Najwa˝niejsze poj´cia

Demokracja – forma ustroju paƒstwa, w której obywatele (naród, lud) sprawujà w∏adz´
bezpoÊrednio lub za poÊrednictwem przedstawicieli.

Ga∏àê prawa – ukszta∏towany historycznie zbiór norm prawnych, które regulujà danà
dziedzin´ stosunków spo∏ecznych.

Globalizacja – proces obejmujàcy ró˝ne obszary ˝ycia spo∏ecznego, politycznego i go-
spodarczego, przejawiajàcy si´ wzrostem zale˝noÊci i post´pujàcà integracjà spo∏e-
czeƒstw i paƒstw w skali ca∏ego globu.

Grupa spo∏eczna – zbiorowoÊç sk∏adajàca si´ z trzech lub wi´cej osób, pomi´dzy któ-
rymi zachodzà ró˝nego rodzaju wi´zi i zale˝noÊci o wzgl´dnie trwa∏ym charakterze.

Ideologia – ogólny i uporzàdkowany zbiór idei, wartoÊci i poglàdów na organizacj´
i funkcjonowanie spo∏eczeƒstwa, tworzàcy po˝àdany i uproszczony obraz Êwiata, w∏aÊci-
wy jakiejÊ grupie, warstwie lub klasie spo∏ecznej.

Konstytucja (ustawa zasadnicza) – najwy˝szy akt prawny regulujàcy zasady funkcjono-
wania paƒstwa; okreÊla kompetencje i sposób powo∏ywania organów paƒstwowych oraz
zakres praw i wolnoÊci obywateli.

Naród – du˝a grupa spo∏eczna, która powsta∏a w wyniku procesu dziejowego jako
wspólnota terytorialna o pod∏o˝u gospodarczym, politycznym, spo∏ecznym i kulturowym.
Cechà konstytutywnà narodu jest kwestia ÊwiadomoÊci narodowej danej zbiorowoÊci,
czyli postrzegania siebie jako naród.

Norma prawna – wypowiedê zawierajàca ˝àdanie w∏adzy publicznej, aby w okreÊlonej
sytuacji adresat podjà∏ wyznaczone w niej dzia∏anie. Jest to zatem norma post´powania,
która ustanowiona zosta∏a przez kompetentne organy w∏adzy publicznej.

Norma spo∏eczna – nakazy i zakazy okreÊlajàce, jak nale˝y post´powaç, a czego ro-
biç nie wolno. Normy spo∏eczne sà wyrazem systemu wartoÊci zaakceptowanego i uzna-
wanego za obowiàzujàcy w danym spo∏eczeƒstwie.

Opinia publiczna – zbiór poglàdów spo∏eczeƒstwa na jakiÊ wa˝ny temat.

Organ paƒstwowy – osoba lub grupa osób, które dzia∏ajà w imieniu paƒstwa na mo-
cy prawa.

Organizacja mi´dzynarodowa – zrzeszenie paƒstw, osób prawnych lub osób fizycz-
nych pochodzàcych z ró˝nych paƒstw, powo∏ane dla realizacji celów okreÊlonych w sta-
tucie.

Paƒstwo – trwa∏a wspólnota ludzi zamieszkujàcych okreÊlone terytorium oraz podda-
nych suwerennej w∏adzy zwierzchniej.

Paƒstwo prawa – paƒstwo, w którym stabilne prawo okreÊla kompetencje, organizacj´
organów w∏adzy oraz ich stosunki z obywatelami i innymi podmiotami prawa. Organy
paƒstwa i urz´dnicy mogà czyniç tylko to, co prawo im nakazuje lub na co zezwala, na-
tomiast obywatele mogà czyniç wszystko, co nie jest prawem zabronione.

Partia polityczna – organizacja spo∏eczna o wyodr´bnionej strukturze organizacyjnej,
dzia∏ajàca na podstawie okreÊlonego programu i systemu wartoÊci. Najcz´Êciej celem
partii jest zdobycie w∏adzy w paƒstwie po to, aby wp∏ywaç na wa˝ne decyzje polityczne.

Patriotyzm – postawa umi∏owania ojczyzny, uznawanej za jednà z najwa˝niejszych war-
toÊci cz∏owieka, oraz szacunku dla kultury narodowej i dziedzictwa narodowego.

Polityka – ogó∏ dzia∏aƒ zwiàzanych z dà˝eniem do zdobycia w∏adzy paƒstwowej i jej
wykonywaniem, a tak˝e z wytyczaniem kierunku rozwoju paƒstwa m.in. w takich dzie-
dzinach jak polityka spo∏eczna oraz polityka zagraniczna.

Prawa cz∏owieka – podstawowe prawa, które od momentu narodzin a˝ do Êmierci
przys∏ugujà ka˝demu – niezale˝nie od pochodzenia, koloru skóry, narodowoÊci, p∏ci, re-
ligii czy wyznawanych poglàdów i których nie mo˝na si´ zrzec (niezbywalne).

Prawo – w sensie przedmiotowym to zbiór norm post´powania, których naruszenie gro-
zi sankcjami; w sensie podmiotowym – uprawnienie przyznawane jednostce przez obo-
wiàzujàce akty prawne.

Przepis prawny – podstawowa jednostka redakcyjna aktu prawnego wyraênie wyod-
r´bniona w formie artyku∏u lub paragrafu. W sensie gramatycznym stanowi on zdanie.

Referendum – powszechne g∏osowanie obywateli majàcych czynne prawo wyborcze,
w którym podejmujà decyzje w wa˝nych sprawach.

Ruch spo∏eczny – s∏abo sformalizowana forma aktywnoÊci obywateli, która dà˝y do prze-
prowadzenia zmian spo∏ecznych.

Samorzàd – forma organizacji wyodr´bnionej grupy spo∏ecznej, która mo˝e decydowaç
o sprawach dla niej istotnych – bezpoÊrednio lub za pomocà wybranych przedstawicieli.

Socjalizacja – proces, który kszta∏tuje osobowoÊç cz∏owieka i przystosowuje go do ˝ycia
w spo∏eczeƒstwie. Jednostka socjalizujàc si´, przyswaja sobie umiej´tnoÊci niezb´dne
do ˝ycia, normy post´powania i role spo∏eczne.

Spo∏eczeƒstwo – rozbudowana i samowystarczalna forma ˝ycia zbiorowego ludzi,
ukszta∏towana historycznie i po∏àczona przez wspólne terytorium, instytucje oraz warto-
Êci kulturowe.

SuwerennoÊç paƒstwowa – niezale˝noÊç paƒstwa od innych paƒstw i organizacji mi´-
dzynarodowych (suwerennoÊç zewn´trzna) oraz od organizacji w nim dzia∏ajàcych (su-
werennoÊç wewn´trzna).

System partyjny – ogó∏ partii dzia∏ajàcych w danym kraju oraz ca∏okszta∏t zachodzà-
cych mi´dzy nimi zale˝noÊci i powiàzaƒ.

Ustrój polityczny – ogó∏ regulacji prawnych, które dotyczà organizacji, kompetencji,
a tak˝e wzajemnych powiàzaƒ mi´dzy organami w∏adzy paƒstwowej.

Wyk∏adnia prawa – formu∏owanie norm z treÊci przepisów prawnych. Interpretacja
(wyk∏adnia) prawa poprzedza zastosowanie normy prawnej.

2.10. Obywatele w paƒstwach niedemokratycznych ........................................................54
2.11. Spo∏eczeƒstwo w paƒstwie demokratycznym ..........................................................55
2.12. Zagro˝enia dla demokracji ..................................................................................60
2.13. Modele ustrojowe paƒstw demokratycznych ............................................................62
2.14. Ustroje wybranych paƒstw ....................................................................................63
2.15. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ......................................................................68

2.16. Organy w∏adzy Rzeczypospolitej Polskiej – sejm i senat ..........................................70

2.17. Organy w∏adzy Rzeczypospolitej Polskiej – prezydent ..............................................74
2.18. Organy w∏adzy Rzeczypospolitej Polskiej – Rada Ministrów ......................................76
2.19. Organy w∏adzy Rzeczypospolitej Polskiej – sàdy i trybuna∏y ......................................78
2.20. Organy kontroli paƒstwowej i ochrony prawa ........................................................81

M

ma∏˝eƒstwo 11

maoizm 99

marketing polityczny 105

marsza∏ek sejmu 71

marsza∏ek senatu 71

mass media 59

McDonaldyzacja 19

Mi´dzynarodowa Helsiƒska Federacja Praw

à

y

obywatelskie niepos∏uszeƒstwo 59

obywatelstwo 29

odpowiedzialnoÊç

– konstytucyjna 62

– polityczna 62

– za s∏owa 52

Ogólnopolskie Porozumienie Zwiàzków Zawodowych

(OPZZ) 57

ograniczenie wolnoÊci 123

Gutierrez Gustavo, ks. 93

H

Hallstein Walter 148

Hammarskjöld Dag 133

Havel Vaclav 146

Hayden Tom 102

Hayek Friedrich von 89

Heitz Ars¯ne 151

Kirk Russel 91

Kisielewski Stefan 89

Kochanowski Janusz 175

Kohl Helmut 93

Köhler Horst 67

Konaré Alpha Oumor 142

Korfanty Wojciech 93

Korwin-Mikke Janusz 111

Komorowski Bronis∏aw 71, 110

Szybkie wyszukiwanie

Przyk∏ad: marsza∏ek sejmu
W spisie treÊci

W indeksie rzeczowym

W indeksie osobowym

1. Spo∏eczeƒstwo

2. Paƒstwo

3. Polityka

4. Prawo

5. Organizacje mi´dzynarodowe

6. Integracja europejska

7. Prawa cz∏owieka

8. Problemy wspó∏czesnego Êwiata

9. Polska polityka zagraniczna

4. Prawo

PRAWO

P r a w o

4.1. Prawo i jego funkcje

Definicja prawa

Podanie jednoznacznej i pe∏nej definicji prawa jest niezwykle trudne. W sensie przedmiotowym pra-
wem okreÊla si´ zbiór norm post´powania, których naruszenie grozi sankcjami. W sensie podmioto-
wym zaÊ prawo to uprawnienia przyznawane jednostce przez obowiàzujàce akty prawne.

j´zykach te dwa aspekty prawa odró˝nia si´. I tak angielskie s∏owo right znaczy

e”, „przywilej” – dotyczy prawa w sensie podmiotowym. S∏owo law zaÊ dotyczy prawa

przedmiotowym.

onifikacjà prawa jest grecka bogini sprawiedli-
ci – Temida.

T

T

Zwykle przedstawia si´ jà z opaskà

oczach – symbolem bezstronnoÊci (prawo nie pa-

rzy na osoby,

yy ale s∏ucha argumentów). W jednej

r´ce trzyma wag´ – symbol obiektywnej oceny

dowodów,

w a w drugiej miecz – symbol w∏adzy

s´dziowskiej i kary.

yy

„Oddajemy si´
w niewol´ pra-
wa, aby zacho-
waç wolnoÊç”.

Cyceron

Temida

TT

dzia∏

rozdzia∏

modu∏

P r a w a c z ∏ o w i e k a

PRAWA

CZ

¸OWIEKA

Ochrona praw cz∏owieka w ONZ

Mi´dzy-

narodowy

Trybuna∏

Karny dla

Rwandy

Mi´dzy-

narodowy

Trybuna∏

Karny dla

by∏ej

Jugos∏awii

Rada

Gospodarczo-

-Spo∏eczna

Rada

Bezpieczeƒstwa

Mi´dzynarodowy

Trybuna∏ Karny

Zgromadzenie Ogólne

Sekretarz

Generalny

Komitety

Wykonawcze

Sekretariatu

ONZ

Komisja ds.

Zapobiegania

Przest´pczoÊci
i Sàdownictwa

Karnego

Komisja

ds. Statusu

Kobiet

Cia∏a Traktatowe

Komitet Praw

Cz∏owieka

Komitet przeciwko

Torturom

Komitet ds. Praw

Gospodarczych,

Spo∏ecznych

i Kulturalnych

Kod kolorystyczny

Ju˝ umiem

Usystematyzowany uk∏ad

Przeglàdowe schematy

LWV-okladka_2009 7/28/08 3:55 PM Page 1

G e n e z a i i s t o t a p a ƒ s t w a

29

2. Paƒstwo

2.1. Geneza i istota paƒstwa

Poj´cie i charakterystyka paƒstwa

Paƒstwo to trwa∏a wspólnota ludzi zamieszkujàcych okreÊlone terytorium oraz poddana w∏adzy zwierzchniej.
Obecnie coraz cz´Êciej definiuje si´ paƒstwo przez wyliczenie jego cech. WÊród nich wymienia si´ spo∏eczny
charakter, w∏adz´ paƒstwowà, terytorium, przymusowoÊç, suwerennoÊç i aparat paƒstwowy.

Spo∏eczny charakter paƒstwa

W aspekcie socjologicznym paƒstwo jest
du˝à grupà spo∏ecznà, a wi´c typem
zbiorowoÊci ludzi, których ∏àczà trwa∏e
wi´zi spo∏eczne. Paƒstwo jest te˝ du˝à gru-
pà formalnà, dla której funkcjonowania
kluczowe znaczenie ma w∏adza.

W∏adza paƒstwowa

W∏adza to zdolnoÊç wydawania i egzekwowania decyzji. Jej rodza-
jem jest w∏adza paƒstwowa, która charakteryzuje si´ zdolnoÊcià
do kierowania spo∏eczeƒstwem znajdujàcym si´ w granicach paƒ-
stwa, poprzez wydawanie i narzucanie decyzji. Chcàc wyegzekwo-
waç swoje decyzje, w∏adze paƒstwa mogà stosowaç Êrodki przymu-
su, w tym przymus fizyczny. Podmiotami w∏adzy sà osoby lub grupy
osób, które wydajà decyzje. Adresatami zaÊ sà ci, którzy muszà si´
tym decyzjom podporzàdkowaç. Mi´dzy tymi dwiema grupami za-
chodzi stosunek nadrz´dnoÊci i podporzàdkowania.
Aby w∏adza by∏a skuteczna, musi byç akceptowana przez rzàdzonych,
czyli musi posiadaç legitymizacj´. Akceptacja wyra˝a si´ w przekona-
niu, ˝e sprawowanie w∏adzy przez danà osob´ jest s∏uszne i zas∏ugu-
je na aprobat´. Wyró˝nia si´ trzy typy legitymizacji:
1. Legitymizacja tradycyjna opiera si´ na panujàcych w spo∏e-

czeƒstwie wierzeniach, zwyczajach i tradycji, wed∏ug których da-
ne osoby lub rody majà prawo do sprawowania w∏adzy. Przyk∏a-
dem mo˝e byç panowanie dynastii w krajach europejskich.

2. Legitymizacja charyzmatyczna opiera si´ na powszechnym przekonaniu, ˝e panujàcy posiada wyjàt-

kowe cechy, wiedz´ i zdolnoÊci (np. sprawiedliwoÊç, zdolnoÊci przywódcze), predysponujàce go do spra-
wowania w∏adzy. Zbiór tych cech nazywa si´ charyzmà.

3. Legitymizacja legalna wynika z przekonania, ˝e rzàdzàcy zdoby∏ w∏adz´ na mocy obowiàzujàcego

prawa. Przyk∏adem mo˝e byç prezydent wybierany w wyborach powszechnych.

SuwerennoÊç

SuwerennoÊç paƒstwa oznacza, ˝e paƒstwo nie podlega ˝adnej organizacji znajdujàcej si´ zarówno na ze-
wnàtrz, jak i wewnàtrz paƒstwa. Sà dwa aspekty suwerennoÊci:
1. SuwerennoÊç zewn´trzna odnosi si´ do stosunków z innymi paƒstwami i organizacjami mi´dzynarodo-

wymi. Te relacje oparte na zasadach wolnoÊci i równoÊci paƒstwo kszta∏tuje samodzielnie. Obecnie
w zwiàzku z rosnàcym znaczeniem organizacji mi´dzynarodowych i zwi´kszajàcymi si´ zale˝noÊciami mi´-
dzy paƒstwami trudno mówiç o paƒstwach ca∏kowicie suwerennych. Dlatego niezwykle wa˝ne jest odró˝-
nianie samodzielnego i dobrowolnego zrzekania si´ przez paƒstwa cz´Êci swoich uprawnieƒ na rzecz or-
ganizacji mi´dzynarodowych (co nie stanowi ograniczenia suwerennoÊci) od zrzeczenia si´ jej pod presjà
innych paƒstw.

2. SuwerennoÊç wewn´trzna dotyczy relacji paƒstwa z organizacjami w nim dzia∏ajàcymi (zwiàzkami wyzna-

niowymi, partiami itd.), w stosunku do których paƒstwo ma w∏adz´ zwierzchnià i jest od nich niezale˝ne.

Fidel Castro, przywódca komunistycznej Kuby, jeden
z najbardziej charyzmatycznych polityków.

Terytorium

Paƒstwo jest organizacjà terytorialnà. Obejmuje nie tylko
obszar làdu, ale tak˝e wody wewn´trzne, przestrzeƒ po-
wietrznà nad làdem, przestrzeƒ pod powierzchnià ziemi,
morskie wody przybrze˝ne, jednostki p∏ywajàce i powietrz-
ne oraz siedziby przedstawicielstw dyplomatycznych po∏o-
˝one na terytoriach innych paƒstw.

PA¡STWO

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 29

P a ƒ s t w o

30

PrzymusowoÊç

Przymusowy charakter paƒstwa
oznacza, ˝e:

w

paƒstwo pos∏uguje si´ przy-
musem, aby sk∏oniç obywa-
teli do przestrzegania prawa;

w

przynale˝noÊç do paƒstwa
nie jest dobrowolna.

Przynale˝noÊç do paƒstwa jest
nazywana obywatelstwem.
Nabycie czy zrzeczenie si´ oby-
watelstwa jest oparte na decyzji
w∏adzy, a nie zasadzie swo-
bodnego wyboru. Z obywatel-
stwem wià˝e si´ równie˝ zespó∏
praw i obowiàzków.

Sposoby nabywania obywatelstwa:
1. Zasada prawa krwi – w wyniku

urodzenia si´ z rodziców b´dà-
cych obywatelami danego kraju.

2. Zasada prawa ziemi – w wy-

niku narodzin na terytorium
paƒstwa.

3. Zawarcie zwiàzku ma∏˝eƒ-

skiego z obywatelem dane-
go paƒstwa.

4. Nadanie przez w∏aÊciwy or-

gan paƒstwowy.

Utrata obywatelstwa mo˝e na-
stàpiç na skutek jego zrzecze-
nia si´, odebrania przez organ
paƒstwowy lub przez nabycie
obywatelstwa innego paƒstwa.
Ka˝dy cz∏owiek jest obywatelem
jakiegoÊ paƒstwa. Sà jednak wy-
padki szczególne, kiedy np. lu-
dzie majà podwójne obywa-
telstwo, czyli sà obywatelami
dwu paƒstw. Bywa te˝, ˝e ludzie
nie majà obywatelstwa ˝adnego
paƒstwa, utracili je np. w wyniku
wojen lub zmian terytorialnych.
Takie osoby okreÊla si´ mianem
bezpaƒstwowców (apatry-
dów).

Obywatelstwo w prawie polskim

W polskim prawie problemy obywatelstwa reguluje Konstytucja RP
oraz Ustawa o obywatelstwie polskim.
Do sposobów nabycia obywatelstwa nale˝à:
1. Zasada prawa krwi – w sytuacjach urodzenia z rodziców, którzy

majà polskie obywatelstwo, gdy jeden z rodziców ma obywatel-
stwo, a drugi jest nieznany, nie ma ˝adnego obywatelstwa lub jest
obywatelem innego kraju.

2. Zasada prawa ziemi – tylko wtedy, gdy rodzice sà nieznani lub nie

majà ˝adnego obywatelstwa.

3. Nadanie przez Prezydenta RP.
4. Uproszczona naturalizacja – nabycie przez cudzoziemca pozosta-

jàcego w zwiàzku ma∏˝eƒskim z obywatelem polskim.

5. Reintegracja – nabycie obywatelstwa utraconego na skutek ma∏-

˝eƒstwa z cudzoziemcem.

6. Prawo opcji – nabycie obywatelstwa utraconego w dzieciƒstwie.
7. Repatriacja – powrót do kraju osób, które na skutek ró˝nych oko-

licznoÊci znalaz∏y si´ poza jego granicami.

Utrata obywatelstwa polskiego mo˝e nastàpiç tylko na wniosek
obywatela, po uzyskaniu na to zgody prezydenta.

Aparat paƒstwowy

Aparat paƒstwowy to zespó∏ powiàzanych ze sobà organów paƒ-
stwowych.
Organ paƒstwowy to osoba lub grupa osób, które dzia∏ajà w imie-
niu paƒstwa na mocy prawa.

Podzia∏ organów paƒstwowych ze wzgl´du na:

rodzaj zadaƒ
• prawodawcze – organy w∏adzy ustawodawczej, tworzà prawo, np.

sejm, senat

• administracyjne – organy w∏adzy wykonawczej, realizujà

postanowienia organów ustawodawczych i zarzàdzajà paƒstwem,
np. rzàd, prezydent

• sàdownicze – sàdy i trybuna∏y rozstrzygajàce spory prawne na

podstawie obowiàzujàcego prawa, np. Trybuna∏ Konstytucyjny

• kontrolne – kontrolujà i oceniajà dzia∏alnoÊç innych organów

paƒstwa, np. Najwy˝sza Izba Kontroli

sk∏ad
• jednoosobowe – podejmujà decyzje jednoosobowo, np. prezydent
• kolegialne (wieloosobowe) – podejmujà decyzje kolegialnie
przez uchwa∏y, np. rzàd

sposób powo∏ywania
• z wyboru – wybierane przez jakieÊ cia∏o wyborcze, np. sejm
• z nominacji – wyznaczone przez organ wy˝szy, np. rzàd
• dziedziczne – monarcha
• przez losowanie – s´dziowie pokoju w USA

kompetencje terytorialne
• centralne – ich kompetencje obejmujà ca∏y obszar paƒstwa, np.

sejm, rzàd

• lokalne – ich kompetencje obejmujà cz´Êç paƒstwa, np. wojewoda

Policja jest s∏u˝bà, która mo˝e u˝ywaç przymu-
su fizycznego.

PA¡STWO

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 30

Powstanie i upadek paƒstwa

Powstanie paƒstwa jest faktem, którego czas trudno niekiedy jednoznacznie ustaliç. Upadek paƒstwa ma
zaÊ miejsce, gdy zanika suwerenna w∏adza paƒstwowa nad okreÊlonà ludnoÊcià i terytorium.
Powstanie paƒstwa mo˝e nastàpiç przez:

w

utworzenie nowego paƒstwa na terytorium niezale˝nym, na obszarach, które nie podlegajà suweren-

noÊci ˝adnego paƒstwa;

w

rozpad paƒstwa na kilka mniejszych;

w

po∏àczenie si´ kilku paƒstw i utworzenie nowego paƒstwa;

w

oderwanie si´ cz´Êci terytorium paƒstwa i utworzenie nowego.

Upadek paƒstwa mo˝e nastàpiç przez:

w

inkorporacj´, czyli w∏àczenie jednego paƒstwa do innego paƒstwa lub paƒstw;

w

rozpadni´cie si´ na kilka cz´Êci;

w

po∏àczenie dwóch lub wi´cej paƒstw w jeden organizm paƒstwowy.

G e n e z a i i s t o t a p a ƒ s t w a

31

Koncepcje genezy paƒstwa

Koncepcja teistyczna zak∏ada, ˝e paƒstwo powsta∏o dzi´ki dzia∏aniu si∏y nadprzyrodzonej, zamiarowi
Bo˝emu. Modyfikacjà tej doktryny jest koncepcja Êw. Tomasza z Akwinu, który twierdzi∏, ˝e od Boga po-
chodzi idea w∏adzy, natomiast konkretne paƒstwa to dzie∏o ludzi. Ta koncepcja by∏a popularna w monar-
chiach absolutnych i stanowi∏a uzasadnienie dla nieograniczonej w∏adzy monarchy, jako pochodzàcej
od Boga. Ka˝de wystàpienie przeciwko w∏adzy traktowano w zwiàzku z tym jako grzech.
Koncepcja umowy spo∏ecznej zak∏ada, ˝e paƒstwo jest rezultatem umowy pomi´dzy cz∏onkami spo∏e-
czeƒstwa lub mi´dzy spo∏eczeƒstwem a w∏adzà, oraz neguje tez´ o Boskim pochodzeniu w∏adzy. Istnieje
wiele odmian tej koncepcji. Jej zwolennikami byli m.in. John Locke i Jean Jacques Rousseau.
Koncepcja podboju i przemocy zak∏ada, ˝e paƒstwo jest konsekwencjà podboju plemion s∏abszych
przez silniejsze. W ten sposób narodzi∏ si´ podzia∏ na rzàdzonych i rzàdzàcych, a paƒstwo jeszcze go
utrwali∏o. Zwolennikiem teorii podboju i przemocy by∏ Ludwik Gumplowicz.
Koncepcja marksistowska zak∏ada, ˝e paƒstwo powsta∏o w wyniku rozpadu wspólnoty pierwotnej,
w której panowa∏a wspólna w∏asnoÊç narz´dzi i Êrodków, na klasy, co nastàpi∏o g∏ównie w wyniku po-
wstania w∏asnoÊci prywatnej. Przewaga ekonomiczna pozwoli∏a klasom posiadajàcym w∏asnoÊç zdobyç
w∏adz´. To doprowadzi∏o do powstania paƒstwa, które ma utrwalaç panowanie klas posiadajàcych. Twór-
cami tej teorii byli Karol Marks i Fryderyk Engels.

Z

S

R

R

Finlandia

A u s t r i a

W

∏ o

c

h

y

H i s z p a n i a

Szwecja

Norwegia

R F N

N R D

F r a n c j a

Portugalia

W ´ g r y

R u m u n i a

B u ∏ g a r i a

D a n i a

P o l s k a

Czechos∏owacja

G r e c j a

H o l a n d i a

B e l g i a

I r l a n d i a

A l b a n i a

L u k s e m b u r g

J u g o s ∏ a w i a

Szwajcaria

I s l a n d i a

W i e l k a

B r y t a n i a

T u r c j a

M o r z e

N o r w e s k i e

Morze

Czarne

Ren

Dunaj

Dniepr

Pad

W

is∏a

L oara

T ag

500 km

0

R

o

s

j

a

A u s t r i a

W

∏ o

c

h

y

H i s z p a n i a

N i e m c y

F r a n c j a

W ´ g r y

R u m u n i a

B u ∏ g a r i a

T u r c j a

D a n i a

P o l s k a

Czechy

S∏owacja

G r e c j a

H o l a n d i a

B e l g i a

I r l a n d i a

Szwajcaria

I s l a n d i a

W i e l k a

B r y t a n i a

Bia∏oruÊ

Ukraina

Litwa

¸otwa

Estonia

M

3

4

8

5

Finlandia

Szwecja

Norwegia

Portugalia

L u k s e m b u r g

2

1

6

7

M o r z e

N o r w e s k i e

Morze

Czarne

Ren

Dunaj

Dniepr

Pad

W

is∏a

Loara

Tag

500 km

0

Podzia∏ polityczny Europy po II wojnie Êwiatowej

Podzia∏ polityczny Europy w 2008 r.

2 – Chorwacja
3 – BoÊnia i Hercegowina
4 – Serbia
5 – Czarnogóra
6 – Albania
7 – Macedonia
8 – Kosowo

1 – S∏owenia

PA¡STWO

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 31

P a ƒ s t w o

PA¡STWO

32

2.2. Funkcje paƒstwa

Funkcje paƒstwa

Bioràc pod uwag´ zasi´g przestrzenny dzia∏alnoÊci paƒstwa, mo˝na wyró˝niç dwie jego funkcje:
1. Funkcja zewn´trzna obejmuje aktywnoÊç mi´dzynarodowà paƒstwa, stosunki z innymi paƒstwami,

dzia∏alnoÊç w organizacjach mi´dzynarodowych, co ma na celu ochron´ suwerennoÊci zewn´trznej
paƒstwa. Organami, które realizujà t´ funkcj´, sà m.in. s∏u˝by dyplomatyczne i wojsko.

2. Funkcja wewn´trzna obejmuje dzia∏ania, które majà zagwarantowaç bezpieczeƒstwo i ∏ad w kraju.

Do tego celu sà powo∏ane odpowiednie organy administracji, policja, prokuratura, sàdy oraz s∏u˝by
wi´zienne. W ramach realizacji tej funkcji mo˝na wyró˝niç dzia∏alnoÊç: prawodawczà, porzàdkowà,
administracyjnà, gospodarczo-organizatorskà, socjalnà oraz kulturalnà.

Realizacja funkcji wewn´trznej paƒstwa

Paƒstwo liberalne

• tworzy ramy do w∏aÊciwego

funkcjonowania gospodarki
(np. zwalcza nieuczciwà
konkurencj´, ujednolica
system miar i wag)

• w bardzo ograniczonym

zakresie ingeruje w gospo-
dark´, podstawà funkcjo-
nowania gospodarki jest
zasada wolnoÊci umów

• nie ingeruje w rynek pracy

Ten model wyst´powa∏
w USA do czasu New Dealu.
Obecnie w du˝ej mierze jest
realizowany w Estonii i Nowej
Zelandii.

„Paƒstwo-przedsi´biorca”

• gospodarka centralnie

planowana – paƒstwo okreÊla
kierunki rozwoju gospodarki
oraz priorytety w produkcji

• Êrodki produkcji sà w∏asnoÊcià

paƒstwa

• redystrybucja dochodu

narodowego

• paƒstwo dzia∏a na rzecz

zmniejszenia nierównoÊci

spo∏ecznych

Model „paƒstwa-przedsi´-
biorcy” by∏ realizowany
w paƒstwach socjalistycznych,
jednak si´ nie sprawdzi∏.

Paƒstwo regulowanej

gospodarki rynkowej

• celem jest budowa dobrobytu
• redystrybucja dóbr – paƒstwo

odbiera cz´Êç dochodów
najbogatszym i przekazuje je
najbiedniejszym

• przeciwdzia∏a kryzysom

gospodarczym

• ingeruje w rynek pracy – zapobiega

bezrobociu i tworzy miejsca pracy

• wspiera rolnictwo

Model paƒstwa regulowanej
gospodarki rynkowej jest
realizowany w wielu krajach
Europy, np. w Szwecji, Niemczech
i we Francji.

Dzia∏alnoÊç

kulturalna

Obejmuje dzia∏alnoÊç paƒstwa
w zakresie wspierania badaƒ
naukowych, rozwoju oÊwiaty
i kultury, ochrony zabytków
i promocji kultury za granicà.

Dzia∏alnoÊç

gospodarczo-organizatorska

Polega na zarzàdzaniu przez paƒstwo
gospodarkà oraz na oddzia∏ywaniu
na nià. Paƒstwo stara si´ promowaç
gospodark´ w Êwiecie, chroniç jà
przed nieuczciwà konkurencjà oraz
stwarzaç warunki do jej rozwoju.
Istniejà trzy stanowiska dotyczàce
dzia∏alnoÊci gospodarczej paƒstwa.

Dzia∏alnoÊç

socjalna

Dà˝enie paƒstwa do zapewnie-
nia obywatelom minimum
egzystencji, walka z bezrobo-
ciem oraz starania o popraw´
warunków pracy.

Dzia∏alnoÊç

prawodawcza

Polega na tworzeniu prawa,
które obowiàzuje na terytorium
paƒstwa.

Dzia∏alnoÊç

porzàdkowa

Polega na podejmowaniu dzia∏aƒ,
które zapewniajà porzàdek na tery-
torium paƒstwa. Organami, które
realizujà t´ funkcj´, sà sàdy i policja.

Dzia∏alnoÊç

administracyjna

To zarzàdzanie przez odpowied-
nie organy paƒstwowe okreÊlo-
nymi dziedzinami ˝ycia
publicznego (s∏u˝bà zdrowia,
szkolnictwem).

Funkcja wewn´trzna paƒstwa

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 32

F o r m y p a ƒ s t w a

33

2.3. Formy paƒstwa

Forma paƒstwa

Forma paƒstwa to sposób
sprawowania w∏adzy oraz or-
ganizowania ˝ycia polityczne-
go i spo∏ecznego w paƒstwie.
Form´ paƒstwa charakteryzuje
si´ ze wzgl´du na:

w

form´ rzàdów – struktura
najwy˝szych organów paƒ-
stwowych, ich wzajemne re-
lacje i sposób powo∏ywania
g∏owy paƒstwa;

w

re˝im polityczny – sposób
rzàdzenia paƒstwem, meto-
dy i techniki sprawowania
w∏adzy;

w

ustrój terytorialny paƒ-
stwa – struktura terytorialna,
zakres samodzielnoÊci w∏adz
lokalnych, podzia∏ kompe-
tencji mi´dzy w∏adze central-
ne a lokalne.

Podzia∏ paƒstw ze wzgl´du na form´ rzàdów

Republika
Forma rzàdów, w której najwy˝sza w∏adza nale˝y do organu wybie-
ranego na okreÊlony czas (kadencj´) przez obywateli. Republiki
mo˝na podzieliç na:

w

arystokratyczne – w∏adze wybierane przez wàskie grupy, wyod-
r´bnione ze wzgl´du na pochodzenie lub zamo˝noÊç (wyst´powa-
∏y w przesz∏oÊci);

w

demokratyczne – w∏adze wybierane przez ogó∏ obywateli
(wspó∏czesne republiki europejskie, np. Polska, Niemcy, Francja).

Monarchia
Forma rzàdów, w której najwy˝szym organem jest monarcha (król, ce-
sarz, su∏tan, faraon), a ludnoÊç tworzy grup´ poddanych. Monarcha
swojà funkcj´ sprawuje najcz´Êciej do˝ywotnio. Ze wzgl´du na sposób
uzyskania w∏adzy przez w∏adc´ monarchie mo˝na podzieliç na:

w

monarchi´ dziedzicznà – monarcha uzyskuje w∏adze przez dziedzi-
czenie (np. Wielka Brytania, Hiszpania);

w

monarchi´ elekcyjnà – monarcha uzyskuje w∏adz´ przez wybór
(np. Rzeczpospolita w okresie nowo˝ytnym).

Monarchie ze wzgl´du na zakres w∏adzy monarchy, mo˝na podzieliç na:

w

nieograniczone – w∏adza monarchy jest niczym nieograniczona;

w

ograniczone – w∏adza monarchy jest ograniczona przez konstytucj´.

Formy monarchii

Na przestrzeni wieków istnia∏y ró˝ne formy monarchii:

w

despotyczna – król sprawowa∏ pe∏ni´ w∏adzy, by∏ w∏aÊcicielem ca-
∏ej ziemi w paƒstwie, mia∏ nieograniczonà w∏adz´ nad obywatela-
mi, pe∏ni∏ funkcj´ najwy˝szego kap∏ana, a niekiedy by∏ uwa˝any
za istot´ boskà. Forma rozpowszechniona w staro˝ytnoÊci, m.in.
Egipt pod panowaniem faraonów.

w

patrymonialna – monarcha mia∏ silnà pozycj´ politycznà i ekono-
micznà – by∏ w∏aÊcicielem ca∏ej ziemi w paƒstwie i móg∏ nià swobod-
nie dysponowaç, a jego w∏adza mia∏a sankcj´ religijnà. Monarchia
patrymonialna wyst´powa∏a we wczesnoÊredniowiecznej Europie.

w

stanowa – powsta∏a w zwiàzku ze wzrostem politycznego i ekono-
micznego znaczenia stanów. W∏adza monarchy w dalszym ciàgu
by∏a bardzo silna, ogranicza∏a jà jednak ogólnokrajowa reprezen-
tacja stanów (Parlament, Stany Generalne), która mia∏a uprawnie-
nia opiniodawczo-doradcze. Monarchia stanowa narodzi∏a si´
na prze∏omie XIII i XIV w. w Anglii i we Francji.

w

absolutna – monarcha ma ca∏kowità i niepodzielnà w∏adz´, nie
podlega stanowionemu przez siebie prawu, bezpoÊrednio ingeruje
w wiele dziedzin ˝ycia, a organy przedstawicielskie nie majà wiel-
kiego znaczenia. Absolutyzm narodzi∏ si´ na poczàtku XVII w. we
Francji i w Anglii, a jego najwi´kszy rozkwit przypad∏ na II po-
∏ow´ XVII i poczàtek XVIII w.

w

konstytucyjna – kompetencje monarchy sà ograniczone przez kon-
stytucj´, która przyznaje cz´Êç uprawnieƒ organom przedstawiciel-
skim. Monarchiami konstytucyjnymi sà np. Monako i Maroko.

w

parlamentarna – kompetencje monarchy sà bardzo ograniczone.
Najcz´Êciej pe∏ni on funkcje reprezentacyjne, czasami odgrywa ro-
l´ arbitra mi´dzy poszczególnymi organami paƒstwa. Jest to obecnie najpopularniejsza forma monar-
chii w Europie. Monarchiami parlamentarnymi sà: Wielka Brytania, Hiszpania, Belgia i Norwegia.

Ludwik XIV, król Francji w latach 1643–1715, by∏
najwybitniejszym przedstawicielem europejskiego
absolutyzmu. Przypisuje mu si´ s∏ynne stwierdze-
nie „Paƒstwo to ja”.

PA¡STWO

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 33

Wspó∏czesne monarchie absolutne

P a ƒ s t w o

PA¡STWO

34

Podzia∏ paƒstw ze wzgl´du na re˝im polityczny

Paƒstwo autorytarne

w

Silna w∏adza wykonawcza jest skupiona w r´kach jednostki lub wàskiej grupy osób, parlamenty od-
grywajà drugorz´dnà rol´ i sà podporzàdkowane w∏adzy wykonawczej.

w

Spo∏eczeƒstwo nie ma mo˝liwoÊci kontrolowania w∏adzy, rzàdzàcy sà uprzywilejowani.

w

Udzia∏ obywateli w ˝yciu spo∏ecznym jest sztuczny i poddany Êcis∏ej kontroli.

w

Istnieje rozwini´ty aparat przymusu i represji.

Rzàdy autorytarne by∏y sprawowane w wielu krajach Europy w okresie mi´dzywojennym, m.in. w Polsce
(po 1926 r.), Rumunii, Hiszpanii. Obecnie pojawiajà si´ w krajach Afryki, Azji i Ameryki ¸aciƒskiej.

Paƒstwo totalitarne

w

Paƒstwo kontroluje wszystkie sfery ˝ycia spo∏ecznego, ma roz-
budowany aparat represji i przymusu.

w

Paƒstwo indoktrynuje swoich obywateli, istnieje jedna oficjal-
na doktryna paƒstwowa, a interes jednostki jest podporzàd-
kowany interesowi paƒstwa.

w

Nie istnieje podzia∏ w∏adzy, ca∏a w∏adza jest skupiona w r´kach
partii rzàdzàcej i jej przywódcy.

w

Dzia∏alnoÊç opozycyjna jest zakazana, a wobec przeciwników
politycznych stosuje si´ terror.

Przyk∏adami paƒstw totalitarnych by∏y faszystowskie Niemcy i W∏o-
chy oraz komunistyczny Zwiàzek Radziecki. Obecnie mo˝-
na do nich zaliczyç komunistycznà Kore´ Pó∏nocnà.

Paƒstwo demokratyczne

w

Istnieje podzia∏ w∏adzy, w∏adza ustawodawcza, wykonawcza
i sàdownicza sà rozdzielone mi´dzy ró˝ne organy, które si´
wzajemnie kontrolujà.

w

Obywatele majà mo˝liwoÊç kontrolowania w∏adzy, rzàdzàcy
nie sà uprzywilejowani, wszyscy obywatele sà równi wobec
prawa.

w

Panuje szeroki zakres praw i wolnoÊci obywatelskich, takich jak
wolnoÊç s∏owa, zgromadzeƒ, sumienia, które sà zagwaranto-
wane w konstytucji.

Rzàdy demokratyczne sà sprawowane m.in. w wi´kszoÊci paƒstw europejskich i Ameryce Pó∏nocnej.

Kim Dzong Il, przywódca komunistycznej Korei Pó∏noc-
nej, syn pierwszego przywódcy paƒstwa Kim Ir Sena

Arabia Saudyjska
Od chwili powstania Ara-
bii Saudyjskiej w 1932 r.
rzàdzi nià dynastia Sau-
dów. Król sprawuje naj-
wy˝szà w∏adz´ ustawo-
dawczà, wykonawczà
(pe∏ni funkcj´ premiera)
i sàdowniczà, a tak˝e jest
przywódcà religijnym.
Paƒstwo nie ma pisanej
konstytucji, nie istnieje
parlament, a dzia∏alnoÊç
partii politycznych jest za-
kazana.

Watykan
Watykan jest elekcyjnà
monarchià absolutnà.
Najwy˝sza w∏adza ustawo-
dawcza, wykonawcza i sà-
downicza nale˝y do papie-
˝a wybieranego przez
Kolegium Kardyna∏ów.
Cz∏onków Kolegium mia-
nuje papie˝. Oprócz pa-
pie˝a wa˝nà rol´ w paƒ-
stwie odgrywa sekretarz
stanu, który pe∏ni funkcj´
premiera.

Benedykt XVI, papie˝

Abdullah bin Abdulazis al Saud,
obecny król Arabii Saudyjskiej

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 34

Podzia∏ paƒstw ze wzgl´du na ustrój terytorialny

F o r m y p a ƒ s t w a

PA¡STWO

35

Paƒstwa

scentralizowane

• w∏adze centralne

majà bardzo
szeroki zakres
kompetencji,
podejmujà
decyzje
w sprawach
lokalnych

• organy lokalne

majà bardzo
wàskie uprawnie-
nia (np. Francja)

Paƒstwa

zdecentralizowane
• w∏adze cetralne

nie majà uprawnieƒ,
aby wp∏ywaç na
sprawy przeka-zane
do kompetencji
organów lokalnych

• wàski zakres

kompetencji
pozostawiony
organom ogólno-
paƒstwowym,
(np. Wielka
Brytania)

Unie paƒstw

W przesz∏oÊci
wyst´powa∏y dwa
rodzaje unii:

• unia personalna –

paƒstwa majàce
wspólnego w∏adc´,
pozostajàce jednak
odr´bnymi organiz-
mami paƒstwowymi,
np. unia polsko-

-w´gierska z 1440 r.

• unia realna – zwiàzek

paƒstw posiadajà-
cych nie tylko wspól-
nego w∏adc´, ale i
wspólne instytucje,
w tym sejm, wojsko,
monet´, np. Unia
Lubelska, unia
polsko-litewska
z 1569 r.

Konfederacje

• luêny zwiàzek

suwerennych
paƒstw powo-
∏any dla reali-
zacji okreÊlo-
nych celów
(np. obron-
nych)

• paƒstwa
cz∏onkowskie

przekazujà
cz´Êç swoich
uprawnieƒ
wspólnym
organom

• przyk∏adem

konfederacji
jest Wspólnota
Niepodleg∏ych
Paƒstw

Federacje

• jednostki po-

dzia∏u terytorial-
nego (stany,
prowincje) majà
pewien zakres
samodzielnoÊci
politycznej
i prawnej, nie
mogà jednak
wystàpiç
z federacji ani
nawiàzywaç
stosunków
mi´dzynaro-
dowych

• federacjami

sà m.in. Stany
Zjednoczone,
Szwajcaria
i Niemcy

Paƒstwa unitarne

• jednostki podzia∏u terytorialnego

nie majà samodzielnoÊci politycznej i sà
podporzàdkowane organom ogólno-
paƒstwowym

• na terenie paƒstwa obowiàzuje jednolity

system prawa, obywatelstwo, system
organów sàdowych oraz prawodawczych

• paƒstwami unitarnymi sà: Polska, W´gry,

Szwecja, Dania, Holandia

Paƒstwa z∏o˝one

• cz´Êci sk∏adowe paƒstwa majà du˝y

stopieƒ samodzielnoÊci, m.in. posiadajà
w∏asne organy prawodawcze, wykonaw-
cze i sàdownicze

• ogólnopaƒstwowe instytucje zajmujà si´

jedynie wybranymi dziedzinami
wspólnego funkcjonowania paƒstwa, np.
politykà obronnà, monetarnà,
ustawodawstwem karnym

Podzia∏ paƒstw ze wzgl´du

na ustrój terytorialny

Badenia-

-Wirtembergia

Saara

Nadrenia-

-Palatynat

H e s j a

Nadrenia Pó∏nocna-

-Westfalia

B a w a r i a

Turyngia

Saksonia

Saksonia-

-Anhalt

Dolna Saksonia

Brema

Berlin

Brandenburgia

Meklemburgia-

-Pomorze Przednie

Hamburg

Szlezwik-
-Holsztyn

0

100 km

Przyk∏adem federacji sà Niemcy sk∏adajàce si´ z 16 landów. èró-
d∏em federacyjnej struktury paƒstwa sà podzia∏y historyczne. Przez
kilkaset lat, a˝ do chwili pierwszego zjednoczenia w 1871 r., Niem-
cy by∏y podzielone na wiele niezale˝nych paƒstw.

Austria jest podzielona na 9 krajów zwiàzkowych. Podobnie jak w wypadku Niemiec, fe-
deracyjna struktura wynika z podzia∏ów historycznych.

S a l z b u r g

T y r o l

Tyrol

K a r y n t i a

S t y r i a

G ó r n a

A u s t r i a

D o l n a A u s t r i a

Vorarlberg

Burgenland

Bregencja

Salzburg

Innsbrück

Graz

Klagenfurt

Linz

Sankt Polten

Eisenstadt

Wiedeƒ

Lienz

0

100 km

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 35

P a ƒ s t w o

PA¡STWO

36

Relacje paƒstwo – KoÊcio∏y w paƒstwach europejskich

Potrzeba ustalenia zasad stosunku paƒstwa do KoÊcio∏ów wynika z faktu istnienia pluralizmu religijnego
i Êwiatopoglàdowego wspó∏czesnych spo∏eczeƒstw europejskich. W paƒstwach Europy wyst´pujà trzy mo-
dele uregulowania relacji z KoÊcio∏ami: model paƒstwa wyznaniowego, radykalnie Êwieckiego oraz
umiarkowanie Êwieckiego. Wspólnym elementem konstytucji wspó∏czesnych paƒstw europejskich sà
gwarancje wolnoÊci myÊli, sumienia i religii w wymiarze indywidualnym. Ró˝nice odnoszà si´ do gwaran-
cji uzewn´trzniania tych przekonaƒ w ˝yciu publicznym.

2.4. Paƒstwo laickie czy wyznaniowe?

Paƒstwo wyznaniowe

Paƒstwo wyznaniowe jest ÊciÊle powiàzane z KoÊcio∏em. W kon-
stytucji takiego paƒstwa uznaje si´ uprzywilejowanà pozycj´ jednej
religii bàdê jednego z KoÊcio∏ów. KoÊció∏ oficjalny jest finansowany
z bud˝etu paƒstwa i odgrywa w nim wiodàcà rol´. Jest uprzywilejo-
wany w stosunku do innych wspólnot religijnych, jednak jego wol-
noÊç jest ograniczona. Gdy paƒstwo gwarantuje wolnoÊç sumienia
i wyznania wszystkim obywatelom, nie uznajàc jednak równoupraw-
nienia KoÊcio∏ów, mamy do czynienia z wyznaniowoÊcià otwartà.
Paƒstwo wyznaniowe jest najstarszym modelem relacji paƒstwa
z KoÊcio∏em. W Europie paƒstwami wyznaniowymi sà: prawos∏awne
– Grecja, Cypr; protestanckie – Finlandia, Norwegia, Dania, Wiel-
ka Brytania; katolickie – Malta, San Marino.

Paƒstwo radykalnie Êwieckie

W modelu radykalnie Êwieckim obowiàzuje roz-
dzia∏ KoÊcio∏a od paƒstwa, to znaczy paƒstwo jest
neutralne wobec przekonaƒ religijnych i Êwiatopo-
glàdów obywateli. NeutralnoÊç Êwiatopoglàdowa
paƒstw jest pojmowana w sposób negatywny – kon-
stytucje gwarantujà tylko swobody wyznaniowe
w wymiarze indywidualnym, nie zawierajà zaÊ ta-
kich gwarancji dla KoÊcio∏ów jako instytucji.
W tego typu paƒstwach istnieje zakaz uzewn´trz-
niania przekonaƒ religijnych w ˝yciu publicznym.
Przyk∏adami mogà byç: wprowadzony w 2004 r.
we Francji zakaz noszenia w szko∏ach oznak reli-
gijnych (jarmu∏ek, chust muzu∏maƒskich, du˝ych
krzy˝y), zakaz nauki religii w szko∏ach czy zakaz
odwo∏ywania si´ przy tworzeniu nazw partii poli-
tycznych do religii.
Kolebkà modelu paƒstwa radykalnie Êwieckiego
jest Francja. Model ten powsta∏ w okresie Wiel-
kiej Rewolucji Francuskiej. W obecnym kszta∏cie
zosta∏ wprowadzony na poczàtku XX w. ustawà,
na mocy której KoÊcio∏y pozbawiono osobowoÊci
prawnej i nadano im form´ stowarzyszeƒ. Podob-
ny model obowiàzuje w Holandii.

Paƒstwo umiarkowanie Êwieckie

W modelu umiarkowanie Êwieckim obowiàzuje
rozdzia∏ KoÊcio∏a od paƒstwa. Nie ma tu Ko-
Êcio∏a oficjalnego, a paƒstwo jest neutralne wo-
bec przekonaƒ religijnych. ÂwieckoÊç paƒstwa jest
pojmowana w sposób pozytywny. Paƒstwo szanu-
je niezale˝noÊç KoÊcio∏ów jako instytucji, a konsty-
tucje gwarantujà KoÊcio∏om swobod´ dzia∏ania
i autonomi´. W niektórych sprawach konstytucje
przewidujà nawet wspó∏prac´ mi´dzy paƒstwem
a KoÊcio∏ami. Nie istniejà ograniczenia dotyczàce
uzewn´trzniania przekonaƒ religijnych w ˝yciu
publicznym (nauka religii w szko∏ach, krzy˝ w pol-
skim sejmie).
Model paƒstwa umiarkowanie Êwieckiego narodzi∏
si´ w Niemczech. Zosta∏ wprowadzony na mocy
Konstytucji Weimarskiej z 1919 r., a nast´pnie po-
twierdzony w Konstytucji RFN z 1949 r. Obecnie
obowiàzuje m.in. w Austrii, Hiszpanii oraz we W∏o-
szech. Kraje te po Soborze Watykaƒskim II przesz∏y
ewolucj´ od paƒstw wyznaniowych katolickich
do paƒstw Êwieckich. Model ten obowiàzuje tak˝e
w paƒstwach postkomunistycznych.

El˝bieta II, królowa Wielkiej Brytanii. Jest zwierzchniczkà KoÊcio∏a anglikaƒskiego, b´dàcego koÊcio-

∏em paƒstwowym. Do kompetencji w∏adcy nale˝y m.in. mianowanie arcybiskupów i biskupów.

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 36

37

P a ƒ s t w o l a i c k i e c z y w y z n a n i o w e ?

Relacje paƒstwo – KoÊcio∏y w Polsce

W Polsce obowiàzuje model paƒstwa umiarko-
wanie Êwieckiego. Relacje paƒstwo – zwiàzki
wyznaniowe reguluje Konstytucja RP. Gwarantuje
ona:

w

równouprawnienie wszystkich zwiàzków religij-
nych;

w

bezstronnoÊç paƒstwa wobec przekonaƒ religij-
nych oraz swobod´ ich uzewn´trzniania;

w

autonomi´ i niezale˝noÊç wzgl´dem siebie
paƒstwa i zwiàzków wyznaniowych;

w

wspó∏prac´ paƒstwa z KoÊcio∏ami w sprawach
wa˝nych spo∏ecznie.

W Konstytucji zapisano równie˝, ˝e stosunki
paƒstwa z KoÊcio∏ami okreÊlajà ustawy uchwa-
lone na podstawie umów zawartych z przedsta-
wicielami tych KoÊcio∏ów. W wypadku KoÊcio∏a
katolickiego relacje te reguluje konkordat, czy-
li umowa mi´dzynarodowa zawarta mi´dzy
paƒstwem a Watykanem. Obecnie Polska ma
uregulowane ustawowo stosunki m.in. z Polskim
Autokefalicznym KoÊcio∏em Prawos∏awnym, Ko-
Êcio∏em Ewangelicko-Augsburskim, KoÊcio∏em
zielonoÊwiàtkowym i Zwiàzkiem Gmin ˚ydow-
skich. Konkordat podpisano w 1993 r. (ratyfiko-
wano go w 1998 r.).

Najwi´ksze KoÊcio∏y w Polsce

Nazwa

Liczba wyznawców

KoÊció∏ katolicki

34 312 707

Polski Autokefaliczny
KoÊció∏ Prawos∏awny

509 700

Zwiàzek Wyznania
Âwiadków Jehowy

124 294

KoÊció∏
greckokatolicki

82 000

KoÊció∏ Ewangelicko-
-Augsburski

79 050

KoÊció∏ Starokatolicki
Mariawitów

24 158

KoÊció∏
polskokatolicki

21 938

KoÊció∏
zielonoÊwiàtkowy

20 376

Relacje paƒstwo – religia w krajach muzu∏maƒskich

W przeciwieƒstwie do cywilizacji europejskiej w Êwie-
cie islamu religia jest ÊciÊle zwiàzana z paƒstwem.
Zgodnie z muzu∏maƒskà tradycjà, zapoczàtkowanà
przez proroka Mahometa, w∏adza Êwiecka jest ÊciÊle
powiàzana z duchowà i pochodzi od samego Boga.
W paƒstwie nie istnieje podzia∏ na funkcje i instytucje
Êwieckie i religijne (np. wojsko jest uwa˝ane za armi´
Allaha), a wszystkie dziedziny ˝ycia spo∏ecznego
i prywatnego reguluje prawo religijne – szariat.
Obecnie zwiàzek islamu z paƒstwem jest ró˝ny
w ró˝nych krajach. Najdalej posuni´ty rozdzia∏ mi´-
dzy paƒstwem a islamem obowiàzuje w Turcji, gdzie
ca∏e prawodawstwo zosta∏o oparte na europejskich
wzorcach Êwieckich, a w konstytucji zagwarantowa-
no ÊwieckoÊç paƒstwa. Na przeciwnym biegunie
znajduje si´ Iran, w którym najwy˝szà w∏adz´ spra-
wujà duchowni. Nie istnieje tam równie˝ Êwieckie
sàdownictwo – wszystkie sprawy rozstrzygajà sàdy
religijne, które wydajà wyroki na podstawie szaria-
tu. W podobny sposób jest zorganizowane sàdow-
nictwo w Arabii Saudyjskiej.
W wi´kszoÊci paƒstw muzu∏maƒskich zwiàzek mi´dzy paƒstwem a religià nie jest tak Êcis∏y jak w Iranie.
W∏adz´ sprawujà Êwieccy (monarchowie, prezydenci), którzy jednak na ogó∏ ∏àczà ze sobà cele religijne
i polityczne. W konstytucjach wielu paƒstw, nawet tych najbardziej liberalnych (np. Maroka), znajdujà si´
zapisy o islamie jako religii paƒstwowej. Mo˝na tak˝e znaleêç zapisy zezwalajàce na piastowanie najwy˝-
szych stanowisk w paƒstwie tylko muzu∏manom czy odwo∏ujàce si´ do szariatu jako podstawy prawa.
Jednak w wi´kszoÊci paƒstw obok sàdów Êwieckich funkcjonujà tak˝e sàdy religijne, które zajmujà si´
sprawami ma∏˝eƒskimi i spadkowymi.

Talibowie palàcy taÊmy filmowe. Jednym z najbardziej zislamizowanych
paƒstw by∏ Afganistan pod rzàdami skrajnego ugrupowania islamskiego – ta-
libów. Na podporzàdkowanym sobie terytorium zaprowadzili oni rzàdy szaria-
tu, który interpretowali w sposób skrajny, zabraniajàc m.in. edukacji kobiet,
s∏uchania muzyki i oglàdania telewizji.

PA¡STWO

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 37

Funkcje paƒstwa w gospodarce rynkowej

P a ƒ s t w o

PA¡STWO

38

2.5. Paƒstwo a gospodarka

Funkcja
alokacyjna

Polega na gospodarowaniu tymi dobrami i us∏ugami, których rozdzia∏ bez inter-
wencji paƒstwa by∏by niekorzystny dla spo∏eczeƒstwa. Dotyczy to zw∏aszcza dóbr
publicznych, takich jak drogi, policja, Êrodowisko naturalne.

Przeciwdzia∏anie
korupcji

Korupcja to wykorzystywanie stanowisk publicznych dla w∏asnych korzyÊci. Ma ona
negatywny wp∏yw nie tylko na ˝ycie spo∏eczne i polityczne, ale te˝ na gospodar-
k´. Narusza bowiem zasady wolnej konkurencji i zwi´ksza koszty prowadzenia
dzia∏alnoÊci gospodarczej. Rola paƒstwa polega na tworzeniu norm prawnych,
które przeciwdzia∏ajà temu zjawisku.

Funkcja
regulacyjna

Polega na tworzeniu i utrzymywaniu warunków wolnej konkurencji mi´dzy pod-
miotami gospodarczymi. Przejawia si´ m.in. w walce z monopolami, które zagra-
˝ajà wolnej konkurencji.

Funkcja
stabilizacyjna

Polega na walce z inflacjà, bezrobociem i utrzymaniu wzrostu gospodarczego.
Paƒstwo dokonuje tego poprzez podnoszenie wydatków z bud˝etu, rozwój szkol-
nictwa oraz tworzenie dogodnych warunków dla dzia∏alnoÊci gospodarczej.

Funkcja
redystrybucyjna

Polega na regulowaniu dochodów przedmiotów gospodarczych oraz ∏agodzeniu
nierównoÊci spo∏ecznych wyst´pujàcych w ka˝dym spo∏eczeƒstwie. Odbywa si´ to
m.in. przez ustalanie p∏ac minimalnych, polityk´ podatkowà, regulacj´ cen czy
udost´pnianie dóbr bezp∏atnych (np. ochrona zdrowia, szkolnictwo).

Interwencjonizm paƒstwa

w gospodarce

Interwencjonizm zak∏ada aktywny udzia∏ paƒstwa
w ˝yciu gospodarczym. W Polsce organami paƒ-
stwa, które wywierajà wp∏yw na gospodark´, sà:

w

Sejm i Senat – ustanawiajà podatki, uchwala-
jà bud˝et, stanowià prawo gospodarcze;

w

Prezydent – podpisuje bud˝et i inne ustawy
gospodarcze;

w

Rada Ministrów – opracowuje projekt ustawy
bud˝etowej i realizuje bud˝et;

w

Narodowy Bank Polski – centralny bank paƒ-
stwa, na jego czele stoi prezes powo∏ywany
przez sejm na wniosek prezydenta na 6-letnià
kadencj´;

w

Rada Polityki Pieni´˝nej – organ Narodowe-
go Banku Polskiego, sk∏ada si´ z przewodniczà-
cego, którym jest prezes NBP, oraz 9 cz∏onków
wybieranych przez sejm, senat i prezydenta spo-
Êród wybitnych specjalistów do spraw finanso-
wych. Rada realizuje polityk´ pieni´˝nà paƒ-
stwa, m.in. ustala stopy procentowe;

w

Najwy˝sza Izba Kontroli – nadzoruje gospo-
darnoÊç organów administracji paƒstwowej,
samorzàdów i przedsi´biorstw realizujàcych
zadania paƒstwowe (zob. s. 81).

Zadania Narodowego

Banku Polskiego

Do zadaƒ NBP nale˝y:

w

utrzymywanie stabilne-
go poziomu cen;

w

wspieranie polityki go-
spodarczej rzàdu;

w

gospodarowanie rezer-
wami dewizowymi;

w

regulowanie p∏ynnoÊci
banków oraz ich refi-
nansowanie;

w

bankowa obs∏uga bu-
d˝etu paƒstwa (prowa-
dzenie rachunków ban-
kowych najwa˝niejszych
organów paƒstwa);

w

tworzenie warunków do
rozwoju systemu ban-
kowego;

w

emisja pieniàdza (m.in. wy∏àczne prawo do emi-
sji, okreÊlanie jej wielkoÊci).

Leszek Balcerowicz, prezes NBP
w latach 2000–2007. W stycz-
niu 2007 r. jego nast´pcà zo-
sta∏ S∏awomir Skrzypek.

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 38

P a ƒ s t w o a g o s p o d a r k a

PA¡STWO

39

Formy interwencjonizmu

1. Inwestycjami paƒstwowymi nazywamy nak∏ady finansowe dokonywane przez paƒstwo. Majà one

pobudziç koniunktur´ i zmniejszyç bezrobocie. Przyk∏adem takiego dzia∏ania mo˝e byç budowa auto-
strad.

2. Dotacje to Êrodki finansowe wyp∏acane przez rzàd firmom i osobom prawnym. Wspó∏czeÊnie najcz´-

Êciej dotuje si´ rolnictwo, eksport oraz przedsi´biorstwa, a czasem nawet ca∏e ga∏´zie przemys∏u o zna-
czeniu strategicznym dla paƒstwa i ca∏ej gospodarki, np. górnictwo, przemys∏ stoczniowy.

3. Regulacja cen – paƒstwo mo˝e regulowaç wysokoÊç cen niektórych towarów poprzez ustalenie:

w

ceny minimalnej – najni˝szej ceny, po jakiej mo˝na sprzedawaç dany towar (pozwala ustabilizo-
waç dochody producentów);

w

ceny maksymalnej – najwy˝szej ceny, po jakiej mo˝na sprzedawaç dany produkt (wprowadzana
dla ochrony konsumenta).

4. Protekcjonizm to ochrona rynku krajowego przed konkurencjà z zagranicy poprzez ograniczanie im-

portu i wspieranie eksportu. Ârodkami najcz´Êciej wykorzystywanymi przez paƒstwo sà:

w

c∏a – op∏aty pobierane przez paƒstwo na granicy przy imporcie towarów; podnoszà one cen´ dóbr
importowanych, co jest korzystne dla producentów krajowych;

w

kontyngenty – maksymalna iloÊç danego towaru, jakà mo˝na sprowadziç z zagranicy;

w

embargo – zakaz importu okreÊlonych towarów;

w

wprowadzanie wysokich norm jakoÊci dla towarów sprowadzanych z zagranicy;

w

ulgi i zwolnienia podatkowe dla eksporterów;

w

subsydia – dop∏aty do towarów wysy∏anych na eksport.

5. Polityka fiskalna (bud˝etowa) obejmuje decyzje rzàdu dotyczàce wydatków i wp∏ywów bud˝etowych.

Celem polityki fiskalnej jest przede wszystkim zwi´kszenie zatrudnienia, wzrost gospodarczy i stabiliza-
cja cen. Jednym z najcz´Êciej stosowanych przez
paƒstwo instrumentów polityki fiskalnej jest ob-
ni˝enie podatków, które mo˝e si´ przyczyniç
do zwi´kszenia popytu na towary, wp∏ywów bu-
d˝etowych oraz wzrostu inwestycji.

6. Polityka pieni´˝na polega na regulowaniu

poda˝y pieniàdza na rynku w zale˝noÊci od po-
trzeb gospodarki. IloÊç pieniàdza na rynku jest
regulowana przez bank centralny i Rad´ Polity-
ki Pieni´˝nej. Jednym z najcz´Êciej wykorzysty-
wanych instrumentów polityki pieni´˝nej sà
zmiany wysokoÊci stóp procentowych (oprocen-
towania kredytów). Obni˝anie stóp zwi´ksza
poda˝ pieniàdza na rynku, co powoduje pobu-
dzenie koniunktury (wzrost popytu i produkcji).
Natomiast podwy˝szenie stóp powoduje sch∏a-
dzanie koniunktury.

Zagadnienia polityki bud˝etowej

Bud˝et paƒstwa to szczegó∏owy plan finansowy zawierajàcy zestawienia liczbowe przewidywanych
dochodów i wydatków ustalonych na okreÊlony czas w przysz∏oÊci. Posiada konkretnà form´ prawnà.
Bud˝et mo˝na w skrócie okreÊliç jako plan wydatków oraz sposób ich finansowania. Ró˝nica mi´dzy
dochodami a wydatkami bud˝etu paƒstwa mo˝e mieç postaç:

w

nadwy˝ki bud˝etowej, gdy wp∏ywy sà wi´ksze
ni˝ wydatki;

w

deficytu bud˝etowego, gdy wydatki prze-
wy˝szajà wp∏ywy; deficyt jest finansowany
za pomocà tzw. d∏ugu publicznego, czyli zo-
bowiàzaƒ finansowych zaciàgni´tych w ban-
kach, u firm i obywateli, np. w postaci kredy-
tów czy obligacji.

Pozytywne i negatywne skutki

protekcjonizmu

zwi´kszenie zatrudnienia

zwi´kszenie zysków producentów krajowych

poprawa bilansu handlowego

wzrost cen na rynku

ograniczenie dost´pu spo∏eczeƒstwa do wie-
lu produktów

niebezpieczeƒstwo odpowiedzi politykà pro-
tekcjonistycznà przez paƒstwa, wobec któ-
rych jà zastosowano (zniwelowanie ewentu-
alnych korzyÊci)

–

–

–

+

+

+

Wspó∏czesne rodzaje bud˝etów

w

bud˝et ogólny UE;

w

bud˝et paƒstwa (uchwalany w formie ustawy
bud˝etowej);

w

bud˝et jednostek samorzàdu terytorialnego
(uchwa∏a jednostki samorzàdu terytorialnego).

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 39

P a ƒ s t w o

PA¡STWO

40

Funkcje bud˝etu

Zasady bud˝etowe

Do zasad bud˝etowych nale˝à zasady:

w

uprzednioÊci – bud˝et jest opracowywany oraz uchwalany
przed okresem obowiàzywania;

w

równowagi bud˝etowej – dochody powinny pokrywaç wydatki
(w praktyce zasada bardzo trudna do zrealizowania);

w

rocznoÊci – bud˝et obejmuje rok (niekoniecznie kalendarzowy);

w

zupe∏noÊci – bud˝et dotyczy wszystkich dochodów i wydatków
paƒstwa;

w

jednoÊci – bud˝et powinien byç uj´ty w jednym zestawieniu (usta-
wa bud˝etowa);

w

jawnoÊci – bud˝et powinien byç ogólnodost´pny.

èród∏a dochodów polskiego bud˝etu

1. Podatki to publicznoprawne, przymusowe, bezzwrotne pieni´˝ne Êwiadczenia o charakterze ogól-

nym, nak∏adane jednostronnie przez paƒstwo. Uiszczony podatek nie podlega zwrotowi (wyjàtek sta-
nowi podatek nieprawid∏owo obliczony lub na∏o˝ony niezgodnie z obowiàzujàcymi przepisami praw-
nymi).

2. Na dochody jednostek bud˝eto-

wych sk∏adajà si´ dochody w takich
dzia∏ach, jak administracja publicz-
na, wymiar sprawiedliwoÊci, gospo-
darka mieszkaniowa, transport, ∏àcz-
noÊç.

3. C∏a sà formà podatku nak∏adanego

na towary sprowadzane z zagranicy.
W przesz∏oÊci dochody z ce∏ stanowi-
∏y znaczne êród∏o dochodów paƒ-
stwa. Obecnie w zwiàzku z liberali-
zacjà polityki celnej, podpisanymi
umowami mi´dzynarodowymi lub
przystàpieniem do Unii Europejskiej
dochody z ce∏ malejà.

4. Wyp∏aty z zysku NBP pochodzà

z inwestowanych za granicà rezerw
walutowych oraz zmian kursu z∏ote-
go w stosunku do dolara i euro.

Fiskalna

Polega na gromadzeniu
dochodów
bud˝etowych.

Stymulacyjna

Polega na wp∏ywaniu na procesy
gospodarcze poprzez stosowanie
Êrodków bud˝etowych, takich jak
zmiany struktury wydatków,
zmiany wysokoÊci podatków.

Redystrybucyjna

Polega na podziale
dochodu narodowego
mi´dzy obywateli

Funkcje bud˝etu

VAT

42,7%

Akcyza

21,3%

PIT

14,2%

CIT
9,8%

dochody

jednostek

bud˝etowych

5,7%

wyp∏aty

z zysku NBP

0,6%

c∏a

0,7%

wp∏aty z Unii

Europejskiej

1,0%

pozosta∏e

êród∏a

dochodu

4,0%

èród∏a dochodów polskiego bud˝etu w 2006 r.

èród∏o: GUS

Przyk∏adowe cele

polityki bud˝etowej

Do celów polityki bud˝etowej
zalicza si´ m.in.:

w

ograniczanie lub hamowa-
nie inflacji;

w

przyspieszanie wzrostu go-
spodarczego;

w

walka z bezrobociem i ubó-
stwem;

w

wyrównywanie poziomu ˝y-
cia ludnoÊci;

w

utrzymywanie równowagi
bilansu p∏atniczego.

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 40

P a ƒ s t w o a g o s p o d a r k a

41

Podzia∏ podatków

Podzia∏ podatków ze wzgl´du na:

sposób Êwiadczenia
• bezpoÊrednie – Êciàgane bezpoÊrednio z dochodów
lub majàtku p∏atnika
• poÊrednie – p∏acone przez konsumenta przy zakupie towaru

przedmiot opodatkowania
• dochodowe – podstawà podatku jest dochód
• majàtkowe – podstawà podatku jest majàtek lub posiadany kapita∏
• konsumpcyjne – zwiàzane z nabywanymi dobrami

podmiot
• podatki lokalne – pobierane przez w∏adze lokalne
• podatki o zasi´gu krajowym – pobierane przez paƒstwo

sposób naliczania
• progresywne – im wy˝szy dochód, tym wi´ksza stawka podatkowa
• liniowe – stawka podatkowa niezale˝na od dochodu
• dygresywne – im wy˝szy dochód, tym ni˝sza stawka podatkowa
• kwotowe – z góry ustalona kwota niezale˝na od dochodu

Najwa˝niejsze podatki w Polsce

Podatek docho-
dowy od osób
fizycznych (PIT)

• p∏acà go wszystkie osoby, które w danym roku uzyska∏y dochód wy˝szy od su-

my okreÊlonej w ustawie

• nie sà nim ob∏o˝one dochody z dzia∏alnoÊci rolnej (z wyjàtkiem dzia∏ów specjal-

nych produkcji rolnej), leÊnej, darowizny i spadki

• podatek ma charakter progresywny, obecnie obowiàzujà trzy stawki podatko-

we: 19%, 30% i 40%

Podatek docho-
dowy od osób
prawnych (CIT)

• p∏acony przez firmy, które uzyskujà dochód z dzia∏alnoÊci gospodarczej z wyjàt-

kiem dzia∏alnoÊci rolniczej i gospodarki leÊnej

• obecnie stawka podatkowa wynosi 19%

Podatek od
towarów
i us∏ug (VAT)

• podatek poÊredni, który obejmuje sprzeda˝ towarów, odp∏atne Êwiadczenia

us∏ug oraz eksport towarów i us∏ug

• p∏atnikami sà przedsi´biorstwa, jednostki organizacyjne i osoby fizyczne
• podstawowa stawka tego podatku wynosi 22%, jednak na niektóre towary obo-

wiàzujà stawki ni˝sze (7%, 3%, 0%)

Podatek akcyzo-
wy (akcyza)

• podatek nak∏adany na niektóre towary, w Polsce sà nim ob∏o˝one m.in. paliwa,

samochody, alkohol, wyroby tytoniowe, energia elektryczna, sól, perfumy

• stawka akcyzy jest okreÊlana procentowo i waha si´ od 25% do 100%

Podatek
od spadków
i darowizn

• obowiàzuje osoby fizyczne, które naby∏y w∏asnoÊç rzeczy lub praw majàtkowych

tytu∏em spadku, darowizny, zasiedzenia i innych przewidzianych w ustawie tytu∏ów

• wysokoÊç podatku zale˝y od wartoÊci rzeczy i stopnia pokrewieƒstwa mi´dzy

spadkobiercà a spadkodawcà

Podatek rolny

• p∏acony za posiadanie lub u˝ytkowanie wieczyste gruntów rolnych
• wysokoÊç stanowi równowartoÊç 2,5 q ˝yta z 1 ha powierzchni

Podatek leÊny

• p∏acà go w∏aÊciciele lub u˝ytkownicy wieczyÊci gruntów leÊnych
• jego wysokoÊç stanowi równowartoÊç 0,22 m

3

drewna z 1 ha

Podatek od
czynnoÊci
cywilnoprawnych

• przedmiotem opodatkowania sà czynnoÊci cywilnoprawne (umowy) wymienio-

ne w ustawie, zmiany tych umów i orzeczenia sàdów

• wysokoÊç podatku dla ka˝dej czynnoÊci okreÊla ustawa

VAT
18%

Akcyza

33%

koszt zakupu

paliwa

w hurtowni

34%

mar˝a

stacji paliw

13%

op∏ata

paliwowa

2%

PA¡STWO

Co wchodzi

w sk∏ad ceny

paliwa?

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 41

P a ƒ s t w o

PA¡STWO

42

Wydatki bud˝etowe

Wydatki bud˝etowe mo˝na podzieliç na:

w

obligatoryjne (zdeterminowane) – na ich pokrycie musi byç przeznaczona w bud˝ecie okreÊlona kwo-
ta, przyk∏adem takich wydatków sà subwencje dla samorzàdów i dotacje na ubezpieczenia spo∏eczne
(obecnie stanowià oko∏o 2/3 wydatków);

w

nieobligatoryjne (elastyczne) – zalicza si´ do nich mi´dzy innymi wynagrodzenia pracownicze i wy-
datki bie˝àce jednostek bud˝etowych (stanowià oko∏o 1/3 wydatków).

obowiàzkowe

ubezpieczenia

spo∏eczne

22,6%

rozliczenia

(dotacje i subwencje

dla samorzàdów)

22,8%

obs∏uga

d∏ugu

publicznego

12,5%

pomoc

spo∏eczna

8,9%

obrona

narodowa

5,9%

pozosta∏e

wydatki

7,3%

bezpieczeƒstwo publiczne

i ochrona przeciwpo˝arowa

4,4%

szkolnictwo wy˝sze

4,5%

administracja publiczna

3,9%

wymiar sprawiedliwoÊci

3,4%

ochrona zdrowia

1,7%

gospodarka mieszkaniowa

0,6%

oÊwiata

i wychowanie

1,0%

kultura i ochrona

dziedzictwa narodowego

0,5%

Zad∏u˝enie paƒstwa

w

Zad∏u˝enie zagraniczne Polski jest jednym z najwi´kszych problemów gospodarczych. KoniecznoÊç
sp∏aty zaciàgni´tych wczeÊniej kredytów stanowi powa˝nà barier´ w rozwoju gospodarki.

w

Zad∏u˝enie paƒstwa jest spuÊciznà po PRL-u. W latach 70. XX w. w∏adze z Edwardem Gierkiem
na czele przystàpi∏y do programu modernizacji kraju dzi´ki Êrodkom uzyskanym z kredytów zacià-
gni´tych g∏ównie w krajach kapitalistycznych. Plan zak∏ada∏ sp∏at´ kredytów towarami wyprodukowa-

nymi w Polsce. Jednak zakoƒczy∏ si´ fiaskiem. Na inwestycje prze-
znaczono zaledwie 20% Êrodków, przy czym cz´Êç inwestycji
okaza∏a si´ zupe∏nie nietrafiona. Wobec braku popytu na polskie
produkty jedynym sposobem na sp∏at´ kredytów by∏o zaciàgni´cie
nowych. Pog∏´bia∏o to zad∏u˝enie paƒstwa.

w

Po 1989 r. nowe w∏adze rozpocz´∏y negocjacje z wierzycielami.
W 1991 r. podpisano umow´ z Klubem Paryskim skupiajàcym
przedstawicieli najbogatszych paƒstw Êwiata, na jej mocy zreduko-
wano d∏ug o 50% (g∏ównie o odsetki). Natomiast w 1994 r. podpi-
sano umow´ z Klubem Londyƒskim, skupiajàcym wierzycieli pry-
watnych. W myÊl tej umowy zredukowano zad∏u˝enie wobec nich
o 45%. Podpisane umowy zak∏adajà ca∏kowità sp∏at´ zad∏u˝enia
wobec obu klubów do 2014 r.

w

Mimo redukcji od 1995 r. zad∏u˝enie zagraniczne Polski znów za-
cz´∏o rosnàç. Ponad po∏ow´ tego zad∏u˝enia stanowià kredyty za-
ciàgni´te przez podmioty prywatne. Jednak pozosta∏a cz´Êç przy-
pada na paƒstwo, które finansuje dzi´ki nim transformacj´
ustrojowà i deficyt bud˝etowy.

Struktura wydatków bud˝etowych w Polsce w 2006 r.

èród∏o: GUS

Edward Gierek (1913–2001)

LWV-02 (029-085) 7/29/08 1:14 PM Page 42

POZNAJ CAŁĄ NASZĄ OFERTĘ

PUBLIKACJI PRZYGOTOWUJĄCYCH DO EGZAMINU MATURALNEGO

Vademecum z 8 przedmiotów: języka polskiego, matematyki, biologii, historii,
geografii, fizyki i astronomii, wiedzy o społeczeństwie i chemii.

Testy maturalne z 8 przedmiotów:
języka polskiego, matematyki, biologii,
historii, geografii, fizyki i astronomii,
wiedzy o społeczeństwie i chemii.

Kalendarze przygotowań
do egzaminu maturalnego:
do bezpłatnego pobrania
na stronie www.

www.matura.operon.pl

www.sklep.operon.pl

TERAZ PRZYGOTOWANIE DO EGZAMINU BĘDZIE NAPRAWDĘ PROSTE I SKUTECZNE!