,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Nina Barbara Skowrońska

Analizowanie klinicznych postaci zezów i sposobów ich
leczenia 322[05].Z3.03

Poradnik

dla

nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr Ewa Jakubiec-Blajer

dr Nella Żywalewska-Górny

Opracowanie redakcyjne:

lek.med. Nina Barbara Skowrońska

Konsultacja:

mgr Maria Żukowska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[05].Z3.03
Analizowanie klinicznych postaci zezów i sposobów ich leczenia w modułowym programie
nauczania dla zawodu ortoptystka

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Przykładowe scenariusze zajęć

7

5. Ćwiczenia

11

5.1. Etiologia zeza

11

5.1.1. Ćwiczenia

11

5.2. Zez pozorny i ze ukryty

12

5.2.1. Ćwiczenia

12

5.3. Zez jawny towarzyszący i jego szczególne postacie

13

5.3.1. Ćwiczenia

13

5.4. Zez porażenny porażenia mięśni gałek oczu

14

5.4.1. Ćwiczenia

14

5.5. Wybrane postacie zaburzeń narządu ruchowego oczu

15

5.5.1. Ćwiczenia

15

5.6. Leczenie zachowawcze zeza
5.6.1. Ćwiczenia

16

16

5.7. Operacyjne leczenie zeza

17

5.7.1. Ćwiczenia

17

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

19

7. Literatura

31

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny

w prowadzeniu zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie ortoptystka 322[05].

W poradniku zamieszczono:

−

wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać przed przystąpieniem do nauki tej
jednostki modułowej,

−

wykaz umiejętności, jakie uczeń ukształtuje podczas zajęć i w ramach samokształcenia,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

propozycje ćwiczeń, które mają na celu wykształcenie u uczniów umiejętności
praktycznych,

−

ewaluację osiągnięć ucznia,

−

wykaz literatury.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem:

−

metoda przypadków,

−

dyskusja dydaktyczna,

−

ćwiczenia.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od

samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej. Zajęcia powinny odbywać się w grupie
liczącej 15 osób z podziałem na 2–4 osobowe zespoły.

W tym rozdziale podano również:

−

propozycje norm wymagań,

−

plany testów w formie tabelarycznej z kluczem odpowiedzi,

−

instrukcje dla nauczyciela,

−

instrukcje dla ucznia,

−

zestawy zadań testowych,

−

karty odpowiedzi.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

322[05].Z3.01

Charakteryzowanie budowy i

fizjologii narządu wzroku oraz

patofizjologii widzenia

322[05].Z3.02

Charakteryzowanie chorób

oczu, leczenie i profilaktyka

322[05].Z3.03

Analizowanie klinicznych

postaci zezów i sposobów ich

leczenia

322[05].Z3

Anatomia, fizjologia i patologia

narządu wzroku

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

– uczestniczyć w dyskusji, prezentacji,
– korzystać z możliwie różnych źródeł informacji,
– współpracować w grupie,
– znajomość urządzeń i aparatów stosowanych w badaniach strabologicznych,
– znajomość fizjologii i patofizjologii narządu wzroku oraz patofizjologii widzenia.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

określić przyczyny powstawania zeza,

−

rozpoznać zeza pozornego i ukrytego,

−

rozpoznać zeza jawnego towarzyszącego i porażennego,

−

rozróżnić szczególne postacie zeza: akomodacyjnego, zeza ostrego, zeza rozbieżnego,

−

przedstawić metody leczenia zeza oraz dokonać wyboru metody zależnie od postaci zeza,

−

scharakteryzować istotę zachowawczego leczenia zeza,

−

określić wskazania do operacji oraz metody operacyjne leczenia zeza.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca ……………………………………………….
Modułowy program nauczania: Ortoptystka 322[05]
Moduł:

Anatomia, fizjologia i patologia narządu wzroku 322[05].Z3

Jednostka modułowa:

Analizowanie klinicznych postaci zezów i sposobów ich
leczenia 322[05].Z3.03

Temat: Charakterystyka etiologii powstawania zeza.

Cel ogólny: Charakteryzowanie przyczyn powstawania zeza.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

opisać przyczyny motoryczne zeza,

−

opisać przyczyny sensoryczne zeza,

−

opisać przyczyny ośrodkowe zeza,

−

znać zależności między nadwzrocznością a powstaniem zeza.

Metody nauczania – uczenia się:

−

dyskusja dydaktyczna.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

grupowa,

−

zespołowa.

Czas: 90 min.

Środki dydaktyczne:

−

literatura medyczna dotycząca anatomii oka i chorób oczu (atlasy, książki, plansze,
modele, fragment filmu dotyczący budowy oka –mięśnie, układ nerwowy),

−

folia, grafoskop, ekran lub

−

sprzęt do prezentacji komputerowej lub

−

tablica bezpyłowa biała, arkusze szarego papieru, mazaki,

−

zeszyty, długopisy.

Przebieg zajęć:

Faza 1 (czas trwania – 15 minut):
1. Krótkie

określenie problemu. Uzasadnienie tematu zajęć.

2. Organizacja

pracy:

–

podział grupy na 3–4-osobowe zespoły,

–

wybór osoby referującej temat (wskazana przez nauczyciela lub wybrana przez
zespół),

–

przydział zadań,

–

wskazanie zespołom źródeł informacji.

3. Przypomnienie zasad prowadzenia dyskusji.
4. Podanie czasu pracy poszczególnych etapów zajęć.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Faza 2 (czas pracy zespołowej – 45 minut):
1. Każdy zespół otrzymuje do rozwiązanie jedno wylosowane z poniższych zadanie:

–

Opis przyczyn motorycznych powstawania zeza.

–

Opis przyczyn sensorycznych powstawania zeza.

–

Opis przyczyn ośrodkowych powstawania zeza.

Wszystkie grupy uwzględnią zależności między nadwzrocznością a powstawaniem zeza.

2. Dyskusja w zespołach nad opracowywanym tematem. Uczniowie sporządzają notatki

(notują luźne wypowiedzi związane z problemem).
Wykorzystują polecone przez nauczyciela pomoce dydaktyczne.
Nauczyciel nadzoruje pracę uczniów. Wskazuje dodatkowe materiały do wykorzystania.

3. Po wykonaniu zdania porządkują notatki i nanoszą je na duży arkusz papieru lub wpisują

na folię (dyskietkę). Przygotowują arkusz do prezentacji.

Faza 3. (czas pracy grupowej – 30 minut)
1. Prezentacja wyników dyskusji przez zespół I.
2. Dyskusja nad propozycją zespołu I.
3. Naniesienie poprawek i uzupełnienie zapisu na prezentowanym arkuszu.

Czynności 1 – 3 powtarzamy przy prezentacji następnych zespołów.

4. Nauczyciel ocenia pracę zespołów, aktywność uczniów oraz zachowanie się podczas

pracy.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

Na kartce papieru zespoły wpisują dwie oceny ze skali {2, 3, 4, 5} w punkcie:

I – treści zajęć (zrozumienie, przystępność)
II – metodę prowadzenia zajęć

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca ……………………………………………….
Modułowy program nauczania: Ortoptystka 322[05]
Moduł:

Anatomia, fizjologia i patologia narządu wzroku 322[05].Z3

Jednostka modułowa:

Analizowanie klinicznych postaci zezów i sposobów ich
leczenia 322[05].Z3.03

Temat: Analizowanie postaci zeza towarzyszącego jawnego.

Cel ogólny: Rozpoznawanie i opisywanie różnych postaci zeza na podstawie fotografii

(obserwacji pacjentów).

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

scharakteryzować przyczyny powstawania zeza towarzyszącego jawnego,

−

wymienić cechy zeza jednostronny,

−

wymienić cechy zeza naprzemiennego,

−

rozróżniać typy zeza rozbieżnego,

−

rozpoznawać i opisywać, na podstawie fotografii, różne rodzaje zeza naprzemiennego,

jednostronnego (zbieżnego, rozbieżnego),

−

wskazać sposoby postępowania i metody leczenia pacjenta z zezem towarzyszącym.

Metody nauczania – uczenia się:

−

ćwiczenia,

−

dyskusja dydaktyczna,

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

grupowa,

−

zespołowa.

Czas: 90 min.

Środki dydaktyczne:

−

literatura medyczna dotycząca chorób oczu (atlasy, książki, fragment filmu o zezie),

−

ponumerowane fotografie ilustrujące różne odmiany zeza (w formie fotografii lub zdjęć
w komputerze) – 18–20 sztuk.

−

komputer, opracowany program ze zdjęciami bez opisu, drukarka.

−

zeszyty, długopisy.

Przebieg zajęć:
1. Czynności organizacyjno-przygotowawcze (czas trwania – 10 minut):

–

podanie tematu zajęć i form pracy uczniów,

–

podział grupy na 2-osobowe zespoły,

–

określenie czasu pracy w poszczególnych etapach ćwiczeń.

–

omówienie sposobu wykonania ćwiczenia.

2. Praca uczniów w zespołach 2- osobowych (czas trwania – 40 minut).

Uczniowie przeglądają zdjęcia (forma papierowa lub elektroniczna). Opisują te postacie
zeza, co do których mają pewność. W przypadku wątpliwości sięgają do literatury
fachowej (zdjęć w albumie, opisu w książce, folderu). Pozostawiają bez opisu zdjęcia,

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

na których nie potrafią określić rodzaju zeza towarzyszącego jawnego lub jest to zdjęcie
z zezem porażennym.
Po skończonej pracy zespoły uczniowskie przekazują kartki z odpowiedziami
nauczycielowi.

3. Praca uczniów w grupie (czas trwania – 25 minut).

Ocena zadania wykonanego przez uczniów. Nauczyciel w pierwszej kolejności
wymienia te zdjęcia, co do których wszystkie zespoły wypowiedziały się jednoznacznie
i poprawnie.
Zdjęcia, których opis był nieprawidłowy lub pozostały bez opisu przez przynajmniej
jeden zespół, są dokładnie analizowane.

4. Ocena pracy grupy przez nauczyciela (czas trwania – 5 minut)

Nauczyciel omawia elementy pozytywne i negatywne zajęć, ocenia najlepszy zespół, …

5. Czynności organizacyjno-porządkowe (czas trwania – 10 minut)

Uczniowie porządkują swoje notatki. Przegrywają program na swoje nośniki
elektroniczne (lub porządkują zdjęcia z ćwiczeń i zwracają je nauczycielowi).

Praca domowa:

Scharakteryzuj postać zeza (dotyczy przypadku, z którym uczniowie mieli największe

problemy).

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

Indywidualna ankieta przygotowana przez nauczyciela (pytania dotyczące: treści zajęć,

czytelności zaprezentowanych zdjęć, formy pracy na zajęciach). Odpowiedzi w skali
minimum 3-stopniowej.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

5. ĆWICZENIA

5.1. Etiologia zeza

5.1.1 Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dziecko ma 6 lat. Stwierdzono nadwzroczność średniego stopnia i zez zbieżny

naprzemienny obu oczu. Przeprowadź analizę przyczyny powstania w/w zeza.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres i sposób jego

wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:
1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

dokonać analizy ruchów gałek ocznych,

3)

omówić jakie ruchy wykonują poszczególne mięśnie zewnątrzgałkowe,

4)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

5)

dokonać korekty odpowiedzi..

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

ćwiczenia z wykorzystaniem tekstów medycznych.

Środki dydaktyczne:

−

kartka formatu A4, arkusze folii,

−

literatura dotycząca fizjologii narządu wzroku, program komputerowy lub dostęp do
Internetu,

−

kartka, długopis.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

5.2. Zez pozorny i zez ukryty

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie

1

18 letni pacjent ogólnie zdrowy zgłasza dolegliwości bólowe gałek ocznych, trudności

w czytaniu, pisaniu, nasilające się bóle głowy podczas jazdy samochodem i pociągiem.
O czym mogą świadczyć takie objawy?

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do ćwiczenia nauczyciel powinien podzielić grupę na 2–3-osobowe

zespoły i przydzielić każdemu zespołowi zadania do wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:
1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

dokonać analizy objawów astenopijnych,

3)

scharakteryzować egzophorię,

4)

zaproponować postępowanie lecznicze (reprezentanci wszystkich zespołów),

5)

uczestniczyć w dyskusji dotyczącej zaprezentowanych rozwiązań poszczególnych
zespołów,

6)

dokonać korekty własnych opracowań i uzupełnić o spostrzeżenia z dyskusji. .

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

– metoda

przypadków,

– dyskusja

dydaktyczna.

Środki dydaktyczne:

−

kartka formatu A4, arkusze folii,

−

literatura zawierająca opis zezów porażennego i zeza ukrytego ujawnionego, program

komputerowy lub dostęp do Internetu,

−

materiały dotyczące metod identyfikacji objawów,

−

długopis.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

5.3. Zez jawny towarzyszący i jego szczególne postacie

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Pięcioletnie dziecko, ogólnie zdrowe. Matka zauważyła, że zezuje rozbieżnie podczas

skupiania wzroku na obiekcie położonym w dali, podczas patrzenia z bliska matka zeza nie
zauważa. W rodzinie występuje krótkowzroczność. Dokonaj analizy w/w przypadku.
Sposób wykonania ćwiczenia

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do ćwiczenia nauczyciel powinien podzielić grupę na 2–3-osobowe

zespoły i przydzielić każdemu zespołowi zadania do wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

analizować materiał nauczania zezie rozbieżnym,

2)

rozróżniać typy zeza rozbieżnego,

3)

analizować przyczyny powstawania zeza rozbieżnego,

4)

wykazać związek między wadą refrakcji a zezem rozbieżnym,

5)

określić typ zeza rozbieżnego w przedstawionym przypadku,

6)

zaprezentować swoje wyniki w grupie,

7)

poprawić błędy,

8)

używać poprawnej nomenklatury medycznej i łacińskiej.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

studium przypadku,

–

dyskusja dydaktyczna.

Środki dydaktyczne:

−

kartka formatu A4, arkusze folii,

−

literatura zawierająca opis zezów porażennego i zeza ukrytego ujawnionego, program
komputerowy lub dostęp do Internetu,

−

materiały dotyczące metod identyfikacji objawów,

−

długopis.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

5.4. Zez porażenny i porażenia mięśni gałek ocznych

5.4.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie

1

Dziecko przechyla głowę na lewy bark, ruchomość gałek ocznych jest zaburzona. Zeza

poziomego nie stwierdzono. W synoptoforze ustalono dysparację pionową. Zanalizuj, który
mięsień został porażony i w którym oku.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres i sposób jego

wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

dokonać analizy objawów zeza porażennego i ostrego,

3)

wymienić przyczyny porażenia jednego lub kilku mięśni gałki ocznej,

4)

scharakteryzować definicję dwojenia,

5)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

6)

dokonać korekty notatek.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

studium przypadku,

–

dyskusja dydaktyczna.

Środki dydaktyczne:

−

kartka formatu A4, arkusze folii,

−

literatura zawierająca opis zezów porażennego i zeza ukrytego ujawnionego, program
komputerowy lub dostęp do Internetu,

−

materiały dotyczące metod identyfikacji objawów.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

5.5. Wybrane postacie zaburzeń narządu ruchowego oczu

5.5.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dziecko ma opadniętą powiekę oka prawego oraz zeza rozbieżnego w oku prawym. Na

podstawie analizy określ jaki to jest zespół.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres i sposób jego

wykonania oraz ustalić kolejność zadań.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania, sprawdzić ostrość wzroku w szkłach korekcyjnych
do dali, do bliży,

2)

dokonać analizy objawów zeza.

3)

zwrócić uwagę na współistniejące zaburzenia narządowe-układowe występujące
u pacjenta,

4)

zaproponować metody badania, które pozwolą ustalić dalsze postępowanie lecznicze,

5)

zaproponować leczenie,

6)

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

studium przypadku,

–

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

kartka formatu A4, arkusze folii,

−

literatura zawierająca opis zezów oraz poszczególnych zespołów klinicznych, program
komputerowy lub dostęp do Internetu,

−

materiały dydaktyczne dotyczące metod rozpoznawania zeza (wizuskop, synoptofor,
zasłonka do cover testu, zasłonka do okluzji).

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

5.6. Leczenie zachowawcze zeza

5.6. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dziecko 3 letnie z wadą nadwzroczności i niedowidzeniem oka lewego nie chce nosić

zasłonki. Przedstaw schemat postępowania z pacjentem.

Wskazówki do realizacji:

Przed przystąpieniem do ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres i sposób jego
wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:
1)

zapoznać się z materiałem nauczania, sprawdzić ostrość wzroku w szkłach korekcyjnych
do dali, do bliży,

2)

przedstawić inne metody penalizacji oka niedowidzącego,

3)

zaproponować metody badania, które pozwolą ustalić dalsze postępowanie lecznicze,

4)

zaproponować leczenie,

5)

prezentować wykonane ćwiczenie.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

studium przypadku,

–

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

kartka formatu A4, arkusze folii,

−

literatura zawierająca opis zezów, program komputerowy lub dostęp do internetu,

−

materiały dydaktyczne dotyczące metod rozpoznawania zeza (wizuskop, synoptofor)

−

zasłonka do cover testu,

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

5.7. Operacyjne leczenie zeza

5.7.1 Ćwiczenia

Ćwiczenie

1

Obejrzyj film dotyczący chirurgicznego leczenia zeza. Na podstawie informacji

zawartych w filmie omów na czym polega leczenie operacyjne zeza.

Wskazówki do realizacji:

Przed

przystąpieniem do ćwiczenia nauczyciel powinien krótko omówić istotne elementy

filmu, sposób sporządzania notatek podczas projekcji oraz dalsze czynności uczniów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:
1)

obejrzeć zaprezentowany przez nauczyciela film,

2)

opisać metody chirurgicznego leczenia zeza,

3)

przedstawić wskazania do zabiegów chirurgicznych,

4)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

5)

uczestniczyć w dyskusji dotyczącej chirurgicznych metod leczenia zeza,

6)

zapisać wnioski z dyskusji i zajęć.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

obserwacja,

–

dyskusja.

Środki dydaktyczne:

−

film dydaktyczny o tematyce: operacyjne leczenie zeza,

−

literatura zawierająca opis operacji, dostęp do Internetu,

– kartka,

długopis

Ćwiczenie 2

W ujęciu tabelarycznym zróżnicuj zabiegi wzmacniające i osłabiające mięśnie

zewnątrzgałkowe.

Wskazówki do realizacji:

Przed

przystąpieniem do ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres i sposób jego

wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:
1)

zapoznać się z materiałem dotyczącym zabiegów chirurgicznych,

2)

zróżnicować poszczególne techniki operacyjne,

3)

zaprezentować wykonane ćwiczenie w tabeli,

4)

uwzględnić wnioski z dyskusji w swoich notatkach z zajęć.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

praca z podręcznikiem,

–

dyskusja,

–

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

kartka formatu A4, arkusze folii,

−

grafoskop, i ekran lub zestaw do prezentacji komputerowej,

−

literatura zawierająca opis zabiegów, dostęp do Internetu,

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

TEST 1

Test dwustopniowy do jednostki modułowej

Analizowanie klinicznych

postaci zezów i sposobów ich leczenia

Test składa się z 20 zadań, z których:

−

zadania 1–5, 8–10, 15–17, 19 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 6, 7, 11,12, 13, 14, 18, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 7 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 5 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 17 zadań, w tym co najmniej 7 z poziomu
ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. d, 2. c, 3. c, 4. d, 5. b, 6. c, 7. b, 8. b, 9. d, 10. b, 11. d,
12. b, 13. c, 14. b, 15. a, 16. d, 17. a, 18. d, 19. a, 20. d.

Plan testu

Numer

zadani

a

Cel operacyjny
(mierzone osiągnięcia ucznia)

Ka

te

goria

cel

u

Poziom

wymaga

ń

Poprawna

odpowied

ź

1. Rozróżniać motoryczne przyczyny powstawania zeza.

A

P

d

2. Wymienić czynniki pozorujące zeza.

A

P

c

3. Wyjaśnić pojęcie: „choroba kinowa”.

B

P

c

4. Wyróżnić cechy zeza naprzemiennego.

B

P

d

5. Charakteryzować zez akomodacyjny atypowy.

C

P

b

6. Różnicować zez rozbieżny okresowy.

C

PP

c

7. Rozróżniać typy zeza ostrego.

C

PP

b

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

8. Wymienić cechy zeza porażennego. B

P

b

9. Wymienić objawy porażenia mięśnia skośnego dolnego.

B

P

d

10 Znać możliwości występowania torticollis ocularis

B

P

b

11. Charakteryzować zez skośny wtórny.

C

PP

d

12. Wyjaśniać etiologię i objawy ophthalmoplegia congenita

externa.

D PP b

13. Charakteryzować zespół STD.

D

PP

c

14 Wyjaśniać, na czym polega zespół Moebiusa.

D

PP

b

15. Wymienić objawy zespołu Browna.

B

P

a

16. Wymienić typy porażenia elewatorów wg White'a.

A

P

d

17. Wyjaśnić, na czym polega oczopląs fizjologiczny.

B

P

a

18. Dobierać korekcję okularową w zezie rozbieżnym. D

PP

d

19. Klasyfikować przypadki do leczenia BTA.

B

P

a

20. Wyjaśnić, na czym polega założenie szwów Cüppersa.

D

PP

d

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z co najmniej jednotygodniowym

wyprzedzeniem.

2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z kryteriami punktowania

i oceniania.

4. Omów z uczniami zasady wypełniania karty odpowiedzi.
6. Podaj i zapisz na tablicy czas zakończenia pracy ucznia z zestawem zadań.
7. Zapewnij uczniom możliwość samodzielnej pracy.
8. Zbierz karty odpowiedzi oraz zestawy zadań.
9. Sprawdź prace. Nanieś punkty na kartę odpowiedzi.
10. Ustal przyczyny trudności uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności.
11. Opracuj wnioski do dalszej pracy.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących podstawowej wiedzy z zakresu analizy klinicznych

postaci zezów i sposobów ich leczenia.

5. Zadania

w

teście są zadaniami wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest

prawidłowa.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Zaznacz prawidłową

odpowiedź znakiem X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć
kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą
przysporzyć Ci zadania: 6, 7, 11,12, 13, 14, 18, 20 gdyż są one na poziomie trudniejszym
niż pozostałe.

9. Na rozwiązanie

testu

masz

90

min.

Powodzenia !

Materiały dla ucznia:

– instrukcja,
– zestaw

zadań testowych,

– karta

odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Do przyczyn motorycznych powstawania zeza nie należą
a) zmiany pourazowe oczodołów.
b) zmiany w mięśniach gałkoruchowych.
c) zmiany w unerwieniu mięśni gałkoruchowych.
d) wady refrakcji.

2.

Zeza pozornego nie stwierdza się gdy występuje

a) kąt gamma.
b) fałda mongoidalna.
c) asymetria refleksów rogówkowych.
d) zbyt duże rozstawienie oczu.

3.

Choroba “kinowa” występuje
a) w exophorii w dal.
b) w esotropii z bliska.
c) w esophorii w dal.
d) w exotropii z bliska.

4.

W zezie naprzemiennym nie może występować
a) zez w obu oczach.
b) jednakowa wada wzroku w obu oczach.
c) fiksacja centralna obu oczu.
d) różna ostrość wzroku w obu oczach.

5.

Jeżeli pomimo okularów zez nadal występuje z bliska to świadczy o zezie

a) akomodacyjnym typowym.
b) akomodacyjnym atypowym.
c) częściowo akomodacyjnym.
d) zbieżnym z bliska.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

6.

Do zeza rozbieżnego okresowego nie należy zez
a) z niedomogą konwergencji.
b) mieszany.
c) następczy.
d) z ekscesem dywergencji.

7.

Jeżeli występuje diplopia, głównie w dal to zez ostry jest typu
a) Swana.
b) Bielschowsky'ego.
c) Franceschiettiego.
d) Berkego.

8.

W zezie porażennym kąt odchylenia wtórnego jest
a) taki sam jak kąt odchylenia pierwotnego.
b) większy od kąta odchylenia pierwotnego.
c) mniejszy od odchylenia kata pierwotnego.
d) większy z bliska od kata odchylenia pierwotnego w dal.

9.

Przy porażeniu mięśnia skośnego dolnego występuje widzenie zdwojone największe
a) w dół i w prawo.
b) ku dołowi i w lewo.
c) w górę i w prawo.
d) w górę i w lewo.

10.

Torticollis ocularis nie występuje
a) w zezie skośnym pierwotnym.
b) w zezie jawnym towarzyszącym.
c) w oczopląsie.
d) w porażeniu mięśni gałkoruchowych.

11.

W zezie skośnym o komponencie wtórnej stwierdza się
a) odchylenie skośne tylko po jednej stronie.
b) test Bielschowsky'ego dodatni.
c) wyrównawcze ustawienie głowy.
d) odchylenie skośne obustronnie niewielkie.

12.

Cechy charakterystyczne ophthalmoplegia congenita externa to
a) dobra ostrość wzroku, oczopląs, porażenie mięśni gałkoruchowych.
b) duży zez, niedowidzenie, oczopląs, porażenie nerwów czaszkowych.
c) niedowidzenie, brak zeza, objawy refrakcyjne.
d) porażenie mięśni gałkoruchowych, brak zeza, dobra ostrość wzroku, oczopląs.

13.

W zespole STD-typ II nie występuje
a) brak przywodzenia.
b) retrakcja gałki ocznej.
c) zez zbieżny.
d) wyrównawcze ustawienie głowy.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

14.

Objawami w zespole Moebiusa jest
a) brak przywodzenia i odwodzenia.
b) brak odwodzenia obu oczu.
c) brak ruchów we wszystkich kierunkach.
d) brak odwodzenia obu oczu.

15.

W zespole Browna brak jest ruchu
a) w addukcji ku górze.
b) w addukcji ku dołowi.
c) w abdukcji ku górze.
d) w abdukcji ku dołowi.

16.

Objawy w III typie White'a porażenia elewatorów to
a) ostrość wzroku w obu oczach dobra, w jednym oku mięśnie są porażone.
b) w jednym oku mięśnie są porażone, w drugim oku ostrość wzroku jest dobra.
c) w jednym oku mięśnie są porażone, ostrość wzroku w obu oczach jest osłabiona.
d) w jednym oku mięśnie są porażone, w drugim oku ostrość wzroku jest osłabiona.

17.

Do oczopląsu fizjologicznego nie zalicza się
a) oczopląs u górników.
b) oczopląs ukryty.
c) oczopląs nastawczy.
d) oczopląs optokinetyczny.

18.

W zezie rozbieżnym o małym kącie i nadwzroczności średniego stopnia należy zapisać
a) pełne wyrównanie wady refrakcji.
b) obniżenie korekcji o 3,0 dptr sph.
c) hiperkorekcję plusową w dal.
d) najsłabsze plusy wg wady refrakcji.

19.

Toksyny botulinowej nie można zastosować
a) w zezie towarzyszącym o dużym kącie.
b) w zezie towarzyszącym o małym kącie.
c) w spastycznym kurczu powiek.
d) w porażeniu nerwu III i II.

20.

Założenie szwów Cüppersa to zabieg polegający na
a) przesunięciu do przodu przedniej części mięśnia.
b) cofnięciu mięśni prostych bocznych.
c) skróceniu mięśnia działającego antagonistycznie.
d) przesunięciu łuku styku mięśnia przez przyszycie go do twardówki.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Analizowanie klinicznych postaci zezów i sposobów ich leczenia

.

Zakreśl poprawną odpowiedź, wpisz brakujące części zdania lub wykonaj rysunek.

Numer

zadania

Odpowiedź

Punkty

1. a

b

c

d

2. a

b

c

d

3. a

b

c

d

4. a

b

c

d

5. a

b

c

d

6. a

b

c

d

7. a

b

c

d

8. a

b

c

d

9. a

b

c

d

10. a

b

c

d

11. a

b

c

d

12. a

b

c

d

13. a

b

c

d

14. a

b

c

d

15. a

b

c

d

16. a

b

c

d

17. a

b

c

d

18. a

b

c

d

19. a

b

c

d

20. a

b

c

d

Razem:

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

TEST 2

Test dwustopniowy do jednostki modułowej

Analizowanie klinicznych

postaci zezów i sposobów ich leczenia

Test składa się z 20 zadań, z których:

−

zadania 1–6, 8, 10, 11, 14, 16, 17 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 7, 9, 12, 13, 15, 18, 19, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 7 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 11 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 17 zadań, w tym co najmniej 6 z poziomu
ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. a, 2. b, 3. b, 4. b, 5. d, 6. b, 7. a, 8. c, 9. c, 10. c, 11. b,
12. d, 13. b, 14. b, 15. a, 16. b, 17. a, 18. b, 19. d, 20. a.

Plan testu

Numer

zadani

a Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kat

eg

o

ri

a

ce

lu

Poz

io

m

wym

ag

ań

Popr

aw

n

a

powi

ed

ź

1. Rozróżnić sensoryczne przyczyny powstawania zeza.

A

P

a

2. Określić zeza pozornego.

A

P

b

3. Wyjaśnić objawy astenopijne.

B

P

b

4. Wymienić cechy zeza jednostronnego.

B

P

b

5. Rozróżnić typy zeza akomodacyjnego.

B

P

d

6. Charakteryzować zez rozbieżny stały.

B

P

b

7. Rozróżnić przyczyny zeza ostrego.

C

PP

a

8. Rozróżnić zez porażenny. B

P

c

9. Wymienić objawy porażenia mięśnia skośnego górnego.

C

PP

c

10. Wyjaśnić test Bielschowsky'ego.

B

P

c

11. Charakteryzować zez skośny pierwotny.

B

P

b

12. Charakteryzować zespół STD.

C

PP

d

13. Różnicować cechy charakterystyczne zespołu Browna.

C

PP

b

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Numer

zadani

a Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kat

eg

o

ri

a

ce

lu

Poz

io

m

wym

ag

ań

Popr

aw

n

a

powi

ed

ź

14. Wyjaśniać etiologię zespołu Moebiusa.

B

P

b

15. Określić przypadki z opadniętą powieką górną. D

PP

a

16. Wyjaśnić, na czym polega współruch żuchwowo-

powiekowy.

B P b

17. Rozróżnić rodzaje oczopląsu. B

P

a

18. Dobierać korekcję okularową w zezie zbieżnym. D

PP

b

19. Wyjaśnić, na czym polega stosowanie BTA.

C

PP

d

20. Rozróżniać metody operacyjne zeza.

D

PP

a

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z co najmniej jednotygodniowym

wyprzedzeniem.

2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z kryteriami punktowania

i oceniania.

4. Omów z uczniami zasady wypełniania karty odpowiedzi.
6. Podaj i zapisz na tablicy czas zakończenia pracy ucznia z zestawem zadań.
7. Zapewnij uczniom możliwość samodzielnej pracy.
8. Zbierz karty odpowiedzi oraz zestawy zadań.
9. Sprawdź prace. Nanieś punkty na kartę odpowiedzi.
10. Ustal przyczyny trudności uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności.
11. Opracuj wnioski do dalszej pracy.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących podstawowej wiedzy z zakresu analizy klinicznych

postaci zezów i sposobów ich leczenia.

5. Zadania

w

teście są zadaniami wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest

prawidłowa.

6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Zaznacz prawidłową

odpowiedź znakiem X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć
kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na

później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
zadania: 7, 9, 12, 13, 15, 18, 19, 20 gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

9. Na rozwiązanie

testu

masz

90

min.

Powodzenia!

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Materiały dla ucznia:

– instrukcja,
– zestaw

zadań testowych,

– karta

odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Do przyczyn sensorycznych powodujących zeza nie zalicza się

a) zmian w unerwieniu mięśni.
b) zmian chorobowych siatkówki.
c) zmian w ośrodkach optycznych oka.
d) występujących wad refrakcji.

2.

Epicanthus to

a) zwężenie szpary powiek.
b) fałda mongoidalna.
c) fałda nosowa skórna.
d) zmarszczenie brwi.

3.

Objawy astenopijne występują

a) w exophorii w dal.
b) w exophorii z bliska.
c) w exophorii w dal.
d) w esophorii z bliska.

4.

W zezie jednostronnym nie występuje

a) różna ostrość wzroku.
b) równa wada refrakcji obu oczu.
c) zez jest w jednym oku.
d) fiksacja centralna obu oczu.

5.

Który z wymienionych zezów nie jest akomodacyjny

a) zez całkowicie kontrolowany.
b) zez częściowo akomodacyjny.
c) zez akomodacyjny jednego oka.
d) zez całkowicie akomodacyjny.

6.

Cechy charakterystyczne zeza rozbieżnego stałego to

a) późny początek, brak widzenia obuocznego, dobra konwergencja.
b) wczesny początek, brak konwergencji, znaczne osłabienie widzenia obuocznego.
c) późny początek, brak konwergencji, dobre widzenie obuocznego.
d) wczesny początek, brak konwergencji, dobre widzenie obuoczne.

7.

Typ Franceschiettiego występuje na skutek

a) wstrząsu psychicznego, choroby ogólnej, urazu fizycznego i nadwzroczności.
b) sztucznego przerwania impulsów fuzji i nadwzroczności.
c) wstrząsu psychicznego, choroby ogólnej,urazu fizycznego i krótkowzroczności.
d) wstrząsu psychicznego, objawów porażenia i nadwzroczności.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

8.

W zezie porażennym diplopia wzmaga się w kierunku

a) przeciwnym niż odchylenie oka.
b) działania antagonisty.
c) działania porażonego mięśnia.
d) działania mięśnia porażonego mięśnia i jego antagonisty.

9.

Przy porażeniu mięśnia skośnego górnego występuje ograniczenie ruchu gałki ocznej przy

patrzeniu
a) w dół i w odwiedzeniu.
b) w górę i w przywiedzeniu.
c) w dół i w przywiedzeniu.
d) w górę i w odwiedzeniu.

10.

Przy porażeniu mięśnia test Bielschowsky'ego ocenia się przechylając głowę

a) na wprost ku górze.
b) na stronę przeciwną niż oko z porażonym mięśniem.
c) w tą samą stronę co oko z porażonym mięśniem.
d) na wprost ku dołowi.

11.

Wyrównawcze ustawienie głowy świadczy o zezie
a) skośnym wtórnym.
b) skośnym pierwotnym.
c) akomodacyjnym.
d) rozbieżnym naprzemiennym.

12.

W zespole STD – typ I nie występuje

a) ograniczenie odwodzenia.
b) ograniczenie przywodzenia.
c) retrakcja gałki ocznej.
d) zaburzenie ruchów pionowych.

13.

Zespół Browna to inaczej

a) porażenie mięśni obustronnych górnych.
b) zespół pochewki ścięgna mięśnia skośnego górnego.
c) zespół pochewki ścięgna mięśnia skośnego dolnego.
d) porażenie mięśni unoszących gałką oczną.

14.

Przyczyną powstania zespołu Moebiusa jest

a) obustronny niedowład n. VI i n. III.
b) obustronny niedowład n. VI i n. VII.
c) obustronny niedowład n. III i n. V.
d) obustronny niedowład n. III i n. II.

15.

W którym z wymienionych przypadków nie występuje opadnięcie powieki
a) zespół Moebiusa.
b) zespół porażenia elewatorów
c) zespół Marcusa-Gunna.
d) porażenie nerwu III.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

16.

Współruch żuchwowo-powiekowy to nadmierne zespolenie jąder nerwów

a) III i II.
b) III i V.
c) V i IV.
d) V i VII

17.

Do oczopląsu ocznego należy oczopląs

a) fizjologiczny i samoistny.
b) błędnikowy i przedsionkowy.
c) dowolny i histeryczny.
d) wrodzony i ośrodkowy.

18.

W zezie zbieżnym o dużym, stałym kącie i nadwzroczności średniego stopnia należy

zapisać
a) najsłabsze szkła plusowe.
b) pełne wyrównanie wady refrakcji.
c) hiperkorekcję dodatnią.
d) okulary dwuogniskowe.

19.

Toksyna botulinowa A powoduje

a) wydłużenie mięśnia.
b) wzmożenie działania mięśnia.
c) rozluźnienie mięśnia.
d) porażenie mięśnia.

20.

Operacyjne sposoby wzmocnienia mięśni to

a) resectio, plicatio.
b) recessio, antepositio.
c) elongatio, tenotomia.
d) recessio,plicatio.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Analizowanie klinicznych postaci zezów i sposobów ich leczenia

.

Zakreśl poprawną odpowiedź, wpisz brakujące części zdania lub wykonaj rysunek.

Numer

zadania

Odpowiedź

Punkty

1. a

b

c

d

2. a

b

c

d

3. a

b

c

d

4. a

b

c

d

5. a

b

c

d

6. a

b

c

d

7. a

b

c

d

8. a

b

c

d

9. a

b

c

d

10. a

b

c

d

11. a

b

c

d

12. a

b

c

d

13. a

b

c

d

14. a

b

c

d

15. a

b

c

d

16. a

b

c

d

17. a

b

c

d

18. a

b

c

d

19. a

b

c

d

20. a

b

c

d

Razem:

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

7. LITERATURA

1.

Basic 6. Okulistyka pediatryczna i zez. Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 2005

2.

Basic 7. Oczodół, powieki i układ łzowy. Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 2005

3.

Jarzębińska-Večerowa M., Tuleja D.: podstawy refrakcji oka i korekcji wad wzroku.
Wyd. Med. Górnicki, Wrocław 2005

4.

Bruce J., Chew C.: Kompendium okulistyki. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa1997

5.

Kański J.: Okulistyka kliniczna. Wydawnictwo medyczne Górnicki, Wrocław 2005

6.

Litwin M.B., Bryg H.: Wybrane zagadnienia okulistyczne. Podręcznik i poradnik dla
studentów i słuchaczy szkół medycznych. Wyd. zamkom, Kraków 2005

7.

Niżankowska M.H.: Podstawy okulistyki. Volumed, Wrocław 2000

Literatura metodyczna

1.

Francuz W. M. : Dydaktyka przedmiotów zawodowych. Politechnika Krakowska 1993

2.

Niemierko B.: Pomiar wyników kształcenia. WSiP, Warszawa 1999

3.

Ornatowski T., Figurski J.: Praktyczna nauka zawodu. ITeE, Radom 2000

4.

Symela K.: Modułowe programy kształcenia zawodowego – zarys problematyki. ITeE,
Radom 1995

5. Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. ITeE, Radom 1995