1. Historia papiernictwa na ziemiach Polski
Początki papiernictwa w Polsce sięgają czasów średniowiecza. Już od 1325 roku popularne jest w
naszym kraju spisywanie na papierze m. in. rachunków kolektorów papieskich i dziesięciny. Jak łatwo
zatem się domyślić rękopisy papierowe zostały zapoczątkowane przez nuncjuszy papieskich. XIV
wiek to czas powstawania pierwszych ksiąg miejskich, kodeksów, sporządzania dokumentów o
charakterze publicznym i wieczystym i temu podobnych na papierze. Skąd jedna pochodził używany
wówczas w Polsce papier? Znaczną część sprowadzano z Włoch, Francji, a później Niemiec. Brak
jakichkolwiek zapisów, że w tamtych czasach działały jakieś krajowe manufaktury papiernicze.
Wszystko miało się zmienić w chwili osiedlenia się w Kazimierzu (obecnej dzielnicy Krakowa) trzech
Włochów- Bernarda i Jakuba Bonacursi i Wawrzyńca Lukki. Według wzmianek zapisanych w
księgach miejskich dostarczyli oni królowi nie tylko sukno z własnych warsztatów, ale także papier,
który najprawdopodobniej również był wykonywany przez nich na sposób włoski. Niestety informacji
o tym, że Włosi rzeczywiście rozpoczęli rękodzielniczą produkcję papieru w swym foluszu są jedynie
domniemaniami badaczy, ponieważ nie znaleziono do tej pory żadnego zapisu potwierdzającego
prawdziwość tego zdarzenia.
Wiek XV wiąże się z polepszeniem materialnej sytuacji ludności polskiej w wyniku rozwoju
rzemiosła i handlu. Upowszechnieniu się znajomości pisma towarzyszył również wzrost liczby
dokumentów i coraz częstsza potrzeba potwierdzenia czynności prawnych. Równocześnie nastąpił
rozwój szkolnictwa, powstają przyklasztorne i kapitulne biblioteki. Schyłek wieków średnich
przyniósł również ożywienie kontaktów Polski ze światem, polscy rycerze podróżowali na zachód i
południe Europy w celu kształcenia się, natomiast młodzież Europejska przybywała do Krakowa na
studia. Ponad to Polskę coraz częściej odwiedzali cudzoziemcy, kupcy i rzemieślnicy i szybko ulegali
tzw. polonizacji . Za sprawą osiedlających się w Polsce rzemieślników zakrzewione zostały w Polsce
dwa rzemiosła : drukarstwo i papiernictwo, które przyczyniły się do dalszego rozwoju kraju. Już u
schyłku wieku XV zaczęto stosować na ziemiach polskich papier własnej produkcji.
Czasy nowożytnie Polska rozpoczęła jako jedno z mocarstw Europy, w prężnie rozwijającym się
państwie powstawały nowe papiernie. Do około 1650 roku powstały papiernie mi.in. : w Prądniku
Czerwonym, Mogile, Toruniu, Wrocławiu, Świdnicy, Nysie, Raciborzu, Dusznikach później także w
okolicach Poznania, Lublina i Warszawy, w Balicach, Krzeszowie. Tak intensywny rozwój
papiernictwa na ziemiach Polski został przerwany przez liczne wojny w wieku XVII. Do końca wieku
XVI na ziemiach polskich funkcjonowało około 40 młynów papierniczych, ale już u schyłku wieku
XVII i w pierwszych latach wieku XVIII zaczęły powstawać nowe czerpalnie. W kraju dominowały
tzw. papiernie dworskie, a technologie wyrobu papieru były już w tym czasie mocno zacofane według
innych europejskich krajów. Dopiero w drugiej połowie XVII wieku w Polsce zaczęły tworzyć się
wielkie manufaktury papiernicze. Ponownie mamy do czynienia z intensywnym rozwojemy
gospodarki krajowej .
2. Zmechanizowanie przemysłu papierniczego
Rozwój cywilizacji i coraz większe zapotrzebowanie na wyroby papiernicze przerastały możliwości
ręcznego czerpania papieru, jednak dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku nastąpiła diametralna
zmiana w sposobie otrzymywania papieru.
1779- Ludwk Robert tworzy pierwszą maszynępapierniczą pod Paryżem
1804- Anglik Donkin zbudował i uruchomił podobną maszynę
1815- we Francji zaczynają pracować pierwsze maszyny papiernicze
1822- to samo dzieje się w Niemczech
Uprzemysławianie papiernictwa w Polsce trwało do lat 30-tych XIX wieku. Wtedy to do najstarszej
działającej do dziś papierni założonej w 1774 roku w Jeziornie koło Warszawy sprowadzono i
uruchomiono pierwsze maszyny do produkcji papieru i uruchomiono je w 1834. Stopniowo coraz
więcej manufaktur przechodziło na produkcję maszynową, która pozwalała wyprodukować
nieporównywalne ilości papieru w odniesieniu do starszych technologii.
3. Stan przemysłu papierniczego w Polsce
Stan przemysłu papierniczego w Polsce na dzień dzisiejszy nie jest zbyt imponujący. W przeciągu
ostatnich 5 lat zużycie papieru w Polsce zwiększyło się o 18kg. na osobę. Produkcja celulozy w Polce
nie zaspokaja potrzeb naszego kraju. Niedobór jest uzupełniany przez import. Połowa produkcji
papieru w Polsce to produkcja papieru pakowego. Znaczącą rolę w produkcji odgrywa tez papier do
druku, pisania i rysowania. Całość dopełniają : papier gazetowy, higieniczny, filtracyjny oraz
przemysłowo – techniczny. Rozwijający się przemysł kreuje zapotrzebowanie na produkcje opakowań
papierowych, natomiast dynamicznie rozwijający się rynek maszyn biurowych oraz poligraficzny
powoduje zwiększanie zapotrzebowania na papier wysokiej jakości. Przemysł celulozowo –
papierniczy w Polsce rozwija się nierównomiernie. Produkcja na przykład papierów toaletowych są
już przeinwestowane, natomiast produkcja papieru pokrywa krajowe zapotrzebowanie tylko w
niewielkim stopniu. Wahania w tendencji polskiego przemysłu papierniczego mogą zahamować
dopływ funduszy od zagranicznych inwestorów. (mapka głównych osrodkow )
4.PAPIER
Papier (z gr. πάπυρος (pápyros), łac. carta papirea) – spilśniona na sicie masa włóknista pochodzenia
organicznego o gramaturze od 28 do 200 g/m². Wytwarzany poprzez ułożenie na sicie włókien. Papier
jest wytwarzany w formie arkuszy lub wstęgi nawijanej w zwoje. Po uformowaniu masy na sicie jest
odwadniany, prasowany, suszony i gładzony w podzielonych etapach ciągłego procesu wytwarzania.
Papier obecnie wytwarzany jest z różnych surowców, tj. : celuloza, ścier drzewny, szmaty (lniane,
bawełniane, konopne, wełniane), słoma, trzcina, bambus, makulatura, składniki mieszane. Do
produkcji papieru stosuje się również włókna kozo, manili i ryżu. Dawniej dodawany był jeszcze
azbest, jednak ze względu na jego rakotwórcze działanie został wycofany .
5.Papier o ulepszonych właściwościach
Papier syntetyczny: jest syntetyczną imitacją papieru wytworzoną z polimerów, np. z polipropylenu z
nieorganicznymi dodatkami i wypełniaczami. W odróżnieniu od papierów wyprodukowanych na bazie
włókien naturalnych, papier syntetyczny cechuje bardzo wysoka odporność na środki chemiczne,
promienie UV, wodę, tłuszcz, odporność na przedarcie.
Papier z włókien ceramicznych: wykonany jest z włókien ceramicznych o wysokiej czystości z
niewielką domieszką spoiwa organicznego. Zaawansowana technologia produkcji zapewnia jednolitą
strukturę, która charakteryzuje się niską przewodnością cieplną i dobrą wytrzymałością podczas
obróbki. Łatwy do cięcia za pomocą standardowego wyposażenia, papier z włókien ceramicznych
może być zaginany lub owijany wokół większości kształtów w celu zapewnienia wysoce skutecznej
izolacji cieplnej w różnorodnych zastosowaniach.
Papier jedwabny: wykonany z naturalnych włókien jedwabnych pochodzenia zwierzęcego. Jego
największą zaletą jest odporność na środowisko o kwaśnym pH.
6. Wypełniacze papieru
Oprócz włókien organicznych w skład papieru wchodzą substancje niewłókniste – wypełniacze
organiczne: np. skrobia ziemniaczana i wypełniacze nieorganiczne – mineralne: kaolin, talk, gips,
kreda oraz niekiedy substancje chemiczne typu hydrosulfit oraz barwniki. Wypełniacze poprawiają
właściwości papieru (gładkość, samozerwalność, nieprzezroczystość, białość, odcień).
Rodzaj włókien, wypełniaczy oraz proporcje ich użycia określa receptura papieru, zależna od rodzaju i
przeznaczenia papieru.
7. Norma papieru trwałego
Norma papieru trwałego ( co prawda dla papieru dokumentowego, jednakże każdy wyrób
papierowy powinien spełniać przynajmniej część tych wymogów) ISO 11108 precyzuje wymagania,
które powinien spełniać trwały papier dokumentowy. Najważniejsze z nich określają:
skład włóknisty, który głównie stanowić powinny masy długowłókniste z bawełny, lintresów
bawełnianych, konopi, lnu lub ich mieszanin. W przypadku użycia konwencjonalnej bielonej masy
celulozowej jej obecność powinna być wykazana i określona,
gramatura: powinna wynosić co najmniej 70 g/m
2
. Norma nie określa górnego poziomu gramatury, ale
z definicji papieru wg ISO wynika, że jest to wytwór o gramaturze do 225 g/m
2
,
opór przedarcia: bez względu na kierunek oznaczania nie powinien być mniejszy niż 350 mN,
liczba podwójnych zgięć bez względu na kierunek oznaczania nie powinna być mniejsza niż: 150 w
przypadku użycia aparatów Kohler-Molina, Lhomargy i MIT, 260 w przypadku użycia aparatu
Schoppera,
wartość pH ekstraktu wodnego: w zakresie od 7,5 do 10,0,
rezerwa alkaliczna: co najmniej 0,4 mola kwasu na 1 kg papieru, co odpowiada zawartości około 20g
CaCO
3
na 1 kg papieru,
odporność na utlenianie określona liczbą Kappa: nie więcej niż 5,0.
8. Maszyny papiernicze- zdjęcia i rysunki.
Zdjęcie starej papierni w Dusznikach Zdroju, w której obecnie mieści się Muzeum Papiernictwa, także
widok na starą papiernie Młynowie i Jurze Pylicy.
9. Podział papieru
Papiery charakteryzują się składem włóknistym, gramaturą, przeznaczeniem, rodzajem powierzchni i
barwą. Zasadniczo rozróżnia się dwie grupy papierów: papiery bezdrzewne (nie zawierające ścieru
drzewnego) i papiery drzewne (zawierające ścier drzewny).W zależności od składu włóknistego
(rodzaju i zawartości podstawowych surowców) papiery dzieli się na 10 klas.
Do materiałów papierniczych zaliczamy (podział ze względu na gramaturę czyli masę jednego metra
kwadratowego wyrobu papierniczego wyrażonego w gramach).
bibułka
(do 25 g/m2)
papier właściwy
(25-160 g/m2)
karton
(160-315 g/m2)
tektura
(powyżej 315 g/m2)
Rozróżniamy trzy zasadnicze gatunki tektury:
białą, wykonaną ze ścieru białego;
brązową, zrobioną ze ścieru drewna parowanego;
szarą, wykonaną z włókien z makulatury,szmat i innych.
Oprócz wymienionych są jeszcze gatunki tektury technicznej, np. budowlana, obuwiowa, do tłoczenia
itp.
10. Schemat powstawania tektury- w tym tektury warstwowej
Na tekturze ostatniego z wyżej wymienionych typów najprawdopodbniej został namalowany mój
obiekt kursowy, dlatego też zagłębiłam się szczegółowiej w proces powstawania takiej tektury.
Najpierw następuje klejenie w masie, dawniej użyano do tego klejów o kwaśnym odczynie , ale o
szczegółach opowiem dalej. Było to istotne dla żywic, które w takim środowisku reakcji mogły
przyczepić się do włókien . Tekturę wielowarstwową wytwarza się na maszynie, która umożliwia
wyprodukowanie i następnie sklejenie od 2 do 8 warstw tektury. Każda wewnętrzna warstwa jest
przechodzi przez wannę z klejem i następnie jest naprężana, a później wszystkie warstwy są
dociskane, sprasowane. Tak sklejone warstwy suszy się na bębnach, a następnie kroi. (tu wstawić
tabelkę z procesem produkcji).
11.
Kwaśny papier
Wspólną cechą całej produkcji wydawniczej ostatnich 150 lat jest słaby, żółty, rozsypujący się papier,
określany terminem "kwaśny".
Przyczyną jego "słabości" jest stosowanie w produkcji, już od połowy
XIX wieku, ścieru drzewnego oraz zaklejanie go kwasowymi substancjami. To kwaśne środowisko
produkcji jest przyczyną dzisiejszej masowej degradacji papieru, który nie ma szans na przetrwanie.
Wraz z rozsypującymi się książkami i czasopismami tracimy nasz dorobek intelektualny, naukowy i
artystyczny. Dodatkowym współczesnym czynnikiem przyspieszającym tempo destrukcji papieru jest
wzrastające zanieczyszczenie środowiska naturalnego.
Proces klejenia takiego papieru odbywał się w trzech etapach:
1. Emulsję żywiczną mieszano z masą włóknistą przez 15-20 minut, żeby cząsteczki żywicy
rozmieściły się w miarę równomiernie między masą włóknistą. Żywiczan sodowy zawarty w kleju w
warunkach holendru ulegał częściowej hydrolizie, co obrazuje powyższe równanie reakcji chemicznej:
C19H29COONa + H2O ->
C19H29COOH
+ NaOH
Powodowało to zwiększenie alkaliczności środowiska w holendrze. W tym czasie włókna absorbują
na swoją powierzchnię cząsteczki wolnej żywicy i żywiczanu sodowego, ale nadal nie są sklejone.
2. W kolejnym etapie konieczne jest dodanie siarczanu glinowego, by zakwasić środowisko reakcji i
by nastąpiła reakcja z ługiem sodowym tworząc nierozpuszczalny wodorotlenek glinu:
6NaOH + Al2(SO4)3 -> 2
Al(OH)3
+ 3
Na2SO
4
Następuje utrwalenie żywicy na włóknach. Siarczan glinowy reaguje także z żywiczanem sodowym i
utwardza wodę:
6C19H29COONa + Al2(SO4)3 -> 3Na2SO4 + 2(
C19H29COO)3Al
Spośród powstających wokół włókien substancji zaznaczonych w powyższych reakcjach na czerwono,
najważniejszą rolę odgrywa kwas abietynowy (wytłuszczonym drukiem). Dzięki niemu środowisko
reakcji zyskuje odpwiednie pH. Najlepsze efekty sklejenia otrzymywano przy pH= 4,5-5,5.
3. W ostatnim etapie produkcji papieru dodawano zawiesin KAOLINU, a następnie masę poddawano
suszeniu w temperaturze 70-80
o
C. W takiej temperaturze bowiem topiły się wszystkie wyżej
wymienione substancje w wyniku czego dochodziło do sklejenia włókien.
Przypominam, że cały proces przebiegał w środowisku kwaśnym, którego pH nie zostało w żaden
sposób podniesione, zostało ono na trwałe zaszczepione w strukturze papieru i właściwie już na
samym początku został on skazany na szybki proces destrukcji.
Opracowanie pod koniec XX w. nowych, tańszych i szczęśliwie bezkwasowych metod produkcji
zahamowało
dopływ
nietrwałego
papieru
do
bibliotek
i
archiwów.
W Polsce epoka kwaśnego papieru zakończyła się zasadniczo ok. roku 1996.
12.Papier zasadowy
W dawnym rękodziele papierniczym wyrabiano papier w środowisku zasadowym. Decydował o tym
dodatek
wapna
gaszonego
(wodorotlenku
wapnia)
do
mielenia
(w stępach) rozwłóknionych szmat. Po ich zmieleniu, a następnie przeniesieniu do kadzi
i rozcieńczeniu wodą powstawała zawiesina o odczynie zasadowym, z której czerpano papier.
Pozostałe we włóknach jony wapniowe, reagując następnie z dwutlenkiem węgla
z powietrza, tworzyły subtelne drobiny węglanu wapnia.
To właśnie wprowadzenie do produkcji maszynowej papieru klejów kalafonicznych i sposobu klejenia
w masie przyczynił się do zakwaszenia papieru. W dawnym papiernictwie podczas starannie
prowadzonego wyrobu papieru produkowano papier zasadowy i zawierający resztę zasadową, w
postaci drobin węglanu wapnia, chociaż nie stosowano wówczas procesu wypełniania. Dawni
papiernicy, nie naukowcy w owym czasie, intuicyjnie wypracowali technologię trwałego papieru i
dzięki nim dzisiaj wiemy, że o trwałości papieru decyduje jego formowanie w środowisku
zasadowym, z dodatkiem wypełniacza węglanowego, stanowiącego rezerwę alkaliczną.
Brak w Polsce trwałego papieru drukowego produkcji krajowej spowodował, że Instytut Celulozowo-
Papierniczy w Łodzi podjął w maju 1995r. prace badawczo-rozwojowe poświęcone tej technologii.
Ich celem było uruchomienie produkcji trwałego offsetowego papieru drukowego, wg normy ISO
9706, w Warszawskich Zakładach Papierniczych S. A. w Jeziornie - Konstancinie.
13. Zagrożenia papieru
Wszystkie obiekty na podłożu papierowym podlegają procesowi naturalnego starzenia i zniszczeniom,
które można sklasyfikować w następujący sposób:
zniszczenia mechaniczne, spowodowane częstym lub nieostrożnym użytkowaniem przez człowieka,
zniszczenia spowodowane niewłaściwą budową technologiczną
zniszczenia spowodowane złymi warunkami przechowywania:
czynniki atmosferyczne: para wodna, zanieczyszczenie powietrza,
czynniki fizyczne: temperatura, wilgotność względna oraz światło,
czynniki biologiczne: mikroorganizmy, owady oraz gryzonie,
zniszczenia spowodowane przez katastrofy: powodzie, pożary.
14. Zanieczyszczenia powietrza
Zanieczyszczenia stanowią nieodłączny składnik powietrza atmosferycznego. Najbardziej
destrukcyjny
wpływ
na
stan
zachowania
papieru
mają:
dwutlenek
siarki
i tlenek azotu, ale także formaldehyd, ozon, węglowodory aromatyczne, związki chloru, pyły i inne.
19
W powietrzu obecność kwasotwórczych gazów przemysłowych, sprawia, że w szybkim tempie
wzrasta stopień zakwaszenia materiałów celulozowych. Jest to zjawisko szczególnie dotkliwe w
rejonach silnie uprzemysłowionych oraz w wielkich aglomeracjach miejskich.
15. Para wodna
Papier jest bardzo higroskopijny i potrafi chłonąć parę wodną, co najprościej się objawia
między innymi wzrostem ciężaru. Zwiększenie wilgotności względnej z RH 50% do RH 90%
powoduje nawet 1,5-krotne zwiększenie jego ciężaru. Luźno leżące kartki mogą się deformować,
kartony i tektury pęcznieją, zaczynają się wyginać i falować, a struktury wielowarstwowe mogą się
rozklejać. Po przeniesieniu do suchego pomieszczenia zawilgocony papier szybko oddaje wodę, lecz
pofalowane tektury i papiery o większej gramaturze trzeba prostować np. pod obciążeniem. Sorpcja
wody zależy od temperatury, gatunku masy celulozowej, stopnia jej roztworzenia, zmielenia,
zaklejenia itp.
Przy wilgotności względnej powyżej 65% papier zaczynają atakować grzyby, a powyżej 75%
także bakterie, chociaż ich dalszy rozwój może się odbywać przy obniżonej zawartości wody.
16. Temperatura
Podwyższenie temperatury w pomieszczeniu powyżej 20°C powoduje uaktywnienie
mikroorganizmów, zwłaszcza grzybów. Przy odpowiedniej wilgotności zostają stworzone warunki do
rozwoju mikroorganizmów, co pociąga za sobą zniszczenie papieru.
22
Również nagłe wahania
temperatury działają na zbiory destruktywnie ze względu na różną rozszerzalność poszczególnych
materiałów. Zbyt szybkie nagrzewanie prowadzi do szkodliwej utraty wilgotności, zaś zbyt szybkie
oziębianie powoduje skraplanie się pary wodnej zawartej w powietrzu. Bezpieczne dla papierów
zakresy temperatur i wilgotności określono już kilka lat temu. Są to warunki, w jakich większość
grzybów pleśniowych nie rozwinie się, nie pozwoli im na to albo zbyt suche powietrze, albo za niska
temperatura. Dolna granica temperatury wynosi 13-18°C, górna 25°C, przy wahaniach ± 1°C. Dolna
granica wilgotności względnej wynosi 40-50%, górna 60%, przy wahaniach ± 2%.
20
18. Światło
Światło jest niszczącym czynnikiem wpływającym na stan zachowania materiałów
papierniczych. Proces degradacji powodowany jest przez światło dzienne, przenikające do wnętrza
budynku przez okna, jak również światło sztuczne, którym oświetlane są pomieszczenia. Jednak
szczególnie szkodliwe jest krótkie intensywne naświetlanie. Światło takie jest stosowane podczas
wykonywania zdjęć, filmowania, kserowania czy skanowania obiektów. Powodować może
zwiększenie kruchości papieru i blakniecie kolorowych partii.
19. Mikroorganizmy(grzyby, bakterie)
W powietrzu, oprócz zanieczyszczeń przemysłowych, znajdują się, niewidoczne dla nas,
zarodniki grzybów, wirusy, bakterie. Wraz z pyłami nieorganicznymi osiadają powoli tworząc kurz.
Dla
mikroorganizmów
papier,
skóra,
pergamin,
kleje
naturalne,
z których zbudowano książki, są wspaniałym źródłem pokarmu.
20
Ze względu na biologie, pokarm w
postaci związków wielocząsteczkowych, takich jak białka, wielocukry i tłuszcze nie możne być przez
nie wykorzystany. Dlatego związki te muszą być rozłożone na związki drobnocząsteczkowe. Proces
rozkładu
ma
najczęściej
charakter
hydrolizy
i przebiega przy udziale enzymów. Enzymy są wydzielane do podłoża, gdzie następuje biochemiczny
rozkład substancji. Powstające w wyniku tych przemian związki proste są wykorzystywane częściowo
przez mikroorganizmy do ich wzrostu i rozwoju, częściowo przez inne organizmy, a reszta włączona
jest
w
obieg
pierwiastków
w
przyrodzie.
W procesie tym biorą udział bakterie, promieniowce oraz grzyby. Duża zdolność mikroorganizmów
do rozkładu różnych materiałów jest wynikiem specjalizacji gatunków w toku ewolucji. Każdy
gatunek drobnoustrojów wyposażony jest w ograniczoną liczbę układów enzymatycznych,
rozkładających
tylko
niewiele
substancji.
Szybkość
rozkładu
i wielkość strat zależą od kompleksu czynników: temperatury, wilgotności, intensywności światła,
składu chemicznego papieru oraz składu atmosfery.
20. Niewłaściwe warunki przechowywania
Główny problem podłoży papierowych polega na naturze samego papieru. Niewłaściwe
warunki przechowywania obiektów na podłożach papierowych nie chronią ich przed dostępem wyżej
wymienionych czynników niszczących.
W związku z tym możemy spodziewać się powstania deformacji strukturalnych i
rozkładu – wypaczenia, rozwarstwienia i pęknięcia – są to najczęstsze problemy podobrazi
papierowych. Gotowe tektury artystyczne, jeśli nie są dobrze wymierzone, będą się wypaczać. Jeśli tył
nie jest zaplombowany, farba olejna stanowi barierę dla wilgoci, powodując dyferencjalne wchłanianie
i często wybrzuszanie się tektury ku tyłowi. Wybrzuszanie się jest zwykle nieodwracalne, zwłaszcza
w przypadku grubszej tektury.
21. Nieprawidłowa budowa technologiczna
Jak wiemy doskonale, warstwa gruntu kładziona pod warstwę malarską nie jest jedynie elementem
estetycznym w budowie dzieła sztuki. Stanowi ona przede wszystkim solidną warstwę izolacyjną,
która ma istotne znaczenie szczególnie przy technikach olejnych i olejno-żywicznych.
Wysychanie warstwy olejnej związane jest z procesem hydrolizy i utleniania, a towarzyszy temu
wytwarzanie nadtlenków i kwasów organicznych, które atakują celulozę. Przyspiesza podnoszenie się
stopnia zakwaszenia podobrazi papierowych.
Połączone podwójne wiązania wytworzone podczas wysychania oleju przyczyniają się do powstania
charakterystycznego brązowego zabarwienia podłoży papierowych, na widok których potocznie
stwierdzamy, iż są "przeolejone".
Absorpcja tlenu i uwolnienie lotnych związków powodują zmiany objętościowe błony olejnej, które
prowadzą do wypaczeń giętkich i bardzo porowatych materiałów m.in. papieru, cienkiej tektury.
22. Odkwaszanie podobrazi papierowych
Odkwaszanie papierów to nie tylko proste zneutralizowanie obecnych w nich substancji
kwaśnych. Termin, jaki się przyjął na określenie tej czynności konserwatorskiej, może być niekiedy
mylący. Przy odkwaszaniu papierowych zabytków chodzi przede wszystkim o usuniecie z podłoża w
możliwie dużym stopniu zawartych w nim substancji kwaśnych oraz o wprowadzenie w jego strukturę
nadmiaru alkaliów, które utworzą tzw. rezerwę alkaliczną, zdolną do przeciwdziałaniu zakwaszaniu
papieru w przyszłości.
Cel odkwaszania papierów:
usunięcie z nich wszystkich rozpuszczalnych kwasów
zneutralizowanie wszystkich pozostałych kwasów
usunięcie w możliwie dużym stopniu niepożądanych produktów neutralizacjiwprowadzenie do
papieru substancji chemicznych, które zapewnią w nim pH w granicach 8-8,5.
12
Stworzono kilka metod odkwaszania papieru, jednak przed zastosowaniem którejkolwiek z
nich należy przeprowadzić selekcję wśród obiektów. Powodem tego jest fakt, że niestety nie zdołamy
uratować wszystkich zabytków na podłożach papierowych, czasem odkwaszanie lub dobór
nieodpowiedniej metody mogą spowodować ostateczny rozpad obiektu, którego stopień zakwaszenia
jest już mocno zaawansowany. Podstawowe metody odkwaszania to :
Metoda Battelle- oparta na działaniu sześciometylodwusiloksanu, który pełni funkcję rozpuszczalnika
i etanolanów magnezu i tytanu, które obniżają kwasowość środowiska.
Metoda Wei T'o- oparta na działaniu wymiennych węglanów metoksymetylowomagnezowego lub
izoporpoksy izopropylowego rozpuszczonych w alkoholu metylowym, izopropylowym i 1,1,1,2-
tetrafluoroetanie.
Metoda Libertec i Biblioforum- metoda oparta na działaniu sypkich składników: tlenku magnezu z
dodatkiem tlenku wapnia.
Metoda Buckeburska- roztwór do kąpieli odkwaszającej wzmacniany jest wodorotlenkiem magnezu.
Metoda Book Saver- zbliżona do metody Wei t'o i Battelle.
23. Papier w malarstwie olejnym?- przyczyny stosowania
Cena- zdecydowanie tańszy od podobrazi płóciennych.
Lekkość- szczególnie ważna dla malarstwa plenerowego.
Łatwość dostosowania formatu.
Możliwość pracy każdą technika malarską.
Zajmuje mniej miejsca.
Początkowo oferta podobrazi tekturowych skierowana była do studentów kierunków artystycznych.
Wzrost ekspresyjnego działania artystów.
24. Tektury malarskie
Papier academia- produkowane od momentu, gdy tektury zaczęto produkować na użytek komercyjny,
czyli na początku XIX wieku – w roku 1832 widniały w katalogu firmy Winsor and Newton. Firma
produkowała tektury różnych rozmiarów, gęstości oraz jakości. Następnie dostawcy artystów
skupowali je i przycinali do odpowiednich rozmiarów i pokrywali warstwa podkładu.
Dla wielbicieli faktury płótna firmy Winsor & Newton i George Rowney stworzyły w latach 1878-
1884 tablice tekturowe oklejone zagruntowanym płótnem i płyty tekturowe z gruntem o fakturze
łudząco podobnej do grenu płótna.
Kolejna wariacją wprowadzoną w tym samym czasie była papierowa płachta o ziarnistej powierzchni
imitującej teksturę płótna (model ‘Rushmore’ Rowney’a). Tekstura ta była i nadal jest widoczna na
arkuszach przymocowanych do tektury przy użyciu wywiniętych końców przymocowanych na
odwrocie.
25. Artyści malujący na podobraziach papierowych- przykłady
Aleksander Gierymski
Jerzy Kossak
Piotr Michałowski
Olga Boznańska
Ignacy Pinkas
Jan Stanisławski
Zefiryn Ćwikliński
Teodor Axentowicz
Leon Wyczółkowski
Jerzy Stajuda
26. Konserwacja malarstwa na podłożu papierowym i tekturowym- przykłady
27. Konserwacja obrazów Jerzego Stajudy: "Wnętrze", "Popiersie", "Martwa natura"
28.
"Wnętrze"- tytuł obrazu nadany roboczo. (dane ze slajdu)
Zdjęcie lica przed konserwacją w świetle rozproszonym, następnie zdjęcie odwrocia w świetle
rozporoszonym i zdjęcie lica w świetle bocznym uwydatniającym pofalowane podłoże. Obraz
malowany są na dość cienkim papierze, nie posiada warstwy gruntu, spoiwo olejne wniknęło w jego
strukturę, co widzimy na zdjęciu w postaci ciemnych plam na odwroci, które określamy jako
przeolejone. Obraz malowany impastowo, co widać szczególnie dobrze w świetle bocznym. Warstwa
malarska pokryta jest wieloma warstwami laserunków nie tylko z farby olejnej-ale także z kawy,
herbaty i tylko sam artysta wie z czego jeszcze. Tak jest w przypadku wszystkich obrazów
konserwowanych przez Agatę Czuryło.
29. Charakter i przyczyny zniszczeń
Bezpośrednią przyczyną zniszczeń jest niewłaściwa budowa technologiczna obrazu. Na skutek
braku gruntu i wniknięciu spoiwa olejnego w podłoże papierowe, przyspieszony został proces
starzenia sie papieru, stopień zakwaszenia wynosił 5,2 w skali pH. Papier stal sie kruchy i nie był w
stanie utrzymać ciężaru warstwy malarskiej, co spowodowało liczne pęknięcia samej warstwy
malarskiej, jak i podobrazia.
30. Zabiegi konserwatorskie i efekty prac
W pierwszej kolejności obraz oczyszczono z kurzu, krajki wzmocniono Klucelem G w
alkoholu etylowym i położono, i wyprostowano powierzchnię obrazu pod obciążeniem, następnie
oczyszczono lico i odwrocie z powierzchniowego brudu i przygotowano papierowe kliny, którymi
sklejono rozdarcia przy pomocy kleju Lsacaux 498HV. Podobrazie zostało odkwaszone metodą Wei
T'o, pH papieru wzrosło do 8,2. Ubytki uzupełniono przygotowaną masą papierową, a następnie obraz
zdublowano na papier Palatina przy pomocy Lascaux 498 HV. Następnie założono kity Italstiucco i
wykonano retusz.
Widzimy zdjęcie w trakcie konserwacji i po konserwacji.
31.
Tytul nadany roboczo: "Popiersie". Podobnie jak wcześniej widzimy zdjęcie lica przed
konserwacją w świetle rozproszonym, zdjęcie odwrocia w świetle rozproszonym i lica w świetle
bocznym .
32. Charakter i przyczyny zniszczeń
Takie same, jak w poprzednim obrazie. Widzimy rozdarcia, ubytek ruchomy w postaci
lewego górnego rogu. Dziurki po gwoździach wskazują, że obraz mógł być naciągnięty na krosno.
33. Zabiegi konserwatorskie i efekty pracy
Konserwacja tego obrazu przebiegała według takiego samego schematu, jak przy obrazie
"Wnętrze". Przy tym obrazie dodatkowo konieczne było odpowiednie wyprowadzenie kitów
imitujących impastowy charakter warstwy malarskiej. Zdjęcie przed konserwacją i po konserwacji.
34.
Tytuł nadany roboczo: "Martwa natura". Widzimy lico i odwrocie w świetle rozproszonym, a
także zdjęcie lica w świetle bocznym. Najbardziej destruowany obraz uwzględniony w planie
konserwacji, znaczna jego część, jak sądzono przed konserwacją, przedstawiała się w postaci licznych
ubytków ruchomych.
35. Charakter i przyczyna zniszczeń
Taka sama, jak w powyższych obiektach. Zdjęcia mikroskopowe pozwalają na dokładną
obserwację przebiegu i kształtu spękań warstwy malarskiej i podłoża papierowego, a także pozwalają
przyjrzeć się impastom.
36. Zabiegi konserwatorskie i efekty prac
Poza omówionymi wcześniej zabiegami wykonanymi przy poprzednich obiektach, tu
zadecydowano o uzupełnieniu brakującej części obiektu, co widzimy na powyższym zdjęciu.
Podejmowano również próby zrekonstruowania brakującego fragmentu, jednak z uwagi na brak zdjęć
lub szkiców kompozycyjnych artysty, postanowiono pozostać na etapie wykonania projektu
ewentualnej rekonstrukcji. Obraz po konserwacji, podobnie jak pozostałe, został umieszczony w
specjalnej tekturowej teczce z passpartou, która umożliwia oglądanie obiektów bez ich uszkodzenia.
Podobnie postąpiono z fragmentami obrazu, które jak ustalono w procesie konserwacji, nie pochodzą
z obrazu "Martwa natura".
37. Konserwacja obiektu kursowego "Portret młodej kobiety"
38.
(Dane ze slajdu) Na zdjęciu widzimy lico i wtórne odwrocie w świetle rozproszonym przed
konserwacją, a następnie oryginalne odwrocie w trakcie konserwacji w świetle rozproszonym. Obraz
malowany na cienkiej tekturze warstwowej w technice olejnej. Warstwa malarska kładziona
laserunkowo, jednak niektóre partie opracowano bardziej kryjąco, miejscami widoczne niewielkie
impasty w partii tła i włosów.
39. Charakter i przyczyny zniszczeń
Obraz najprawdopodobniej był trzymany w piwnicy przez kilka lat w czasie wojny,
najprawdopodobniej na skutek działania niestabilnych warunków cieplno-wilgotnościowych nastąpiło
widoczne w świetle bocznym odkształcenie spowodowane miejscowymi wybrzuszeniami podobrazia.
Jak wiadomo obraz został zdublowany na płótno, a ponieważ klej nie był w stanie powstrzymać pracy
podobrazia tekturowego, przybito go dodatkowo gwoździami od strony lica. Na brzegach widoczne
wytarcia i wykruszenia warstwy malarskiej, tektura na brzegach i w narożnikach mocno
rozwarstwiona. Po rozdublowaniu wykonano oczyszczanie odwrocia z resztek spoiwa dublażowego w
celu odbarczenia obrazu ze zbędnego napięcia.
40. Zabiegi konserwatorskie i efekty prac
Po oczyszczeniu lica środkami enzymatycznymi, podklejeniu warstwy malarskiej na brzegach
przy użyciu Hydrogrundu i klajstru ryżowego, a także rozdublowaniu i oczyszczeniu odwrocia,
przystąpiono do prostowania obrazu na brzegach delikatnie zwilżając je wodą i zaprasowując kostką
introligatorską, całość obrazu poddawano działaniu obciążenia. Następnie wykonywano uzupełnienia
podobrazia papierem długowłóknistym przy użyciu klajstru ryżowego. (Widok uzupełnień od strony
odwrocia, widok uzupełnień od strony lica.) Następnie wszystkie uzupełnienia scalono kolorystycznie
akwarelą dążąc do koloru tektury i zabezpieczono werniksem z dodatkiem wosku. Całe lico
zawerniksowano werniksem damarowym w sprayu i przystąpiono do retuszu.
41. Konserwacja obrazu Mieczysława Korwina Piotrowskiego "Hortensje" 1915r.
42.
(Dane ze slajdu) Zdjęcie lica i odwrocia w świetle rozproszonym- widoczne pęknię w dolnej
części obrazu, a także ubytki w narożnikach. Obraz malowany w technice olejno-żywicznej na
tekturze z cienkim gruntem.
43.Zabiegi konserwatorskie i efekty prac
W trakcie konserwacji poza standardowymi zabiegami oczyszczania obraz przez dłuższy czas
był prostowany i stabilizowany po obciążeniem- tektura o grubości ok 3mm była dość sztywna. Po
przełamaniu każda z części niezależnie od siebie ulęgła odkształceniu. Po wyprostowaniu wykonano
sklejanie na styk dolnej części obrazu. Wykorzystano do tego celu Polioctan winylu w stężeniu
fabrycznym i długowłóknisty papier jedwabny odporny na kwaśne środowisko. Inne kleje okazały sie
za słabe. Następnie założono kity i wykonano retusz. Obecnie obraz eksponowany jest w ramie ze
sztywnym, stabilizującym wyparciem.
44. Ignacy Pinkas
Tu pragnę jedynie nadmienić o rodzaju tektury technicznej, z którą również możemy spotkać
sie w procesie konserwacji: Preszpan – rodzaj wielowarstwowej, mocno prasowanej i polerowanej
tektury, w której surowcem jest papier o grubości od 0,1mm do 50mm. Powierzchnia preszpanu jest
gładka, trudno nasiąkalna. Posiada dużą wytrzymałość mechaniczną na ścieranie i zginanie.
45. Konserwacja obrazu Maryana Malskiego, "Michałek"
Na zdjęciu widzimy składniki obrazu- sam obraz od strony lica, tekturę, która pierwotnie
pełniła funkcję "pleców" obrazy, kartkę z informacjami o obrazie- była naklejonana odwrociu.
Wszystkie elementy zostały oczyszczone i odkwaszone, a kartkę z informacjami zdublowano na
bibułkę japońską. Biały prostokąt to tektura bezkwasowa, która została dołączona do obiektu, jako
"nowe plecy"- wyparcie. Wszystko razem zostało "luźno" osadzone w ramie, czyli zachowane zostały
wszystkie historyczne składowe elementy obiektu. Problem zakwaszenia podłoża oczywiście zawsze
istnieje w tego typu obiektach; tutaj zastosowany został natrysk od strony odwrocia i nie przyniósł on
właściwie żadnej poprawy pH.
46. Praktyki w Muzeum Narodowym w Warszawie- konserwacja obrazu Jaceka Malczewskiego
"Mycie naczyń w Wielgiem"
47.
Obraz malowany na dość dużej jak na tamte czasy tekturze o wymiarach ponad 100 na 70cm.
Mocno zdeformowane podobrazie było długo stabilizowane pod obciążeniem. W narożnikach
wstawiano fleki z tektury bezkwasowej na Polioctan winylu w stężeniu fabrycznym, założono kity, a
ich powierzchnię opracowano przy pomocy żelowego medium widocznego na zdjęciu. Wykonano
nim imitacje impastów. Po wyschnięciu medium jest przezroczyste i pozwala na wykonanie retuszu.
48. Wnioski końcowe
Papierowe lub tekturowe podłoże może posiadać wiele nieodłącznych wad związanych z
nieprawidłowym lub niewystarczającym przygotowaniem. Natura włókien i masy włóknistej, jak
również sam proces wytwarzania papieru mogą spowodować nieodwracalne w skutkach zmiany w
strukturze papieru. Papiery szmaciane oraz płyty tekturowe są na ogół trwałe i maja długą żywotność.
Tektury słomowe z upływem czasu stają się kwaśne i kruche. Masa włóknista drzewna często zawiera
pozostałości kwasów po procesach, które powodują rozkład molekuł celulozy. Ten sam problem
dotyczy makulatury produkowanej z masy włóknistej.
Kleje stosowane do laminowania (zwykle klej skórny lub klajster skrobiowy) są zwykle stabilne
jednak ugną się pod atakiem insektów lub pleśni.
Woda we wszystkich swoich postaciach ma prawdopodobnie najbardziej niszczący wpływ na papier i
podkłady tekturowe.
Istnieje szeroki wachlarz sposobów konserwacji począwszy od prostej konsolidacji warstwy
malarskiej, aż po usunięcie starego podłoża i przeniesienie obrazu na nowe.
Literatura z dziedziny konserwacji jest niezwykle uboga w dokumentację dotyczącą malarstwa na
papierze. Problemy związane z konserwacją i obróbką tej dziedziny wymagają zarówno umiejętności
konserwacji zarówno samego malarstwa, jak i papieru. Dialog pomiędzy obiema grupami specjalistów
jest niezwykle istotny i konieczny dla ustalenia najlepszych oraz najskuteczniejszych metod i środków
konserwacji.
49. Bibliografia
50. Informacja o pozyskanych materiałach pomocniczych.