonomii
społecznej jest działające od 1992 r. stowarzyszenie Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw
Społecznych BORIS w Warszawie, organizujące wsparcie dla organizacji pozarządowych w
województwie mazowieckim. BORIS inicjowało powołanie Federacji MAZOWIA,
Mazowieckie Forum Pomocy Społecznej (grupujące samorządowe i pozarządowe podmioty i
organizacje na rzecz pomocy społecznej). BORIS inicjuje równieŜ działania w ramach
projektów Europejskiego Funduszu Społecznego na rzecz wsparcia i rozwoju sektora
ekonomii społecznej w województwie (projekt w organizacji).
W województwie małopolskim strukturą tą jest Małopolski Pakt na Rzecz Ekonomii
Społecznej
82
. Pakt powstał na bazie doświadczeń Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, zaś
inicjatorem był Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej
83
(jednostka organizacyjna
samorządu województwa koordynująca politykę społeczną – jeden z uczestników IW
EQUAL). Pakt, nad którym prace rozpoczęły się w 2007 roku, został uroczyście podpisany 12
marca 2008 r. przez 25 podmiotów (województwo małopolskie, organizacje pozarządowe,
Związek
Lustracyjny
Spółdzielni
Pracy,
krakowskie
uniwersytety,
organizacje
przedsiębiorców i pracodawców oraz samorządy gminne i powiatowe). Celem paktu jest
szeroko rozumiane wsparcie rozwoju sektora ekonomii społecznej w Województwie w
zakresie: podnoszenia kompetencji przedsiębiorstw ekonomii społecznej, konsultowania
zmian prawnych i wojewódzkich dokumentów strategicznych, opracowania mechanizmów
finansowania przedsiębiorstw społecznych (kredyty, poręczenia), udroŜnienia przepływu
informacji o działaniach przedsiębiorstw społecznych, promocja produktów i usług,
nawiązanie współpracy sektora ekonomii społecznej z sektorem publicznym i prywatnym.
Drugą instytucją o charakterze ogólnokrajowym ale usytuowanym w Małopolsce jest
krakowska delegatura Związku Lustracyjnego Spółdzielni Pracy oraz działająca w Krkowie
Agencja Rozwoju i Promocji Spółdzielczości
84
. Przedstawiciele tych instytucji naleŜą
równieŜ do Małopolskiego Paktu na Rzecz Ekonomii społecznej. Związek reprezentuje
przede wszystkim interesy sektora spółdzielczego.
81
http://www.mazowia.ngo.org.pl
82
Informacje m.in. pod adresem: http://www.akademia-equal.pl/?loc=pl,237,
83
http://www.rops.krakow.pl
84
http://www.spoldzielnie.org.pl/
- 55 -
Trzecim forum jest Krakowskie Forum Organizacji Społecznych KraFOS
85
– członek
ogólnokrajowej struktury Wspólnota Robocza Związków Organizacji Socjalnych WRZOS,
demokratyczny i partnerski związek 49 stowarzyszeń i innych osób prawnych działających w
obszarze socjalnym – na zasadzie non– profit. Podstawowym celem działania KraFOS jest
realizacja zasady pomocniczości wobec organizacji pozarządowych poprzez: reprezentacje
interesów organizacji członkowskich i ich klientów, tworzenie płaszczyzny współpracy
pozarządowych
organizacji
socjalnych,
wykonywanie
i
promowanie
współpracy
pozarządowych organizacji socjalnych z organami administracji rządowej i samorządowej,
wspieranie rozwoju organizacji socjalnych w regionie małopolskim, udzielanie
wszechstronnej pomocy organizacjom członkowskim w wypełnianiu ich zadań statutowych,
ś
wiadczenie pomocy charytatywnej potrzebującym bezpośrednio jak i poprzez organizacje
członkowskie oraz dąŜenie do przejmowania usług i placówek socjalnych przy zapewnieniu
refinansowania ze strony słuŜb publicznych. Ponadto na rzecz sektora ekonomii społecznej w
województwie małopolskim działają i starają się wypełniać role reprezentanta sektora
ekonomii społecznej: Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie, Wojewódzki
Urząd Pracy w Krakowie.
W województwie świętokrzyskim strukturą, która moŜna uznać z a najbardziej zbliŜoną do
ekonomii społecznej jest powstałe w 2005 r. Świętokrzyskie Zrzeszenie Organizacji
Socjalnych (SZOS) – członek ogólnokrajowej struktury Wspólnota Robocza Związków
Organizacji Socjalnych WRZOS. Zrzeszenie gromadzi organizacje pozarządowe i inne osoby
prawne w województwie świętokrzyskim, działające na polu szeroko rozumianej pomocy
społecznej. Jest dość niewielkie liczebnie, zaś władze wojewódzkie nie identyfikują go z
ekonomią społeczną. DuŜo silniejszą rolę - bardziej inspirującą niŜ koordynująca na poziomie
regionalnym odgrywa CARITAS.
III.3. ZaangaŜowanie sektora ekonomii społecznej w tworzenie polityk publicznych w
regionach
W województwie małopolskim podmioty z sektora ekonomii społecznej, np.organizacje
pozarządowe, są włączane w proces konsultacji dokumentów strategicznych dla
województwa małopolskiego, m.in. w ramach prac Podkomitetu Monitorującego PO KL
86
,.
Platformą pozwalającą uzyskać informacje nt. aktualnych działań samorządu – np. tworzenia
planów działań dla priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, strategii polityki
społecznej itp. jest teŜ Małopolski Pakt na Rzecz Ekonomii Społecznej. Poprzez sekretariat
Paktu, sygnatariusze są informowani o spotkaniach konsultacyjnych, na które są zapraszani, a
robocze wersje dokumentów strategicznych są im wysyłane celem naniesienia uwag i
propozycji, następnie przekazywane osobom odpowiedzialnym za opracowanie dokumentów.
PES biorą teŜ pośrednio udział we wdraŜaniu polityk poprzez uczestnictwo w projektach,
konkursach organizowanych przez wojewódzkie jednostki organizacyjne, wykonywaniu
usług zlecanych przez samorządy.
W województwie mazowieckim sytuacja jest zróŜnicowana. Z przepisów prawa wynika, Ŝe
organizacje pozarządowe powinny aktywnie partycypować w kreowaniu strategii
85
http://www.krafos.cc.pl/
86
W składzie Podkomitetu Monitorującego PO KL znajdują się reprezentanci organizacji niezwykle aktywnych
na polu ekonomii społecznej w Małopolsce w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL m.in. z Stowarzyszenia
na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej, Warsztatu Terapii Zajęciowej Stowarzyszenia na Rzecz
Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej, Małopolskiego Instytutu Samorządu Terytorialnego i
Administracji,
- 56 -
regionalnych i lokalnych, ale w rzeczywistości nie są dopuszczane do działań o charakterze
decyzyjno-politycznym. Ich udział często ma charakter pozorowany. Proces partycypacji
obywateli w procesach decyzyjnych dopiero się kształtuje, ale będzie to proces długoletni. W
Polsce istnieje kilka, kilkanaście centralnie funkcjonujących ośrodków rzeczniczych dla
sektora pozarządowego i ekonomii społecznej, które mają wpływ na działania polityczne,
ustawodawstwo i mainstraming, ale na szczeblach regionalnych i lokalnych raczej nie ma
takich silnych instytucji rzeczniczych, czy lobbystycznych, za wyjątkiem moŜe kilku
województw.
W województwie świętokrzyskim główne dokumenty strategiczne przedstawiane są do
konsultacji podmiotom ekonomii społecznej np. lokalne strategie rozwiązywania problemów
społecznych powstają w wyniku dyskusji środowisk lokalnych, z uwzględnieniem liderów
lokalnych społeczności (m.in.: instytucje samorządowe, kościelne, szkoły, ośrodki zdrowia,
organizacje pozarządowe) oraz mieszkańców.
III.4. Postrzeganie sektora ekonomii społecznej jako partnera władz publicznych w
realizacji polityk publicznych
W województwie małopolskim nie prowadzono badań wśród decydentów na temat
postrzegania podmiotów ekonomii społecznej. Istnieją natomiast informacje z badania
menedŜerów społecznych PES
87
,nt. opinii dotyczących rozumienia przez decydentów oraz
innych przedstawicieli władz samorządowych istoty przedsiębiorczości społecznej. Na tym
poziomie, według opinii kadry zarządzającej PES, brakuje przychylności i wiedzy na temat
przedsiębiorczości społecznej. W efekcie oferowane przedsiębiorstwom społecznym
wsparcie jest często niedostosowane do ich potrzeb. Bariery te są ściśle związane z brakiem
jasnej wizji przedsiębiorczości społecznej. Z drugiej strony, w badaniach „Diagnoza PES
w Małopolsce” część menedŜerów PES przyznaje, Ŝe dzięki zaangaŜowaniu władz gminy
przedsiębiorstwa dostały moŜliwość korzystania z lokalu za „symboliczną złotówkę”, a ich
rola w rozwiązywaniu lokalnych problemów społecznych jest oceniana bardzo wysoko (np.
poprzez zlecenie zadań gminy, głównie usług opiekuńczych). Podejście decydentów do PES
róŜni się znacząco i w podstawowym wymiarze zaleŜy od ich wiedzy nt. specyficznego,
społeczno-ekonomicznego charakteru PES oraz ich roli w rozwiązywaniu problemów w
społecznościach lokalnych.
W województwie mazowieckim nie ma jeszcze wypracowanej świadomości w sektorze
publicznym (samorządowym) na temat roli, jaką mogą odegrać podmioty ekonomii
społecznej w realizacji polityki społecznej. Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej, jako
jeden z pierwszych Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej w kraju, zorganizowało w
roku 2008 pierwsze szkolenia dla kadry instytucji pomocy społecznej z zakresu ekonomii
społecznej. JednakŜe decydenci polityczni nie traktują tych podmiotów jako kluczowych na
poziomie regionu. Nadal dominuje podejście, Ŝe kluczową rolę w prowadzeniu polityki
pomocy i integracji społecznej powinny odgrywać instytucje publiczne, chociaŜ dostępne są
badania na temat wielosektorowości w dostarczaniu usług społecznych, które pokazują, Ŝe w
zakresie integracji społecznej duŜą cześć usług dostarcza juŜ sektor pozarządowy, prywatny
oraz sektor ekonomii społecznej. Decentralizacja zadań dotyczacych dostarczania usług
społecznych postępuje i tradycyjny podział na sektory zanika.
87
Krupnik, Lulewicz, Szczucka, Worek, „Bariery rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Małopolsce.
Podsumowanie wyników badań” , MARR SA, 2008.
- 57 -
W województwie świętokrzyskim na podstawie opracowania Modele współpracy podmiotów
ekonomii społecznej z administracją publiczną
88
(przedmiotem badania były województwa:
małopolskie i świętokrzyskie) przebadano m.in. przedstawicieli samorządów. UwaŜają oni, iŜ
są dobrze zorientowani w obszarze organizacji pozarządowych działających na terenie swojej
jednostki terytorialnej. Niemniej podkreślano wyraźny brak parterów do działania w obszarze
pomocy społecznej. Dla 50 % samorządowców organizacje pozarządowe są mało aktywne,
bierne i odznaczają się niskim poziomem profesjonalności. Wg 30 % respondentów
dominującą przyczyną współpracy z samorządem jest moŜliwość otrzymania środków
finansowych na działanie. Bardzo często w opinii władz lokalnych organizacje pozarządowe
sprowadzone są do roli petentów. Wynika to m.in. z olbrzymich dysproporcji między
samorządem i organizacjami, nieumiejętności pozyskiwania środków z poza budŜetu, brakiem
współpracy między organizacjami. Ze strony samorządu terytorialnego widoczne są
następujące przeszkody: brak urzędników samorządowych zajmujących się współpracą z
organizacjami, brak kontroli społecznej nad wydatkowaniem pieniędzy, obawa
przedstawicieli administracji lokalnej (zwłaszcza w małych miejscowościach) przed
organizacjami jako potencjalną konkurencją zabierającą miejsca pracy. Ponadto samorząd nie
jest przygotowany na nowe formy współpracy, raczej broni się przed innowacjami. Nie
brakuje jednak wypowiedzi ze strony przedstawicieli obu stron podkreślających ciągle
poprawiającą się jakość współpracy międzysektorowej.
IV. Podmioty ekonomii społecznej w województwach i ich
otoczenie
VI.1. Główni aktorzy ekonomii społecznej w województwach
Pojmując ekonomię społeczną w szerszym kontekście, czyli obejmujący sektor spółdzielczy i
pozarządowy, to zgodnie z Krajowym Rejestr Urzędowym podmiotów gospodarki narodowej,
zwanym rejestrem REGON, sytuacja w omawianych województwach przedstawia się na
koniec I półrocza 2008 r. następująco:
Tab. 11. Stan niektórych podmiotów ekonomii społecznej w województwach w 2008 r.
spółdzielnie
fundacje
stowarzyszenia
i
organizacje
społeczne
Łącznie podmioty
ekonomii
społecznej
Małopolska
1.169
870
7.076 9.115
Mazowieckie
3.259
3.903
11.476 18.638
Ś
więtokrzyskie
532
161
2.746 3.439
Ź
ródło: Główny Urząd Statystyczny, Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w I półroczu
2008 r. oraz obliczenia własne
Analiza w rozbiciu na podregiony (NUTS3) wskazuje na duŜą koncentrację podmiotów
ekonomii społecznej centrów stolicach
miast wojewódzkich. W województwie
mazowieckiem (54,6% wszystkich podmiotów występuje w Warszawie) oraz w nieco
mniejszym stopniu w województwie małopolskim (33,4% podmiotów występuje w
Krakowie). Trudno natomiast oszacować sytuację w województwie świętokrzyskim z uwagi
na podział województwa tylko na dwa podregiony.
88
Modele współpracy podmiotów ekonomii społecznej z administracją publiczną, M. Małecka-Łyszczak,
Z. Wesołowski – stan prawny na 1 września 2007 r.
- 58 -
Tab. 12. Udział podmiotów ekonomii społecznej, działających w Krakowie i Warszawie w stosunku do
wszystkich PES, funkcjonujących na terenie obu województw (2008 r.)
spółdzielnie
fundacje
stowarzyszenia i
organizacje społeczne
liczba
% do ogółu
województwa
liczba
% do ogółu
województwa
liczba
% do ogółu
województwa
Miasto Kraków
411
35,1%
620
71,3%
2.020
28,5%
Miasto Warszawa
1.596
48,9%
3.300
84,5%
5.281
46,0%
Ź
ródło: Główny Urząd Statystyczny, Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w I półroczu
2008 r. oraz obliczenia własne.
W województwie małopolskim do podmiotów ekonomii społecznej w badaniu „Diagnoza
przedsiębiorstw ekonomii społecznej w Małopolsce” (2008) zaliczono: spółdzielnie socjalne,
organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą (równieŜ w formie spółki z
ograniczoną odpowiedzialnoscią) lub odpłatną, działające w celu zawodowej reintegracji osób
zagroŜonych wykluczeniem społecznym, a takŜe zakłady aktywności zawodowej oraz centra
integracji społecznej.
W trakcie przygotowania do badań została opracowana wstępna baza PES określonych jak
wyŜej. Składała się ona z 54 podmiotów. Ostatecznie, badania zrealizowano wśród 28
podmiotów. W ramach badania przeprowadzono wywiady z 15 podmiotami prowadzącymi
działalność gospodarczą/odpłatną działalność poŜytku publicznego, 8 spółdzielniami
socjalnym, 3 zakładami aktywności zawodowej, 2 centrami integracji społecznej oraz
2 organizacjami pozarządowymi, które załoŜyły przedsiębiorstwo społeczne w formie spółki z
o.o. Zdecydowana większość przedsiębiorstw ekonomii społecznej mieści się w Krakowie
(18), natomiast 10 ulokowanych było w innych częściach Województwa Małopolskiego.
Dwie spośród badanych instytucji powstały przed 2000 rokiem, 11 między 2000, a 2005
rokiem, 7 w roku 2006 oraz 8 w 2007 r. lub później. PowyŜsze podmioty nie naleŜą do
sformalizowanej sieci organizacji lub Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej nie posiada na
ten temat aktualnych informacji. Część wspomnianych podmiotów naleŜy do wpomnianego
wczesniej Małopolskiego Paktu na Rzecz Ekonomii Społecznej.
W ramach projektu Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej, pn. „Akademia Rozwoju
Ekonomii Społecznej - Etap I”, prowadzony jest wortal na temat ekonomii społecznej
89
, na
którym zamieszczane będą regularnie informacje na temat instytucji wspierających rozwój
sektora ekonomii spolecznej, działań podejmowanych przez Małopolski Pakt na Rzecz
Ekonomii Społecznej oraz inne informacje w sposób istotny związane z tematyką ekonomii
społecznej.
WaŜnym impulsem dla rozwoju podmiotów ekonomii społecznej w Małopolsce była
realizacja w latach 2004-2008 aŜ pięciu projektów w ramach Inicjatywy Wspólnotowej
EQUAL w temacie D: Wzmocnienie krajowej gospodarki społecznej (trzeciego sektora), a w
szczególności usług na rzecz społeczności lokalnych oraz poprawa jakości miejsc pracy. W
ramach tego programu testowano nowe formuły funkcjonowania ekonomii społecznej w
Polsce. Bardzo dobre efekty osiągnięto w zakresie obszaru działań ekonomii społecznej jako
formuły aktywizacji osób niepełnosprawnych – zwłaszcza osób chorych psychicznie.
Rozwiązania te
89
http://www.wortales.rops.krakow.pl/
- 59 -
Były to następujące projekty:
„Akademia Przedsiębiorczości. Rozwój alternatywnych form zatrudnienia” lider-
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie;
Partnerstwo Inicjatyw Nowohuckich, Ośrodek Kultury im. Cypriana Kamila Norwida
MOśEMY WIĘCEJ – Partnerstwo na rzecz spółdzielni socjalnych, Fundacja Rozwoju
Demokracji Lokalnych - Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i
Administracji;
Gospodarka Społeczna na Bursztynowym Szlaku, Fundacja Partnerstwo dla
Środowiska;
Krakowska Inicjatywa na Rzecz Gospodarki Społecznej – COGITO Dom Maklerski
Penetrator SA.
Inne instytucje realizujące projekty związane z rozwijaniem gospodarki społecznej w regionie
województwa małopolskiego to m.in.:
Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w
Krakowie, przy której powstało Regionalne Centrum Ekonomii Społecznej
90
, realizowała
projekt „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej” w ramach którego
odbyły się 3 edycje studiów podyplomowych z zakresu ekonomii społecznej;
Wojewódzki Urząd Pracy (partner projektu „Akademia przedsiębiorczości. Rozwój
alternatywnych form zatrudnienia”, lider projektu „ABC- Aktywizacja, Biznes
Coaching”);
Uniwersytet Jagielloński (partner projektu „Akademia przedsiębiorczości. Rozwój
alternatywnych form zatrudnienia”, a takŜe inne liczne badania na temat ekonomii
społecznej).
W województwie mazowieckim funkcjonują dwa centra integracji społecznej, 19 spółdzielni
socjalnych. Nie ulega wątpliwości, Ŝe jeśli chodzi o potencjał ekonomii społecznej
województwo mazowieckie jest najsłabiej rozpoznane, z uwagi na brak wyraźnych lokalnych
liderów, mogących zorganizować w pełni środowisko ekonomii społecznej. Jednocześnie
mamy do czynienia z duŜą dynamiką róŜnych inicjatyw na terenie Warszawy, które jednak z
natury rzeczy koncentrują się na działaniach o charakterze ogólnokrajowym.
W województwie świętokrzyskim do głównych aktorów integracyjnej ekonomii społecznej
naleŜą cztery Centra Integracji Społecznej (Kielce, Staszów, Ostrowiec Świętokrzyski,
SkarŜysko Kamienna), dwa Zakłady Aktywności Zawodowej (Styków wraz z filią w
Kawłkowie oraz w Końskich). W województwie świętokrzyskim istnieją juŜ 4 spółdzielnie
socjalne (3 z Kielc i 1 z Ostrowca Świętokrzyskiego - wpis do KRS 11.12.2008r. i
17.12.2008r.). Nie ulega wątpliwości, Ŝe kluczowym aktorem w województwie jest Caritas
Diecezji Kieleckiej prowadzący centrum integracji społecznej, kluby integracji społecznej
oraz pełniący w 2008 r. rolę Regionalnego Ośrodka Wsparcia Spółdzielczości Socjalnej,
finansowanego ze środków rządowych.
90
http://www.ekonomiaspoleczna.msap.pl/
- 60 -
IV.2. Główne podmioty ekonomii społecznej w województwach
W województwie małopolskim kluczowym podmiotem ekonomii społecznej jest działająca
przy Związku Lustracyjnym Spółdzielni Pracy Agencja Rozwoju Spółdzielczości w
Krakowie (jako instytucja organizacji spółdzielczej) powstała na podstawie projektu
finansowanego przez szwedzką organizację KF Project Centre. Agencja prowadzi działalność
doradczą, szkoleniową i edukacyjną. Jednym z ciekawszych projektów był autorski projekt
„Spółdzielnie uczniowskie i Spółdzielnie Pracy w procesie walki z bezrobociem wśród
absolwentów”. Projekt skierowany był do szkół ponad podstawowych o profilu zawodowym,
których uczniowie kształcą się w konkretnych zawodach, a więc są przygotowani do
dostarczania określonych produktów i usług. Celem projektu było wprowadzenie dodatkowej
formy nauki w szkołach przez zachęcenie uczniów do działania w spółdzielni uczniowskiej,
dzięki czemu mogą oni nabywać bardzo cenne doświadczenie, które zaprocentuje po
skończeniu przez nich edukacji szkolnej. W projekcie uczestniczyło 14 szkół.
Ponadto Agencja Rozwoju Spółdzielczości w Krakowie prowadzi Regionalny Ośrodek
Wsparcia Spółdzielczości Socjalnej (OWSS), finansowany ze środków Ministerstwa Pracy i
Polityki Społecznej, udzielający dotacji i wsparcia doradczego spółdzielniom socjalnym.
Prowadzi teŜ szeroką działalność doradczą i szkoleniową. Przewidywana jest równieŜ na
partnera ogólnokrajowego projektu Europejskiego Funduszu Społecznego na rzecz wsparcia
ekonomii społecznej.
W województwie mazowieckiem kluczowym podmiotem ekonomii społecznej jest
Stowarzyszenie Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw Społecznych
91
. Organizacja powstała w
celu integracji i wsparcia ruchu obywatelskiego, stała się jednym z inicjatorów tworzenia
nowoczesnej metody aktywizacji środowisk lokalnych. M.in. wspiera poszczególne
społeczności w zbudowaniu takiego systemu poprzez min. wdraŜanie pracy środowiskowej
metodą Centrum Aktywności Lokalnej (we współpracy ze Stowarzyszeniem Centrum
Wspierania Aktywności Lokalnej CAL), uruchamianie lokalnych klubów wolontariusza (we
współpracy ze Stowarzyszeniem Centrum Wolontariatu w Warszawie). Ponadto organizacja
jest liderem profesjonalizacji działań sektora obywatelskiego – poprawienie efektywności
zarządzania organizacją pozarządową. BORIS promuje stabilny wzrost organizacji, poprzez
angaŜowanie wszelkich jej członków w wypracowanie usług takiej jakości, jakiej Ŝyczą sobie
odbiorcy. Organizacja udziela równieŜ wsparcia w konsultowaniu i tworzeniu Programów
Współpracy sektora publicznego i sektora obywatelskiego na terenie województwa
mazowieckiego. Jedną z ostatnich inicjatyw jest budowa systemu wsparcia doradczo –
szkoleniowego dla podmiotów ekonomii społecznej województwa mazowieckiego w ramach
projektu Europejskiego Funduszu Społecznego.
Ponadto do głównych aktorów ekonomi społecznej naleŜą cztery zakłady aktywności
zawodowej:
1) ZAZ „Pracownia Rzeczy RóŜnych” w Wilczej Górze (pow. piaseczyński) - powołany na
bazie pieszego w Polsce przedsiębiorstwa społecznego powstałego ze środków EQUAL.
Zakład jest skierowany do osób z autyzmem prowadzony przez Fundacja na Rzecz
Umacniania Więzi Rodzinnych i Społecznych „SYNAPSIS”
2) Zakład „Apteka Galeria Sztuki” w Warszawie – zakład prowadzony przez stowarzyszenie
„Otwarte Drzwi” świadczy usługi w promocji twórczości osób niepełnosprawnych.
91
Stowarzyszenie ma charakter ogólnokrajowy, lecz koncentruje swoją działalność głównie na terenie
Warszawy i województwa mazowieckiego
- 61 -
3) ZAZ produkcyjno-usługowy w Siedlcach – prowadzony przez Caritas Diecezji Siedleckiej.
Zakład prowadzi działalność z zakresu gastronomii, świadczenia usług szkoleniowych oraz
rehabilitacji leczniczej.
4) Rolniczy Zakład Aktywności Zawodowej w Stanisławowie (pow. płocki) – prowadzony
przez Fundację „Praca dla Niewidomych” –skierowany głownie do osób z uszkodzonym
narządem wzroku.
dwa centra integracji zawodowej:
1) w Siedlcach – prowadzony przez Caritas Diecezji Siedleckiej,
2) w Legionowie prowadzony przez Caritas Diecezji Warszawsko-Praskiej
Na terenie Województwa Mazowieckiego Działa równieŜ 19 spółdzielni socjalnych – w
Warszawie, Jońcu (pow. Płoński), Zwoleniu, Ostrowi Mazowieckiej, Radomiu, Wyszkowie,
Szydłowcu, Pionkach, Zielonce, Halinowie (pow. Pruszkowski)
Nie ulega wątpliwości, Ŝe kluczowym aktorem w województwie świętokrzyskim jest
Caritas Diecezji Kieleckiej, prowadzący centrum integracji społecznej, kluby integracji
społecznej oraz pełniący w 2008 r. rolę regionalnego ośrodka wsparcia spółdzielczości
socjalnej finansowanego ze środków rządowych. W strukturze Caritas funkcjonują 4
Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej, w których działa 20 poradni lekarskich (POZ,
specjalistka i stomatologia) oraz 7 gabinetów pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej i 5
gabinetów rehabilitacji (z wykonywaniem znacznej liczby usług w środowisku domowym).
Istotną rolę odgrywa Centrum Integracji Społecznej w Kielcach utworzone w końcu 2004
roku. W ubiegłym roku z placówki skorzystało 149 osób z tego 19 uzyskało zatrudnienie, a 35
osób zaprzestało realizacji programu. Pozostałe osoby dalej kontynuują program reintegracji
społecznej i zawodowej. Dodatkowo wokół CIS w kilku miastach Diecezji funkcjonuje 7
Klubów Integracji Społecznej, które powstały na bazie wcześniejszych działań Biur
Aktywizacji Bezrobotnych. Łącznie w programie BAB i KIS uczestniczyło 540 osób, którym
udzielono łącznie ok. 1000 porad w ciągu roku. Ponadto kolejne 3 460 osób skorzystało z
pomocy jednorazowej lub doraźnej, np: w celu sprawdzenia ofert pracy i uzyskania
indywidualnej porady. Około 30 % tych osób w ciągu roku podejmuje pracę lub staŜ. Caritas
Diecezji Kieleckiej uczestniczył równieŜ w dwóch partnerstwach Inicjatywy Wspólnotowej
EQUAL. Osobnym działaniem jest prowadzenie Środowiskowych Domów Samopomocy dla
osób niesprawnych intelektualnie. Placówki te w liczbie 5 w skali roku udzieliły pomocy dla
ponad 180 beneficjentów, Łącznie Caritas Kielecka zatrudnia ponad 700 pracowników
etatowych i na prace zlecone, ale wysiłek ten jest wsparty pomocą około 2 200 wolontariuszy.
W ciągu roku 2007 ponad 35.000 osób skorzystało z najróŜniejszych form pomocy Caritas
Kieleckiej.
IV.3. Środowisko funkcjonowania ekonomii społecznej – relacje z innymi sektorami
Według cytowanych juŜ badań z województwa małopolskiego, problem oceny wpływu
ś
rodowiska na rozwój podmiotów ekonomii społecznej moŜna ocenić na podstawie liczby
wspólnych działań ekonomii społecznej z przedstawicielami innych podmiotów oraz na
podstawie oceny tej współpracy.
Małopolskie podmioty ekonomii społecznej aktywnie współpracują z innymi podmiotami,
w tym z instytucjami publicznymi. Największe zadowolenie moŜna zauwaŜyć w przypadku
oceny współpracy z innymi podmiotami ekonomii społecznej. Najmniejsze zadowolenie
moŜna dostrzec w przypadku współpracy z innymi instytucjami publicznymi i lokalnymi
przedsiębiorcami. Najbardziej zadowolone ze współpracy z róŜnymi podmiotami są
- 62 -
organizacje z trzeciego sektora, nieco mniej spółdzielnie socjalne, a najmniej Zakłady
Aktywności Zawodowej i Centra Integracji Społecznej.
Najrzadziej z otoczeniem współpracują spółdzielnie socjalne, a najczęściej przedstawiciele
trzeciego sektora. Przedsiębiorstwa społeczne mające swoją siedzibę poza Krakowem
generalnie wyŜej oceniały współpracę z samorządem i instytucjami publicznymi. WyŜej
swoją współpracę z otoczeniem oceniają takŜe podmioty dłuŜej funkcjonujące.
Przedstawiciele podmiotów ekonomii społecznej mieli róŜne doświadczenia we współpracy z
władzami samorządowymi. Niektórzy z nich wypowiadali się bardzo pochlebnie o tej
współpracy podkreślając takŜe rolę instytucji w powstaniu podmiotu. Inni natomiast narzekali
na brak współpracy. Podstawy dobrej współpracy, jak wynika z badań, zaleŜą od znalezienia
w instytucji osoby, która będzie przychylnie odnosiła się do podmiotu i będzie miała na tyle
władzy, by móc wesprzeć jego działania. Wskazuje to na brak procedur wsparcia
powstających i istniejących przedsiębiorstw. Nieco odmienną barierą zdaniem badanych było
nieadekwatne ustawodawstwo
92
. Na bariery prawne najczęściej narzekały Centra Integracji
Społecznej i Zakłady Aktywności Zawodowej.
Rys. 3. Liczba podmiotów ekonomii społecznej współpracujących z danymi kategoriami podmiotów
(N=27).
Przedstawiony na Rysunku 4. poziom satysfakcji ze współpracy podmiotów ekonomi
społecznej z innymi instytucjami był mierzony na skali pięciopunktowej.
NajwaŜniejsza dla respondentów była współpraca z instytucjami samorządowymi.
Nieco mniej waŜna, ale nadal istotna, była współpraca z pozostałymi podmiotami z otoczenia
PES. Wśród ocen zadowolenia dominują oceny umiarkowanie pozytywne. NajwyŜsze
zadowolenia moŜna zauwaŜyć w przypadku oceny współpracy z innymi PES. Warto jednak
zauwaŜyć, Ŝe otrzymało ono ocenę 4 a 5-stopniowej skali. Nie jest to więc ocena najwyŜsza.
92
Warto podkreślić zgodność tych barier z wynikami innych badań dotyczących przedsiębiorstw społecznych w
Małopolsce. Por. Krupnik, Lulewicz, Szczucka, Worek (2008).
- 63 -
Najmniejsze zadowolenie moŜna dostrzec w przypadku współpracy z innymi instytucjami
publicznymi i lokalnymi przedsiębiorcami. Do interesujących wniosków prowadzi takŜe
zestawienie średnich ocen waŜności (oś pozioma) i zadowolenia ze współpracy (oś pionowa)
oraz średniej liczby kategorii, z którymi współpracują obok nazwy formy prawnej (wielkość)
- wykres poniŜej. Jak widać, o ile podmioty róŜniące się formą prawną oceniają waŜność
współpracy podobnie, to róŜnicuje ich zadowolenie z tej współpracy oraz fakt współpracy.
Najbardziej zadowolone ze współpracy z róŜnymi podmiotami są organizacje z trzeciego
sektora, nieco mniej spółdzielnie socjalne, a najmniej ZAZ-y i CIS-y. Najrzadziej z
otoczeniem współpracują spółdzielnie socjalne a najczęściej przedstawiciele trzeciego
sektora.
Rys. 4. WaŜność i zadowolenie ze współpracy z róŜnymi podmiotami (N=27).
Według przedstawicieli województwa mazowieckiego, środowisko, w którym funkcjonują
podmioty
ekonomii
społecznej
moŜna
podzielić
na
obszary
wielkomiejskie
i
małomiasteczkowe oraz wiejskie. Wydaje się, Ŝe w Warszawie czy innych duŜych miastach
istnieją gremia (publiczne, pozarządowe, rzecznicze), które doskonale rozumieją i wspierają
ekonomię społeczną, chociaŜ nie jest to świadomość powszechna. Niestety im mniejsze
miasto czy wieś, tym trudniej znaleźć zrozumienie (w instytucjach publicznych, środowisku
lokalnym) dla działań podmiotów ekonomii społecznej. W województwie mazowieckim są
gminy, w których nie ma zarejestrowanej ani jednej organizacji pozarządowej. Niewiele jest
teŜ podmiotów nowej ekonomii społecznej, czyli spółdzielni, Zakładów Aktywności
Zawodowej, Centrów Integracji Społecznej czy Klubów Integracji Społecznej. Sektor nowej
ekonomii społecznej dopiero się tworzy. Słabą stroną moŜe być tu niska świadomość
społeczeństwa, w duŜej części dotyczy to takŜe decydentów, na temat roli i znaczenia
ekonomii społecznej w alternatywnym sposobie rozwiązywania kwestii społecznych i
- 64 -
rynkowym podejściu do działań aktywizujących i integrujących. Ekonomizacja tradycyjnej
polityki społecznej i obywatelskiego zaangaŜowania oraz uspołecznianie gospodarki, mimo
sporych tradycji w Polsce, dopiero się rozpoczyna, a dokładnie właściwie rozpoczyna się
rozwój idei ekonomii społecznej. Głównymi zainteresowanymi tym trendem jest sektor
spółdzielczy, pozarządowy, rzadziej publiczny
W województwie świętokrzyskim, główny aktor ekonomii społecznej – organizator Centrum
Integracji Społecznej, Klubów Integracji Społecznej oraz pełniący rolę Ośrodka Wspierania
Spółdzielczości Socjalnej, stwierdził, iŜ „Na podstawie doświadczeń Caritas moŜna
stwierdzić, Ŝe środowisko w którym działają podmioty ekonomii społecznej nie sprzyja ich
skutecznemu funkcjonowaniu. Małe zainteresowanie podmiotów, które z mocy ustawy
mogłyby tworzyć spółdzielnie socjalne nie wpływa korzystnie na ich tworzenie. RównieŜ
samorządy postrzegają podmioty ekonomii społecznej jako działalność biznesową.”
Stosunek sektora prywatnego do podmiotów ekonomii społecznej jest bardzo zróŜnicowany w
zaleŜności od poziomu oraz zaleŜy teŜ od konkretnego obszaru działania sektorów. Na
poziomie ogólnokrajowym z jednej strony przedstawiciele sektora prywatnego w ramach
politycznej poprawności deklarują werbalne poparcie dla ekonomii społecznej, jednak przy
rozwiązaniach szczegółowych panuje dość duŜa nieufność wynikająca z poczucia zagroŜenia
podnoszonego przez niektórych polityków. W trakcie uchwalania ustawy o spółdzielniach
socjalnych głoszone były tezy o tym, iŜ wszyscy nieuczciwi przedsiębiorcy będą
przekształcać się w spółdzielnie socjalne celem otrzymania domniemanych przywilejów.
Spowodowało to opóźnienie uchwalenia ustawy o blisko rok.
Inaczej natomiast układa się współpraca w środowisku lokalnym, gdzie dochodzi do
konkretnej współpracy w partnerstwach lokalnych. Tu widoczna jest chęć kooperacji,
współdziałania i wzajemnej pomocy. Jedyny zanotowany konflikt odnotowano w obszarze
usług opiekuńczych. Sektor prywatny rywalizuje z sektorem społecznym o udział w rynku.
Sytuacja ta jednak spowodowana jest wadliwymi rozwiązaniami zezwalającym na dumping
socjalny i brak jakichkolwiek standardów jakości.
IV.4. Powiązania podmiotów ekonomii społecznej w województwach z innymi sektorami
Analizując kwestię powiązań sektora ekonomii społecznej z innymi sektorami, na podstawie
badań przeprowadzonych województwie małopolskim naleŜy zwrócić uwagę na następujące
elementy:
•
W relacji z sektorem rządowym - naleŜy wymienić przede wszystkim kwestię
ustawodawstwa dotyczącego bezpośrednio lub pośrednio podmiotów ekonomii
społecznej. W opinii badanych menedŜerów, na poziomie krajowym nie ma jasnej wizji
tego, czym przedsiębiorstwa społeczne są i jaką rolę mają pełnić w ramach polityki
społecznej. WaŜnym aspektem tej niejasności jest skomplikowanie i niestabilność
prawa
93
.
•
W realcji z sektorem samorządowym – naleŜy podkreślić wpływ władz samorządowych
na podmioty ekonomii społecznej na poziomie:
a) tworzenia warunków wsparcia dla powstawania i rozwoju podmiotów ekonomii
społecznej (poprzez m.in. udzielanie poręczeń, wynajem lokalu za „symboliczną
złotówkę”, systemy podnoszenia kwalifikacji, itp.),
93
Krupnik, Lulewicz, Szczucka, Worek, „Bariery rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Małopolsce.
Podsumowanie wyników badań” , MARR SA, 2008.
- 65 -
b) włączania podmiotów ekonomii społecznej w tworzenie polityki regionalnej i lokalnej
– udział w konsultacji i tworzeniu dokumentów strategicznych,
c) zlecania zadań publicznych podmiotom ekonomii społecznej, nabywania
usług/produktów (np. kartek okolicznościowych, usług cateringowych) będących w
ofercie ekonomii społecznej.
W relacjach między władzami samorządowymi, a sektorem ekonomii społecznej
niebagatelne znaczenie ma podejście władz do podmiotów ekonomii społecznej, które
powinno opierać się na partnerstwie i dostrzeganiu ich kluczowej roli w rozwiązywaniu
problemów społeczno-gospodarczych.
•
W relacji z sektorem prywatnym – naleŜy zwrócić uwagę na:
a) powiązania biznesowe – podmiot ekonomii społecznej jako klient firm i firmy jako
klienci ekonomii społecznej,
b) sponsoring oraz inne działania z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu
c) wspólne realizowanie projektów społeczno-gospodarczych,
d) korzystanie przez firmy prywatne z pracowników wyszkolonych w podmiotach
ekonomii społecznej (w przypadku podmiotów mających na celu wyszkolenie
beneficjenta i „wypuszczenie” go na wolny rynek).
Na kaŜdym z wymienionych poziomów widać współpracę sektora ekonomii społecznej z
sektorem biznesu, jednak na bardzo małą skalę (w Małopolsce). Skala ta róŜni się równieŜ w
zaleŜności od wielkości, doświadczenia i renomy podmiotu ekonomii społeczne, gdyŜ sektor
prywatny ceni sobie przede wszystkim profesjonalizm zarówno w zakresie usług, jak i innych
wymiarów współpracy z sektorem ekonomii społecznej.
W województwach mazowieckim i świętokrzyskim wyraŜane są podobne opinie choć nie są
poparte badaniami. Ponadto w województwie mazowieckim zwrócono uwagę, Ŝe powiązania
te moŜna byłoby określić jako etap uczenia się partnerstw międzysektorowych, które są
trudne, gdyŜ przez wiele lat narosło wiele stereotypów w stosunkach międzysektorowych.
JednakŜe ostatnio widać dynamikę zmian nastawienia aktorów w ramach poszczególnych
sektorów, co jest spowodowane m.in. chęcią realizacji wspólnych projektów europejskich,
gdzie partnerstwo jest raczej promowane przez instytucje wdraŜające programy operacyjne.
Zgodnie z wynikami badania pn. "Ewaluacja działań podejmowanych na rzecz wsparcia
systemu instytucjonalnego rynku pracy oraz pomocy społecznej w ramach EFS" z czerwca
2008 r.
94
na podstawie analizy dokumentacji projektów realizowanych w ramach Działań 1.1
oraz 1.5 Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich wśród ogółu
badanych projektów, w partnerstwie zrealizowanych zostało nieco ponad 16%. Warto
zauwaŜyć, Ŝe ponad 25% projektów o zasięgu ponadregionalnym powstało w wyniku
współdziałania, podczas gdy w przypadku poziomu lokalnego było to tylko 12%. Ta
statystyka dla projektów o zasięgu regionalnym i centralnym nie odbiegała znacząco od
ś
redniej dla ogółu (16%). Oznacza to, Ŝe to głównie projekty o zasięgu ponadregionalnym
skłaniają do współpracy między instytucjami.
95
Wydaje się to wynikać ze specyfiki działania
na poziomie ponadregionalnym oraz tego, Ŝe projekty o tym zasięgu były średnio większe od
projektów o zasięgu regionalnym i lokalnym. Zastanawiające jest natomiast, Ŝe partnerstwo
występuje rzadziej w projektach o zasięgu centralnym.
94
Badanie przeprowadzone przez Instytut Badań Strukturalnych.
95
Do zasięgu ponadregionalnego zaliczane były projekty obejmujące więcej niŜ jedno województwo i
niezaklasyfikowane jako centralne.
- 66 -
Rys. 5. Liczba projektów realizowanych w partnerstwie i częstość względna występowania projektów
partnerskich według województw.
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
0
2
4
6
8
10
Częstość (prawa oś)
Liczba (lewa oś)
Ź
ródło: Opracowanie własne IBS na podstawie analizy dokumentacji projektów.
Uwagi: Przez względną częstość jest rozumiana liczba projektów zrealizowanych w partnerstwie w danym województwie
podzielona przez ogólną liczbę projektów realizowanych w tym województwie.
Wyniki analizy dokumentacji wykazują równieŜ na zróŜnicowanie regionalne współdziałania.
Projekty realizowane w partnerstwie były najmniej popularne w województwie łódzkim i
ś
więtokrzyskim – tylko po 1 przedsięwzięciu w kaŜdym z nich było efektem współdziałania
więcej niŜ jednej instytucji. W badanych projektach najczęściej partnerami zostawały
organizacje pozarządowe, które zdaniem respondentów odgrywały dominującą rolę
organizacji pozarządowych w budowaniu współpracy.
96
IV.5. Dobre praktyki ekonomii społecznej – wybrane przypadki
Podmioty ekonomii społecznej działające moŜna podzielić na podmioty rozwiązujące
problemy społeczne - głównie poprzez zapewnienie pracy osobom wykluczonym społecznie
oraz instytucje pobudzające rozwój lokalny. Nie ulega wątpliwości, Ŝe w Polsce moŜna
przede wszystkim wskazać na pozytywne osiągnięcia przedsiębiorczości społecznej
działającej na rzecz osób wykluczonych, a w szczególności osób niepełnosprawnych.
Podmioty ekonomii społecznej są skutecznym ogniwem rehabilitacji zawodowej osób
zagroŜonych wykluczeniem społecznym – miejscem, gdzie znajdują stabilne zatrudnienie, p..
osoby po przebytych kryzysach psychicznych czy osoby niepełnosprawne umysłowo. Dla
96
Raport końcowy z badania pn. "Ewaluacja działań podejmowanych na rzecz wsparcia systemu
instytucjonalnego rynku pracy oraz pomocy społecznej w ramach EFS", Warszawa, czerwiec 2008.
- 67 -
części pracowników jest to trening zawodowy, dla innych jedyne moŜliwe miejsce pracy pod
opieką terapeuty. Praca w podmiotach ekonomii społecznej jest skuteczną formą rehabilitacji
społecznej i zawodowej osób wykluczonych społecznie z róŜnych przyczyn.
W ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL moŜna wskazać kilak bardzo istotnych praktyk
przedsiębiorczości społecznej, które jednocześnie stały się modelowymi rozwiązaniami dla
innych podmiotów w kraju. Do najciekawszych naleŜą m.in.
Partnerstwo Inicjatyw Nowohuckich
97
- partnerstwo dwunastu krakowskich instytucji i
organizacji samorządowych, pozarządowych i prywatnych, którego liderem jest lokalny
dom kultury. Partnerstwo w ramach IW EQUAL „Nowa Huta – Nowa Szansa”
wypracowało Rezultatem głównym wypracowanym przez Partnerstwo Inicjatyw
Nowohuckich jest model i metodykę działań o nazwie Partnerska Interwencja dla
Rozwoju Usług Lokalnych Metodą Manufaktur Integracyjnych, mający na celu
działania na rzecz zmniejszania bezrobocia poprzez rozwój usług. Model ten jest
przydatny dla tworzenia i realizacji indywidualnych programów lokalnych, opartych na
inicjatywie partnerskiej i metodzie inkubacji poprzez manufaktury integracyjne.
Manufaktury integracyjne - stanowiące małych laboratoriów przedsiębiorczości, w
których zatrudnione były osoby zagroŜone wykluczeniem z rynku pracy. W początkowym
okresie swojej działalności Manufaktury stanowiły integralną część swojej macierzystej
instytucji, jej dział/sekcję. W tym okresie ochronnym osoby tam zatrudnione będą uczyły
się przedsiębiorczości zarówno poprzez faktyczną pracę, jak i uczestnictwo w
nowatorskim, kompleksowym szkoleniu z zakresu rozwijania własnej przedsiębiorczości
(zasad rynku, marketingu, pozyskiwania środków, dotacji, tworzenia biznesplanów).
Równolegle zdobytą wiedzę wykorzystywali na rynku lokalnym, pod opieką specjalistów
i macierzystej instytucji/ organizacji. W trakcie realizacji projektu utworzono jednostkę
- Centrum Przedsiębiorczości Społecznej działające obecnie jako stowarzyszenie
integrujące przedsiębiorczość lokalną.
Krakowska inicjatywa na rzecz gospodarki społecznej - "Cogito" administrowana
przez dom maklerski a realizowana wspólnie z organizacjami pozarządowymi,
samorządowymi oraz uczelniami, realizowała inicjatywy adresowane do osób chorujących
psychicznie. Partnerstwo wypracowało model instytucji doradczej dla istniejących oraz
powstających przedsiębiorstw społecznych oraz modelowe rozwiązania w zakresie
tworzenia przedsiębiorstw społecznych. UmoŜliwia on zwiększanie zatrudnienia osób
chorujących psychicznie oraz poprawę jakości miejsc pracy przeznaczonych dla tej grupy
społecznej. Pomoc dla osób chorych psychicznie dotyczy trzech obszarów: wsparcia
rozwoju przedsiębiorstw społecznych, informacji i doradztwa oraz działań edukacyjnych.
Usługi doradcze dla przedsiębiorstw społecznych są oferowane w postaci konsultacji
osobistych, jak równieŜ za pośrednictwem Internetu.
Partnerstwo opracowało równieŜ modelowe rozwiązania w zakresie tworzenia
przedsiębiorstw społecznych - dotyczące m.in. struktury zarządzania i finansowania,
marketingu, pozyskiwania zleceń, współpracy wewnętrznej (między pracownikami) i
zewnętrznej (w tym z władzami róŜnych szczebli) - zaprezentowane na przykładzie
czterech modelowych organizacji tego typu (gastronomia, catering, wypoŜyczalnia
rowerów i usługi związane z utrzymaniem czystości), których działalność łączy w sobie
zarówno aspekty społeczne, jak i gospodarcze.
W ramach partnerstwa przygotowano równieŜ modelowe rozwiązania w zakresie
tworzenia miejsc pracy w administracji publicznej (zarówno dla osób chorych
97
http://www.pin.nowa-huta.net/
- 68 -
psychicznie, jak i dla osób dotkniętych psychicznymi konsekwencjami długotrwałego
bezrobocia), propozycje instrumentów finansowych, umoŜliwiających efektywne
wspieranie przedsięwzięć gospodarki społecznej (wraz z uwarunkowaniami prawno-
finansowymi w tym zakresie) przez inwestorów indywidualnych i instytucjonalnych oraz
projekty tworzenia sieci wsparcia z udziałem rodzin osób chorujących i członków
społeczności lokalnej.
Warto podkreślić, Ŝe w ramach partnerstwa funkcjonuje jedno z najbardziej ciekawych
przedsiębiorstw społecznych (w formie zakładu aktywności zawodowej) zatrudniające
zarówno osoby chorujące psychicznie jak równieŜ. Transferujące wszystkie zyski na rzecz
osób niepełnosprawnych. Przedsiębiorstwo działa jako hotel, restauracja i herbaciarnia
pod nazwą „Pensjonat i restauracja U Pana Cogito”
98
Partnerstwo dla Rain Mana - Rain Man dla Partnerstwa
99
, to partnerstwo działające
na Mazowszu i realizujące działania na rzecz aktywizacji społecznej i zawodowej osób
chorych na autyzm. W ramach partnerstwa wypracowano pierwszy w Polsce
zintegrowany model działań aktywizujących osoby chore na autyzm. Model składa się z
trzech komponentów: systemu przygotowania i zasad organizacji pracy oraz skutecznego
wsparcia osób z autyzmem, systemu przygotowania i zasad organizacji pracy Zespołu
Trenerów Pracy oraz strategii budowania świadomości społecznej. Tak opracowana
struktura umoŜliwia zwiększanie efektywności wsparcia i włączanie problemów osób
autystycznych w szerszy kontekst społeczny. Przygotowano specjalne narzędzie
multimedialne składające się z: modelu przygotowania do pracy osób z autyzmem
(formularze oceny potencjalnych pracowników, spis procedur ustalania celów i planu
postępowania dla indywidualnego pracownika), modelu przygotowania kadry (czyli
Zespołu Trenerów Pracy) do pracy z osobami z autyzmem (katalog sposobów i zasad
postępowania wyznaczających standardy pracy z osobami autystycznymi, wymagany
zakres wiedzy i umiejętności, zasady budowania zespołów zawodowych pod nadzorem
psychologa), modelu organizacji pracy z beneficjentami (zakres obowiązków, system
komunikacji w zespole, procedury prowadzenia dokumentacji, strategia postępowania w
sytuacjach kryzysowych), modelu wspierania w pracy osób z autyzmem (wsparcie
psychologiczne i rehabilitacja, rozwój komunikacji z pracownikami, motywacja poprzez
sport, aktywności artystyczne, udział w Ŝyciu społecznym i kulturalnym społeczności
lokalnej) oraz strategii budowania świadomości społecznej (techniki analizy sytuacji i
wyboru grupy docelowej, tanie i skuteczne techniki docierania do wybranych grup
odbiorców, techniki konstruowania przekazu).
W ramach struktury lidera projektu Fundacji Synapsis funkcjonuje Pracownia Rzeczy
RóŜnych SYNAPSIS jest pierwszym w Polsce przedsiębiorstwo społecznym dla osób z
autyzmem. Mieści się w Wilczej Górze pod Warszawą i zatrudnia 24 dorosłe osoby z
autyzmem. W przedsiębiorstwie działa szereg specjalistycznych pracowni. Jednym z jego
filarów są profesjonalne usługi poligraficzne, a w ramach pracowni ceramiki, witraŜu i
stolarskiej powstaje rękodzieło. Specyfika autyzmu nie pozwala prowadzić masowej
produkcji - zamiast tego powstają przedmioty „na miarę klienta”, produkowane w ramach
krótkich serii lub będące pojedynczymi, unikatowymi egzemplarzami.
98
http://www.pcogito.pl/eng/index.htm
99
http://www.partnerstwo-synapsis.pl/
- 69 -
V. Kryzys gospodarczy a sektor ekonomii społecznej
W okresie ostatniego roku widoczne jest znaczne osłabienie wzrostu gospodarki światowej,
co potwierdzają dane dotyczące Produktu Krajowego Brutto w poszczególnych krajach UE.
Wskaźniki sytuacji gospodarczej dla Polski, na tle Unii Europejskiej są nieco bardziej
optymistyczne. Nadal, pomimo osłabienia, notowany jest wzrost gospodarki. Skutki
spowolnienia gospodarczego w Polsce, w porównaniu z obszarami EU 15 i EU 27 są
widoczne z opóźnieniem. Tym samym, w obecnej sytuacji nie moŜna jednoznacznie
przesądzić, czy w najbliŜszym okresie w Polsce spowolnienie gospodarcze przerodzi się w
recesję.
W lutym 2009 r. prognozy dotyczące dynamiki wzrostu PKB w Polsce przedstawił Narodowy
Bank Polski. Przedstawiona prognoza wzrostu PKB w stosunku do załoŜeń z października
2008 r. została zrewidowana i rysuje się znacznie mniej optymistycznie. Zgodnie z
przewidywaniami NBP dynamika wzrostu PKB będzie się osłabiać do III kwartału 2009 r. i
moŜe zbliŜyć się do poziomu 0. W kolejnych kwartałach prognozowana jest zmiana
negatywnej tendencji i nasilenie dynamiki wzrostu PKB.
Takie symptomy spowolnienia gospodarczego jak: ograniczenia w dostępie do kredytów,
duŜe wahania na rynkach papierów wartościowych (z przewagą spadków), spadek konsumpcji
i znaczne ograniczenie inwestycji wywierają bezpośredni wpływ na sytuację na rynku pracy.
Negatywne tendencje w statystykach rynku pracy zaczynają być w Polsce widoczne. W
perspektywie ostatnich dwóch lat istniała wyraźna tendencja zmniejszania się poziomu
bezrobocia w Polsce. Trend spadkowy odwrócił się wraz z początkiem IV kwartału 2008 r.
Wzrost wskaźnika poziomu bezrobocia nastąpiło na początku 2009 r. W styczniu 2009 r., w
porównaniu do grudnia 2008 r., liczba bezrobotnych wzrosła o 160 tys. osób, z 9,5% (dane
na koniec grudnia 2008 r.) do 10,5%. Jest to najwyŜszy od 10 lat wzrost jaki notowano w
styczniu. Tendencja taka występuje co roku i co do zasady jest spowodowana sezonowością
zatrudnienia. JednakŜe naleŜy zaznaczyć, Ŝe w analogicznym okresie ubiegłego roku poziom
bezrobocia wykazywał stałą tendencję spadkową, natomiast od listopada 2008 r. poziom
bezrobocia w Polsce wyraźnie wzrasta.
Pogarszającą się sytuację przedsiębiorstw potwierdza takŜe wzrost liczby bezrobotnych,
zwolnionych z przyczyn zakładu pracy. Fakt ten potwierdzają poniŜsze dane wskazujące, iŜ
pod koniec 2008 r. zwiększyła się liczba osób zwolnionych z przyczyn zakładu pracy. W IV
kwartale 2008 r., w porównaniu do III kwartału 2008 r., liczba takich zwolnień była
wyŜsza niemal o 5 tys. Jednocześnie w styczniu 2009 r. liczba zwolnień w tej kategorii
osiągnęła poziom prawie 50% liczby zwolnień w całym IV kwartale 2008 r. i jednocześnie
była niemal o połowę wyŜsza niŜ w analogicznym okresie – w styczniu 2008 r.
NaleŜy przypuszczać, Ŝe podmioty sektora ekonomii społecznej znajdą się w podobnej
sytuacji jak inne podmioty na rynku czyli ograniczania zatrudnienia i utraty zamówień.
Sytuacja ta moŜe zostać jednak ulec poprawie dzięki dwóm czynnikom. Po pierwsze
duŜa cześć podmiotów ekonomii społecznej korzysta lub ma zamiar korzystać ze
środków Europejskiego Funduszu Społecznego, w ramach którego przewiduje się
zwiększenie dynamiki wydatkowania środków finansowych oraz uproszczenie procedur
ich przyznawania. Przyniesie to skutki zarówno dla podmiotów jako beneficjentów oraz
- 70 -
jako realizatorów usług społecznych w zakresie rynku pracy, edukacji i integracji
społecznej.
Po drugie Sejm RP obecnie rozpatruje zmiany prawne do ustawy o spółdzielniach
socjalnych, w ramach których wprowadzone zostaną najprawdopodobniej klauzule
społeczne preferujące działania, w których funkcjonuje ekonomia społeczna (w
szczególności reintegracja zawodowa i społeczna osób zagroŜonych wykluczeniem
społecznym). Dlatego teŜ przyszłość podmiotów ekonomii społecznej w kontekście
nadchodzącego kryzysu gospodarczego wydaje się relatywnie lepsza od innych
podmiotów o charakterze komercyjnym, o ile władze publiczne przeprowadzą stosowną
akcję wpierającą nowe rozwiązania.
W związku z brakiem zdefiniowania w Polsce , podmiotów ekonomii społecznej (PES) ,do
kręgu PES, zaliczamy szeroka gamę roŜnych podmiotów, które w odmienny sposób będą
reagować na kryzys:
-
PES integracji społecznej (CIS, KIS, ZAZ) będą mieć więcej klientów w związku
z sytuacją na rynku pracy i wzrostem bezrobocia.
-
PES dostarczające produkty i usługi , które ponoszą ryzyko gospodarcze związane
z prowadzeniem działalności (spółdzielnie socjalne, organizacje pozarządowe
prowadzące działalność gospodarczą lub odpłatną działalność poŜytku publicznego
w celu reintegracji zawodowej osób zagroŜonych wykluczeniem społecznym).
Od ostatniego kwartału 2008 roku w Małopolsce rozpoczął się okres dekoniunktury
i kryzysu, z jednej strony pracodawcy zaczęli zwalniać pracowników (w tym zwolnienia
grupowe), co powoduje :
-
wzrost zainteresowania ekonomią społeczną i tworzeniem nowych podmiotów
(większe zainteresowanie usługami jakie świadczy Punkt informacyjno –konsultacyjny
działający przy ROPS w Krakowie, który finansowany jest w ramach Projektu
„Akademia Rozwoju Ekonomii Społecznej – Etap I,. realizowanego w ramach PO
KL)
-
wzrost zainteresowania PUP-ów współpracą z instytucjami działającymi na polu ES,
w celu przekazywania wiedzy dla pracodawców, którzy zgłaszają do urzędów
informacje o planowanych zwolnieniach (zwolnienia monitorowane).
-
wzrost zapotrzebowania na usługi świadczone przez KISy.
-
wzrost zainteresowania zatrudnieniem w ZAZ-ach. (zauwaŜyć moŜna, Ŝe w coraz
większym stopniu wyłączane są z rynku pracy osoby zagroŜone wykluczaniem
społecznym a zwłaszcza osoby niepełnosprawne)
Największym problemem w obecnej sytuacji (a co za tym idzie największym oczekiwaniem
w ich rozwiązaniu ) jest :
-
brak dostępu do tanich źródeł pozyskiwania kapitału dla osób chcących załoŜyć
przedsiębiorstwo społeczne (lub instytucji), brak instytucji finansujących
(mikroinstytucji finansujących). Ponad 80% podmiotów es (w skali kraju) nie
- 71 -
kwalifikuje się do dostępu do komercyjnych instrumentów finansowych, niezbędnych
do rozwoju i realizacji celów społecznych jakie sobie stawiają.
-
brak jest systemu poręczeniowo - poŜyczkowego dla osób chcących załoŜyć
spółdzielnie socjalne - zabezpieczającego dotację z Funduszu Pracy. Według naszej
wiedzy, często jest to problem, który uniemoŜliwia załoŜenie spółdzielni socjalnej –
brak Ŝyrantów poŜyczki. W okresie kryzysu po zaostrzeniu polityki kredytowej
banków, podmioty PES nie maja szans na kredyt w banku.
-
brak finansowania podmiotów ES zarówno w dobie kryzysu jak i poza nim (oprócz
dotacji z Funduszu pracy, funduszy unijnych i PFRON, zadania zlecane przez JST).
-
brak ulg podatkowych, brak stałych rozwiązań finansowania PES (przykład Czechów,
gdzie środki z prywatyzacji w wysokości ok. 1 % na tzn. inicjatywy związane z
rozwojem organizacji pozarządowych czy 1% z podatków równieŜ na PES)
-
brak innych rozwiązań (zachęt) mających na celu większe wspierania gospodarki
społecznej.
Obecnie Państwo Polskie jak i samorządy bardziej skupiają się na pomocy dla MŚP niŜ dla
PES – poprzez dotacje bezpośrednio wspierające inwestycje, tworzenie powiązań
kooperacyjnych pomiędzy przedsiębiorstwami, w tym tworzenie klastrów, dotacje dla
instytucji otoczenia biznesu, wsparcie Funduszy zwrotnych dla przedsiębiorstw,
komercjalizacja badań naukowych; dotacje bezpośrednie wspierające inwestycje w MŚP
(MRPO); projekty inwestycyjne przedsiębiorstw z zakresu B+R . Szkoda, Ŝe działania takie
nie są skierowane równieŜ do przedsiębiorstw społecznych.
Takie zachowanie wynika najprawdopodobniej z braku zrozumienia, wiedzy i świadomości
na temat tego rodzaju inicjatyw i szans jakie dają. Sprawne wykorzystanie instrumentów
ekonomi społecznej, m.in. poprzez zatrudnienie osób zwalnianych, zlecanie usług
uŜyteczności publicznej (sprzątanie, prowadzenie ośrodków kultury, muzeów) czy typowe
usługi outplacment.
PES w Małopolsce to głównie przedsiębiorstwa świadczące usługi (opiekuńcze, cateringowe,
sprzątanie,
remontowo-budowlane).
W
kryzysie
zapotrzebowanie
na
usługi
i produkty ‘z pracy ludzkich rąk’ znacznie spada. Co przyczynia się do destabilizacji
finansowej przedsiębiorstw, a w konsekwencji moŜe doprowadzić do ich upadku.
Wydaje się, Ŝe w dobie kryzysu wzrastającego dynamicznie bezrobocia, pomoc na zakładanie
i prowadzenie PES w postaci dostępu do kapitału, umoŜliwiłaby trwały i zrównowaŜony
rozwój gospodarczy regionu małopolskiego.
W Małopolsce trwają obecnie prace przygotowujące do stworzenia instrumentu
Małopolskiego
Funduszu
Ekonomii
Społecznej
(MFES).
Inicjatorem
koncepcji
i koordynatorem prac jest Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie, reprezentowana przez związaną z nią Fundację Gospodarki
i Administracji Publicznej. Misją Funduszu będzie „ wspieranie przedsięwzięć społecznych
poprzez ułatwienie dostępu do kapitału”. Fundusz dąŜyć ma do wypracowania wartościowej
i moŜliwej replikacji formuły finansowanego wsparcia przedsięwzięć społecznych, przy
zachowaniu mechanizmów finansowych. Fundusz będzie oferował poręczenia kredytowe
podmiotom, które stawiają sobie cele społeczne. Poręczenia, wspólnie z towarzyszącymi im
usługami doradczymi i szkoleniowymi, moŜliwość sfinansowania wadium w zamówieniach
publicznych, finansowanie (prefinansowanie) projektów ze środków UE.
- 72 -
Ekonomia społeczna jest szansą na walką z kryzysem, to podmioty tworzące miejsca pracy,
są uzupełnieniem rynku komercyjnego ( a nie jego konkurencją). Osoby, które tracą prace
w sektorze ekonomii społecznej, są nadal aktywne, nie dołączają do kręgu osób długotrwale
bezrobotnych. Osoby , które przechodzą na bezrobocie, stają się potencjalnymi odbiorcami
pomocy finansowej Państwa. Dodatkowo (co jest chyba najwaŜniejsze ), tracą umiejętności
społeczne i zawodowe (związane z rynkiem pracy i funkcjonowaniem w społeczeństwie).
Przywrócenie, ponowna ich aktywizacja, to kolejny wydatek dla Państwa. Środki publiczne,
uŜyte na ten cel, będą i tak mniejsze niŜ te, które trzeba będzie wypłacić bezrobotnym
i wykluczonym. A jednocześnie osoby aktywne w sektorze ekonomii społecznej
w przyszłości łatwiej znajdą pracę w sektorze rynkowym niŜ osoby długotrwale bezrobotne.
Oprócz bardzo praktycznych narzędzi / instrumentów wspierających PES, jak i zmiany
polityki rządu i samorządu, warto zastanowić się nad przeprowadzaniem badań, których
celem jest analizowanie pomiary społecznego wpływu (np. mierzenie wpływu społecznego,
zwany social accounting, społeczny zwrot z inwestycji – w formie rachunku wyników zwany
Social Return on Investment (SROI). Niestety modele mierzenia społecznego wpływu nie są
jeszcze zbyt znane w Polsce (choć w ramach realizowanych projektów EQUAL, nastąpiło
zwiększenie zainteresowania, zaczęły powstawać modele). Powstałe w ramach badań raporty
pozwalają pokazać ile budŜet państwa, samorządu traci poprzez stosowanie polityki
zasiłkowej.
Ekonomia społeczna to szansa na zmniejszenie poziom wydatków publicznych, dzięki
aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych, które nie muszą juŜ korzystać z zasiłków dla
bezrobotnych. W tym miejscu naleŜy teŜ podkreślić, Ŝe niektórzy badacze postrzegają sektor
ekonomii społecznej jako alternatywny dla sektora prywatnego i publicznego, jako miejsce
dla powstania nowych miejsc i form pracy.
Wspomniane organizacje, szczególnie trzeciego sektora i ekonomii społecznej, przejmując
część zadań państwa, zwykle tworząc nowe miejsca pracy i zatrudniając pracowników
wpływają na wzrost gospodarczy kraju. MoŜna teŜ przypuszczać, Ŝe zmniejszają poziom
wydatków publicznych, dzięki aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych, które nie muszą
juŜ korzystać z zasiłków dla bezrobotnych.
Ekonomia społeczna jest szansą na walką z kryzysem, to podmioty tworzące miejsca
pracy, są uzupełnieniem rynku komercyjnego, osoby które tracą prace w sektorze ekonomii
społecznej są nadal aktywne, nie dołączają do kręgu osób długotrwale bezrobotnych.
Ekonomia społeczna to moŜliwość stałych jak i przejściowych miejsc pracy. Aby jednak móc
wykorzystać w pełni jej moŜliwości, potrzebne jest odpowiednie ustawodawstwo,
określające równieŜ jaj finansowanie (środki publiczne, uŜyte na ten cel, będą i tak mniejsze
niŜ te, które trzeba będzie wypłacić bezrobotnym i wykluczonym). Jednocześnie, osoby
aktywne w sektorze ekonomii społecznej, w przyszłości łatwiej znajdą pracę w sektorze
rynkowym niŜ osoby długotrwale bezrobotne