Nr 1

2006

Ochrona Zabytków

kó

Cena 22,00 z∏ (0% VAT)

Indeks – 367605
ISSN 0029-8247

WYDAWCA

Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków, ul. Szwole˝erów 9, 00-464 Warszawa

tel. (0-22) 628-48-41, 622-60-92, fax (0-22) 622-65-95

e-mail: info@kobidz.pl, wydawnictwa@kobidz.pl

RADA REDAKCYJNA

dr Zbigniew Beiersdorf
dr Rafa∏ Eysymontt
prof. dr hab. Kazimierz Flaga
dr in˝. arch. Marcin Gawlicki
mgr Marek Gierlach
dr hab. in˝. Jerzy Jasieƒko
ks. pra∏at Stanis∏aw Kardasz
prof. Andrzej Koss
dr in˝. arch. Renata Mikielewicz
mgr Tadeusz Morysiƒski
prof. dr hab. Maria Nietyksza
mgr Piotr Ogrodzki
dr Ma∏gorzata Omilanowska
prof. dr hab. Jacek Purchla
prof. dr hab. Bogumi∏a J. Rouba, przewodniczàca Rady
mgr Jacek Rulewicz
dr in˝. arch. Alicja Szmelter

REDAKCJA

dr BO˚ENA WIERZBICKA

redaktor naczelny

JOANNA CZAJ-WALUÂ

redaktor prowadzàcy

TADEUSZ SADOWSKI

redaktor

BEATA BAUER

redaktor

specjalista ds. dystrybucji i sprzeda˝y

PIOTR BEREZOWSKI

specjalista ds. mediów elektronicznych

dr ALEKSANDRA RODZI¡SKA-CHOJNOWSKA

t∏umaczenia

JAN ˚ABKO-POTOPOWICZ

opracowanie techniczno-graficzne

DRUK I OPRAWA

˚AK sp. z o.o., ul. Okólnik 11, 00-368 Warszawa

tel. (0-22) 828 30 55, 826 30 55; fax (0-22) 828 31 99; www.zak.home.pl; e-mail: zak@zak.home.pl

Nak∏ad: 1 000 egz.

Zdj´cia na ok∏adkach:

I. Strzelno. Fragment trzonu kolumny z anio∏em z koÊcio∏a Êw. Trójcy. Zdj´cie udost´pnione przez Muzeum Narodowe w Poznaniu.

Po lewej: obraz makroskopowy i obraz mikroskopowy fragmentu próbki trzonu tej kolumny.

I. Strzelno. Fragment of the shaft of a column with an angel from the church of the Holy Trinity. Photo by courtesy of Muzeum

Narodowe in Poznaƒ. On the left: macrosocpic and microscopic image of a fragment of a sample of the column.

IV. Rogóêno-Zamek, naro˝na wie˝yczka w ciàgu muru obronnego wewn´trznego przedzamcza. Widok w kierunku pó∏nocnym. Fot.

M. Stocka, 2004 r.

IV. Rogóêno-Zamek, corner turret in a sequence of the inner forecastle defence wall. View towards the north. Photo: M. Stocka, 2004.

Uwaga! Przedsi´biorcy, w∏aÊciciele firm ma∏ych i du˝ych,

dystrybutorzy i sprzedawcy wyspecjalizowanych towarów i us∏ug!

Szanowni Paƒstwo

Zapraszamy do zamieszczania na ∏amach „Ochrony Zabytków” reklam i tekstów sponsorowanych.

„Ochrona Zabytków” dociera do ÊciÊle okreÊlonego grona odbiorców zainteresowanych problematykà opieki i kon-

serwacji zabytków zarówno z racji wykonywanego zawodu, jak i osobistych pasji. Trafia do mi∏oÊników sztuk wszel-

kich, kolekcjonerów, uczelni, szkó∏, najwi´kszych bibliotek, muzeów, urz´dów konserwatorskich, samorzàdów.

Naszymi autorami sà autorytety Êwiata nauki, znakomici praktycy w dziedzinie ratowania dziedzictwa kulturowego,

m∏odzi pracownicy nauki, których zamieszczane u nas artyku∏y liczà si´ w dorobku naukowym.

„Ochrona Zabytków” jest kwartalnikiem o wieloletniej tradycji. Ukazuje si´ od 1948 r. i utrzymuje wysoki poziom

merytoryczny. Jest cenionym w Êrodowisku forum wymiany myÊli mi´dzy naukowcami ró˝nych dyscyplin nauki,

których ∏àczy jeden cel – ratowanie dóbr kultury narodowej. Czasopismo to tak˝e znakomite êród∏o wiedzy dla stu-

dentów uniwersytetów, akademii sztuk pi´knych, wydzia∏ów architektury politechnik, uczelni rolniczych.

Dane o czytelnikach

Naszymi czytelnikami sà:
r studenci i pracownicy nauki – historycy, historycy sztuki, konserwatorzy, architekci, architekci ogrodów i parków,

archeolodzy, biolodzy, in˝ynierowie, których warsztat pracy stanowià m.in. farby, emulsje, werniksy, kity, zaprawy,

oleje, Êrodki do konserwacji p∏ócien, drewna, kamienia i metali, niwelatory, teodolity, aparaty fotograficzne, kompu-

tery, specjalistyczne oprzyrzàdowanie komputerowe. Czekajà na przydatne dla nich oferty firm;
r w∏aÊciciele zabytkowych obiektów, którzy starajàc si´ doprowadziç je do stanu dawnej ÊwietnoÊci, poszukujà

wspó∏pracy z wyspecjalizowanymi firmami;
r mi∏oÊnicy zabytków, zainteresowani preparatami, które posiadanym przez nich dzie∏om sztuki – obrazom, grafikom,

porcelanie, przedmiotom ze srebra i innych materia∏ów – przed∏u˝à ˝ywot i przywrócà blask.

To osoby reprezentujàce ró˝ne grupy wiekowe, z wykszta∏ceniem wy˝szym, mieszkajàce w wi´kszoÊci w du˝ych miastach.

Wymiary reklam:

1 strona w formacie A4 – do spadu 200x290 mm + 5 mm spady; obszar zadruku 170x230 mm

Przewidujemy tak˝e mniejsze modu∏y reklamowe (1/2 strony, 1/3 strony, 1/4 strony i inne).

Cennik reklam:

1 strona A4 – 2000 PLN (netto)
1/2 strony A4 – 1200 PLN (netto)

1/3 strony A4 – 750 PLN (netto)

1/4 strony A4 – 600 PLN (netto)

Ok∏adki: II i III – 2600 PLN (netto)

IV – 2800 PLN (netto)

Ceny promocyjne! Mo˝liwoÊç negocjacji cenowych!

Rabaty:

Udzielamy rabatów w przypadku zamówieƒ reklam w 2 kolejnych numerach

lub uiszczenia przedp∏aty w wysokoÊci 30 proc. ceny reklamy.

Kontakt:

Je˝eli b´dà mieli Paƒstwo pytania dotyczàce reklamy na stronach „Ochrony Zabytków”,

z przyjemnoÊcià odpowiedzà na nie osoby z dzia∏u wydawniczego.

Na ˝yczenie doÊlemy ofert´ z bardziej szczegó∏owymi informacjami.

Dzia∏ Wydawnictw Krajowego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków,

ul. Szwole˝erów 9, 00-464 Warszawa,

tel. (0-22) 628 48 41, 622 60 92, fax (0-22) 622 65 95, e-mail: wydawnictwa@kobidz.pl

Nasze atuty: niskie ceny, szerokie grono sta∏ych czytelników, otwarcie na sugestie i propozycje klientów!

KAZIMIERA KALITA

Historia rozwoju urbanistycznego Bia∏ogardu

SKWIRZY¡SKA,

Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego

S¸AWOMIR S¸OWI¡SKI,

History of the Town Planning Development of Bia∏ogard

ANNA WALKIEWICZ

Principles of Cultural Heritage Protection (Summary)

MARZENNA STOCKA

Zamek pokrzy˝acki w miejscowoÊci Rogóêno-Zamek

Former Teutonic Knights Castle in Rogóêno-Zamek (Summary)

PIOTR TULISZEWSKI

Gotyckie dekoracje malarskie elewacji koÊcio∏a parafialnego
p.w. Êw. Katarzyny Aleksandryjskiej w Golubiu
Przyczynek do badaƒ nad dekoracjà maswerkowà
w architekturze Paƒstwa Zakonnego w Prusach

Gothic Painted Decorations on the Elevation of the Church
of St. Catherine of Alexandria in Golub
A Contribution to Studies about Tracery Decoration in the Architecture
of the Teutonic Order State in Prussia (Summary)

URBANISTYKA

TOWN PLANNING

ARCHITEKTURA /MALARSTWO

ARCHITECTURE / PAINTING

Ochrona Zabytków

Nr 1

2006

BOGDANA KOZI¡SKA,

Zabytkowe nawierzchnie ulic w Szczecinie

BEATA MAKOWSKA

Historical Street Surfaces in Szczecin (Summary)

DOROTA SIKORA

Ogród Branickich w Bia∏ymstoku i jego rewaloryzacja

The Branicki Garden in Bia∏ystok and its Restauration (Summary)

JACEK MICHNIEWICZ

Proweniencja surowca rzeêb i kolumn ze Strzelna
z kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu
w Êwietle badaƒ petrograficznych

Origin of the Raw Material of the Sculptures and Columns from Strzelno
in the Collections of the National Museum in Poznaƒ
in the Light of Petrographic Research (Summary)

102

ZOFIA LIPNICKA

Âcie˝ka przyrodniczo-historyczna „Bolko” w Hniszowie

103

The Bolko Nature-Historical Path in Hniszów (Summary)

108

ROBERT KOLA

„Studia i materia∏y do dziejów ˝up solnych w Polsce”

109

“Studies and Material for the History of Salt Mines in Poland” (Summary)

113

ANDRZEJ ROTTERMUND

Maria i Andrzej Szypowscy, „Trylogia staromiejska”

114

Maria and Andrzej Szypowski, “The Old Town Trilogy” (Summary)

119

PIÂMIENNICTWO

LITERATURE

KOMUNIKATY

COMMUNIQUES

TECHNOLOGIE

TECHNOLOGIES

KRAJOBRAZY

LANDSCAPE

MA¸A ARCHITEKTURA

SMALL ARCHITECTURE

Szanowni Paƒstwo!

Otrzymujà Paƒstwo najnowszy numer „Ochrony Zabytków”. Je˝eli trafi∏ do naszych

sta∏ych Czytelników – w takim przypadku pragniemy wyraziç naszà satysfakcj´, ˝e

uda∏o nam si´ pozyskaç wiernych odbiorców, zainteresowanych sprawami, które

poruszamy. JeÊli natomiast majà Paƒstwo w r´ku nasz kwartalnik po raz pierwszy,

mamy nadziej´, ˝e Was zaciekawi, wzbogaci posiadanà wiedz´ lub zainspiruje do

opublikowania na jego ∏amach swoich doÊwiadczeƒ zawodowych.

Aktualny numer w du˝ej mierze poÊwi´cony jest zagadnieniom zwiàzanym

z urbanistykà i architekturà. Artyku∏ traktujàcy o historii rozwoju urbanistycznego

Bia∏ogardu jednoczeÊnie wià˝e t´ tematyk´ z zasadami ochrony dziedzictwa kulturo-

wego. Materia∏ dotyczàcy pokrzy˝ackiego zamku w miejscowoÊci Rogóêno-Zamek

mówi o sposobach w∏aÊciwej ochrony ruin, co jest nawiàzaniem do opublikowanego

w poprzednim numerze kwartalnika artyku∏u na temat metod konserwacji ruin

historycznych.

Zamieszczamy tak˝e tekst poruszajàcy zagadnienia ma∏ej architektury miejskiej,

a konkretnie – problematyk´ zabytkowych nawierzchni ulic w Szczecinie i ich

ochrony. Jest to problem niezwykle istotny, stanowi bowiem bardzo wa˝ne do-

pe∏nienie dzia∏aƒ konserwatorskich, zmierzajàcych do ratowania, zabezpieczania

i eksponowania ca∏ej miejskiej przestrzeni historycznej, a nie tylko poszczególnych

jej fragmentów i pojedyƒczych obiektów.

Polecamy uwadze Paƒstwa tak˝e i inne materia∏y zamieszczone w niniejszym

numerze. W artykule na temat koÊcio∏a p.w. Êw. Katarzyny Aleksandryjskiej

w Golubiu sprawy architektury ÊciÊle wià˝à si´ ze sprawami dotyczàcymi malarstwa,

mówi si´ tu bowiem o dekoracjach malarskich elewacji tej Êwiàtyni. Godny polece-

nia jest tekst dotyczàcy rewaloryzacji Ogrodu Branickich w Bia∏ymstoku, jak równie˝

artyku∏ poruszajàcy zagadnienie proweniencji surowca rzeêb i kolumn ze Strzelna

z kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu. W dziale recenzji polecamy dwie,

naszym zdaniem interesujàce publikacje.

˚yczymy ciekawej lektury i zach´camy do zapoznawania si´ z treÊcià kolejnych

zeszytów „Ochrony Zabytków”.

Z wyrazami szacunku

Jacek Rulewicz

Dyrektor

Krajowego OÊrodka Badaƒ

i Dokumentacji Zabytków

OD REDAKCJI

Dear Readers!

We heartily recommend the latest issue of “Ochrona Zabytków”. If it has reached

our regular readers then we wish to express our utmost satisfaction that we have

been able to gain steadfast recipients interested in the problems discussed by us.

If, however, this is your first contact with our quarterly then we sincerely hope that

our publication will meet with your interest , enhance your knowledge, or inspire you

to present your own professional experiences on its pages.

The current issue is to a great extent devoted to questions associated with town

planning and architecture. The article about the town-planning development of

Bia∏ogard connects this topic with principles for the protection of cultural heritage.

Material about the former Teutonic Order castle in Rogóêno-Zamek considers ways

of suitably protecting ruins while referring to an article about assorted methods of

conserving historical ruins, published in the previous issue of our quarterly.

We also propose texts dealing with small urban architecture – more precisely,

with the historical street surfaces in Szczecin and their protection. This prominent

question constitutes an extremely important supplement of conservation undertakings

aimed at salvaging, protecting, and displaying municipal historical space as a whole

and not merely its particular fragments and individual objects.

We propose also other articles, such as the one about the church of St. Catherine

of Alexandria in Golub; here, an examination of the painted elevations closely

connects architecture with painting. The text about the revalorisation of the Branicki

Garden in Bia∏ystok and the article about the provenance of the Strzelno sculptures

and columns (in the collection of the National Museum in Poznaƒ) are especially

relevant. Our review section contains two particularly noteworthy publications.

Hoping that you appreciate this offer we invite you to enjoy the contents of

successive issues of “Ochrona Zabytków”.

Respectfully yours,

Jacek Rulewicz

Director of the National Centre

for Historical Monument

Studies and Documentation

FROM THE EDITORS

Kazimiera Kalita Skwirzyƒska, Anna Walkiewicz,

konserwator zabytkoznawca

historyk sztuki

Regionalny OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie

S∏awomir S∏owiƒski

archeolog
Pracownia Archeologiczna, Zamek Ksià˝àt Pomorskich w Szczecinie

ia∏ogard jest miastem powiatowym, po∏o˝onym
w pn.-wsch. cz´Êci województwa zachodnio-

pomorskiego mi´dzy Pobrze˝em S∏owiƒskim a Poje-
zierzem Drawskim. Zajmuje teren równinny, w cz´Ê-
ci po∏udniowej, gdzie znajduje si´ dolina rzeki Par-
s´ty, ∏agodnie obni˝ony. Od pó∏nocy i pn.-wsch. gra-
niczy z kompleksami lasów.

Miasto rozwin´∏o si´ na skrzy˝owaniu szla-

ków komunikacyjnych ∏àczàcych wybrze˝e Ba∏tyku
z po∏udniowà Polskà oraz Szczecin z Gdaƒskiem.
Obecnie liczy ok. 25 000 mieszkaƒców.

Osadnictwo na terenie
miasta Bia∏ogard

Powstanie osady wczesnoÊredniowiecznej na dzi-
siejszym Wzgórzu Zamkowym, nast´pnie prze-
kszta∏cenie jej w gród, a potem w miasto lokacyjne
poprzedzi∏o bujnie rozwijajàce si´ na tym obszarze
osadnictwo. Na 86 stanowiskach archeologicznych
o znanej lokalizacji oraz 23 tzw. luênych wyró˝niono
181 Êladów osadnictwa z ró˝nych okresów chrono-
logicznych. Kolejne fazy zasiedlenia to:

URBANISTYKA

HISTORIA ROZWOJU URBANISTYCZNEGO BIA¸OGARDU

ZASADY OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

1. Gmach Urz´du Miasta w Bia∏ogardzie, widok od strony po∏udniowej, ul. 1 Maja 18.
1. Building of the Municipal Office in Bia∏ogard, view from the south, 18 1 Maja Street.

q Êrodkowa epoka kamienia – mezolit: jedno obozo-

wisko (Bia∏ogard-Kisielice, stan. nr 11);

q m∏odsza epoka kamienia – neolit: wyraêne zinten-

syfikowanie osadnictwa. Na 20 stanowiskach
rozpoznano Êlady osadnicze (w tym a˝ 15 tzw. luê-
nych, nieuwzgl´dnionych w strefach ochronnych).
Znane sà ponadto 3 osady neolityczne, 2 z nich
majà okreÊlonà przynale˝noÊç kulturowà – kultura
pucharów lejkowatych (Bia∏ogard-Kisielice, stan.
nr 1) oraz kultura ceramiki sznurowej (Bia∏ogard-
Kisielice, stan. nr 11);

q epoka bràzu i okres halsztacki: wzrost liczby osad.

Wyró˝niono 22 stanowiska. W 19 przypadkach
zosta∏y one przyporzàdkowane kulturze ∏u˝yckiej
(8 osad, 2 cmentarzyska i 9 Êladów osadniczych).
Na wczesny bràz datowano 2 Êlady osadnicze, w tym
luêne znalezisko siekierki bràzowej. Ogólnie na
bràz/halsztat okreÊlono pojedynczy punkt osadniczy;

q póêny okres halsztacki i wczesny okres lateƒski –

kultura pomorska (kultura wejherowsko-kroto-
szyƒska). Materialne Êlady tej kultury rozpoznano
na 9 stanowiskach (3 osady, 3 cmentarzyska i 3 Êla-
dy osadnicze). Na uwag´ zas∏ugujà zw∏aszcza osa-
da i cmentarzysko poddane badaniom wykopalis-
kowym w 2. po∏. XIX w. (stanowisko Bia∏ogard-
Kisielice nr 1 wpisane do rejestru zabytków pod
numerem 888) oraz wielokulturowe cmentarzysko
KPM (stanowisko Bia∏ogard, stan. nr 17);

q po∏. okresu lateƒskiego (przedrzymskiego) do koƒca

okresu przedrzymskiego – kultura oksywska. Jej po-
zosta∏oÊci rozpoznano na 3 stanowiskach (osady). Do
póênego okresu przedrzymskiego zaliczono tak˝e

2. KoÊció∏ parafialny NMP, widok od strony pó∏nocno-zachodniej,
stan sprzed 1945 r., w: Bia∏ogard 1299-1999. Studia z dziejów
miasta, praca zbiorowa pod red. B. Polaka, il. 36.
2. Parish church of the Holy Virgin Mary, view from the north-
west, state prior to 1945, in: Bia∏ogard 1299-1999. Studia z dzie-
jów miasta (Bia∏ogard 1299-1999. Studies from the History of the
Town), collective work, ed. by B. Polak, fig. 36.

3. Widok Bia∏ogardu, mapa E. Lubinusa, ok. 1618 r.
3. View of Bia∏ogard, map by E. Lubinus, about 1618.

osad´, której przynale˝noÊci kulturowej nie okreÊlo-
no. Na szczególnà uwag´ zas∏uguje dobrze poznana
osada KOK (stanowisko Bia∏ogard, stan. nr 16);

q okres wp∏ywów rzymskich – kultura wielbarska.

Rozpoznana zosta∏a na 3 stanowiskach (osadach).
Na 5 innych wyró˝niono materia∏y z okresu wp∏y-
wów rzymskich bez okreÊlania ich przynale˝noÊci
kulturowej, 2 z nich okreÊlono jako póênorzymskie
i zwiàzane w grupà d´bczyƒskà (Bia∏ogard, stan.
nr 44 i 46);

q ró˝ne wczeÊniej omówione okresy: na 10 stano-

wiskach (7 Êladów osadniczych, 2 punkty osad-
nicze i 1 osada) materia∏ zabytkowy okreÊlono
ogólnie jako staro˝ytny. Ma∏a liczba s∏abo zacho-
wanych, ma∏o charakterystycznych fragmentów
ceramiki uniemo˝liwi∏a okreÊlenie chronologii;

q okres wczesnoÊredniowieczny: znaczàcy wzrost

osadnictwa. Wyró˝niono 42 stanowiska (26 osad,
13 Êladów osadniczych, 1 punkt osadniczy, 1 gro-
dzisko i 1 skarb). Grodzisko (Bia∏ogard, stan. nr 1)
zas∏uguje na szczególnà uwag´ z racji zarówno sto-
sunkowo dobrego rozpoznania, jak i roli, jakà gród
bia∏ogardzki odegra∏ w historii;
Poniewa˝ wczesnoÊredniowieczna osada, z której
rozwinà∏ si´ z czasem oÊrodek bia∏ogardzki, zaj-
mowa∏a niewielkà cz´Êç powierzchni dzisiejszego
miasta, naturalne wydaje si´ równoleg∏e istnienie
innych punktów osadniczych;

q póêne Êredniowiecze: znamy z tego okresu a˝

65 stanowisk (Stare Miasto, 24 Êlady osadnicze,
28 osad, 8 punktów osadniczych, 3 cmentarzyska
i 1 zamek).

URBANISTYKA

5. KoÊció∏ Êw. Jerzego,
ul. Âwidwiƒska.
5. Church of St. George,
Âwidwiƒska Street.

4. Plan miasta z 1765 r.; wyk. przez
Ackermana, orygina∏ AP w Szczeci-
nie.
4. Plan of the town from 1765, exe-
cuted by Ackerman, original: The
State Archive in Szczecin.

Okres wczesnoÊredniowieczny

Bia∏ogard (Bia∏y Gród) jest jednym z najstarszych
miast na Pomorzu Zachodnim. Jego nazw´ wywodzi
si´ od bia∏ych, okorowanych pni drzew, z których
zbudowane by∏y obwarowania grodu

. W dokumen-

tach nazwa Belegarde pojawi∏a si´ po raz pierwszy
w 1159 r. Kronikarze wymienili miejscowoÊç przy
okazji opisywania wczeÊniejszych wydarzeƒ, m.in.
pobytu w Bia∏ogardzie w 1124 r. biskupa Ottona
z Bambergu, który ochrzci∏ pogaƒskà ludnoÊç i za∏o-
˝y∏ koÊció∏ p.w. Wszystkich Âwi´tych

Niewielki gród, wg archeologów wzniesiony

w 1. po∏. VII w., pe∏ni∏ funkcj´ siedziby naczelnika
s∏owiaƒskiej wspólnoty terytorialnej, która wchodzi-
∏a w sk∏ad kasztelanii ko∏obrzeskiej

. Po∏o˝ony w do-

linie rzeki Pars´ty na wyniesieniu terenu, otoczony
by∏ bagnami, mokrad∏ami i wodà. Oprócz natural-
nych umocnieƒ chroni∏ go wa∏ obronny o szerokoÊci
5,5 m z bali drewnianych. W obr´bie grodu mieÊci∏o
si´ zaledwie kilkanaÊcie domostw o konstrukcji ple-
cionkowej i zr´bowej

, które rozmieszczone by∏y pier-

Êcieniowo wokó∏ centralnego placu.

W X i XI w. Bia∏ogard, jak ca∏e Pomorze, podle-

ga∏ przejÊciowo paƒstwu polskiemu, a od schy∏ku
XII w. wchodzi∏ w sk∏ad Ksi´stwa Pomorskiego i by∏
lennem cesarstwa niemieckiego. Pozostawa∏ w grani-
cach ksi´stwa do 1637 r., czyli do momentu wygaÊ-
ni´cia lokalnej dynastii Gryfitów. Nast´pstwem tego

by∏ podzia∏ ksi´stwa mi´dzy Szwecj´ i Branden-
burgi´, w sk∏ad której w∏àczono wszystkie ziemie
le˝àce na prawym brzegu Odry, w tym równie˝
Bia∏ogard

Lokacja i rozwój miasta
Êredniowiecznego

W X i XI w. w pobli˝u grodu i starego traktu hand-
lowego, zwanego szlakiem solnym, który wiód∏
z Ko∏obrzegu w g∏àb Wielkopolski, wykszta∏ci∏a si´
osada s∏owiaƒska. Sta∏a si´ ona zaczàtkiem obecnego
miasta. Prawa miejskie, wzorowane na prawie miasta
Lubeki, nada∏ Bia∏ogardowi 2 sierpnia 1299 r. ksià˝´
pomorski Bogus∏aw IV

. Organizacja struktur miej-

skich przebiega∏a sprawnie, ju˝ 4 lata po lokacji od-
notowano istnienie organów samorzàdowych, co po-
Êwiadcza dokument z 1303 r. Miasto jednak nie uzys-
ka∏o pe∏nej samodzielnoÊci. Uprawnienia sàdownicze
pozosta∏y w gestii ksià˝àt, a na czele rady miejskiej
sta∏ ksià˝´cy wójt, mieszkajàcy w zamku wybudo-
wanym w 1315 r. na terenie s∏owiaƒskiego grodu
przez ksi´cia Warcis∏awa. W zamku przez pewien
czas mieszka∏ sam ksià˝´ z ˝onà Zofià.

W 1318 r. rajcy bia∏ogardzcy zaciàgn´li na po-

trzeby miasta po˝yczk´ w wysokoÊci 800 grzywien
srebra. Kwota ta mia∏a byç przeznaczona na budow´
murów obronnych, ratusza i fary miejskiej. W 1386 r.
Bia∏ogard, dzi´ki zwiàzkom z Ko∏obrzegiem,

6. Muzeum, dawny ratusz,
plac WolnoÊci 5.
6. Museum, former town
hall, 5 WolnoÊci Square.

nawiàza∏ wspó∏prac´ z miastami Hanzy, co wydatnie
zwi´kszy∏o dochody kasy miejskiej. Jednak g∏ów-
nym êród∏em utrzymania mieszkaƒców Bia∏ogardu
by∏o rolnictwo i rzemios∏o. Pod koniec Êredniowiecza
w mieÊcie mieszka∏o 1551 osób, w tym 31 ˚ydów

W momencie lokacji miasta wytyczona zosta∏a

linia przebiegu murów obronnych, okreÊlajàca jego
zewn´trzne granice, oraz nastàpi∏ podzia∏ obszaru
na ulice i kwarta∏y. Teren pod zabudow´ obejmowa∏
ok. 6 ha i mia∏ plan zbli˝ony do podkowy, z pó∏-
kolistym wybrzuszeniem od strony zachodniej. Od
zachodu i pó∏nocy granica zewn´trzna przebiega∏a
w bezpoÊrednim sàsiedztwie rzeki LiÊnicy, pe∏niàcej
jednoczeÊnie rol´ fosy. Od pd.-zach. dost´pu do mia-
sta broni∏o grodzisko. Najbardziej ods∏oni´te strony:
wschodnià i pd.-wsch. umocniono wa∏em i fosà, prze-
kopanà prawdopodobnie na poczàtku XIV w.

W Êrodkowej cz´Êci podkowiastego planu wyty-

czono kwadratowy w rzucie rynek, wyprowadzajàc
z jego czterech naro˝ników osiem g∏ównych ulic
i kilka dalszych biegnàcych po zachodniej i wschod-
niej stronie. Ulice prowadzi∏y w kierunku bram i dróg
wiodàcych do Karlina po stronie zachodniej i Po∏-
czyna po stronie wschodniej. Pomi´dzy ulicami pow-
sta∏o 16 kwarta∏ów w kszta∏cie kwadratów i prosto-

kàtów. Kwarta∏ w pn.-wsch. naro˝niku przeznaczono
pod budow´ fary miejskiej, natomiast na Êrodku ryn-
ku wzniesiono ratusz. Ulice nosi∏y nazwy: Bramna,
Mariacka, Marka, ¸aziebna, Paƒska, Przymurna, Ry-
cerska, Spichrzowa, Stra˝nicza, Tkacka i Wodna

Zabudowa miejska powsta∏a w XIV i XV w.

Z∏o˝ona by∏a z kilku budowli u˝ytecznoÊci publicz-
nej oraz zabudowy mieszkalnej i gospodarczej.
Pierwszà budowlà monumentalnà by∏a fara miejska,
której budow´ rozpocz´to w 1310 r. i kontynuowano
w wiekach XIV i XV. W 1491 r. wymieniono o∏tarz
i wikari´ Êw. Mateusza, nast´pnie wikari´ Êw. Anny,
Gaudeamus i Pierwszej Mszy. Ostatecznie zrealizo-
wano trójnawowà, czteroprz´s∏owà bazylik´ z krót-
kim prezbiterium i kaplicami po jego obu stronach
(il. 2) oraz z prostokàtnà wie˝à. Fara bia∏ogardzka
zapoczàtkowa∏a cykl budowy Êwiàtyƒ bazylikowych
we wschodniej cz´Êci Pomorza. Âladem Bia∏ogardu
posz∏y inne miasta regionu, takie jak: Koszalin,
S∏awno i S∏upsk. Wokó∏ fary rozciàga∏ si´ cmentarz,
s∏u˝àcy miejscowej ludnoÊci do schy∏ku XVIII w.

Równolegle z koÊcio∏em zacz´to wznosiç siedzi-

b´ w∏adz miejskich po∏àczonà prawdopodobnie z do-
mem kupca. O istnieniu takiej budowli przez d∏ugie
lata Êwiadczy∏a tylko rycina Lubinusa z 1618 r. (il. 3),

URBANISTYKA

7. Rzeka LiÊnica przy parku miejskim Or∏a Bia∏ego.
7. The river LiÊnica next to the White Eagle municipal park.

a od niedawna równie˝ relikty fundamentów odkryte
w trakcie badaƒ archeologicznych w 1999 r. Do mu-
rów ratusza w czasach Êredniowiecza i renesansu
przylega∏y kramy i budy straganiarskie

W XIV i XV w. miasto otoczono murami obron-

nymi z dwoma bramami: M∏yƒskà po zachodniej stro-
nie miasta i Wysokà po stronie wschodniej (il. 17).
D∏ugoÊç murów wynosi∏a 800 m. Bardziej okaza∏a
Brama M∏yƒska zaopatrzona by∏a w przedbramie,
zbudowane w XVI w. W pierÊcieniu murów, wzmoc-
nionych 25 regularnie rozstawionymi pó∏basztami,
znajdowa∏o si´ 5 furt s∏u˝àcych wy∏àcznie mieszkaƒ-
com miasta. Za murami rozciàga∏ si´ zewn´trzny pas
obwarowaƒ, z∏o˝ony z fosy i wa∏ów ziemnych

O budownictwie mieszczaƒskim w okresie Êred-

niowiecza wiemy niewiele. By∏a to z pewnoÊcià za-

budowa wzniesiona w konstrukcji drewnianej, reali-
zowana zarówno w obr´bie murów obronnych, jak
i na terenie dwóch przedmieÊç powsta∏ych w Êrednio-
wieczu i nazwanych PrzedmieÊciem Starym lub Kar-
liƒskim oraz Nowym lub Koszaliƒskim. Na Przed-
mieÊciu Starym, rozlokowanym po zachodniej stro-
nie Bramy M∏yƒskiej, w XIV w. wzniesiono szpital
Êw. Jerzego z kaplicà pod tym samym wezwaniem,
zachowany w reliktach do dziÊ (il. 5). Szpital przez-
naczony by∏ dla chorych na tràd. PrzedmieÊcie Nowe
wykszta∏ci∏o si´ po wschodniej stronie miasta, przy
skrzy˝owaniu szlaku solnego z traktem koszaliƒskim.
Tu z kolei mia∏ powstaç szpital z kaplicà Êw. Jakuba,
przy czym dok∏adne miejsce jego usytuowania nie
jest znane, gdy˝ zosta∏ zniszczony w XVI lub XVII w.
i rozebrany

8. Gmach koszar, ul.
Ko∏obrzeska 21-23.
8. Military barracks
in 21-23 Ko∏obrzeska
Street.

9. Kamienica przy ul. Wojska
Polskiego 51.
9. Town house in 51 Wojska
Polskiego Street.

Po zachodniej stronie miasta przez ca∏e Êrednio-

wiecze funkcjonowa∏o dawne grodzisko z zamkiem
zamieszkanym przez ksià˝´cych wójtów. Funkcj´ t´
pe∏nili przedstawiciele najznaczniejszych rodzin ry-
cerskich, takich jak: Podewilsowie, Borkowie, a tak-
˝e przedstawiciele rodziny von Wolde.

Dzieje miasta od XVI do XIX wieku

W XVI w. nastàpi∏y zmiany w codziennym ˝yciu
miasta, g∏ównie o charakterze religijnym. W wyniku
reformacji mieszkaƒcy przeszli z wyznania katolic-
kiego na protestanckie. Po po˝arze miasta w 1506 r.,
w którym ogieƒ zniszczy∏ w znacznym stopniu far´
miejskà, ratusz i cz´Êç zabudowy przedmieÊç, prze-
mianom uleg∏a zabudowa Êredniowieczna. Odbudow´
prowadzono oparajàc si´ na Êredniowiecznym roz-
k∏adzie ulic i kwarta∏ów oraz w tradycyjnej techno-
logii szkieletowej. Przebudowano far´, a gotycki
zamek zmodernizowano w 1546 r. W 1576 r. w jego
murach ksià˝´ Jan Fryderyk przyjmowa∏ ho∏d stanów
z ziem wschodniej cz´Êci Pomorza. Odbudowano
równie˝ ratusz nadajàc mu form´ budowli prostokàt-
nej, pi´trowej, z dwoma szczytami schodkowymi.

Rozporzàdzenie Rady Miejskiej z 1618 r., wzy-

wajàce mieszczan do ograniczenia wystawnego stylu
˝ycia, zachowania umiarkowania w ubiorach i organi-
zacji hucznych zabaw, sugeruje, ˝e zamo˝noÊç miasta
utrzyma∏a si´ do pocz. XVII w.

Jednak czas spoko-

ju i dobrobytu zakoƒczy∏y w 1618 r. dzia∏ania woj-
ny trzydziestoletniej, które z czasem spowodowa∏y
ca∏kowite zubo˝enie miasta na skutek po˝arów, kon-
trybucji i upadku rzemios∏a oraz handlu. W 1637 r.
po wygaÊni´ciu rodzimej dynastii Gryfitów Bia∏ogard
wraz ze wschodnià cz´Êcià ksi´stwa dosta∏ si´ pod
panowanie margrabiów brandenburskich

W 1. po∏. XVII w. Bia∏ogard liczy∏ niespe∏na

1000 mieszkaƒców. Zniszczona by∏a niemal po∏owa
zabudowaƒ, a ratusz zosta∏ spalony w 1677 r. Na jego
miejscu zbudowano nowy – barokowy gmach z wie-
˝à, zegarem i dzwonem ufundowanym w 1686 r.
Zniszczonego szpitala Êw. Jerzego ju˝ nie odbudo-
wano. W zamku urzàdzono siedzib´ domeny

. Odbu-

dowa miasta przebiega∏a powolnie, a w po∏. XVIII w.
zosta∏a przerwana przez dzia∏ania wojny siedmiolet-
niej. Oko∏o 1750 r. w Bia∏ogardzie mieszka∏o zaled-
wie 1447 osób

. Na poczàtku XVIII stulecia prze-

prowadzona zosta∏a reforma administracji miejskiej

URBANISTYKA

10. Plan miasta z 1910 r., 1:12 500,
w: H. Susenbeth, Garnisonspläne
des II Armeekorps, Blatt 6, AP
w Szczecinie.
10. City plan from 1910, 1:12 500,
in: H. Susenbeth, Garnisonspläne
des II Armeekorps, Blatt 6, The
State Archive in Szczecin.

i regionalnej, w wyniku której powiat bia∏ogardzki
po∏àczono z po∏czyƒskim. W mieÊcie osadzono
w 1721 r. garnizon wojskowy

. Te wydarzenia spo-

wodowa∏y znaczne o˝ywienie gospodarcze, co prze-
∏o˝y∏o si´ na rozwój urbanistyczny.

W XVIII w. zlikwidowano fosy i wa∏y, odbudo-

wano substancj´ mieszkaniowà Starówki i rozbudo-
wano przedmieÊcia (il. 4). Stare Miasto zachowa∏o
w ca∏oÊci swój Êredniowieczny kszta∏t z pierÊcieniem
murów obronnych, ulicà przymurnà, rynkiem, ratu-
szem, koÊcio∏em Mariackim otoczonym cmentarzem
i siecià ulic. Teren po zewn´trznej stronie murów
okrà˝a∏a droga obsadzona drzewami. W obr´bie mu-
rów sta∏ szpital Âw. Ducha usytuowany przy ul. Lin-
dego i KoÊcielnej

. Wa˝nym elementem miasta po-

zostawa∏o nadal wzgórze zamkowe, z zamkiem prze-
budowanym po 1725 r. do formy trzyskrzyd∏owej
siedziby administracji domeny paƒstwowej z trzema
budynkami gospodarczymi. Wzgórze zamkowe obie-
ga∏y: droga, szeroki pas zieleni i wàska fosa z mostem
zwodzonym od strony wjazdu. Ogród przy zamku
przekracza∏ lini´ fosy i rozciàga∏ si´ wzd∏u˝ wschod-
niego brzegu rzeki LiÊnicy. Mia∏ postaç regularnego
ogrodu parterowego z alejkami.

Znaczàco rozbudowano PrzedmieÊcie Karliƒskie.

Poszerzone je o teren po∏o˝ony po pn.-zach. stronie

obecnej ul. Wojska Polskiego, g∏ównej arterii wylo-
towej miasta w kierunku zachodnim. Równolegle do
tej g∏ównej drogi wytyczono dwie ulice, a teren po-
dzielono na ponad 100 wàskich i d∏ugich parceli za-
budowanych domami ustawionymi szeregowo. W sà-
siedztwie zak∏adano ogrody i wznoszono stodo∏y, bu-
dynki inwentarskie oraz warsztaty tkackie, garbarskie
i farbiarskie. Starsza, po∏udniowa cz´Êç przedmieÊ-
cia, z kaplicà Êw. Jerzego, zachowa∏a cz´Êciowo
uk∏ad ulicówki biegnàcej prostopadle do LiÊnicy.

Nowe PrzedmieÊcie zachowa∏o Êredniowieczne

rozplanowanie z g∏ównà ulicà Êw. Jakuba na osi
Bramy Wysokiej i nowym koÊcio∏em Êw. Piotra po
stronie po∏udniowej. Wzd∏u˝ obecnej ul. Pi∏sudskie-
go i dwóch uliczek równoleg∏ych do ul. Êw. Jakuba
sta∏y stodo∏y. Zabudowa mieszkalna reprezentowa∏a
typ zabudowy wiejskiej z wolno stojàcymi zagrodami
z∏o˝onymi z domów, stodó∏ i obór. Wed∏ug relacji
niemieckiego historyka Ludwiga Wilhelma Brüge-
manna, opisujàcego Pomorze w 1784 r., wjazdy na
teren obu przedmieÊç chronione by∏y bramami. Na
PrzedmieÊciu Starym mia∏y staç bramy Karliƒska
i Stargardzka, na przedmieÊciu Nowym – Koszaliƒ-
ska i Sienna

W XVIII w. po raz kolejny, po po˝arze z 1765 r.,

dosz∏o do prawie ca∏kowitej wymiany zabudowy

11. Willa, ul. Sikorskiego 36.
11. Villa, 36 Sikorskiego Street.

mieszkalnej. Wed∏ug danych z 1782 r. w mieÊcie sta-
∏y 333 domy, z czego 199 na terenie Starego Miasta,
a reszta na przedmieÊciach. 199 domów przykrytych
by∏o dachówkami ceramicznymi, a reszta s∏omà.
Podstawowym budulcem by∏o nadal drewno, z pola-
mi wype∏nianymi ceg∏à oraz glinà. Pod koniec XVIII w.
rozebrano Bram´ M∏yƒskà, a tak˝e zamek, na którego
miejscu wzniesiono nowà siedzib´ domeny wg pro-
jektu architekta Jaweina, konsultowanego przez
Dawida Gilly'ego

. Pod koniec XVIII w. zamkni´to

cmentarz przy farze miejskiej, przenoszàc go na za-
chodni kraniec PrzedmieÊcia Karliƒskiego.

Rozwój miasta w wieku XIX

Poczàtek XIX w., cz´Êciowo z powodu wojen napo-
leoƒskich, by∏ dla miasta okresem stagnacji. Zmiany
w zabudowie nastàpi∏y po po˝arze Starówki w 1827 r.
Sp∏on´∏a wtedy czwarta cz´Êç zabudowy rynku wraz
z ratuszem, którego ju˝ nigdy nie odbudowano.
W 1847 r. rozebrano go, a siedzib´ rady przeniesiono
do kamienicy zbudowanej w 1. çwierci XIX w. w za-
chodniej pierzei rynku (il. 6). Równolegle odbudo-
wywano zniszczone po˝arem domy i wznoszono no-
we przy g∏ównych drogach wylotowych, po zew-
n´trznej stronie murów obronnych. Wed∏ug przeka-

zów êród∏owych w 1849 r. w mieÊcie znajdowa∏o si´
ju˝ 412 domów, a w 1865 r. by∏o ich 467

Dynamik´ rozwoju miasta zwi´kszy∏a budowa

kolei ˝elaznej na trasie Szczecin – Bia∏ogard – Ko-
szalin, zakoƒczona w 1859 r. W ostatniej çw. XIX w.
po∏àczenia kolejowe rozbudowano, a w Bia∏ogardzie
powsta∏ znaczàcy w skali Pomorza w´ze∏ kolejowy

Nowoczesny transport przyczyni∏ si´ do rozwoju prze-
mys∏u, a to z kolei zaowocowa∏o wzrostem liczby
ludnoÊci oraz budownictwa mieszkaniowego i insty-
tucjonalnego. W 2. po∏. XIX w. powsta∏o kilkanaÊcie
ró˝nego typu fabryk, ma∏ych zak∏adów rzemieÊlni-
czych i przetwórczych. Rozwinà∏ si´ zw∏aszcza prze-
mys∏ drzewny. Powsta∏a fabryka parkietów, papy,
przetwórnie wapna i kilka tartaków. Dzia∏a∏y te˝ od-
lewnie ˝elaza i fabryki maszyn. Rozwinà∏ si´ prze-
mys∏ przetwórczo-rolny. Rozbudowano m∏yny, go-
rzelnie i browary, wybudowano mleczarni´, roszarni´
lnu, suszarni´ nasion leÊnych

Nastàpi∏ szybki wzrost ludnoÊci. W 1852 r.

miasto liczy∏o 3854 osoby, a w 1880 r. ju˝ 7868
mieszkaƒców

. Sta∏o si´ to przyczynà ostrego kryzy-

su mieszkaniowego, utrzymujàcego si´ do okresu
mi´dzywojennego

. Wielkie zag´szczenie zabudowy

oraz brak kanalizacji by∏y przyczynà rozprzestrzenia-
nia si´ chorób zakaênych, co odnotowano w êród∏ach

URBANISTYKA

12. Dom z lat 20. XX w. projektu architekta Mohra Weidnera, naro˝nik ulic Dworcowej i Drzyma∏y.
12. House from the 1920s designed by architect Mohr Weidner, corner of Dworcowa and Drzyma∏y streets.

13. Dom Pomocy Spo∏ecznej, widok od strony po∏udniowej, ul. Ko∏obrzeska.
13. Social Assistance House, view from the south, Ko∏obrzeska Street.

14. Mapa Studium ochrony wartoÊci kulturo-
wych miasta Bia∏ogard.
14. Map: Study on the protection of the
cultural values of the town of Bia∏ogard.

w 1853 i 1866 r. Zmar∏o wtedy
ponad 400 osób. W∏adze miejskie
dosz∏y do wniosku, ˝e przyczynà
tzw. morowego powietrza by∏y
mury obronne, które postanowio-
no rozebraç. Do prac przystàpiono
w 1866 r., demontujàc odcinki po
pó∏nocnej i zachodniej stronie mia-
sta. Ceg∏y sprzedano, a ich cz´Êç
u˝yto do budowy nawierzchni
ulic.

Rozebranie murów przyczyni-

∏o si´ do poszerzenia obszaru Sta-
rego Miasta o tereny po fosie i wa-
∏ach. Ze wzgl´du na przestarza∏y
charakter zabudowy w obr´bie
murów rozebrano stary ratusz oraz
domy w konstrukcji szkieletowej,
zast´pujàc je domami murowany-
mi z parterami przeznaczonymi na
sklepy

. W latach 90. XIX w. ro-

zebrano równie˝ szpital Âw. Ducha,
a na jego miejscu wybudowano
kamienno-ceglany gmach szko∏y
podstawowej. Ze starszych budo-
wli pozosta∏y nieliczne obiekty.
Rynek Starego Miasta, po rozebra-
niu ratusza, zmieni∏ charakter z pla-
cu targowego na reprezentacyjny
plac miejski, gdzie w 1898 r. usta-
wiono pomnik poÊwi´cony cesa-
rzowi Wilhelmowi I

LEGENDA

Granica opracowania

Granice obszarów topograficznych C, N, S, E, W

Granice jednostek urbanistyczno-konserwatorskich

Strefa „A” ochrony konserwatorskiej

Strefa „B” ochrony konserwatorskiej

Strefa „E” ochrony ekspozycji

Strefa „K” ochrony krajobrazu

Cmentarze

Strefa W.I ochrony krajobrazu

Strefa W.II ochrony krajobrazu

Strefa W.III ochrony krajobrazu

Kwarta∏y

Obiekty wpisane do rejestru zabytków

Obszary wpisane do rejestru zabytków:

1. ÊródmieÊcie miasta, nr rej. 17
2. cmentarz ewangelicki, nr rej. 1208
3. grodzisko (Wzgórze Zamkowe), nr rej. 630
4. osada i cmentarzysko (Kisielice), nr rej. 888

Obiekty proponowane do wpisu do rej. zabytków

Wiaduky

Pomnik-relikt

URBANISTYKA

15. Centrum, fragment mapy Studium ochrony wartoÊci kulturo-
wych miasta Bia∏ogard.
15. City centre, fragment of map: Study on the protection of the
cultural values of the town of Bia∏ogard.

Pod koniec lat 80. XIX w. w obr´b starówki w∏à-

czono teren po dawnych mokrad∏ach, le˝àcy po pó∏-
nocnej stronie Starego Miasta. Przeznaczono go na
park miejski (il. 7), na którego ty∏ach powsta∏y repre-
zentacyjne gmachy: gimnazjum wybudowane w la-
tach 1872-1875, szko∏a przygotowawcza oraz Dom
Opieki, zwany Kleist Retzow Stift

Równolegle przebudowano zniszczone po˝arem

PrzedmieÊcie Karliƒskie. Powsta∏ tu dworzec kolejo-
wy wzniesiony w latach 1857-1860 i nowa siatka ulic
z zabudowà przemys∏owà w pobli˝u dworca i miesz-
kaniowà przy g∏ównej ulicy przedmieÊcia Friedrich-
strasse – ob. Wojska Polskiego (il. 9). Ulic´ t´ obu-
dowano w obu pierzejach okaza∏ymi kamienicami
wznoszonymi od koƒca XIX w. do I wojny Êwiato-
wej. W kilku kwarta∏ach, na wschód od dworca, po-
zostawiono stodo∏y, a cz´Êç terenu przeznaczono na
potrzeby garnizonu. Zasadnicza zabudowa kompleksu
wojskowego zajmowa∏a teren poza linià kolejowà
przy szosie ko∏obrzeskiej, gdzie powsta∏ lazaret.
Pierwsze koszary zacz´to budowaç w 1885 r. przy
ul. Ko∏obrzeskiej (il. 8, 10) za cmentarzem komunal-
nym

. Ok. 1900 r. przy ul. Wojska Polskiego zbudo-

wano gmach poczty

Na PrzedmieÊciu Koszaliƒskim utrzyma∏o si´ daw-

ne rozplanowanie, wymieniono tylko zabudow´ przy
g∏ównej ul. Pi∏sudskiego na okaza∏e kamienice czyn-
szowe. Przy bocznych uliczkach pozostawiono zabu-
dow´ tradycyjnà z parterowymi domami i ciàgami
stodó∏, które rozebrano po po˝arze z 1866 r. Wzgórze
zamkowe u˝ytkowano jak dotychczas. Zlikwidowany
zosta∏ jedynie barokowy ogród, na którego miejscu
ok. 1880 r. rozpocz´to budow´ domów mieszczaƒ-
skich. Powstawa∏y tu one do poczàtku XX w.

W koƒcu XIX w. w mieÊcie wzniesiono kilka

obiektów zwiàzanych z przemys∏em. W latach 1892-
1893 po pd.-wsch. stronie miasta zbudowano zespó∏
rzeêni miejskiej, w 1896-1898 gazowni´, w 1900 r.
powsta∏a centrala elektryczna. W 1906 r. zbudowano
betonowy most na LiÊnicy

Rozwój miasta w 1. po∏owie XX wieku

Na poczàtku XX stulecia w ca∏ym mieÊcie licznie
powstawa∏y domy jednorodzinne i wielorodzinne.
Wznosili je miejscowi budowniczowie, m.in. Utech-
towie, z której to rodziny wywodzi∏ si´ znany nie-
miecki rzeêbiarz. Ogó∏em liczba budynków miesz-
kalnych w Bia∏ogardzie w 1905 r. wynosi∏a 673 do-
my jednorodzinne, wielorodzinne i budowle u˝ytecz-
noÊci publicznej, w tym dwa koÊcio∏y Êredniowiecz-
ne i jeden z XVII w. W 1903 r. w mieÊcie wzniesiono
równie˝ nowà okaza∏à siedzib´ w∏adz powiatowych
z mieszkaniem dla starosty.

I wojna Êwiatowa i nast´pujàcy po niej kryzys,

zahamowa∏y na kilka lat rozwój miasta. Z tego po-
wodu m.in. nie zosta∏ zrealizowany w ca∏oÊci plan
rozbudowy Bia∏ogardu opracowany w 1910 r. Pod
rozbudow´ mieszkaniowà w∏àczono wówczas tzw.
¸àki D´bczyƒskie, po∏o˝one po pn.-wsch. stronie
miasta.

Po wojnie sytuacja demograficzna i mieszka-

niowa w mieÊcie uleg∏a zasadniczej zmianie. Liczba
mieszkaƒców wzros∏a z 9260 osób w 1914 r. do
13 545 dziesi´ç lat póêniej. Przyczynà by∏a migracja
ludnoÊci niemieckiej z terenów Wielkopolski, która

po 1918 r. wróci∏a do Polski, i z krajów nadba∏tyc-
kich ogarni´tych komunistycznà rewolucjà. Pod
wzgl´dem przeludnienia Bia∏ogard zajmowa∏ wów-
czas 3. miejsce w Niemczech. Tymczasem w okresie
wojny wybudowano tu tylko 35 mieszkaƒ. Ponadto
wed∏ug opisów Nohsego, referenta miejskiego, wa-
runki mieszkaniowe w mieÊcie by∏y tragiczne. Na
obszarze Starego Miasta w 235 domach mieszka∏o
Êrednio ok. 2820 osób. W oficynach by∏y chlewy,
odchody sk∏adano na dziedziƒcach. Wiele przesz∏o
stuletnich domów, g∏ównie przy rynku, wymaga∏o
gruntownych remontów

O˝ywienie w budownictwie rozpocz´∏o si´ po

1923 r. Powsta∏y spó∏dzielnie mieszkaniowe wzno-
szàce domy prywatne, spó∏dzielcze i socjalne. W la-
tach 1919-1928 wybudowano 753 mieszkania.
Zabudow´ willowà zlokalizowano w pobli˝u Starego
Miasta (il. 11), zak∏adowà – w sàsiedztwie przedsi´-
biorstw (np. przy elektrowni bia∏ogardzkiej), a pod
socjalne budownictwo wielorodzinne przeznaczano
tereny na obrze˝ach miasta, m.in. przy ul. Po∏czyƒ-
skiej, gdzie powsta∏o niewielkie, zwarte osiedle
tanich domków i znacznie wi´ksze przy ul. Kosza-
liƒskiej. Domy budowano wed∏ug specjalnie opraco-
wanego projektu oszcz´dnoÊciowego

16. Brama Wysoka od strony ul. Grottgera.
16. High Gate seen from Grottgera Street.

17. Perspektywa zabudowy ulicy Wojska Polskiego z budynkiem
poczty.
17. Perspective of the development of Wojska Polskiego Street
together with the post office.

URBANISTYKA

Równolegle powstawa∏y gmachy u˝ytecznoÊci

publicznej. W 1921 r. gmina katolicka zbudowa∏a
niewielki koÊció∏ razem z plebanià przy ul. Dàbrow-
szczaków. W 1928 r. przy tej samej ulicy powsta∏
gmach szko∏y podstawowej (ob. Zespó∏ Szkó∏ Za-
wodowych), w 1927 r. przy ul. Szpitalnej wybudowa-
no szpital powiatowy, a w latach 1934-1935 przy ul.
Chopina – szpital wojskowy obs∏ugujàcy 2 nowe
zespo∏y koszar, wzniesione w tym samym czasie przy
ulicach Zwyci´stwa i Po∏czyƒskiej. Na potrzeby
garnizonu powsta∏ tak˝e dom oficera przy ul. Mickie-
wicza (ob. Urzàd Skarbowy) oraz domy mieszkalne.
W latach 30. XX w. zbudowano urzàd finansowy.
W 1929 r. przebudowany zosta∏ dworzec, przed jego
fasadà utworzono okaza∏y plac. W pobli˝u powsta∏
dom dla pracowników kolei (il. 12). Rozbudowane
zosta∏y instytucje opiekuƒcze. Na PrzedmieÊciu
Ko∏obrzeskim powsta∏ dom opieki Pommersche
Trinkerrettungshaus Johannishaus (il. 13), a na Przed-
mieÊciu Koszaliƒskim zbudowano zespó∏ opiekuƒczy
Maria Marta-Haus

Zabudowa Starego Miasta nie uleg∏a w tamtym

czasie istotnym przekszta∏ceniom. W latach 20. ub.
stulecia rozbudowano park na zapleczu gimnazjum,
stanà∏ tam m.in. pomnik w formie kolumny zwieƒ-
czonej or∏em. W 1923 r. wyburzono domy z pó∏nocnej
pierzei rynku i wybudowano okaza∏y ratusz, którego

otwarcie nastàpi∏o w 1926 r. W 1924 r. zdemonto-
wano pomnik cesarza, a na jego miejscu posta-
wiono monument poÊwi´cony pami´ci poleg∏ych
w I wojnie Êwiatowej. W tym samym roku wyremon-
towano Bram´ Wysokà i otwarto w niej Muzeum
Regionalne. W koƒcu 1929 r. wybudowano nowo-
czesny gmach domu towarowego. W okresie mi´dzy-
wojennym dokoƒczono kanalizacj´ miasta. W 1921 r.
powsta∏o centralne uj´cie wody z wie˝à ciÊnieƒ.
W latach 1934-1936 w pobli˝u szpitala wojskowego
przy ul. Moniuszki wzniesiono obiekt sportowy ze
stadionem i basenami oraz parkiem. W 1938 r. zbu-
rzono stojàcà w mieÊcie synagog´.

Rozwój miasta po 1945 roku

4 marca 1945 r. wojska sowieckie wkroczy∏y do
Bia∏ogardu. Zabudowa miasta, w przeciwieƒstwie do
zniszczonego niemal ca∏kowicie Ko∏obrzegu, ocala∏a
w ca∏oÊci. W Êlad za wojskiem do Bia∏ogardu zacz´li
nap∏ywaç polscy osadnicy, którzy ju˝ w marcu utwo-
rzyli tu zarzàd miejski, jednak przez pierwsze mie-
siàce po zakoƒczeniu wojny miastem zarzàdza∏a
komendantura radziecka. Rosjanie przej´li i u˝ytko-
wali do 1992 r. trzy kompleksy koszar, plac çwiczeƒ,
strzelnic´, szpital, kasyno oficerskie i kilkadziesiàt
domów mieszkalnych.

18. Zau∏ek nad LiÊnicà przy m∏ynie, ul. Wojska Polskiego.
18. Lane next to the mill on the LiÊnica, Wojska Polskiego Street.

19. Dekoracja obramienia bramy domu przy ul. Klonowej 25.
19. Decoration of a gate frame in a house in 25 Klonowa Street.

Przez kilka lat powojennych usuwano skutki de-

wastacji, przywracajàc funkcjonowanie infrastruk-
tury i zak∏adów przemys∏owych oraz remontujàc za-
niedbane gmachy publiczne i domy, z których kil-
ka rozebrano. Porzàdkowanie zabudowy poprzez roz-
biórki mniej lub bardziej zniszczonych budynków
sta∏o si´ od tej pory praktykà stosowanà do dziÊ.
Najwi´cej domów rozebrano na terenie Starego Mias-
ta oraz w pó∏nocnej pierzei ul. Wojska Polskiego.
Wed∏ug sprawozdania z dzia∏alnoÊci MRN za 1955 r.
w mieÊcie znajdowa∏o si´ 1141 budynków mieszkal-
nych: 21 mia∏o pochodziç sprzed 1800 r. (do dziÊ nie
pozosta∏ ani jeden), 246 z XIX w., a pozosta∏e z lat
1900-1945.

W latach 1952 i 1953 dokonano zmian nazw ulic,

zamalowujàc jednoczeÊnie niemieckie napisy i re-
klamy na elewacjach domów. Pojawi∏y si´ te˝ pierw-
sze inwestycje budowlane. Rozpocz´to budow´
2 bloków mieszkalnych przy ul. Grunwaldzkiej oraz
budow´ rurociàgu wodnego z D´bczyna do Bia∏o-
gardu. W latach 60. XX wieku uporzàdkowano parki,
skwery i ulice. Trwa∏y rozbiórki na przedmieÊciach
i na terenie Starego Miasta, gdzie miejsca po roze-
branych domach pozostajà do dziÊ niezabudowane.
Poza Starówkà w latach 1963-1969 wybudowano
24 bloki mieszkalne, powsta∏y te˝ dwa nowe osiedla:
Chopina i Kochanowskiego. W latach 70. XX w. roz-
pocz´to budow´ osiedli mieszkaniowych im. No-
wotki i Ko∏obrzeskie, które zosta∏y ukoƒczone w la-
tach 1980-1990. Po 1989 r. Bia∏ogard przejà∏ po
wojskach Armii Radzieckiej 14 budynków miesz-
kalnych z 358 lokalami, 67 budynków u˝ytkowych
i 22 inne obiekty, w tym zespó∏ szpitala przy ul.
Chopina. Wi´kszoÊç odzyskanych budowli adapto-
wano na mieszkania.

W latach 90. XX w. nadal rozbierano zabytkowe

budowle, w tym gmach Zarzàdu Domeny. W ramach
prac „porzàdkowych” wi´kszoÊç starych nawierzchni
ulic zalano asfaltem. W ostatnich latach obserwuje

si´ równie˝ znaczne przebudowy domów jednoro-
dzinnych i wymian´ starej stolarki okien na stolark´
plastykowà

Zasady ochrony dziedzictwa
kulturowego miasta

Procesy transformacji ustrojowej rozpocz´te w latach
90. XX w. wymusi∏y wprowadzenie nowelizacji do
przepisów prawnych dotyczàcych planowania i za-
gospodarowania przestrzennego, ochrony zabytków,
praw w∏asnoÊci oraz kompetencji samorzàdów lokal-
nych. Ujawni∏y si´ nowe problemy na styku dzia∏aƒ
s∏u˝b konserwatorskich oraz prywatnych i samorzà-
dowych w∏aÊcicieli budynków. Jedni dà˝yli bowiem
do ochrony i utrzymania historycznych struktur i tra-
dycyjnego charakteru zabytkowych miast, drudzy –
do modernizacji i rozbudowy oraz dostosowania za-
bytkowych obiektów do obowiàzujàcych standardów
technicznych.

Problematyka funkcjonowania ma∏ych miast za-

bytkowych w warunkach gospodarki rynkowej spo-
wodowa∏a przemiany w doktrynie konserwatorskiej,
akceptacj´ zasad ekonomicznych i przyj´cie poj´cia
znaczenia zabytku jako „produktu turystycznego”

Powy˝sze uwagi odnoszà si´ do sytuacji Bia∏o-

gardu – miasta o ponad 700-letniej historii, które
u progu XXI w. poszukuje mo˝liwoÊci aktywizacji
obywatelskiej i rozwoju gospodarczego. W∏adze sa-
morzàdowe miasta, Êwiadome znaczenia walorów
kulturowych jako wa˝nego kryterium okreÊlajàcego
potencjalne mo˝liwoÊci dalszego rozwoju, zleci∏o
w 2005 r. Regionalnemu OÊrodkowi Badaƒ i Doku-
mentacji Zabytków w Szczecinie wykonanie Studium
ochrony wartoÊci kulturowych miasta Bia∏ogard
wraz z weryfikacjà gminnej ewidencji zabytków.

Cel opracowania. By∏o nim ustalenie zasad ochro-
ny krajobrazu kulturowego uwzgl´dniajàcych rozwój

20. Zabudowa ul. Lipo-
wej, widok z naro˝nika
ul. Dworcowej.
20. Development of
Lipowa Street, view from
the corner of Dworcowa
Street.

przestrzenny miasta oraz problematyk´ waloryzacji
zabytkowej substancji. Opracowanie obj´∏o takie za-
gadnienia, jak:
q wskazanie obiektów i obszarów o walorach zabyt-

kowych, które powinny podlegaç ochronie konser-
watorskiej na podstawie ustawy o ochronie zabyt-
ków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r.;

q wyznaczenie granic stref ochrony konserwatorskiej

A, B, K, E oraz stref ochrony archeologicznej W;

q stworzenie koncepcji zagospodarowania przestrzen-

nego i rewaloryzacji obszarów kulturowych miasta
– wytyczne konserwatorskie.

Zakres opracowania pokrywa si´ z granicami ad-

ministracyjnymi miasta.

Metoda. Studium sk∏ada si´ z dwóch cz´Êci, doty-
czàcych:
q aktualizacji gminnej ewidencji zabytków (cz. I),
q ochrony wartoÊci kulturowych miasta Bia∏ogard

(cz. II).

Aktualizacj´ gminnej ewidencji miasta poprze-

dzono badaniami terenowymi, dokumentacjà foto-
graficznà i weryfikacjà kart adresowych Zachodnio-
pomorskiego Konserwatora Zabytków oraz autor-
skich kart ewidencyjnych wykonanych w 1988 r.
przez firm´ Akant z Koszalina. Rozpoznaniu stanu
zachowania historycznej zabudowy miasta pos∏u˝y∏a
te˝ analiza materia∏ów kartograficznych: wspó∏czes-

nych podk∏adów sytuacyjno-wysokoÊciowych oraz
archiwalnych map, planów oraz ikonografii. Wyniki
prac zosta∏y zawarte w kartach sporzàdzonych dla
poszczególnych obiektów.

Karty wykonano wed∏ug wzoru opracowanego

przez ROBiDZ w Szczecinie dla istniejàcych obiek-
tów. Ka˝da karta zawiera:
q informacje dotyczàce po∏o˝enia obiektu (adres

wraz z numerem ewidencyjnym dzia∏ki), rodzaju
obiektu (nazwa w∏asna, pierwotna i obecna funk-
cja) oraz datowania;

q wycinek aktualnej mapy sytuacyjno-wysokoÊcio-

wej wraz z dzia∏kà przynale˝nà przedmiotowej
nieruchomoÊci, co umo˝liwia przeanalizowanie
sposobu zagospodarowania posesji i jej najbli˝-
szego sàsiedztwa;

q co najmniej jedno zdj´cie reprezentatywnego

obiektu;

q uwagi dotyczàce cech charakterystycznych obiektu

i jego walorów zabytkowych.

Karty opracowano dla 884 obiektów, nadajàc im

postaç formularzy uporzàdkowanych wed∏ug adre-
sów, zebranych w osobnym katalogu „KARTY”,
w programach Word 2003 i Word 97/2000

Uzupe∏nieniem tej cz´Êci studium jest tabela

zbiorcza z wykazem wszystkich obiektów, dla
których by∏y opracowane jakiekolwiek karty ewi-
dencyjne.

URBANISTYKA

21. Budynek fabryczny, ul. Klonowa 9.
21. Factory building, 9 Klonowa Street.

Studium ochrony wartoÊci kulturowych miasta

sk∏ada si´ z nast´pujàcych elementów:
q historii rozwoju przestrzennego i zabudowy miasta,
q analizy i oceny elementów budujàcych krajobraz

kulturowy miasta, wniosków oraz zestawienia ta-
belarycznego zasobów dziedzictwa kulturowego,

q dokumentacji fotograficznej obejmujàcej archiwa-

lia, ikonografi´, kartografi´ oraz widoki miasta,

q stref ochrony konserwatorskiej, w tym stanowisk

archeologicznych,

q mapy miasta w skali 1:5000 (opr. w Mapinfo), za-

wierajàcej oznaczenie granic stref ochrony konser-
watorskiej A, B, K, E, WI, WII, WIII, podzia∏ na
jednostki urbanistyczno-konserwatorskie, oznacze-
nie obiektów i obszarów chronionych wpisem do
rejestru zabytków i typowanych do wpisu do re-
jestru (il. 14).

W opracowaniu przeanalizowano trzy grupy za-

gadnieƒ budujàcych krajobraz kulturowy miasta:
q struktur´ przestrzennà,
q krajobraz archeologiczny,
q zespo∏y zieleni miejskiej.

Opracowanie przekazano zleceniodawcy w for-

mie cyfrowej wraz z dodatkowym plikiem zawierajà-
cym dokumentacj´ fotograficznà wykonanà w trakcie
weryfikacji.

Charakterystyka struktury
przestrzennej miasta

Ze wzgl´du na du˝e rozproszenie i niejednorodnoÊç
historycznà zabudowy na potrzeby Studium podzie-
lono obszar miasta na jednostki urbanistyczno-kon-
serwatorskie wed∏ug metody JARK-WAK waloryzu-
jàcej krajobraz kulturowy. W celu sprawnego wyszu-
kiwania opisywanych jednostek w obr´bie miasta przy-
j´to podzia∏ topograficzny na 5 du˝ych obszarów:
C – Centrum: teren Êredniowiecznego miasta w gra-
nicach murów i wzgórze zamkowe wraz z du˝ym
ko∏nierzem urbanistycznym, obejmujàcym wi´kszoÊç
zabudowy w centrum miasta (il. 15),
W – Zachód: teren wydzielony wzd∏u˝ ul. Ogrodo-
wej i dalej szosà w kierunku Âwidwina oraz ul. Fab-
rycznà i linià kolejowà po zachodniej stronie,
N – Pó∏noc: teren wydzielony po wschodniej stronie
linii kolejowej oraz wzd∏u˝ ulic: Asnyka, Boles∏awa
Âmia∏ego i Zwyci´stwa,
E – Wschód: teren wydzielony wzd∏u˝ ulic Zwyci´-
stwa, Piastów, Lutyków i linià kolejowà do Po∏czyna,
S – Po∏udnie: teren wydzielony przebiegiem linii ko-
lejowych w kierunku Po∏czyna i do Âwidwina.

Poszczególne jednostki urbanistyczno-konserwa-

torskie, rozumiane jako zespo∏y zabudowy o podob-
nej chronologii, formach i zasadach kompozycji, oz-
naczono w opracowaniu w sposób nast´pujàcy:
q litera wskazujàca cz´Êç miasta (C, W, N, E lub S),
q litera wskazujàca rodzaj strefy ochrony konserwa-

torskiej oraz jej numer (A, B, K lub E ),

q cyfra oznaczajàca kolejny obszar w danej strefie

ochrony konserwatorskiej (du˝e strefy ochrony zo-
sta∏y podzielone na mniejsze obszary – podstrefy).

Przyk∏adowo: N/K1/2 oznacza obszar po∏o˝ony

w pó∏nocnej cz´Êci miasta, w strefie K ochrony krajo-
brazu numer 1 oraz w podstrefie 2.

Jednostki urbanistyczno-krajobrazowe, o histo-

rycznej zabudowie i zagospodarowaniu, nieobj´te
˝adnà ze stref ochrony z powodu utraty jednorodnoÊ-
ci formalnej i kompozycyjnej, zosta∏y oznaczone
symbolem obszaru miasta (C, N, S, E, W) oraz ko-
lejnym numerem. Przyk∏adowo: N1 oznacza kolejny
(pierwszy opisywany) obszar po∏o˝ony w pó∏nocnej
cz´Êci miasta, wy∏àczony spod stref ochrony konser-
watorskiej, lecz posiadajàcy zabudow´ historycznà
obj´tà np. gminnà ewidencjà zabytków, dla której za-
leca si´ opracowanie zapisów w planie miejscowym.

Opis jednostek, ogólna charakterystyka
planu i zabudowy

Centrum obejmuje najwi´kszy obszar zwartej zabu-
dowy miasta z zachowanym Êredniowiecznym uk∏a-
dem Starego Miasta, Wzgórzem Zamkowym z relik-
tami wczesnoÊredniowiecznego grodziska oraz zes-
po∏ami zabudowy z koƒca XIX i 1. po∏. XX w. o zró˝-
nicowanej funkcji: mieszkalnej, mieszkalno-us∏ugo-
wej, komunalnej i przemys∏owej.

W obr´bie Starego Miasta z okresu Êredniowie-

cza i lokacji miasta zachowa∏o si´ rozplanowanie
rynku i siatka ulic wraz z podzia∏em na kwarta∏y.
Rynek po rewaloryzacji uzyska∏ charakter zielo-
nego skweru obrze˝onego odcinkami ˝ywop∏otu,
a we wschodnim naro˝niku wzniesiono przeszklony
tunel eksponujàcy ods∏oni´te relikty pierwotnego
ratusza.

Najstarszymi obiektami sà tu: gotycki koÊció∏

parafialny p.w. NajÊwi´tszej Marii Panny i mury
obronne z Bramà Wysokà. Z historycznej zabudowy
mieszkalnej pozosta∏y 44 domy z okresu od po∏.
XIX w. do wybuchu I wojny Êwiatowej. Z póêniej-
szych czasów pochodzà: neorenesansowy ratusz
(obecnie bank) przy placu WolnoÊci nr 16-17 i mo-
dernistyczny dom handlowy (obecnie siedziba po-
licji) przy ul. Staromiejskiej 29. Pozosta∏e budynki
historyczne to kamienice charakterystyczne dla zabu-
dowy ma∏ych miast na Pomorzu: parterowe lub dwu-
kondygnacyjne, o wysokich dachach krytych w wi´k-
szoÊci dachówkà, z elewacjami zdobionymi detalem
nawiàzujàcym do stylów historycznych. Niewyklu-
czone, ˝e w murach obwodowych i piwnicach wie-
lu domów znajdujà si´ relikty murów pochodzàce
z wczeÊniejszych okresów. Po 1945 r. na skutek za-
niedbaƒ i zaniechaƒ bie˝àcych remontów dosz∏o do
wyburzeƒ oraz do powstania nowej zabudowy, nie-
dostosowanej do charakteru Starówki.

Wzgórze zamkowe oddalone ok. 150 m na pd.-

zach. od linii staromiejskich murów obronnych, przy

ul. P∏owieckiej, pozostaje niezabudowane od 1999 r.,
kiedy to rozebrano XVIII-wieczny budynek dawnej
domeny Bia∏ogardzkiej. Jego teren pozostaje nieza-
gospodarowany, w kwietniu 2005 r. na szczycie
wzgórza ustawiono drewniany krzy˝ upami´tniajà-
cy papie˝a Jana Paw∏a II. Wzgórze, choç ma
charakterystycznà form´ krajobrazowà, na skutek
wtórnego, wspó∏czesnego wygrodzenia i zabudowy
mieszkalnej od strony pn.-wsch. i pd.-zach. nie jest
czytelne w sylwecie miasta.

Obszar graniczàcy ze Starym Miastem od pd.-

zach., pd.-wsch. i ograniczony od pó∏nocy korytem
LiÊnicy charakteryzuje si´ zró˝nicowanà intensyw-
noÊcià zagospodarowania. Zabudowany jest obiek-
tami wznoszonymi od koƒca XIX do po∏. XX w.,
o dominujàcej funkcji mieszkalnej i mieszkalno-us∏u-
gowej (il. 13). Rozplanowanie przebiegu ulic: Bata-
lionów Ch∏opskich, Aldony, Hoffmanowej i Zapol-
skiej zachowa∏o historyczne elementy uk∏adu ko-
munikacyjnego o rodowodzie si´gajàcym Êrednio-
wiecza. Ulice majà w cz´Êci nawierzchni´ brukowa-
nà z nieobrobionych kamieni (kocie ∏by), bez chod-
ników i kraw´˝ników, a w niektórych fragmentach
zachowa∏y si´ relikty rynsztoków. Wyst´pujà tu zró˝-
nicowane typy zabudowy: Êladowo o uk∏adzie za-
grodowym, wolno stojàce oraz zwartej zabudowy ka-
lenicowej tworzàcej pierzeje. Zachowana zabudowa

gospodarcza to: stodo∏y, warsztaty i szopy lokowane
w g∏´bi posesji, o konstrukcji ryglowej i mieszanej.
Liczne obiekty ze wzgl´du na z∏y stan techniczny wy-
magajà remontu i napraw. Dominant´ wysokoÊciowà
stanowi wie˝a ciÊnieƒ usytuowana w po∏udniowym
kraƒcu tego obszaru. Obiekty wzniesione po 1945 r.
swymi gabarytami oraz agresywnà kolorystykà nie sà
dostosowane do zabudowy historycznej.

Teren graniczàcy od pó∏nocy i zachodu ze Sta-

rym Miastem to dawne PrzedmieÊcie Stare (Karliƒ-
skie), a przebieg ulic: Wojska Polskiego (il. 17, 18)
i Âwidwiƒskiej pokrywa si´ z rozplanowaniem histo-
rycznym o tradycji Êredniowiecznej. W tej cz´Êci
miasta wyst´pujà kamienice z ok. po∏. XIX do pocz.
XX stulecia oraz z lat mi´dzywojennych. Tworzà one
odcinki zwartych pierzei. Dwu- i trzykondygnacyjne
budynki o urozmaiconej geometrii dachów i bogato
dekorowanych fasadach nawiàzujà do stylów histo-
rycznych (il. 20). Zabudow´ mieszkalnà uzupe∏niajà
gmachy administracji publicznej: neobarokowa sie-
dziba starostwa Bia∏ogard i urz´du miasta (il. 1) oraz
neogotycka poczta i zabudowania sàdu. Obiekty te,
zbudowane na pocz. XX stulecia, wyró˝niajà si´
skalà i starannym opracowaniem elewacji (il. 19).
W kwartale sàsiadujàcym z terenem dworca powsta-
∏a zabudowa o charakterze przemys∏owym (il. 21)
i obiekty magazynowe.

URBANISTYKA

22. Park leÊny, po∏àczone stawy.
22. Woodland park, twin ponds.

W ostatnich dekadach XIX stulecia zacz´to

kszta∏towaç za∏o˝enia ogrodowo-parkowe dost´pne
dla ogó∏u mieszkaƒców. Po rozebraniu pó∏nocnego
odcinka murów staromiejskich rozpocz´to porzàdko-
wanie terenu po obu stronach przep∏ywajàcej tu LiÊ-
nicy. Od strony Starego Miasta powsta∏a trasa spa-
cerowa o uk∏adzie bulwaru, a za rzekà rozplanowano
ogród przy miejskim gimnazjum usytuowanym przy
ul. Grunwaldzkiej.

Przyk∏adem modernistycznej zabudowy wst´go-

wo-blokowej jest zespó∏ monumentalnych gmachów
mieszkalnych pracowników kolei, zbudowany w sà-
siedztwie dworca, obudowujàcy styk ulic Dworcowej
– Drzyma∏y – Klonowej. Komponowany zespó∏ bu-
dynków odsuni´to od linii zabudowy, tworzàc czworo-
kàtny plac rozdzielony przebiegiem ul. Dworcowej,
wype∏niony drzewami i krzewami ozdobnymi. W ten
sposób stworzono efektownà opraw´ i perspektyw´
na fasad´ dworca na zamkni´ciu osi ul. Dworcowej.

W tym samym czasie powi´kszono teren parku

przy miejskim gimnazjum, przy∏àczajàc niezabudo-
wany obszar sàsiadujàcy z zabudowaniami fundacji
Kleist-Retzow (obecnie Miejski Dom Kultury).
Charakterystycznym elementem krajobrazu miasta
sà nasadzenia drzew wzd∏u˝ g∏ównych ulic poza ob-
r´bem Êredniowiecznego miasta. Najstarsze okazy
rosnà wzd∏u˝ ulic: Lipowej, 1 Maja, Grunwaldzkiej
i Dàbrowszczaków.
Zachód – zespo∏y historycznej zabudowy i zieleni
komponowanej zlokalizowane sà po obu stronach
ul. Ko∏obrzeskiej. Od powstania linii kolejowej sytuo-
wano tu zak∏ady produkcyjne i obiekty magazynowe,
co przesàdzi∏o o dominacji tego typu zabudowy
w krajobrazie tej cz´Êci miasta. Poszczególne zespo∏y
zabudowy oddzielone sà terenami niezabudowanymi.
Najwi´kszymi zespo∏ami zabudowy historycznej sà
tu: koszary z koƒca XIX w., zak∏ad odwykowy dla
alkoholików (obecnie Dom Pomocy Spo∏ecznej),
szkó∏ka roÊlin ozdobnych z wy∏uszczarnià nasion,

zespo∏em suszarni (il. 24) i obiektami biurowo-miesz-
kalnymi, arboretum z kolekcjà rzadkich gatunków
ozdobnych drzew i krzewów.

W pobli˝u koszar znajduje si´ zespó∏ zabudowaƒ

szpitala miejskiego, którego otoczenie zakompono-
wano jako ozdobny ogród, wykorzystujàc jego do-
godne po∏o˝enie nad LiÊnicà. Ponadto w tej cz´Êci
miasta znajdujà si´ zabytkowe zespo∏y zieleni:
cmentarz komunalny przy ul. Chocimskiej, teren
nieczynnego cmentarza z koƒca XIX w. oraz
strzelnica za∏o˝ona w latach mi´dzywojennych
XX stulecia.
Pó∏noc – w pó∏nocnej cz´Êci miasta znajduje si´ naj-
wi´kszy kompleks zieleni – las miejski, który od
koƒca XIX w. by∏ miejscem rekreacji mieszkaƒców
Bia∏ogardu. Zalesiony teren poprzecinany korytami
niedu˝ych strumieni zagospodarowano, wytyczajàc
sieç Êcie˝ek, regulujàc naturalne cieki i ∏àczàc syste-
mem stawów (il. 22). W latach 20. XX w. przenie-
siono tu pomnik cesarza Wilhelma I z rynku Starego
Miasta.

Omawiany obszar, pozbawiony po 1945 r. odpo-

wiedniej piel´gnacji, zatraci∏ swe pierwotne walory.
W latach 70. XX wieku w po∏udniowej cz´Êci utwo-
rzono park miejski, zachowujàc stare okazy drzew
i cenne krzewy, cz´Êç Êcie˝ek zosta∏a wyasfaltowana,
zbudowano amfiteatr. Polan´, gdzie pierwotnie znaj-
dowa∏a si´ restauracja, zagospodarowano na potrzeby
Miejskiego Przedsi´biorstwa Komunikacji.
Wschód – obszar o dominujàcej zabudowie jedno-
rodzinnej z lat 30. XX w. oraz du˝ych walorach krajo-
brazowych. Dwa zespo∏y budynków mieszkalnych
zlokalizowane przy Szosie Po∏czyƒskiej oraz towa-
rzyszàca zabudowa zachowa∏y pierwotny charakter
i cechy jednorodnoÊci.

W rejonie tym jest usytuowany szpital wojskowy

(Centrum Rehabilitacji). Zespó∏ sk∏ada si´ z monu-
mentalnego, wieloskrzyd∏owego gmachu g∏ównego
i kilku pawilonów, z których cz´Êç powsta∏a po 1945 r.

23. Budynek dawnej
elektrowni w zespole
UNICON, ul. Âwidwiƒ-
ska 22-24.
23. Building of a former
power plant in the UNI-
CON complex, 22-24
Âwidwiƒska Street.

Zabudowaniom towarzyszy zieleƒ o charakterze ogro-
dowo-parkowym, przestrzenie mi´dzy budynkami wy-
pe∏niajà trawniki, wzd∏u˝ Êcie˝ek i dróg wewn´trz-
nych oraz granic za∏o˝enia nasadzono szpalery drzew.

W tej cz´Êci miasta zachowa∏y si´ dwa zabyt-

kowe cmentarze: ˝ydowski za∏o˝ony w 1823 r.
i komunalny powsta∏y w 2. po∏. XIX w. Na pocz.
XX w. po uregulowaniu koryta LiÊnicy utworzono
nastrojowe miejsce spacerów o romantycznej nazwie
Poetensteig – Âcie˝ka Poetów, które stanowi prze-
d∏u˝enie bulwaru nadrzecznego wzd∏u˝ pó∏nocnego
odcinka murów Starego Miasta. Trasa spacerowa
wiedzie w kierunku wschodnim daleko poza obr´b
zabudowaƒ miasta. W latach 30. XX stulecia powsta∏
w tym rejonie obszerny teren sportowo-rekreacyjny
z zespo∏em basenów, stadionem i kortami tenisowy-
mi, który funkcjonuje do dzisiaj.
Po∏udnie – obszar o najmniej zurbanizowanym cha-
rakterze, zabudowie historycznej wzniesionej w 1. po∏.
XX w. wzd∏u˝ ulic: Kisielice Du˝e, Rolna, Ogrodowa
i Kisielice Ma∏e. Zabudow´ mieszkalnà w uk∏adzie
obrze˝nym i zagrodowym, zró˝nicowanà typologicz-
nie tworzà budynki wolno stojàce wielo- i jedno-
rodzinne oraz szeregowe. Domy o rozbudowanych
bry∏ach i starannym opracowaniu elewacji sàsiadujà
ze skromnymi, parterowymi. Jako osobny zespó∏
zachowa∏o si´ za∏o˝enie folwarczne z zaniedbanym
parkiem, zabudowà gospodarczà i mieszkalnà –
czworaki.

W tej cz´Êci miasta znajduje si´ zespó∏ dawnej

elektrowni za∏o˝ony w latach 1911-1912, rozbudo-
wywany i uzupe∏niany w latach mi´dzywojennych
i po 1945 r. (obecnie Zak∏ady Zespo∏ów Elektrycz-
nych UNICON). W zespole wyró˝nia si´ efektowny,
czterokondygnacyjny budynek z detalem o cechach
secesji (il. 23). Walory krajobrazowe za∏o˝eniu nada-
je zespó∏ zieleni o uk∏adzie ogrodowo-parkowym.
Wyst´pujà w nim: cisy, daglezje, Êwierk serbski
i platan.

Zespo∏y poza strefami ochrony

Na terenie miasta wyró˝niono 8 zespo∏ów zabudowy
poza strefami ochrony konserwatorskiej:
Centrum: osiedle domów pracowniczych kolei,
usytuowane w kwartale ograniczonym ulicami: Kole-
jowà, 8 Marca, Drzyma∏y, zbudowane w latach mi´-
dzywojennych XX w. w sàsiedztwie dworca kolei
wàskotorowej.
Pó∏noc: 3 zespo∏y zabudowy z lat 30. XX w.: dawny
zespó∏ koszarowy przy ul. Zwyci´stwa, zespó∏ zabu-
dowy jednorodzinnej przy ulicach: Mestwina, Wa-
zów, Boles∏awa Âmia∏ego, domy jednorodzinne przy
ulicach: Dàbrowszczaków i Kochanowskiego.
Wschód: zabudowa mieszkaniowa przy ulicach LeÊ-
nej i Podlaskiej z lat mi´dzywojennych XX w. obej-
mujàca dawny zespó∏ koszarowy o zachowanej kom-
pozycji urbanistycznej przy Szosie Po∏czyƒskiej, osie-
dle mieszkaniowe z lat 30. i 40. XX w. w rejonie ulic
GórnoÊlàskiej, Elblàskiej, Chopina i Noskowskiego.
Po∏udnie – zespó∏ dawnej elektrowni, obecnie Za-
k∏ady Zespo∏ów Elektrycznych UNICON.

Zasady ochrony

Zgodnie z art. 19 ustawy o ochronie zabytków i opie-
ce nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. w studium
uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przes-
trzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospo-
darowania uwzgl´dnia si´ w szczególnoÊci ochron´:
q zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich

otoczenia,

q innych zabytków nieruchomych znajdujàcych si´

w gminnej ewidencji zabytków,

q parków kulturowych.

W opracowaniach, wymienianych w ustawie,

w zale˝noÊci od potrzeb okreÊlane sà strefy ochrony
konserwatorskiej obejmujàce obszary, na których obo-
wiàzujà ograniczenia, zakazy i nakazy, majàce na

URBANISTYKA

24. Suszarnia na-
sion, ul. Ko∏obrze-
ska 5.
24. Seed drying
plant, 5 Ko∏obrze-
ska Street.

celu ochron´ znajdujàcych si´ na tym obszarze zabyt-
ków. W Studium, którego ustalenia stanowiç majà
wnioski do takich opracowaƒ, zaproponowano sposo-
by ochrony wartoÊci kulturowych. Wskazano:
q obiekty i obszary, które ze wzgl´du na szczególne

w skali miasta walory historyczne, artystyczne lub
naukowe typowane sà do wpisu do rejestru zabyt-
ków województwa zachodniopomorskiego;

q obiekty znajdujàce si´ w gminnej ewidencji za-

bytków (pierwsza cz´Êç powierzonego zadania).
Zasady ochrony obiektów ewidencyjnych znajdu-
jàcych si´ w strefach ochrony konserwatorskiej do-
tyczà: koniecznoÊci uzgadniania ze s∏u˝bami kon-
serwatorskimi dzia∏aƒ budowlanych i innych, które
mogà powodowaç zmiany stanu i wyglàdu obiektu,
oraz zachowania we w∏aÊciwym stanie technicz-
nym i u˝ytkowym historycznej struktury budynku;

q obszary, które nale˝y objàç strefami ochrony kon-

serwatorskiej oraz ustalono szczegó∏owe wytyczne
konserwatorskie dla tych stref.

Na potrzeby Studium dla Bia∏ogardu uszcze-

gó∏owiono definicje stref ochrony konserwatorskiej,
uwzgl´dniajàc cele ochrony i formy realizacji tych
celów.
Strefa A ochrony konserwatorskiej uk∏adu urbanis-
tycznego Êredniowiecznego miasta lokacyjnego to
teren podlegajàcy Êcis∏ej ochronie konserwatorskiej.
Obejmuje czytelny uk∏ad przestrzenny, wyró˝niajàcy
si´ du˝à wartoÊcià kulturowà i dobrym stanem za-
chowania historycznie ukszta∏towanej struktury oraz
wype∏niony oryginalnà i ma∏o przekszta∏conà zabu-
dowà.
Za cele ochrony w strefie A uznano:
q zachowanie historycznych proporcji wysokoÊcio-

wych kszta∏tujàcych sylwet´ zespo∏u, wraz z do-
minantami;

q zachowanie i odtworzenie historycznego charak-

teru wn´trz urbanistycznych, uk∏adu ulic i placów
z zachowaniem ich przebiegu, przekrojów, daw-
nych linii rozgraniczajàcych oraz linii zabudowy;

q utrzymanie i odtworzenie historycznej dyspozycji

terenu, utrzymanie istniejàcej zabudowy o wartoÊ-
ci historycznej lub regionalnej oraz elementów za-
gospodarowania terenu we w∏aÊciwym stanie tech-
nicznym i funkcjonalnym;

q utrzymanie historycznej kompozycji obiektów

z ograniczeniem zakresu dopuszczalnych prze-
kszta∏ceƒ i dostosowaniem elementów nowych do
kompozycji istniejàcej;

q nawiàzanie w nowej zabudowie do zasad histo-

rycznej kompozycji zespo∏u i charakteru zabudowy
sàsiadujàcej (historyczna dyspozycja terenu i typ
zabudowy).

Realizacja tych celów nastàpi poprzez zapisy pla-

nistyczne obejmujàce: kompozycj´ urbanistycznà, li-
nie i intensywnoÊç zabudowy, podzia∏y parcelacyjne,
formy zabudowy i zagospodarowania terenu.
Strefa B ochrony konserwatorskiej zachowanych
elementów zabytkowych to teren poÊredniej ochrony

konserwatorskiej. Obejmuje czytelne, lecz nie domi-
nujàce historyczne zagospodarowanie terenu, charak-
terystyczne w skali lokalnej, cz´Êciowo wype∏nione
oryginalnà lub przekszta∏conà zabudowà historycznà,
która mo˝e byç uzupe∏niona nowymi obiektami.

Za cele ochrony w strefie B uznano utrzymanie

wybranych elementów oraz cz´Êciowe ograniczenie
swobody kszta∏towania nowych, a w szczególnoÊci
zachowanie:
q zasadniczego uk∏adu ulic i placów,
q historycznej zasady podzia∏ów parcelacyjnych,
q zabudowy o wartoÊci historycznej,
q

historycznej kompozycji wybranych obiektów z do-
stosowaniem elementów nowych do istniejàcej
kompozycji,

q kompozycji uk∏adów zieleni wraz z konieczno-

Êcià uzupe∏niania ubytków i kontrolà nasadzeƒ
z uwzgl´dnieniem doboru gatunkowego drzew
i krzewów,

q nawiàzaƒ w nowej zabudowie do zasad historycz-

nej kompozycji zespo∏u i typu zabudowy sàsiadu-
jàcej.

Strefa E ochrony ekspozycji to obszar widocznoÊci
uk∏adów zabudowy i dominant oraz elementów natu-
ralnych obj´ty ochronà konserwatorskà, zapewniajà-
cà ich ekspozycj´ z okreÊlonych kierunków widoko-
wych.

Celem ochrony strefy E jest utrzymanie i ochro-

na ekspozycji wskazanych, wartoÊciowych zespo∏ów
i obiektów poprzez okreÊlenie ograniczeƒ w realiza-
cji nowych inwestycji.
Strefa K ochrony krajobrazu to teren obejmujàcy
historycznie ukszta∏towane formy pokrycia terenu,
w szczególnoÊci zieleƒ o wartoÊciach przyrodniczych
i kompozycyjnych wraz z obiektami architektonicz-
nymi. Ochrona w tym przypadku polega na utrzyma-
niu ukszta∏towania i ustalonych elementów oraz
ograniczeniu swobody przekszta∏ceƒ obszaru.

Celami ochrony strefy K sà zachowanie i rewalo-

ryzacja historycznych kompozycji uk∏adów zieleni,
osi kompozycyjnych i powiàzaƒ widokowych.

Strefy ochrony stanowisk

archeologicznych

Celem ochrony stanowisk archeologicznych jest ich
zachowanie w stanie niezmienionym, ograniczenie
do niezb´dnego minimum prowadzenia archeolo-
gicznych badaƒ ratowniczych oraz prawne uregulo-
wanie sposobu zg∏aszania i wykonywania prac ziem-
nych na terenach, gdzie stwierdzono Êlady dawnego
osadnictwa.

Wyró˝nione strefy ochrony konserwatorskiej to:

Strefa W. I – pe∏na ochrona archeologiczno-konser-
watorska stanowiska, czyli obszaru wyst´powania zna-
lezisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabyt-
ków lub ewidencji konserwatorskiej do bezwzgl´d-
nego zachowania. Wymaga utrzymania w stanie nie-
zmienionym reliktów kulturowych wraz z uk∏adem

topograficznym. Oznacza to powstrzymanie si´ od
u˝ytkowania gospodarczego terenu, a w przypadku
stanowisk o w∏asnej formie przestrzennej ekspono-
wanie ich zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi
okreÊlonymi przez w∏aÊciwy organ do spraw ochrony
zabytków (WUOZ).
Strefa W. II – cz´Êciowa ochrona archeologicz-
no-konserwatorska stanowiska archeologicznego.
Dopuszcza dotychczasowe u˝ytkowanie, które nie
powoduje zniszczeƒ. Zmiany form u˝ytkowania lub
inwestycje wymagajà przeprowadzenia badaƒ zgod-
nie z wytycznymi w∏aÊciwego organu ds. ochrony
zabytków.
Strefa W. III – ograniczona ochrona archeologicz-
no-konserwatorska stanowiska archeologicznego.
Obowiàzuje utrzymanie dotychczasowego u˝ytkowa-
nia, które nie powoduje zniszczeƒ. Zmiany sposobu
u˝ytkowania lub inwestycje muszà byç poprzedzone
informacjà skierowanà do w∏aÊciwego organu ds.
ochrony zabytków, niekiedy badaniami ratowniczy-
mi i prowadzone pod nadzorem archeologicznym.

Materia∏y zawarte w I cz´Êci opracowania, doty-

czàcej aktualizacji gminnej ewidencji zabytków, wy-
korzystywane sà na bie˝àco przy podejmowaniu de-
cyzji o inwestycjach zarówno przez samorzàdowe
s∏u˝by miejskie, jak i Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków. Natomiast zapisy zawarte w Studium,
w których przedstawiono diagnoz´ stanu krajobrazu
i dziedzictwa kulturowego oraz zasady ich ochrony,

po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwa-
tora Zabytków, sà gotowym materia∏em do miejsco-
wego planu zagospodarowania miasta

URBANISTYKA

1. H. Claus, Aus der Geschichte Belgarde, „Unser Pommerland”,
1929, H.11/12, s. 145.

2. B. Popielas Szultka, Rozwój przedlokacyjnego Bia∏ogardu i jego
zaplecza osadniczego, „Roczniki Koszaliƒskie”, 1981, s. 72-92.

3. E. Cnotliwy, Bia∏ogard i okolice we wczesnym Êredniowieczu,
(w:) Bia∏ogard 1299-1999. Studia z dziejów miasta, praca zbioro-
wa pod red. B. Polaka, Koszalin 1999, s. 90.

4. Ibidem, s. 71-93.

5. W. Wachowiak, Zjednoczone ksi´stwo pomorskie (do 1648 r.),
(w:) Pomorze Zachodnie poprzez wieki, Szczecin 1999, s. 147.

6. G. ¸ukomski, Dzieje Bia∏ogardu do po∏owy XVII w., Bia∏ogard,
s. 101.

7. R. Knie, Z problematyki badaƒ nad Bia∏ogardem i okolicà,
Szczecin 1957, s. 15.

8. H. Berghaus, Landbuch des Herzogthums Kaschubien und der
einverleibten Kreise der Neümark oder des Verwaltungs Bezirks
der Königl. Regierung zu Köslin, Th. III. B. I, Berlin 1867, s. 664.

9. L. Böttger, Die Bau und Kunstdenkmaler des Regierungs Bezirk
Köslin, Bd. I, Stettin 1892, s. 8-22; M. Wehrmann, Altere Nach-
richten ıber die Kirche in Belgard, „Aus dem Lande Balgard”,
3 Jhg, nr 9, s. 43-44.

10. Ibidem, s. 6.

11. Ibidem, s. 3, 5; D. A. Ptaszyƒska, Miejskie mury obronne
w woj. koszaliƒskim, Koszalin 1974, s. 17-25.

12. L. Böttger, jw., s. 7.

13. K. Loose, Bia∏ogard. Studium historyczno-urbanistyczne do
planu zagospodarowania przestrzennego. Szczecin 1964, s. 16.

14. G. ¸ukomski, jw., s. 115-118.

15. E. Gohrband, Belgard und der Belgarder Distrikt aus Ausgang
des dreissigjahrigen Krieg, „Aus dem Lande Belgard”, 17 Jhg,
nr 23, s. 82-88, Jg. 18, nr 1, s. 1-3, 82-88.

16. H. Claus, jw., s. 145.

17. E. Gohrband, jw., s. 97.

18. C. Klemz, Aus dem Belgarder Stadtebuch von 1407, „Aus dem
Lande Belgard”, 14 Jhg, nr 8, s. 32, 14 Jhg, nr 9, s. 34; C. Klemz,
Aus dem Belgarder Stadtebuch von 1611, „Aus dem Lande
Belgard”, 13 Jhg, nr 22, s. 88-96, 14 Jhg, nr 1, s. 1-3. Autor napisa∏
ponadto 12 artyku∏ów o pojedynczych zdarzeniach lub obiektach
w numerach: 1, 2, 3, 8, 9, 10, 11, 13, 16.

19. L.W. Brügemann, Ausfuhrliche Beschreibung Vor und Hinter
Pommern, Stettin 1784, s. 622.

20. A. Reck, Der Amtsberg in Belgard, „Baltische Studien”, 1958,
s. 125-128.

21. H. Berghaus, jw., s. 668.

22. W. Chlebowsky, Die Stadt Belgard an der Parsante, Stettin
1929, s. 120.

23. H. Berghaus, jw., s. 686; W. Chlebowsky, jw., s. 121.

24. H. Claus, jw., s. 24.

25. C. Klemz, jw., s. 97.

26. G. ¸ukomski, jw., s. 123.

Przypisy

Mgr Kazimiera Kalita Skwirzyƒska, absolwentka zabyt-
koznawstwa i konserwatorstwa na Wydziale Sztuk Pi´k-
nych UMK w Toruniu, pracuje w Regionalnym OÊrodku
Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie jako spe-
cjalista ds. zabytków architektury i zabytków ruchomych.
Jest autorkà monografii Stargardu Szczeciƒskiego, OÊna
Lubuskiego, Jasienicy, wspó∏autorkà popularnonauko-
wych opracowaƒ o Marianowie, Moryniu, Stolcu, katalogu
zabytków gminy Wolin oraz licznych artyku∏ów o archi-
tekturze sakralnej, rezydencjonalnej i obronnej Pomorza
Zachodniego i Szczecina.

Mgr Anna Ma∏gorzata Walkiewicz, absolwentka historii
sztuki Wydzia∏u Historycznego UW oraz studium pody-
plomowego ochrony i konserwacji zabytkowych za∏o˝eƒ
ogrodowych Wydzia∏u Ogrodniczego SGGW w Warsza-
wie, pracuje w Regionalnym OÊrodku Badaƒ i Dokumen-
tacji Zabytków w Szczecinie jako specjalista ds. zabytków
nieruchomych i krajobrazu kulturowego.

Mgr S∏awomir S∏owiƒski, absolwent archeologii na Uni-
wersytecie Wroc∏awskim, jest kierownikiem Pracowni
Archeologicznej w Zamku Ksià˝àt Pomorskich w Szcze-
cinie. Specjalizuje si´ w badaniach miast zachodnio-
pomorskich. Jest prezesem Oddzia∏u Stowarzyszenia
Naukowego Archeologów Polskich w Szczecinie.

ia∏ogard is a small town in the central part of
the voivodeship of Western Pomerania. It boasts

of a centuries-old history, dating back to the Middle
Ages, a well-defined town planning layout evolving
from the early fourteenth century to the present day,
and a complex and diversified development originat-
ing in the nineteenth and twentieth century; the two
considerably older objects are the Gothic parish
church and fragments of Gothic defensive walls,
including the Wysoka (Tall) Gate.

During the Middle Ages, Bia∏ogard was a ducal

town with a castle erected on the spot of a Slavonic
castle-town, rebuilt during the modern era for the
purposes of an administrative seat. Only a few relics
of the oldest buildings on Castle Hill have remained,
as in the case of the burgher residences. The houses,
destroyed by fires and wartime hostilities, were
replaced upon numerous occasions, but the town-
planning layout of the Old Town and the two suburbs:
Karliƒskie and Koszaliƒskie, has been retained. The
traditional layout in Bia∏ogard was expanded and par-
tially transformed from the second half of the nine-
teenth century to the 1930s. The suburbs and new

areas introduced into the city boundaries were filled
with imposing town houses, villas, public utility
objects, as well as industrial and non-residential
buildings, frequently representing a high artistic rank,
equal to that of the largest towns in Pomerania. The
majority survived to our times, while the resources of
historical residential development, demolished and
transformed, continuously diminished.

The appreciation shown for the value of cultural

heritage by the present-day municipal authorities
allows us to hope that the aforementioned adverse
process will be halted. The town commissioned
the Regional Centre for Monument Studies and
Documentation in Szczecin to prepare a town-plan-
ning study focused on spatial development. Apart
from an historical outline showing changes in the
composition of the plan and buildings from the four-
teenth to the twentieth century, the study in question
characterised selected town-planning units, and pro-
posed assorted principles of protecting town-planning
premises, development complexes, individual build-
ings, and archaeological sites.

HISTORY OF THE TOWN PLANNING DEVELOPMENT OF BIA¸OGARD

PRINCIPLES OF CULTURAL HERITAGE PROTECTION

27. H. J. Molzahn, Das Geheimnis des unterirdischen Ganges, (w:)
Der Kreis Belgard, praca zbiorowa, Celle 1989 ( tu przedruki arty-
ku∏ów z wczeÊniejszych artyku∏ów), s. 93.
28. Akta Nadzoru Budowlanego, archiwum Urz´du Miasta w Bia∏o-
gardzie.
29. A. Chmielewska, Garnizon radziecki w Bia∏ogardzie, Bia∏o-
gard, s. 223.
30. G. ¸ukomski, jw., s. 127.
31. W. Chlebowsky, jw., s. 121.
32. Nohse, Stadtebauliche Entwicklung Belgards, Dusseldorf
1933, s. 98-107.
33. Ibidem oraz Die Bauliche Entwicklung Belgards, (w:) R´ko-
pisy i SpuÊcizny, 1938, syg. 1236, AP Szczecin.
34. H. Reichow, Städtebauliches über Belgard aus alter und neuer
Zeit, „Unser Pommerland”, 1929, s. 11-12; „Aus dem Lande Bel-
gard”, Jhg. 3, nr 6, s. 28, 34; Akta Nadzoru Budowlanego, archi-
wum Urz´du Miasta w Bia∏ogardzie.
35. Historia powojenna wg dokumentów ze zbiorów archiwum
miejskiego w Bia∏ogardzie oraz Z. Jordanek, Bia∏ogard w latach
1945-1998, Bia∏ogard, s. 173-190.
36. W. Kosiƒski, Studium i projekt odrestaurowania i rekompo-
zycji zespo∏u rynkowego ma∏ego miasta polskiego na przyk∏a-
dzie ¸aƒcuta, „WiadomoÊci Konserwatorskie”, 2003, nr 13, s. 9;
Bia∏ogard 1299-1999. Studia z dziejów miasta, praca zbiorowa
pod red. B. Polaka, Koszalin–Bia∏ogard 1999, s. 10.
37. W programie Word 2003 katalog „KARTY” ma w∏àczonà
ochron´ formularza dla ka˝dego pliku tego katalogu. Chroniony

formularz pozwala edytowaç pola przeznaczone do wype∏niania
bàdê edycji, chroniàc jednoczeÊnie pozosta∏e. Podglàd fragmentu
mapy lub zdj´ç z w∏àczonà ochronà jest niemo˝liwy. Aby uaktyw-
niç hiper∏àcza do fragmentu mapy lub zdj´cia, ochrona formularza
musi byç wy∏àczona. Przy wy∏àczonej ochronie nie wolno dokony-
waç edycji tekstu. Aby przejÊç do edycji, nale˝y w∏àczyç ponownie
ochron´ formularza. Prze∏àczanie formularza w stan chroniony lub
nie nie pociàga za sobà ˝adnych konsekwencji. W programie Word
97/2000 prze∏àczanie formularzy ze stanu niechronionego w stan
chroniony powoduje wykasowanie wszystkich pól formularza przez-
naczonych do wype∏niania bàdê edycji. Je˝eli taki przypadek zdarzy
si´, to nale˝y zamknàç zbiór bez zapisywania zmian i otworzyç go
ponownie. Nie mo˝na prze∏àczaç formularza ze stanu niechronio-
nego w chroniony bez utraty danych. Nale˝y zachowaç kopi´
z zawsze w∏àczonà ochronà i tylko na niej dokonywaç edycji tekstu
i z niej wykonywaç kopie do przeglàdania kart z aktywnymi hiper-
∏àczami. Nast´pnà kopi´ kart mo˝na odblokowaç i udost´pniç jà
w ten sposób do u˝ytkowania hiper∏àczy. Po ka˝dej aktualizacji kart
w danej ulicy nale˝y usunàç karty sprzed aktualizacji z wy∏àczonà
ochronà, a w to miejsce stworzyç nowà kopi´ i wy∏àczyç w niej
ochron´ formularza.

38. W minionych latach dla obszaru miasta opracowano nast´pu-
jàce dokumenty: Studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodaro-
wania przestrzennego miasta Bia∏ogardu (Uchwa∏a Nr XLIII/
458/01 Rady Miasta Bia∏ogard z 29 sierpnia 2002 r.); Plan
zagospodarowania przestrzennego miasta. Generalny plan urba-
nistyczny Bia∏ogardu (Uchwa∏a Nr X/48/85 z dnia 1985 r.) straci∏
wa˝noÊç 31 grudnia 2003 r.

Marzenna Stocka

konserwator zabytków
Regionalny OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Toruniu

ZAMEK POKRZY˚ACKI W MIEJSCOWOÂCI ROGÓèNO-ZAMEK

ARCHITEKTURA

1. Wie˝a bramna, elewacja pd.-zach. Fot. autorka, 2004 r.
1. Gate tower, south-western elevation. Photo: author, 2004.

amek w Rogóênie nale˝a∏ do najwi´k-

szych warowni w paƒstwie krzy˝ackim.

Jego powierzchnia ca∏kowita wynosi∏a
55 400 mkw.

, a podzamcza zewn´trznego

45 320 mkw. Tak du˝y obszar, którego gra-
nice wyznacza∏ przebieg obwodowego muru
obronnego, pozwala przypuszczaç, ˝e Krzy-
˝acy zamierzali lokowaç tu miasto, co jed-
nak nie dosz∏o do skutku.

Ruiny zamku krzy˝ackiego wznoszà si´

na zadrzewionym wzgórzu przy ujÊciu rzeki
Gard´gi do Osy. W wyborze lokalizacji pod
budow´ warowni zadecydowa∏y wybitne
walory obronne ukszta∏towania terenu.
Zamek wysoki i wewn´trzne przedzamcze
usytuowane sà na naturalnym cyplu otoczo-
nym fosà.

Wjazd do warowni prowadzi ze szlaku

∏asiƒskiego poprzez przedzamcze zewn´trz-
ne. DziÊ jest utrudniony ze wzgl´du na brak
mostu na fosie ∏àczàcego niegdyÊ obie
cz´Êci zamku.

Rogóêno w êród∏ach pisanych

i literaturze

Pokrzy˝acki zamek w Rogóênie niejedno-
krotnie wzmiankowany by∏ w êród∏ach
pisanych. Zawarte w nich informacje histo-
ryczne na ogó∏ powtarzajà si´, poniewa˝
zamek zosta∏ doÊç wczeÊnie zniszczony
i brakowa∏o przekazów ikonograficznych.

Jednà z wczeÊniejszych publikacji jest

praca Xavera Froelicha

z 1868 r., w której

historia zamku w Rogóênie przedstawiona
zosta∏a przy okazji omówienia powiatu gru-
dziàdzkiego. Bardziej wyczerpujàcy opis
zamku, uzupe∏niony szczegó∏owà inwenta-
ryzacjà zachowanych fragmentów zespo∏u,
sporzàdzi∏ Max Toeppen

w 1882 r. Kilka

lat póêniej Conrad Steinbrecht

i Johannes

Heise

zaopatrzyli inwentaryzacje zamku

w dok∏adniejszy, od przedstawionego przez
Toeppena, plan sytuacyjny oraz si´gn´li do
niewykorzystanych wczeÊniej êróde∏.

W 1942 r. zamek rogóziƒski, obok gru-

dziàdzkiego, sta∏ si´ tematem rozprawy
naukowej Hansa Jacobiego

, przygotowanej

na Politechnice Gdaƒskiej. Rozdzia∏ dotyczàcy Ro-
góêna ogranicza∏ si´ g∏ównie do przedstawienia re-
zultatów prac wykopaliskowych i potwierdzenia, ˝e
warownia reprezentowa∏a typ zamku konwentualne-
go, regularnego, a nie jak uwa˝ali m.in. Bodo Eb-
hardt

i Bernhard Schmid

– nieregularnego. Jacobi

nie zajmowa∏ si´ jednak szczegó∏owo historià i inny-
mi zagadnieniami dotyczàcymi zamku.

Na uwag´ zas∏uguje artyku∏ Marii Rzeczkowskiej-

S∏awiƒskiej

z 1970 r. zamieszczony w „Roczniku

Grudziàdzkim”, stanowiàcy prób´ naukowej analizy
budowli. Póêniejsza literatura nie wnios∏a nowych
danych o dziejach i przekszta∏ceniach obiektu.
Wzmianki o Rogóênie pojawia∏y si´ w szerszych
wydawnictwach poÊwi´conych zamkom na terenie
Polski, m.in. w publikacjach Bohdana Guerquina
z 1974 r. „Zamki w Polsce” i „Leksykonie zamków
w Polsce” z 2002 r., monografii architektury krzy˝ac-
kiej autorstwa Tomasza Torbusa

wydanej w 1998 r.,

ksià˝ce Mieczys∏awa Haftki

„Zamki krzy˝ackie

w Polsce. Szkice z dziejów” z 1999 r.

Materia∏ami êród∏owymi do dziejów zamku sà

wizytacje z okresu krzy˝ackiego, lustracje z 1564 r.
i 1624 r. oraz inwentarz ekonomii rogóziƒskiej.
Z materia∏ów ikonograficznych najwa˝niejszy jest
wspomniany ju˝ plan wykopalisk Jacobiego, na pod-
stawie którego odtworzono zarys rzutu poziomego
zamku.

3. Plan sytuacyjny zamku, wg C. Steinbrechta, 1888 r.
3. Situation plan of the castle from 1888, acc. to C. Steinbrecht.

4. Przekrój wie˝y bramnej wraz z rekonstrukcjà przedbramia, wg
C. Steinbrechta, 1888 r.
4. Section of the tower gate together with a reconstruction of the
area in front of the gate from 1888, acc. to C. Steinbrecht.

2. Nieistniejàcy dziÊ most. Fot. Z. Jab∏oƒski, 1999 r.
2. Bridge during the 1990s, today: nonextant. Photo: Z Jab∏oƒski,
1999.

ARCHITEKTURA

7. Przedzamcze wewn´trzne, przejazd pod wie˝à, elewacja pd.-
zach. Fot. autorka, 2004 r.
7. Inner forecastle, route at the foot of the tower, south-western ele-
vation. Photo: author, 2004.

6. Wie˝a bramna, rzut poziomy.
6. Gate tower, longitudinal plan.

5. Fosa oddzielajàca przedzamcze wewn´trzne od zewn´trznego, filary mostu zwodzonego, widok od wschodu. Fot. autorka, 2004 r.
5. Moat separating the inner and outer forecastle, drawbridge pillars, view from the east. Photo: author, 2004.

Zarys historii zamku

Krzy˝acy zbudowali zamek w miejscu, w którym
znajdowa∏ si´ gród s∏owiaƒski. O lokalizacji grodu
zadecydowa∏y dogodne warunki terenowe, jakie two-
rzy∏o strome wzgórze, usytuowane w rozwidleniu
rzek Osy i Gard´gi. Krzy˝acy, po podporzàdkowaniu
zakonowi terenów nad rzekà Osà, zaj´li gród i oto-
czyli go drewniano-ziemnymi umocnieniami.

Budow´ murowanego zamku rozpocz´li zapewne

po 1275 r., gdy pobliski zamek Starckenberg-S∏up
zosta∏ zniszczony przez Skomanda, wodza plemion
pruskich. Zamek w Rogóênie stanowi∏ wówczas za-
bezpieczenie jedynego przejÊcia przez Os´ do Pome-
zanii. W 1285 r. zosta∏ obsadzony za∏ogà krzy˝ackà
pod wodzà komtura Winandema. W 1. çw. XIV w.
dawne umocnienia zamieniono na masywnà kon-
strukcj´ murowanà z kamienia i ceg∏y. Wi´kszoÊç
murów obronnych obwodu przedzamcza zewn´trz-
nego powsta∏a w tym okresie.

W 1335 r. komturi´ zlikwidowano, tworzàc

wójtostwo podlegajàce bezpoÊredniej w∏adzy wiel-
kich mistrzów w Malborku. Granice wójtostwa ro-
góêiƒskiego ciàgn´∏y si´ po obu stronach Osy, mi´-
dzy biskupstwem pomezaƒskim a komturiami gru-
dziàdzkimi, pokrzywnickimi i radzyƒskimi. Pokój
toruƒski w 1466 r. przesàdzi∏ o przynale˝noÊci zamku
do Korony i a˝ do 1590 r. zarzàdzany by∏ przez sta-
rostów rogóziƒskich. Po 1590 r. zamek sta∏ si´ w∏as-
noÊcià królewskà.

Lustracja z 1564 r. informuje, ˝e zarówno po˝ar

z 1454 r., jak i obsuwanie si´ zboczy góry zamkowej
spowodowa∏y znaczne zniszczenia, obejmujàce mury,
sklepienia, stropy i dachy, a odbudowa ograniczy∏a

si´ jedynie do niezb´dnych prac. W nast´pnym stule-
ciu brak Êrodków na utrzymanie zamku przyczyni∏
si´ do dalszego jego upadku. Lustracja z 1624 r.,
przedstawiajàca opis zabudowaƒ zamkowych, za-
wiera wzmiank´, ˝e dziedziniec zamku wysokiego
„ratunku znacznego potrzebuje”. Wizytacje biskupie
z 1640 r. i 1647 r. wspominajà o kaplicach zamko-
wych: jednej zniszczonej, drugiej sprofanowanej.
Inwentarze z 1675 r. i 1686 r. wskazujà równie˝, ˝e
zamek wysoki i Êredni (przedzamcze wewn´trzne)
znajdowa∏y si´ w tym czasie w stanie ruiny. Znacznie
lepiej utrzymany by∏ zamek niski (przedzamcze ze-
wn´trzne) z budynkami gospodarczymi i odrestauro-
wanà Bramà ¸asiƒskà, w której by∏a piekarnia.

W 1772 r. zamek przeszed∏ pod panowanie pru-

skie. Wkrótce z rozkazu Fryderyka II zosta∏ rozebra-
ny zamek wysoki i jego podwójny ciàg murów ob-
ronnych, a uzyskany materia∏ przeznaczono na bu-
dow´ twierdzy pruskiej w Grudziàdzu.

W poczàtkach XX w. ruiny zamku w Rogóênie

przesz∏y pod zarzàd pruskiego Ministerstwa Wyznaƒ
Religijnych. Przedzamcze zewn´trzne stanowi∏o do-
men´ pruskà z w∏asnym gospodarstwem. W paêdzier-
niku 1934 r. decyzjà Konserwatora Poznaƒskiego
i Pomorskiego uznano zamek w Rogóênie za zabyt-
kowà ruin´, obejmujàcà czworobocznà wie˝´ z bra-
mà, okràg∏à baszt´ i mury przygródka wraz ze wzgó-
rzem, na którym wznoszà si´ pozosta∏oÊci budowli.

W latach 1941-1942 ruiny obj´te zosta∏y wspom-

nianymi ju˝ badaniami, którymi kierowa∏ Jacobi.
Rozpoznany zosta∏ wówczas plan zamku górnego. Po
1945 r. zamek w Rogóênie przeszed∏ na w∏asnoÊç
Skarbu Paƒstwa, stajàc si´ siedzibà Paƒstwowego
Gospodarstwa Rolnego. W 1993 r. przej´ty zosta∏

8. Plan sytuacyjny zamku wysokiego i przedzamcza
wewn´trznego, stan obecny.
8. Situation plan of the high castle and the inner fore-
castle. Present-day state.

9. Rzut zamku na podstawie wykopalisk, wg H. Jacobiego, 1942 r.
9. Ground plan of the castle upon the basis of excavations from 1942, acc. to
H. Jacobi.

ARCHITEKTURA

przez Agencj´ W∏asnoÊci Rolnej Skarbu Paƒstwa, od
1998 r. stanowi w∏asnoÊç prywatnà.

Pierwotny wyglàd zamku
i jego obecny stan zachowania

Ustalenie wyglàdu zamku w 2. po∏. XVI i XVII w.
umo˝liwi∏y materia∏y êród∏owe z lat 1564, 1624
i 1675 oraz wyniki prac wykopaliskowych Jacobiego
z lat 1941-1942. Przydatne okaza∏y si´ tak˝e plany
rozkopów oraz analiza zachowanych fragmentów
zamku.

Zamek wysoki, zasadnicza cz´Êç krzy˝ackiej bu-

dowli, zbudowany zosta∏ na planie zbli˝onym do pro-
stokàta o wymiarach ok. 40,6 x 45, 5 m. Sk∏ada∏ si´
z czterech skrzyde∏ i otoczony by∏ zewn´trznym
obwodem murów, które ∏àczy∏y si´ z fortyfikacjami

wschodniej cz´Êci wzgórza. Od pn.-wsch. znajdowa∏
si´ sztuczny przekop z mostem, a z pozosta∏ych trzech
stron zamku wysokiego broni∏y naturalne stromizny.

11. Przedzamcze wewn´trzne,
wie˝a bramna. Elewacja pn.-
wsch., wysoka ostro∏ukowa wn´-
ka. Fot. autorka, 2004 r.
11. Inner forecastle, gate tower,
north-eastern elevation, tall
ogival niche. Photo: author,
2004.

10. Plan sytuacyjny zamku, wg H. Jacobiego, 1942 r.
10. Situation plan of the castle from 1942, acc. to H. Jacobi.

12. Wie˝a, elewacja pd.-wsch., pierwsze pi´tro, drzwi wejÊciowe.
Fot. autorka, 2004 r.
12. Tower. South-eastern elevation. First floor. Entrance door.
Photo: author, 2004.

Budynek konwentu by∏ trójkondygnacyjny, pod-

piwniczony, z wjazdem usytuowanym na osi skrzy-
d∏a wschodniego. Wokó∏ dziedziƒca o wymiarach ok.
18 x 20 m przebiega∏ drewniany kru˝ganek, wsparty
na s∏upach i przykryty dachówkà. Na dziedziƒcu
znajdowa∏a si´ studnia murowana z ciosów kamien-
nych. W po∏udniowym skrzydle zlokalizowano g∏ów-
ne pomieszczenia zamku. W jego cz´Êci wschodniej,
na drugiej kondygnacji znajdowa∏a si´ kaplica,
a w zachodniej – kapitularz. W podpiwniczonym
skrzydle zachodnim znajdowa∏o si´ du˝e sklepione
pomieszczenie, zapewne refektarz, i ma∏e w naro˝nej
wie˝yczce. W przyziemiu niepodpiwniczonego
skrzyd∏a pó∏nocnego by∏ browar oraz kuchnia bez
komina.

Zasadnicze rozplanowanie pomieszczeƒ przyzie-

mia oraz dwie wie˝e: wsparta u podstawy dwoma
skarpami w naro˝niku pn.-zach. i wzniesiona na pla-
nie kwadratu, wysuni´ta przed lico murów w naro˝-
niku pn.-wsch., znajdujà odbicie na planie rozkopów
Jacobiego. W naro˝niku pd.-zach. rozkopy nie wyka-
za∏y zarysów fundamentów, co wskazuje, ˝e zachod-
nie i po∏udniowe skrzyd∏a ∏àczy∏y si´ ze sobà tylko
wewn´trznymi Êcianami.

W zachodniej cz´Êci wzgórza zachowa∏y si´ nie-

liczne, bezkszta∏tne fragmenty murów zamku wyso-
kiego.

Zamek Êredni (przedzamcze wewn´trzne) sk∏a-

da∏ si´ z zabudowy dostawionej do muru obwodo-
wego (stajnie) i obejmujàcej cz´Êç pn.-zach. za∏o˝e-
nia. Od po∏udnia i pd.-wsch. zamek Êredni os∏ania∏y
podwójne mury. Mur zewn´trzny, wyposa˝ony w na-
ro˝nà cylindrycznà wie˝yczk´, stanowi∏ przed∏u˝e-
nie muru obwodowego zamku konwentualnego.
¸àczy∏ si´ z murowanym przedbramiem os∏aniajàcym
siedmiokondygnacyjnà wie˝´ bramnà, która chroni∏a
wjazd na teren zamku od pn.-wsch.

14. Wie˝a, wn´trze drugiego pi´tra,
odsadzka w murze, widok w kierun-
ku wschodnim. Fot. autorka, 2004 r.
14. Tower. Interior of second storey,
offset in the wall, view towards the
east. Photo: author, 2004.

13. Wie˝a, wn´trze czwartego pi´tra,
wi´êba dachowa. Fot. autorka, 2004 r.
13. Tower, interior of fourth storey,
roof truss. Photo: author, 2004.

ARCHITEKTURA

Przedbramie pe∏ni∏o wa˝nà rol´ w systemie ob-

ronnym, bowiem w nim znajdowa∏o si´ urzàdzenie
obs∏ugujàce zwodzony most. Przedbramie przed wie-
˝à bramnà by∏o niegdyÊ zamkni´te i otoczone murem
z blankami. Mury boczne mia∏y sklepione wn´ki,
których resztki wysklepków by∏y widoczne jeszcze
w latach 70. XX w. W osi wjazdu znajdowa∏a si´
sklepiona brama z wn´kà, w której mieÊci∏ si´ most
zwodzony na ∏aƒcuchach. Pierwotny gabaryt murów

zachodniej wzgórza zachowa∏y si´ nieliczne, bez-
kszta∏tne fragmenty murów zamku wysokiego.

Wie˝a bramna zbudowana zosta∏a na planie

kwadratu, ustawiona w ciàgu umocnieƒ, z przejaz-
dem na osi. Przejazd przesklepiono odcinkowà koleb-
kà. Na zewnàtrz, w elewacji pd.-wsch., na poziomie
pierwszej kondygnacji znajduje si´ wejÊcie, obec-
nie niedost´pne ze wzgl´du na brak schodów ze-
wn´trznych. Wie˝a jest niepodpiwniczona i nakryta

przedbramia jest zachowany na murach frontowych
wie˝y jako strz´pia.

Przejazd z przedzamcza zewn´trznego do zam-

ku konwentualnego umo˝liwia∏ sta∏y most wsparty
na ceglanych filarach. Wjazd by∏ dodatkowo flanko-
wany naro˝nà, cylindrycznà, trójkondygnacyjnà
wie˝à, której najni˝szy poziom s∏u˝y∏ jako wi´zienie,
a Êrodkowy i najwy˝szy pe∏ni∏y funkcje wartownicze.

Na placu przedzamcza wewn´trznego, przy pn.-

wsch. murze, przetrwa∏a kwadratowa wie˝a bramna,
obecnie pi´ciokondygnacyjna, poprzedzona pierwot-
nie szyjà bramnà oraz mostem na ceglanych filarach
ustawionych wewnàtrz fosy, który prowadzi∏ na te-
ren gospodarczego przedzamcza. Przetrwa∏ tak˝e d∏u-
gi fragment zewn´trznego muru z naro˝nà, okràg∏à
w planie wie˝yczkà. Wewnàtrz wie˝yczki znajdujà
si´ trzy, obecnie niedost´pne, kondygnacje. W cz´Êci

czterospadowym dachem. Od strony wjazdu znajduje
si´ wysoka, ostro∏ukowa wn´ka z prowadnicami,
a poni˝ej niej ostro∏ukowy portal bramny.
Zrekonstruowano bron´, ale bez jej elementów kon-
strukcyjnych.

Âciany wie˝y dekorowane sà z ka˝dej strony

ostro∏ukowymi blendami. W Êrodkowej blendzie
znajdujà si´ otwory strzelnicze. Ponad blendami
biegnie wokó∏ wie˝y fryz z resztkami otynkowania,
ponad nim po dwie strzelnice z ka˝dej strony. Âladów
pierwotnej korony brak. Wn´trze wie˝y podzielone
jest drewnianymi stropami. Pierwotnie, jak wspomi-
naliÊmy, siedmiokondygnacyjna, dziÊ ma pi´ç pozio-
mów po∏àczonych schodami. Âlady nieistniejàcych
ju˝ stropów i otworów okiennych sà nadal czytelne.
Zachowa∏y si´ odsadzki w miejscu dawnych stropów
oraz wn´ki z otworami okiennymi.

15. Wie˝a, wn´trze czwartego pi´tra, wi´êba dachowa. Fot. autorka, 2004 r.
15. Tower, interior on fourth storey, roof truss. Photo: author, 2004.

Przedzamcze zewn´trzne zajmowa∏o obszar o po-

wierzchni ok. 4,5 ha. Zbli˝one kszta∏tem do nieregular-
nego trapezu rozplanowane zosta∏o na linii pó∏noc –
po∏udnie, mi´dzy kraw´dziami naturalnych wàwo-
zów. Walory terenu wykorzystano do wykonania fosy,
która stanowi∏a pierwszà, zewn´trznà przeszkod´
utrudniajàcà dost´p do g∏ównej warowni. Przedzamcze
otacza∏y mury obronne z basztami. Cz´Êç po∏udnio-
wà zajmowa∏y budynki gospodarcze, pó∏nocnà – sa-
dy i ogrody. Mur wschodni mia∏, oprócz wie˝y bram-
nej tzw. ¸asiƒskiej, siedem innych. Chroniony by∏ na
ca∏ej d∏ugoÊci fosà, przez którà prowadzi∏ zwodzony
most zastàpiony w czasach póêniejszych nasypem
ziemnym. Mur po∏udniowy w cz´Êci wschodniej
tworzy∏ pó∏kolisty wyst´p, wzmocniony trzema basz-
tami broniàcymi przedzamcza od strony drogi.

Mury najlepiej zachowa∏y si´ od strony pd.-wsch.

i pn.-wsch., gdzie stanowi∏y Êciany zewn´trzne
budynków. W cz´Êci pó∏nocnej majà obecnie jedynie
0, 5 m wysokoÊci. Z zabudowy przedzamcza prze-
trwa∏y do dziÊ budynki z XVIII i XIX w. – dwór
z oficynà, stodo∏a, stajnia, budynek mieszkalny.
W fosie dzielàcej przedzamcza zewn´trzne i we-
wn´trzne zachowa∏y si´ dwa filary po dawnym
moÊcie, obecnie niezabezpieczone, poroÊni´te trawà,
z licznymi ubytkami licówki ceglanej. Od strony
przedzamcza zewn´trznego fosa jest ocembrowana
murem, wzmocniona czterema skarpami, z rynnà
odwadniajàcà, dziÊ cz´Êciowo zniszczonà. Od strony
pó∏nocnej wyst´puje fragment muru przedbramia
drugiego wjazdu na przedzamcze zewn´trzne, usy-
tuowane wzgl´dem osi wjazdu g∏ównego.

16. Naro˝na wie˝yczka (pd.-wsch.) w ciàgu
muru obronnego wewn´trznego przedzam-
cza, widok w kierunku pn.-zach. Fot. autorka,
2004 r.
16. Corner turret (south-eastern) in a sequence
of the inner forecastle defence wall, view
towards the north-west. Photo: author, 2004.

17. Zamurowana furta do przedmurza
w skrzydle pó∏nocnym, widok w kierunku
pó∏nocnym. Fot. autorka, 2004 r.
17. Walled up gate to the bulwark in the
northern wing, view towards the north.
Photo: author, 2004.

Na uwag´ zas∏uguje roÊlinnoÊç porastajàca wzgó-

rze zamkowe. Na jego zboczach dominujà drzewa
gràdowe, m.in. gràd zboczeniowy, ∏´gi jesionowo-
olszowe oraz olsy. OsobliwoÊcià flory sà rzadkie ga-
tunki gràdowe, np. obj´ty ochronà jarzàb brekinia.

Badania i przekszta∏cenia zamku

Poczàtki zainteresowania zamkiem krzy˝ackim w Ro-
góênie si´gajà po∏. XVI w. Ich Êlad napotkaç mo˝na
w dokumentach ówczesnej administracji gospodar-
czej, m.in. w sporzàdzonym w 1565 r. opisie inwen-
tarza starostwa rogóziƒskiego.

Prace zmierzajàce do ratowania zachowanej sub-

stancji zabytkowej podj´to dopiero w 1942 r. z ini-
cjatywy Jacobiego. Niemiecki archeolog przeprowa-
dzi∏ wykopaliska na zamku w Grudziàdzu i Rogóênie
w celu ustalenia zarysu ich rzutu poziomego, a szcze-
gólnie murów obwodowych. Prace dotyczàce zamku
w Rogóênie rozciàgnà∏ na ca∏y teren obwarowaƒ
zamkowych, w∏àczajàc do zamku konwentualnego
równie˝ przedzamcza z ich zabudowà i urzàdzenia-
mi funkcjonalno-obronnymi. Wykopaliska przepro-

wadzono metodà wykopów poprzecznych przez
skrzyd∏a zamkowe i mi´dzymurze. Wykopy ujawni-
∏y zarys kwadratowego budynku konwentualnego.
Niedostatek materia∏ów êród∏owych oraz czasu na
badania sprawi∏, ˝e powsta∏o jedynie ogólne w cha-
rakterze opracowanie, nowy plan sytuacyjny zamku
wraz z przedzamczem oraz plan dalszych wykopalisk
na zamku wysokim.

Przedmiotem tego opracowania by∏y nast´pujàce

zagadnienia: znaczenie wykopalisk w Rogóênie dla
pog∏´biania wiedzy o zamkach, inwentaryzacja i re-
zultaty wykopalisk na zamku, rozwój historyczno-
budowlany zamków krzy˝ackich z uwzgl´dnieniem
wykopalisk na zamku w Rogóênie. W aneksie zna-
laz∏y si´ plany sytuacyjne sprzed i po dokonaniu wy-
kopów, 25 zdj´ç stanu istniejàcego, reprodukcje sta-
rych planów i sztychów.

Lata nast´pne nie przynios∏y dalszych dzia∏aƒ

zmierzajàcych do zabezpieczenia substancji zabyt-
kowej.

Z∏y stan zarówno zamków do niedawna zamiesz-

kanych, jak i opuszczonych ruin, spowodowa∏ konie-
cznoÊç przeprowadzenia wielu ró˝norodnych robót

19. Relikty murów, skrzyd∏o zachodnie. Fot.
autorka, 2004 r.
19. Relics of walls, western wing. Photo: author,
2004.

18. Wn´trze naro˝nej wie˝yczki (pd.-wsch.). Fot.
autorka, 2004 r.
18. Interior of corner turret (south-eastern). Photo:
author, 2004.

zabezpieczajàcych, nast´pnie prac konserwatorskich,
a w wielu przypadkach prób adaptacji istniejàcych
jeszcze budynków dla nowych u˝ytkowników. Przy
tych przedsi´wzi´ciach konieczne by∏o przeprowadze-
nie dok∏adnych badaƒ architektonicznych, technicz-
nych i zebranie pe∏nych materia∏ów historycznych.
Opracowania te w wielu wypadkach sta∏y si´ wyczer-
pujàcymi monografiami zamków. Znaczàcà rol´
odegra∏o tu Paƒstwowe Przedsi´biorstwo Pracownie
Konserwacji Zabytków, którego placówki naukowo-
badawcze wykonywa∏y t´ wielkà i po˝ytecznà prac´.

W latach 70. XX w. wykonano projekt adaptacji

zamku w Rogóênie na oÊrodek wczasowy. Wzgórze
zamku wysokiego przeznaczono w ca∏oÊci na rezer-
wat archeologiczny i przyrodniczy. W wie˝y bramnej
urzàdzono ekspozycj´ muzealnà odkrywek archeolo-
gicznych z terenu zamku. W przeszklonym przejeê-
dzie umieszczono remiz´ stra˝ackà. Gotyckà stodo∏´
znajdujàcà si´ na przedzamczu zewn´trznym przez-
naczono na cele wystawowe.

Wykonano tak˝e nast´pujàce prace budowlano-

konserwatorskie: zabezpieczono ruiny zamku wyso-
kiego i mury obronne na ca∏ym obwodzie, zabezpie-
czono wie˝´ bramnà, wymieniono konstrukcj´ dachu
i stolark´, zrekonstruowano gotyckie przedbramie
i drewniany most, naprawiono wie˝´ wi´ziennà.

Obecnie obiekt znajduje si´ w stanie zaawanso-

wanego zniszczenia. Dotyczy to przede wszystkim
zamku wysokiego i wewn´trznego przedzamcza.
G∏ównymi przyczynami zniszczeƒ sà: naturalne pro-
cesy destrukcji, wspomniane wy˝ej dzia∏ania roz-
biórkowe oraz niew∏aÊciwe u˝ytkowanie.

Przeprowadzone przez PP PKZ w latach 70. i 80.

XX w. prace na zamku w Rogóênie pozwoli∏y na
zachowanie do dnia dzisiejszego czytelnej bry∏y za-
∏o˝enia i zabezpieczy∏y cz´Êciowo mury wie˝y bram-
nej i mury obronne zamku. Jak na ówczesne czasy,
by∏y one zakrojone na szerokà skal´, nie mia∏y jednak
charakteru kompleksowego. Stanowi∏y zatem jedy-
nie doraênà prób´ ratowania zagro˝onej substancji

20. Zamek wysoki, fragment muru skrzyd∏a zachodniego, widok w kierunku zachodnim. Fot. autorka, 2004 r.
20. High castle, fragment of the western wing wall, view towards the west. Photo: author, 2004.

ARCHITEKTURA

Marzenna Stocka, absolwentka Wydzia∏u Sztuk Pi´knych
UMK w Toruniu (specjalnoÊç konserwatorstwo w Insty-
tucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK). Od
1997 r. zatrudniona w Regionalnym OÊrodku Badaƒ
i Dokumentacji Zabytków w Toruniu, gdzie zajmuje si´
zabytkami architektury i budownictwa oraz zagadnienia-
mi z dziedziny urbanistyki miast zabytkowych.

21. Zamek wysoki, fragment muru skrzyd∏a pó∏nocnego, widok w kierunku pó∏nocnym. Fot. autorka, 2004 r.
21. High castle, fragment of the northern wing wall, view towards the north. Photo: author, 2004

1. R. Boguwolski, M. Kurzyƒska, Archeologia pó∏nocnej cz´Êci
ziemi che∏miƒskiej, Grudziàdz 2001.

2. X. Froelich, Geschichte des Graudenzer Kreises, 1 wyd.,
Graudenz 1868, s. 273-277, 2 wyd., Danzig 1884, t. 1, s. 280-284.

3. M. Toeppen, Zur Baugeschichte der Ordens- und Bischofs-
Schlösser in Preussen, „Zeitschrift des Westpreussischen
Geschichtsvereins”, Danzig 1882, H. 7, s. 1, 64-78.

4. C. Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in
Preussen, Bd. 2., Die Zeit der Landmeister, Berlin 1888, s. 48-52.

5. J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz West-
preussen – Kreis Graudenz, Danzig 1894, H. 9, s. 576-583.

6. H. Jacobi, Die Ausgrabungsergebnisse der Deutschordensbur-
gen Graudenz und Roggenhausen. Ein Beitrag zur bauges-

chichtlichen Entwicklung der ordensburgen, Danzig 1943.

7. B. Ebhardt, Der Wehrbau Europas in Mittelalter, Berlin 1939,
s. 478.

8. B. Schmid, Die Burgen des Deutschen Ritterordens in Preussen,
Berlin 1938; Ergänzungsheft ebd. 40, hier Ergänzungsheft, s. 75 f.

9. M. Rzeczkowska-S∏awiƒska, Zamek pokrzy˝acki w Rogóênie
(pow. grudziàdzki), „Rocznik Grudziàdzki”, t. V-VI, Grudziàdz
1970, s. 71-96.

10. T. Torus, Die Konventsburgen im Deutschordensland Preussen,
München 1998.

11. M. Haftka, Zamki krzy˝ackie w Polsce. Szkice z dziejów,
Malbork 1999, s. 275-340.

Przypisy

zabytkowej. Tym bardziej pilna staje si´ obecnie po-
trzeba powrotu do problemu zabezpieczenia i byç
mo˝e cz´Êciowej rekonstrukcji zamku w Rogóênie.

Zamek jest obecnie w∏asnoÊcià prywatnà.

W∏aÊciciel nie okreÊli∏ na razie swoich zamierzeƒ
wzgl´dem zabytku.

he locality of Rogóêno-Zamek lies between

Grudziàdz and ¸asin. The ruins of a Teutonic

Order cast∏e tower on a hillock above the mouth of
the river Gard´ga into the Osa. The selection of a site
convenient for erecting a fortification was determined
by the outstanding defensive properties of the lay of
the land.

The construction of a brick castle in Rogóêno was

commenced after 1275, on the site of an earlier wood-
en fortification. From 1285 the castle was manned by
Teutonic Knights, headed by commander (komtur)
Winand. In 1335 the komturia (area administered
by the komtur) was replaced by a wójtostwo (area
administered by a wójt /commune head/). In 1466-

FORMER TEUTONIC KNIGHTS CASTLE IN ROGÓèNO-ZAMEK

22. Naro˝na wie˝yczka (pd.-wsch.) w ciàgu muru obronnego
wewn´trznego przedzamcza. Fot. autorka, 2004 r.
22. Corner turret (south-eastern) in a sequence of the inner fore-
castle defence wall. Photo: author, 2004.

1590 the castle was the seat of the local starosta.
After 1772 a large part of the buildings was
demolished to serve as a source of building material
necessary for raising a Prussian fort in Grudziàdz. In
1934 the ruins of Rogóêno Castle were recognised as
an historical monument. Work on protecting the object
was inaugurated in 1911. The plan of the upper
castle was recreated in the course of archaeological
research conducted in 1941-1942 under the supervi-
sion of H. Jacobi.

The mediaeval castle was composed of three

parts: the castle proper, the upper castle standing on
top of the hill, the middle castle with a tall gate tower,
and a sprawling forecastle on a neighbouring eleva-
tion, separated from the main fortification by a moat.
The upper castle included four wings, and was
encircled by outer walls. The western part of the hill
features scarce preserved fragments of the upper
castle walls. The grounds of the inner forecastle
contain an extant square, five-storey gate tower,
originally preceded by a gate gorge, and a bridge
leading to the non-residential part of the forecastle.
Another surviving element is a long fragment of the
outer wall with a corner turret built on a circular plan.

Today, the castle is considerably devastated due

to natural destruction, efforts to obtain building
material, and incorrect exploitation. Only a part of
the object, which urgently calls for additional
protection measures, is suitable for reconstruction.

Piotr Tuliszewski

konserwator zabytków
Regionalny OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Toruniu

GOTYCKIE DEKORACJE MALARSKIE ELEWACJI KOÂCIO¸A

PARAFIALNEGO P.W. ÂW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ W GOLUBIU

Przyczynek do badaƒ nad dekoracjà maswerkowà w architekturze

Paƒstwa Zakonnego w Prusach

otyckie dekoracje malarskie tynkowanych blend

i fryzów elewacji koÊcio∏a parafialnego w Golu-

biu wzmiankowali pod koniec XIX w. niemieccy kon-
serwatorzy i badacze historii architektury Prus Wschod-
nich (Johann Heise, Adolf Boetticher) w sporzàdza-
nych przez siebie katalogach zabytków. Jednak˝e

dopiero prace badawcze i rysunkowo-pomiarowe kon-
strukcji wi´êby dachowej, prowadzone w koÊciele przez
pracowników ROBiDZ w Toruniu w grudniu 2004 r.,
ujawni∏y obecnoÊç wspomnianych dekoracji malar-
skich. Odkryto je w miejscu ma∏o dost´pnym, tj. pod
po∏acià dachowà kaplicy p.w. Âw. Krzy˝a (il. 1).

ARCHITEKTURA /MALARSTWO

1. Golub, koÊció∏ parafialny p.w. Êw. Katarzyny Aleksandryjskiej z prze∏omu XIII/XIV w., widok ogólny elewacji po∏udniowej korpusu
z kaplicà p.w. Âw. Krzy˝a i wie˝à. Wszystkie fot. i rys. P. Tuliszewski.
1. Golub, parish church of St. Catherine of Alexandria, turn of the thirteenth century, general view of the southern elevation of the corps with
the chapel of the Holy Cross and the tower. All photos and drawings: P. Tuliszewski.

2. Inwentaryzacja rysunkowo-pomiarowa dekoracji
maswerkowych blend i gzymsu elewacji po∏udniowej
korpusu koÊcio∏a.
2. Drawn-measurement inventory of tracery on the
blind windows and cornice of the church corps south-
ern elevation.

3. Próba rekonstrukcji dekoracji maswerkowej skraj-
nych blend IV kondygnacji elewacji po∏udniowej wie˝y
koÊcio∏a.
3. Attempted reconstruction of the tracery decoration
of the fourth-storey blind windows of the southern
tower elevation in the church.

Bardzo dobry stan zachowania kompo-

zycji rytych cienkowarstwowych tynków
wapiennych, a tak˝e widoczne go∏ym
okiem pozosta∏oÊci warstw malarskich
umo˝liwi∏y rekonstrukcj´ ich pierwotnej
formy. Opisywane dekoracje maswerkowe
zajmujà dwie blendy we wschodnich, skraj-
nych osiach elewacji pó∏nocnej korpusu
koÊcio∏a, a tak˝e tynkowany pas pod gzym-
sem podokapowym. Idealny stan odkrytych
dekoracji, rytych w tynku za pomocà cyrk-
la, linia∏u i rysika, umo˝liwi∏ wykonanie
przerysów na przeêroczystej folii. Materia∏y
te wraz z dokumentacjà fotograficznà wy-
korzystano do sporzàdzenia rysunków in-
wentaryzacyjnych na bazie programu typu
CAD (il. 2).

W drugim etapie prac pomiarowych,

wykonywanych przy wie˝y-dzwonnicy ko-
Êcio∏a, natrafiono na pozosta∏oÊci takich sa-
mych rytych dekoracji maswerkowych. Na
podstawie zachowanych Êladów w skrajnej
zachodniej blendzie IV kondygnacji ele-
wacji po∏udniowej wie˝y dokonano próby
rekonstrukcji fomy maswerku (il. 3).

Opis zachowanych malowanych
dekoracji maswerkowych

Rytowana w tynku wapiennym dekoracja
maswerkowa, pierwotnie polichromowana,
zajmuje, jak ju˝ wspomniano wy˝ej, dwie
ostro∏ukowe, uskokowo rozglifione blendy
w skrajnych wschodnich osiach elewacji
pó∏nocnej korpusu koÊcio∏a. Ka˝da z blend
posiada w strefie pod∏ucza, tzw. rozetowej,
odmienny typ kompozycji (il. 4 i 5). Cechà
wspólnà obu dekoracji jest trójdzielny po-
dzia∏ dolnej strefy lancetowej, a tak˝e

ARCHITEKTURA/MALARSTWO

wype∏nionych pi´cioliÊciem, nad którymi umieszczo-
ne sà cztery mniejsze ostro∏ukowe lancety z trójliÊ-
ciem. Ca∏oÊç kompozycji wieƒczy w jej osi sferyczny
czworobok z czwórliÊciem, flankowany dwoma mniej-
szymi czwórliÊçmi. Pole blendy u do∏u wype∏nia za-
murowany cz´Êciowo fragment ostro∏ukowego okna.

Blenda nr 2 (typ II)
Maswerk symetryczny, dwustrefowy, w dolnej cz´Êci
trójdzielny, zakoƒczony ostro∏ukowymi lancetami
wype∏nionymi pi´cioliÊciem (il. 2 i 10). Oddzielony
od strefy górnej pasem z∏o˝onym z trzech czwórliÊci
o p∏atkach zamkni´tych lancetowo. W znajdujàcym
si´ nad nimi polu pod∏ucza blendy pojawia si´, w uk∏a-
dzie promienistym, w trzech osiach, powtórzony

umieszczonego nad nià pasa w uk∏adzie dywa-
nowym z powtórzonym motywem czwórliÊcia
(il. 6 i 7). W rytach blendy nr 1 trójdzielnoÊç podzia∏u
dolnej strefy podkreÊlona jest przez powtórzenie mo-
tywu zakoƒczenia ostro∏ukowego lancety wype∏nio-
nej pi´cioliÊciem nad pasem z czwórliÊci. Charakte-
rystyczne dla golubskich maswerków jest to, ˝e kla-
syczne motywy trój-, czwór- i pi´cioliÊcia wyst´pujà
obok siebie, wykreÊlone zarówno z p∏atków wyci-
nanych z ko∏a, jak i zamkni´tych lancetowo.

Blenda nr 1 (typ I)
Maswerk symetryczny, dwustrefowy, w dolnej cz´Êci
trójdzielny, zakoƒczony ostro∏ukowymi lancetami wy-
pe∏nionymi pi´cioliÊciem (il. 2 i 8). Stref´ pod∏ucza
od dolnej strefy lancetowej oddziela pas w uk∏adzie
dywanowym z∏o˝ony z trzech czwórliÊci o kolistych
p∏atkach (il. 9). W znajdujàcym si´ nad nim polu
pod∏ucza blendy wyst´puje w uk∏adzie spi´trzonym
powtórzony motyw trzech ostro∏ukowych lancet

4. Blenda nr 1, zbli˝enie kompozycji górnych partii.
4. Blind window no. 1, close-up of the composition of the upper
parts.

5. Blenda nr 2, zbli˝enie strefy rozetowej z kompozycjà w uk∏adzie
promieniujàcym.
5. Blind window no. 2, close-up of the rosette with a radial com-
position.

6. Blenda nr 1, zbli˝enie rytów dekoracji maswerkowej trójdzielnej
strefy lancetowej, oddzielonej od góry pasem z trzech czwórliÊci.
6. Blind window no. 1, close-up of the engraved tracery decoration
of the tripartite lancet sphere separated from the top with a band
composed of four trefoil motifs.

motyw trzech du˝ych sferycznych trójkàtów wype∏-
nionych od Êrodka sferycznym czworobokiem z czwór-
liÊciem i dwoma trójkàtami sferycznymi, z których
ka˝dy ma trójliÊç (il. 5). Wi´kszoÊç trój- i czwórliÊci
ma p∏atki zamkni´te lancetowo. Pomi´dzy du˝ymi
tarczami w formie trójkàtów sferycznych, w samym
centrum kompozycji, znajduje si´ ma∏y trójkàt sfe-
ryczny z trójliÊciem (il. 11). Powy˝ej, w polu wykreÊlo-
nym przez sferyczny trapez, umieszczony zosta∏ sy-
metryczny motyw dwóch otwartych rybich p´cherzy.
Opisywana powy˝ej skomplikowana forma strefy

7. Blenda nr 2, zbli˝enie rytów dekoracji maswerkowej trójdzielnej
strefy lancetowej, oddzielonej od góry pasem z trzech czwórliÊci.
7. Blind window no. 2, close-up of the engraved tracery decoration
of the tripartite lancet sphere, separated from the top with a band
composed of three four-leaf motifs.

8. Blenda nr 1, widok ogólny.
8. Blind window no. 1, general view.

9. Blenda nr 1, widok fragmentu skrajnej osi prawej dekoracji
maswerkowej. P∏atki czwórliÊci o wykroju lancetowym, p∏atki
pi´cioliÊci w lancetach o wykroju kolistym.
9. Blind window no. 1, view of a fragment of the extreme right axis
of the tracery decoration. The petals of the four-leaf motif have
a lancet pattern, the petals of the five-leaf motif are in circular
lancets.

pod∏ucza (rozetowej) wpisana jest w du˝y trójkàt sfe-
ryczny, który z kolei akcentujà trzy czwórlistne ro-
zety zorientowane co 120 stopni wzgl´dem osi piono-
wej dekoracji.

W laskowaniu strefy rozetowej, którego rysunek

oparty zosta∏ w du˝ym stopniu na figurach geo-
metrycznych utworzonych z wycinków du˝ych kó∏
(trój- i czworokàty sferyczne), powsta∏ w cz´Êci Êrod-
kowej charakterystyczny symetryczny uk∏ad c´gowy
(il. 11 i 12).

Pas fryzu
Tynkowany pas na wysokoÊci fryzu podokapowego
(il. 2 i 13), wykonany w tej samej technice co deko-
racje blend, powsta∏ przez zwielokrotnienie motywu
centralnie osadzonego czwórliÊcia i dwóch ostro∏uko-
wych arkadek z trójliÊciem, osadzonych zarówno od
do∏u, jak i od góry. Pomi´dzy tymi motywami na
wysokoÊci czwórliÊci pole wype∏nia pseudolasko-
wanie z∏o˝one z kilku ràbów sferycznych. P∏atki
czwórliÊci zamkni´te sà lancetowo, trójliÊci z ostro-
∏ukowych arkadek w osi – lancetowo, poni˝ej zaÊ –
koliste. Mniejszy pas tynkowanej opaski nad fryzem
jest niedost´pny, zas∏oni´ty bowiem przez krokwie
dachu pulpitowego kaplicy. Istnieje du˝e prawdopo-
dobieƒstwo zachowania równie˝ na jego powierzchni
rytych motywów dekoracyjnych.

ARCHITEKTURA/MALARSTWO

Blenda nr 3 z elewacji wie˝y (typ III)
Maswerk symetryczny, dwustrefowy, w dolnej cz´-
Êci trójdzielny, zakoƒczony ostro∏ukowymi lancetami
z pi´cioliÊciem (il. 3 i 14). Strefa górna oddzielona
jest pasem z∏o˝onym z trzech czwórliÊci. Umieszczo-
ne nad nimi w uk∏adzie spi´trzonym pole pod∏ucza
blendy wype∏nia powtórzony motyw trzech ostro∏u-
kowych lancet, wype∏nionych prawdopodobnie pi´-
cioliÊciem. Ârodkowa lanceta wyraênie przechodzi
w stref´ trzech rozet wieƒczàcych ca∏à kompozycj´
w blendzie. Rozety z czwórliÊciem majà uk∏ad spi´-
trzony: dwie dolne na równym poziomie i górna w osi
ponad nimi.

Kolorystyka i sk∏ad chemiczny zapraw
tynkarskich

Na podstawie wyników badaƒ próbek zapraw ze Êla-
dami polichromii z opisywanych obiektów mo˝na
w sposób tylko bardzo ogólny sformu∏owaç wnioski
co do kolorystyki malowanych maswerków i sk∏adu
u˝ytych zapraw wapiennych. Ostateczne rozpoznanie
technologii wykonania malowanych dekoracji mas-
werkowych wraz z kolorystykà b´dzie mo˝na ustaliç
dopiero po przeprowadzeniu kompleksowych badaƒ
konserwatorskich.

Na wst´pnym etapie prac badawczo-dokumenta-

cyjnych pobrano próbki zapraw z dwóch blend i tyn-
kowanej opaski z elewacji wie˝y. Badania próbek
wykona∏a El˝bieta Or∏owska w pracowniach Labo-
ratorium Naukowo-Badawczego w Toruniu. Na pod-
stawie analizy chemicznej i obserwacji mikrosko-
powych wyodr´bniono ze wszystkich próbek zacho-
wane fragmenty polichromii i poddano identyfikacji
obecne w nich pigmenty. W niektórych próbkach
z blend wst´pnie oznaczono rodzaj spoiwa. W stre-
fach rozetowych obu blend wykryto warstwy czer-
wieni ˝elazowej Fe

na pobiale kazeinowo-wa-

piennej. W pozosta∏ych próbkach wykryto resztki
warstwy czarnej (czerƒ roÊlinna), z której wykruszy∏a
si´ lub wyp∏uka∏a wi´kszoÊç kawa∏ków w´gla drzew-
nego. Niewykluczone, ˝e blendy zosta∏y najpierw po-
wleczone pobia∏à, a nast´pnie na wybrane fragmenty
i motywy zdobnicze dekoracji naniesiono warstwy
danego koloru.

W próbkach zaprawy tynkarskiej opaski fryzu

z elewacji po∏udniowej wie˝y wykryto Êlady warstwy
barwnej – jasnopomaraƒczowej, zawierajàcej czer-
wieƒ ˝elazowà z dodatkiem ugru. Ostatecznie usta-
lono równie˝ sk∏ad chemiczny zaprawy. G∏ównym
sk∏adnikiem wype∏niacza jest kwarc o ró˝nej wielko-
Êci ziarnach, z przewagà Êrednioziarnistych, ró˝nie ob-
toczonych, oraz okruchy wapienia. Pozosta∏e sk∏ad-
niki to: bia∏a substancja mineralna, skalenie, nieziden-
tyfikowane minera∏y ciemne, w´giel drzewny, okru-
chy ceramiczne i w∏ókna drewniane. Z próbek podda-
nych dzia∏aniu HCl nie mo˝na wyznaczyç stosunku
spoiwa do wype∏niacza, poniewa˝ obok spoiwa

10. Blenda nr 2, widok ogólny.
10. Blind window no. 2, general view.

11. Blenda nr 2, zbli˝enie Êrodkowej cz´Êci strefy rozetowej, widok
z boku. W centralnej cz´Êci laskowania w uk∏adzie c´gowym trój-
kàt sferyczny wype∏niony trójliÊciem, nad nim motyw bliêniaczych
rybich p´cherzy.
11. Blind window no. 2, close-up of the central part of the rosette
sphere, view from the side. In the central part of the spherical
triangle is filled with the three-leaf motif, with a twin fish bladders
motif above.

Charakterystyka malowanych
dekoracji maswerkowych

W opinii znawców technik i form dekoracyjnych mas-
werk by∏ w Êredniowieczu elementem powszechnie
stosowanym nie tylko w architekturze i malarstwie,
lecz tak˝e w z∏otnictwie i snycerstwie, co sprawia, ˝e
analogii do interesujàcych nas form blend i fryzu ele-
wacji koÊcio∏a golubskiego mo˝emy szukaç wÊród
ró˝nych typów budowli: koÊcio∏ów, zamków, ratuszy,
bram miejskich, kamienic itp. Nale˝y podkreÊliç, ˝e
typ malowanych maswerków w ogólnym za∏o˝eniu
imitowa∏ formy laskowaƒ wykonanych w kamieniu
lub sztucznym kamieniu

. Zachowane do dnia dzi-

siejszego przyk∏ady malowanych maswerków wys-
t´pujà w ró˝nych kombinacjach kolorystycznych.
Wed∏ug opinii El˝biety Pileckiej i Marii Poksiƒskiej
w malowanych maswerkach laskowania mog∏y byç
czerwone, a ich t∏a bia∏e (tak jak bia∏y bywa∏ tynk pod

wapiennego zaprawa zawiera dodatek kruszywa wa-
piennego, które w tym kwasie ca∏kowicie si´ roz-
puszcza.

Reasumujàc mo˝na stwierdziç, ˝e opisywane tu

maswerki stanowià doskona∏e êród∏o poznawcze
techniki i technologii wykonywania tego typu deko-
racji w póênym Êredniowieczu, gdy˝ najprawdopo-
dobniej nie by∏y przemalowywane w okresach póê-
niejszych. Nale˝y równie˝ zwróciç uwag´ na du˝e
podobieƒstwo kolorystyki poszczególnych partii i pól
kompozycji maswerku do analogicznych przyk∏adów
z Torunia.

12. Blenda nr 2, zbli˝enie dolnej cz´Êci strefy rozetowej, widok od
do∏u.
12. Blind window no. 2, close-up of the lower part of the rosette
sphere, view from the bottom.

13. Gzyms podokapowy, widok rytów w dolnym pasie tynko-
wanego pasa gzymsu.
13. Eaves cornice, view of the engravings in the lower strip of the
plastered cornice band.

14. Golub, pozosta∏oÊci dekoracji maswerkowych w tynkowanych
polach gzymsów i blend elewacji dzwonnicy z 1. po∏. XIV w.,
widok od pd.-zach.
14. Golub, remnants of tracery decoration in plastered cornices and
blind windows on the bell tower elevation from the first half of the
fourteenth century, view from the south-west.

ceramicznà dekoracjà), mog∏y byç bia∏e na czarnych
lub czerwonych t∏ach, a tak˝e czarne na t∏ach czer-
wonych. Podstawowym zadaniem malowanych mas-
werków by∏o zatem imitowanie plastycznych form
wykonywanych tradycyjnie nie tylko w kamieniu, ale
tak˝e w terakocie lub wielobarwnej cegle glazuro-
wanej. Natomiast celem tych dekoracji by∏o podnie-
sienie presti˝u i malowniczoÊci budowli

Scharakteryzowany powy˝ej proces przenosze-

nia form maswerków kamiennych na inny materia∏
i w technice malarskiej spotykany jest powszechnie
w architektury ceglanej Êredniowiecza. Przyk∏ady te-
go typu dekoracji odnajdujemy nie tylko na teryto-
rium Paƒstwa Zakonnego, ale równie˝ na ca∏ym ob-
szarze po∏udniowych wybrze˝y Ba∏tyku, szczególnie
zaÊ w miastach hanzeatyckich

Golub, le˝àcy na obszarze Paƒstwa Zakonnego,

znajdowa∏ si´ tylko 40 km od Torunia, drugiego co
do znaczenia centrum kulturalnego Pomorza. Fakt
ten okreÊla kierunek poszukiwaƒ analogicznych roz-
wiàzaƒ dekoracji w budowlach tego miasta i zwiàza-
nego z nim regionu. Pewne podobieƒstwa z omawia-
nymi tu maswerkami dostrzec mo˝na, ograniczajàc
si´ tylko do przyk∏adów toruƒskich, na elewacjach:
wie˝y Ratusza Staromiejskiego (il. 15), baszty w mu-
rach miejskich zwanej „Go∏´bnikiem” (il. 16), pó∏-
nocnej zakrystii katedry p.w. Êw. Êw. Janów (il. 17)
i kilku gotyckich kamienic mieszczaƒskich, np. na
ul. ¸aziennej 22 (il. 18). Z kolei dekoracja blend na
elewacji wie˝y pokrewna jest rozwiàzaniu kamien-
nych maswerków w prezbiterium i wie˝y toruƒskiego
koÊcio∏a p.w. Êw. Jakuba (il. 20 i 24).

ARCHITEKTURA/MALARSTWO

15. Toruƒ, Ratusz Staromiejski,
dekoracja maswerkowa elewacji
po∏udniowej.
15. Toruƒ, Old Town town hall,
tracery decoration on the south-
ern elevation.

Poszukujàc stylizacyjnych êróde∏ formy dekoracji

maswerkowej odkrytej w Golubiu, nale˝y odwo∏aç si´
do opinii badaczy zajmujàcych si´ historià gotyckie-
go wystroju malarskiego koÊcio∏a golubskiego, któ-
rzy wià˝à go z grupà twórców dzia∏ajàcych pr´˝nie
nie tylko w Toruniu, ale tak˝e na prowincji. Grupa ta
zrzesza∏a w swych szeregach artystów ró˝nych nacji,
reprezentujàcych rozmaite zachodnioeuropejskie prà-
dy artystyczne, oddzia∏ujàc na oblicze sztuki ziemi
che∏miƒskiej, Kujaw i Warmii. Tez´ o Êcis∏ych zwiàz-
kach warsztatu wykonujàcego polichromie w koÊcie-
le golubskim wià˝e si´ bowiem z kr´giem mistrza
z katedry Êw. Êw. Janów w Toruniu i katedry we
Fromborku

. Niewykluczone, ˝e jest to w∏aÊciwy trop

poszukiwaƒ pokrewnych form maswerków, gdy˝
w∏aÊnie w katedrze fromborskiej odnajdujemy dwa
motywy maswerkowe charakterystyczne dla kompo-
zycji górnej partii blendy nr 1 i fryzu podokapowego.

Analiza typów zachowanych

malowanych dekoracji maswerkowych

Zachowane do chwili obecnej cztery typy rytych
i malowanych dekoracji maswerkowych reprezentujà
rozwiàzania stosowane w ceglanej architekturze w XIV
i XV w., charakterystyczne dla regionu Torunia i zie-
mi che∏miƒskiej. Z maswerkami golubskimi wy-
mienione wczeÊniej w tekÊcie przyk∏ady toruƒskie
∏àczy przede wszystkim technika wykonania rytego,
a póêniej malowanego rysunku maswerków, a tak˝e
trójdzielny podzia∏ strefy lancetowej i promieniste kom-
pozycje stref rozetowych, z∏o˝one z kombinacji rozet

16. Toruƒ, baszta „Go∏´bnik”, dekoracja maswerkowa elewacji
zachodniej.
16. Toruƒ, the “Go∏´bnik” bastion, tracery decoration on the west-
ern elevation.

17. Toruƒ, katedra p.w.
Êw. Êw. Janów, dekoracja
maswerkowa elewacji za-
krystii.
17. Toruƒ, cathedral of St.
John, tracery decoration
of the sacristy elevation.

ARCHITEKTURA/MALARSTWO

wype∏nionych czwórliÊciem oraz skomplikowanych
kompozycyjnie sferycznych trójkàtów i czworokà-
tów wype∏nionych trój- i czwórliÊciem.

Bogatsze kompozycyjnie ukszta∏towanie drugiej

w kolejnoÊci od wschodu blendy nr 2 pozwala zali-
czyç ten typ maswerku do fazy tzw. geometrycznej,
parlerowskiej, z 2. po∏. XIV w. Charakteryzuje je
u˝ycie motywów o rysunku „wykreÊlanym z cyrkla”,
a tak˝e komponowanie strefy rozetowej w g´stych
uk∏adach koncentrycznych, tzw. promieniujàcych

Pewne analogiczne formy, tj. du˝e trójkàty sferycz-
ne w kszta∏cie tarcz wype∏nionych dwoma trój- i jed-
nym czwórliÊciem, pojawiajà si´ ju˝ w oknach
prezbiterium koÊcio∏a p.w. Âw. Krzy˝a w Schwbisch
Gmünd w Niemczech, którego budow´ rozpocz´to
ok. 1351 r.

SpoÊród rozwiàzaƒ toruƒskich nale˝y na-

tomiast wskazaç maswerki na wschodniej elewacji
baszty „Go∏´bnik” jako najbli˝sze typowi blendy nr 2.

Odmienne opracowanie kompozycji blendy nr 1,

zdecydowanie sztywniejszej w formie, opartej na
uk∏adzie tzw. spi´trzonym w strefie rozetowej, wska-
zuje na inne êród∏o inspiracji. Odwo∏ujàc si´ do
podobieƒstw w rysunku laskowania i podziale mas-
werków, mo˝na stwierdziç, ˝e ten typ dekoracji jest
niewàtpliwie podobny do motywu u˝ytego w zachod-
niej kruchcie katedry fromborskiej (il. 22).

Nie jest wykluczone, ˝e pewne rozwiàzania for-

malne mog∏y byç zaczerpni´te z Anglii. Teresa
Mroczko broni∏a swojej hipotezy o imporcie pew-
nych rozwiàzaƒ formalnych z Anglii. Uwaga ta doty-
czy proweniencji sklepieƒ prezbiterium i zwieƒ-
czenia wie˝y-dzwonnicy koÊcio∏a golubskiego

Analizujàc wertykalne podzia∏y górnej strefy w blen-
dzie nr 1 z podobnymi formami laskowaƒ maswer-
ków koÊcio∏ów angielskich na prze∏. XIII/XIV w., nie
mo˝na wykluczyç zamorskich êróde∏ inspiracji twór-
ców tej˝e kompozycji

Wspomniane wczeÊniej podobieƒstwo kamien-

nych maswerków z koÊcio∏a p.w. Êw. Jakuba w To-
runiu z zachowanym rozwiàzaniem w blendzie nr 3
koÊcio∏a golubskiego wynika z u˝ycia tych samych
motywów w strefie rozetowej. Wspólne dla obu oma-
wianych przyk∏adów jest u˝ycie trzech rozet wype∏-
nionych czwórliÊciem w uk∏adzie spi´trzonym i prze-
nikanie Êrodkowej lancety w stref´ rozetowà (il. 3,
19 i 20).

18. Toruƒ, kamienica mieszczaƒska przy ul. ¸aziennej 22, widok
elewacji frontowej zachodniej.
18. Toruƒ, burgher town house in 22 ¸azienna Street, view of the
western front elevation.

19. Toruƒ, koÊció∏ p.w. Êw. Jakuba, dekoracja maswerkowa gzym-
su i blend na trzonach skarp prezbiterium, widok od pó∏nocy.
19. Toruƒ, church of St. James, tracery decoration of the cornice
and blind windows on the cores of the presbytery escarpments,
view from the north.

Powracajàc jednak˝e do motywów zdobniczych

odkrytych na pó∏nocnej elewacji koÊcio∏a, nale˝y
wskazaç na ciekawy przyk∏ad rytej dekoracji fryzu
podokapowego. Jego form´ mo˝na uznaç za bardzo
typowà dla 1. po∏. XIV w., a wià˝e si´ to z produkcjà
kszta∏tek wytwarzanych przez cegielnie dostarczajà-
ce materia∏ budowlany dla Zakonu Krzy˝ackiego.
U˝yty we fryzie golubskim motyw rozety i zdwojo-
nych bliêniaczych ostro∏ukowych arkadek wype∏nio-
nych trójliÊciem pojawia si´ tak˝e w archiwolcie por-
talu po∏udniowego katedry we Fromborku (il. 23)
i fryzie ceglanym korpusu koÊcio∏a pofranciszkaƒ-
skiego NMP w Toruniu (il. 21).

Nale˝y stwierdziç, ˝e ogromna liczba rozwiàzaƒ

architektonicznych, a tak˝e motywów zdobniczych
obecnych na terytorium ziemi che∏miƒskiej unie-
mo˝liwia wskazanie konkretnego êród∏a inspiracji
rozwiàzaƒ golubskich. Przytoczone analogie wskazu-
jà, ˝e w Toruniu i regionach oÊciennych doskonale
znano XIV-wieczne motywy zdobnicze, popularyzo-
wane przez wzorniki i zespo∏y (tzw. strzechy) bu-
dowlane, które pojawia∏y si´ na tych terenach wraz
z wymianà kulturalnà, idàcà w parze z intensywnymi
kontaktami handlowymi miast nadba∏tyckich

Niniejsze opracowanie nie klasyfikuje w sposób

ostateczny wszystkich typów dekoracji maswerkowej
wykonanej pierwotnie na elewacji koÊcio∏a parafial-
nego w Golubiu. Przy aktualnym stanie wiedzy mo˝-
na z ca∏à pewnoÊcià stwierdziç, ˝e malowane mas-
werki istnia∏y równie˝ w pozosta∏ych blendach ele-
wacji wie˝y i w obecnych na jej trzonie tynkowanych
opaskach gzymsów. Na podstawie tylko przyk∏adów
toruƒskich mo˝na stwierdziç, ˝e pomimo syme-
trycznoÊci podzia∏ów architektonicznych elewacji

20. Toruƒ, koÊció∏ p.w. Êw. Jakuba, wie˝a-dzwonnica. Maswerki
w oknach dwóch dolnych kondygnacji elewacji zachodniej po-
wtarzajà kompozycj´ maswerków z okien prezbiterium.
20. Toruƒ, church of St. James, bell tower. Tracery on the windows
of the two lower storeys of the western elevation echoes the tracery
composition of the presbytery windows.

21. Toruƒ, koÊció∏ p.w. NajÊwi´tszej
Marii Panny, ceglana dekoracja fryzu
koronujàcego elewacje korpusu wyko-
nana z kszta∏tek ceglanych.
21. Toruƒ, church of the Holy Virgin
Mary, brick decoration of the frieze
crowning the corps elevations in the
form of brick-shaped stone.

ARCHITEKTURA/MALARSTWO

dekoracje blend zrywa∏y z tà zasadà i ka˝da posia-
da∏a na ogó∏ innà form´, jak w przypadku baszty
„Go∏´bnik” w Toruniu (il. 16). W tym kontekÊcie
udokumentowane przyk∏ady z elewacji koÊcio∏a go-
lubskiego stanowià jedynie cz´Êç ca∏ego repertuaru
stosowanych dekoracji blend.

Z ca∏à pewnoÊcià mo˝na stwierdziç, ˝e odnale-

zione w Golubiu w 2005 r. ryte w tynku i malowane
maswerki potwierdzajà du˝à popularnoÊç tej techni-
ki zdobieƒ na terytorium Paƒstwa Zakonnego. By∏a
ona stosowana na budowlach nie tylko municypal-
nych i Êwieckich, lecz tak˝e sakralnych. Z kolei ró˝-
norodnoÊç zastosowanych typów kompozycji po-
twierdza, ˝e podstawowym celem tej formy orna-
mentyki by∏o podniesienie dekoracyjnoÊci i presti˝u
ozdabianych obiektów.

22. Frombork, katedra, dekoracja
kruchty zachodniej. Motyw powta-
rzajàcy si´ w dolnym pasie przypo-
mina rozwiàzanie kompozycji
w blendzie nr 1 koÊcio∏a parafial-
nego w Golubiu. Reprodukcja foto-
grafii na podst. Architektura gotyc-
ka w Polsce, vol. 3, Album ilustra-
cji, cz. 2, Instytut Sztuki PAN,
Warszawa 1995, il. 780.
22. Frombork, cathedral, decoration
of the western porch. Motif recur-
ring in the lower band resembles
the solution of the composition in
blind window of the parish church
in Golub. Reproduction of a photo-
graph based on: Architektura gotyc-
ka w Polsce (Gothic architecture
in Poland), vol. 3, Album ilustracji
(Illustration Album), part 2,
Institute of Art Polish Academy of
Sciences, Warszawa 1995, fig. 780.

23. Frombork, katedra, portal zachodni. Ceglany detal architekto-
niczny na archiwolcie portalu jest popularnym motywem zdobni-
czym powielanym równie˝ w technice rytej dekoracji maswerko-
wej (por. fot 15 i 18). Reprodukcja fotografii na podst. Architektura
gotycka w Polsce, vol. 3, Album ilustracji, cz. 2, Instytut Sztuki
PAN, Warszawa 1995, il. 804.
23. Frombork, cathedral, western portal. The Brick architectural
detail in the archivolt portal is a popular ornamental motif applied
also in the tracery decoration technique (cf. fig. 15 and 18).
Reproduction of a photograph based on: Architektura gotycka
w Polsce (Gothic architecture in Poland), vol. 3, Album ilustracji
(Illustration Album), part 2, Institute of Art Polish Academy of
Sciences, Warszawa 1995, fig. 804.

Mgr Piotr Tuliszewski, absolwent Wydzia∏u Sztuk
Pi´knych UMK w Toruniu (specjalnoÊç konserwatorstwo
w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK).
Po ukoƒczeniu studiów rozpoczà∏ w 1999 r. prac´ w Re-
gionalnym OÊrodku Badaƒ i Dokumentacji Zabytków
w Toruniu, gdzie zajmuje si´ zabytkami architektury i bu-
downictwa, historià konstrukcji ciesielskich oraz zagad-
nieniami z dziedziny urbanistyki miast zabytkowych.

Przypisy

he Gothic painted decorations of the plastered
blind windows and friezes on the elevation of the

parish church in Golub have been mentioned at the
end of the nineteenth century by German conserva-
tors and historians of East Prussian architecture
(J. Heise, A. Boetticher) in the catalogues of histori-
cal monuments written by them. Nonetheless, it was
not until the research, drawings and measurements of
the roof truss construction were carried out in
December 2004 by the employees of ROBiDZ
(Toruƒ), that the presence of the titular painted deco-
rations was unearthed. The discoveries were made in
a rather inaccessible spot, i. e. under the roof of the
chapel of the Holy Cross, covering part of the eastern
axes of the northern elevation.

The second stage of the measurements performed

next to the bell tower disclosed remnants of identical
engraved tracery decorations at the level of the fourth
storey of the southern tower elevation.

The excellent condition of the preserved com-

positions engraved on a thin layer of lime plaster
made it possible to reconstruct their original form.
This material, together with photographic documen-
tation, was used for making inventory drawings based
on a CAD-type programme.

The documentation produced by ROBiDZ

(Toruƒ) classified four types of the originally poly-
chromed tracery decoration. With the exception of
a plastered band on the cornice, the other composi-
tions share an identical tripartite division of the lower
lancet sphere as well as a band above it, featuring
a carpet pattern with a recurring four-leaf motif.
Moreover, a characteristic feature of the Golub
tracery is the fact that the classical three-, four- and
five-leaf motifs occur next to each other, and have
been executed both from petals cut out of a circle and
those which are enclosed within a lancet.

The presented article embarks upon an attempt at

defining the provenance of the forms of the dis-
covered compositions. A formal analysis has been
unquestionably facilitated by the studies conducted
by specialists as well as the conservation documenta-
tion of similar objects by, i. a. M. Poksiƒska and
E. Pilecka. Golub, located in the territory of the
Teutonic Order state, only 40 kms from Toruƒ, must
have found itself within the range of the impact exert-
ed by this cultural centre, the second largest in
Pomerania, a fact decisive for a search for analogous
decorations in the buildings of Golub and its envi-
rons.

GOTHIC PAINTED DECORATIONS ON THE ELEVATION OF THE CHURCH

OF ST. CATHERINE OF ALEXANDRIA IN GOLUB

A Contribution to Studies about Tracery Decoration in the Architecture

of the Teutonic Order State in Prussia

24. Toruƒ, koÊció∏ p.w. Êw. Jakuba, wie˝a-dzwonnica, okno
z maswerkiem powtarzajàcym kompozycj´ z okna w prezbiterium.
Lanceta Êrodkowa przenika w stref´ rozetowà.
24. Toruƒ, church of St. James, bell tower, window with tracery
echoing the composition of the presbytery window. The middle
lancet permeates the rose window.

1. M. Poksiƒska, E. Pilecka, Gotyckie dekoracje malarskie wie˝y
ratusza staromiejskiego w Toruniu, „Rocznik Muzeum Okr´go-
wego w Toruniu”, R. XII, Toruƒ 2003, s. 24.

2. Tam˝e, s. 24.

3. Tam˝e, s. 25.

4. W. Garbaczewski, Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu – póênoÊred-
niowieczny fresk z koÊcio∏a Êw. Katarzyny w Golubiu, „Materia∏y
do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”, z. 4, Bydgoszcz
1999, s. 144.

5. M. Poksiƒska, E. Pilecka, jw., s. 21.

6. L. Behling, Gestalt und Geschichte des Masswerks, Halle 1944.

7. T. Mroczko, Architektura gotycka na ziemi che∏miƒskiej, War-
szawa 1980, s. 277.

8. D. Brabbs, English Country Churches, London 1985.

9. M. Poksiƒska, E. Pilecka, jw., s. 23.

We cannot exclude the probability that the

described tracery should be attributed to a group of
artists working not only Toruƒ but also in the
provinces. They included representatives of various
nationalities and assorted West European trends,
influencing art in the region of Che∏mno, Kujawy and
Varmia.

It must be added that the imposing number of

architectural solutions and decorative motifs in the
land of Che∏mno makes it impossible to indicate
a concrete source of inspiration for the solutions
encountered in Golub. Cited analogies prove that
fourteenth-century ornamental motifs were popu-
larised in Toruƒ and the neighbouring regions by
means of the pattern books and construction com-
plexes which appeared in these terrains as part of
a cultural exchange augmented by the intensive trade
contacts maintained by the Baltic towns.

The presented study does not propose an ultimate

classification of all types of the tracery decorations

originally executed on the elevation of the parish
church in Golub. Within this context, the document-
ed examples comprise only part of the whole reper-
toire of the ornamental blind windows in the church.

Initial results of the examination of the chemical

composition of lime mortar in the blind windows
and tower cornice made it possible to identify the
pigments used in the decorations, i. a. iron oxide red,
ochre and plant black. The execution technology of
the painted tracery could be ultimately explained
after complex conservation studies.

With all certainty, the tracery discovered in

Golub in 2005, both engraved in plaster and painted,
confirms the great popularity of this decoration
technique in the state of the Teutonic Knights, used
not only on sacral edifices but also on secular and
town buildings. In turn, the immense variety of the
types of compositions attests to the fact that the basic
purpose of such ornaments was to enhance the deco-
rativeness and prestige of the embellished objects.

ARCHITEKTURA/MALARSTWO

MA¸A ARCHITEKTURA

Bogdana Koziƒska,

Beata Makowska

zabytkoznawca

architekt

Muzeum Narodowe w Szczecinie

Regionalny OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie

ZABYTKOWE NAWIERZCHNIE ULIC W SZCZECINIE

1. ˚eliwna pokrywa zaworu, Szczecin, ul. Bohaterów Warszawy,
stan z 2005 r.
1. Cast iron valve cover, Szczecin, Bohaterów Warszawy Street,
state in 2005.

2. Betonowa p∏ytka chodnikowa z cementowni Comet, zacho-
wana przy ul. Felczaka, przy gmachu Urz´du Miejskiego, stan
z 2006 r.
2. Comet concrete pavement plate, preserved in Felczaka Street,
next to the Town Hall building, state in 2006.

awierzchni´ ulicy zwyk∏o si´ od niedawna nazy-
waç jej „czwartym wymiarem”, „pod∏ogà” lub

„poziomà elewacjà”. OkreÊlenia te Êwiadczà o zna-
czàcej roli tego elementu wyposa˝enia miasta, o któ-
rym przez d∏ugie lata zapominaliÊmy, traktujàc je
jako czysto utylitarny, zwiàzany jedynie z komuni-
kacjà. Okazuje si´ jednak, ˝e w∏aÊnie t´ cz´Êç ulicy
obserwujemy bacznie, choç cz´sto nieÊwiadomie.
Pe∏ni ona zatem istotnà rol´ w naszej percepcji, sta-
nowiàc dope∏nienie architektury i zieleni przy-
ulicznej oraz nieod∏àcznà cz´Êç krajobrazu miasta.

Nawierzchnia ulicy jest wa˝nym elementem

krajobrazu kulturowego wn´trza urbanistycznego. Jej
odpowiednie dostosowanie do otaczajàcej architektu-
ry u∏atwia pe∏ny odbiór struktury zespo∏u budowli,
stàd za szczególnie istotnà uznano ochron´ historycz-
nych nawierzchni ulic w rejonach zabytkowych.

Nowe podejÊcie do pod∏óg miasta

Po latach przystosowywania ulic do wspó∏czesnych
wymagaƒ zwrócono uwag´ na fakt, ˝e nowoczesna
nawierzchnia w zestawieniu z zabytkowymi budo-
wlami tworzy dysonans, pozbawiajàc architektur´

estetycznego i historycznego kontekstu. Ulice trakto-
wano odmiennie ni˝ chronionà zabudow´, podpo-
rzàdkowujàc je priorytetom wspó∏czesnej komuni-
kacji ko∏owej. Doprowadzi∏o to do pe∏nej ich unifi-
kacji niezale˝nie od tego, czy by∏a to wàska uliczka
staromiejska, kr´ta ulica dojazdowa, nastrojowy frag-
ment zespo∏u willowego, czy te˝ wa˝ny trakt komu-
nikacyjny, nowoczesna arteria, element wspó∏czesne-
go osiedla.

„Zielone Êwiat∏o” dla komunikacji doprowadzi∏o

do tego, ˝e w bezpoÊrednim sàsiedztwie zespo∏ów
staromiejskich lub w zabytkowych XIX-wiecznych
ÊródmieÊciach powsta∏y wielopasmowe drogi szyb-
kiego ruchu i bezduszne szerokie „autostrady”.
RównoczeÊnie handel i turystyka wymusi∏y nowe
standardy, które przyczyni∏y si´ do zmniejszenia,
a nawet wyeliminowania ruchu ko∏owego z wybra-
nych obszarów miasta. Niektóre ulice i place, tak pie-
czo∏owicie przystosowane na potrzeby ruchu samo-
chodowego, sta∏y si´ deptakami, pasa˝ami, alejami
spacerowymi.

Obecnie w wielu rejonach potrzebà chwili jest

zmniejszenie pr´dkoÊci czy ograniczenie wjazdu po-
jazdów. Zacz´∏y powstawaç bariery dla ruchu ko∏o-
wego w postaci „le˝àcych policjantów” czy zatok zie-
leni zw´˝ajàcych pasy jezdne. Wreszcie pomyÊlano
tak˝e o dawnych nawierzchniach dostosowanych do
architektury, dajàcych poczucie integracji miejskiego

3. Przekrój ulicy wraz z podziemnà infrastruktu-
rà, Berlin 1896 r. 1. Kabel telegraficzny stra˝y po-
˝arnej, 2. Kabel telefoniczny, 3. Kabel telegrafu
paƒstwowego, 4. Rura gazowa, 5, 13. Kabel
oÊwietlenia, 6. Ceramiczna rura kanalizacyjna,
7. Studzienka ch∏onna, 8, 12. Rura wodociàgowa,
9. G∏ówny rurociàg doprowadzajàcy wod´,
10. Rura gazowa, 11. Wymurowany kana∏ kana-
lizacji, 14. Gazociàg, 15. Zamkni´cie gazociàgu,
16. Rura sieci pocztowej, 17. Kabel telegraficz-
ny policji; wg H. Strimmann, Stadttechnik, (w:)
Exerzierfeld der Moderne, Industriekultur in
Berlin im 19. Jahrhundert, hrsg. von J. Boberg,
T. Fichter, E. Gillen, München 1984, s. 175.
3. Cross section of street together with under-
ground infrastructure, Berlin 1896. 1. Firebrigade
telegraph cable, 2. Telephone cable, 3. State tele-
graph cable, 4. Gas pipe, 5, 13. Light cable,
6. Ceramic sewage pipe, 7. Sink basin, 8, 12. Water
pipe, 9. Main water pipeline, 10. Gas pipe, 11. Brick
sewage canal, 14. Gas pipeline, 15. Gas pipeline
seal, 16. Postal network pipe, 17. Police telegraph
cable; acc. to: H. Strim-mann, Stadttechnik, (in:)
Exerzierfeld der Moderne, Industriekultur in
Berlin im 19. Jahrhundert, hrsg. von J. Boberg,
T. Fichter, E. Gillen, München 1984, p. 175.

4. Betonowa p∏ytka chodnikowa, Gust. Urban Nachlg, zachowana
przy ul. Êw. Stanis∏awa Kostki, stan z 2004 r. (êród∏o: www.
sedina.pl).
4. Concrete pavement plate, Gust. Urban Nachlg, preserved in
St. Stanis∏awa Kostki Street, state in 2004 (source: www.sedina.pl).

wn´trza, zach´cajàcych do spacerów, odpoczynku
w kawiarnianym ogródku, na ∏awce, ale tak˝e przy-
czyniajàcych si´ do zmniejszenia zagro˝eƒ motory-
zacyjnych.

DziÊ gospodarze miast i miasteczek, liczàcy na

dochody z turystyki, zaczynajà myÊleç nie tylko
o „Êcianach”, ale tak˝e „pod∏ogach” swoich ulic.
Projektanci przeÊcigajà si´ w pomys∏ach na aran˝acj´
placów i wn´trz ulicznych. Kluczowym elementem
ich projektów jest kamienna nawierzchnia i powià-
zane z nià stylizowane formy mebli ulicznych – la-
tarni, pomp, s∏upów og∏oszeniowych, ∏awek, s∏up-
ków czy barierek.

Z nawierzchnià ulicy wià˝à si´ elementy nad-

ziemnego i podziemnego uzbrojenia, z których naj-
starsze to rynsztoki i kraw´˝niki. Wraz z wprowadze-
niem instalacji komunalnych ich liczba znacznie si´
zwi´kszy∏a, a nowe technologie wypar∏y dawne urzà-
dzenia. Do urzàdzeƒ uzbrojenia ulic zaliczamy m.in.
hydranty, studzienki, zasuwy, zawory, w∏azy zwiàza-
ne z instalacjà wodociàgowà, gazowà, kanalizacyj-
nà. W wi´kszoÊci widoczne sà one na powierzchni
ulicy w postaci w∏azów ˝eliwnych lub w przypadku
elementów o wi´kszych Êrednicach – a˝urowych
konstrukcji ˝eliwnych wype∏nionych betonem lub
betonem i drobnà kostkà bazaltowà. Niektóre –
wmontowane w nawierzchni´ w niepowtarzalny dziÊ
sposób przez przedwojennych rzemieÊlników – majà
historyczny detal i napisy.

Podobnie jak przedwojenne latarnie uliczne,

z których w Szczecinie pozosta∏o tylko kilka, czy
wpisane do rejestru zabytków dekoracyjne pompy,
równie˝ te elementy uzbrojenia ulic sà coraz rzadsze
i stanowià kulturowe dziedzictwo Êwiadczàce o roz-
woju technologii i dawnym wyglàdzie naszego naj-
bli˝szego otoczenia (il. 1).

Kompleksowe myÊlenie o wn´trzu urbanistycz-

nym powinno obejmowaç m.in. tak˝e nawierzchni´
jezdni i chodnika oraz pozosta∏e elementy uzupe∏nia-
jàce, zwane „ma∏à architekturà”, i znajdowaç odbicie
w projektach. Takie podejÊcie wymaga bowiem wy-
przedzajàcego realizacj´ opracowania zindywiduali-
zowanych koncepcji dla poszczególnych rejonów
miasta, uwzgl´dniajàcych zró˝nicowanie historycz-
ne, funkcjonalne i jakoÊciowe fragmentów ulic.

Historia europejskich dróg i ulic

Charakter dróg uzale˝niony by∏ od po∏o˝enia geo-
graficznego, zmienia∏ si´ wraz z rozwojem cywiliza-
cji i rozbudowà siedzib ludzkich. Wiàza∏o si´ to
z rozszerzaniem potrzeb zdrowotnych i estetycznych

mieszkaƒców miast, wymaganiami wynikajàcymi
z dà˝enia do zwi´kszenia komfortu codziennego ˝y-
cia, koniecznoÊcià sprostania wymogom stawianym
przez nowe Êrodki transportu, wreszcie z ch´cià
zmniejszania ucià˝liwoÊci komunikacyjnych.

W histori´ wpisa∏y si´ na trwa∏e znakomite na-

wierzchnie dróg w Cesarstwie Rzymskim. Pierwsze
informacje o brukach w miastach Êredniowiecznych
pochodzà z XIII i XIV stulecia – w 1237 r. wzmianko-
wane sà we Florencji, w 1241 r. w Bolonii, w 1310 r.
w Lubece i 1331 r. w Pradze, a pod koniec XIV w.
w Krakowie. Zapisy te dotyczy∏y zapewne tzw. ko-
cich ∏bów, czyli kamieni polnych uk∏adanych tylko
w obr´bie najwa˝niejszych placów publicznych.

Nowo˝ytne zainteresowanie problemem dróg

zaowocowa∏o wydaniem w 1693 r. w Pary˝u pierw-
szego podr´cznika dotyczàcego konstrukcji dróg,
a w 1705 r. pierwszych urz´dowych przepisów o ich
utwardzaniu. W 1717 r. powo∏ano w stolicy Francji
Korpus In˝ynierów Dróg i Mostów, a w 1747 r. po-
wsta∏a tam Narodowa Szko∏a Dróg i Mostów. Jej twór-
ca Pierre Marie-Jerome Tresaquet jako pierwszy sto-
sowa∏ dwuwarstwowe nawierzchnie t∏uczniowe. Choç
ju˝ w XVIII w. zacz´∏y pojawiaç si´ nowe typy na-
wierzchni, na czele z macadamowà (od nazwiska jej
wynalazcy, szkockiego in˝yniera Johna MacAdama),
to jednak dopiero w XIX w. – w naszej szerokoÊci
geograficznej – w miastach upowszechni∏y si´ utwar-
dzone nawierzchnie. W 1829 r. francuski in˝ynier
August Polanceau zainicjowa∏ stosowanie walca do
utwardzania dróg

Problem nawierzchni by∏ jeszcze d∏ugo bolàczkà

wielu, nawet du˝ych, miast. Oko∏o 1840 r. tak pisano
o ulicach Berlina: „Dotàd tylko w najbardziej ruchli-
wych cz´Êciach miasta istnia∏y jezdnie z nieregular-
nym brukiem ze z∏ych kamieni polnych, które by∏y
prawdziwym piek∏em dla wszystkich je˝d˝àcych.
Obcy, którzy przybywali do stolicy Prus nie zdawali

sobie sprawy z faktycznego stanu. Na oddalonych
ulicach by∏o bowiem jeszcze gorzej, cz´Êciowo
zupe∏nie brakowa∏o bruków, w licznych dzielnicach
mo˝na by∏o znaleêç drogi piaskowe, na których dwa
ci´˝kie konie z trudem mog∏y uciàgnàç lekkà fur-
mank´. Chodniki, które musia∏y byç utrzymywane
przez w∏aÊcicieli domów, odpowiada∏y stanowi jezd-
ni – tam, gdzie istnia∏ bruk, le˝a∏y nieregularne spi-
czaste kamienie, po których nawet krótki spacer by∏
m´czàcy, ale na wielu ulicach, na których nawet tego
brakowa∏o, marzono o takich kamieniach, szczególnie
przy z∏ej pogodzie – mo˝na by∏o przynajmniej po
nich przejÊç, nie b´dàc skàpanym po kostki w b∏ocie”

Kolejna wypowiedê potwierdza powy˝szy cytat:

„Przedmarcowy Berlin, a tak˝e póêniejszy – a˝ do lat
70., by∏ najgorszym i najtrudniejszym miastem spo-
Êród stolic pó∏nocnej Europy. Po obu stronach wiecz-
nie s∏abo wybrukowanych jezdni, bezpoÊrednio przy
chodnikach, p∏yn´∏y bàdê sta∏y rynsztoki. Zbiorniki
wszelakiego brudu, mas nieczystoÊci z pobliskich
domów, miejsce smrodu i grasowania szczurów. Przy
brzegu tego mefistofelowego gnoju z przyjemnoÊcià
bawi∏y si´ dzieci ulicy Berlina. Berliƒski ‘bruk’
w pe∏nym tego s∏owa znaczeniu by∏ wyjàtkowo lichy,
co by∏o powodem zwàtpienia biednych chabet i ich
doro˝ek. Nieregularnie u∏o˝one kamienie ró˝nego
rodzaju i formy, okràg∏e, prostokàtne, spiczaste,
du˝e i ma∏e wbite by∏y po prostu w nasypany piasek
i ˝wir”

Popraw´ stanu ulic Berlina przynios∏a dopiero

pe∏na modernizacja miasta, po∏àczona z wprowadze-
niem kanalizacji i nowego planu zabudowy Êród-
mieÊcia. Prekursorem tych prac, prowadzonych od lat
60. XIX w. by∏, dzia∏ajàcy póêniej tak˝e w Szcze-
cinie, James Hobrecht. Niedaleka odleg∏oÊç pomi´-
dzy Szczecinem i Berlinem, a tak˝e wspó∏praca wielu
architektów i nadzór prowadzony przez urz´dników
ze stolicy spowodowa∏y, widoczne do dzisiaj, analo-
gie w obu tych miastach (il. 2).

Kolejny prze∏om dokona∏ si´ na poczàtku XX

stulecia wskutek upowszechnienia si´ pojazdów
samochodowych, które niszczy∏y pozbawione spoiwa
nawierzchnie t∏uczniowe. Wówczas to Szwajcar dr
Guglieminetti zastosowa∏ smo∏´ do wiàzania py∏u
drogowego, co da∏o poczàtek tzw. nawierzchniom bi-
tumicznym. Wkrótce – w 1909 r. – w Stanach Zjedno-
czonych uczyniono kolejny krok, budujàc w Detroit
pierwszà drog´ z betonu cementowego. Polska ju˝ po
trzech latach posz∏a Êladem Amerykanów, stosujàc t´
technologi´ w Krakowie

Nadal jednak najbardziej popularnà formà na-

wierzchni pozosta∏y nawierzchnie kamienne – spu-
Êcizna doÊwiadczeƒ i tradycji industrializacji XIX stu-
lecia. Stosowany poczàtkowo „dziki bruk”, czyli tzw.
kocie ∏by przetrwa∏y g∏ównie na peryferiach i w ma-
∏ych miasteczkach. Wi´ksze oÊrodki stara∏y si´ nada-
waç swym ulicom bardziej szlachetny charakter, u˝y-
wajàc kamienia obrobionego i ró˝nicujàc sposób ich
k∏adzenia. Obok bruku rz´dowego (du˝e, regularne

5. Data u∏o˝enia nawierzchni jezdni ulicy Nurkowej w Szczecinie
(Dàbie), stan z 2006 r.
5. Date of paving the surface in Nurkowa Street in Szczecin
(Dàbie), state in 2006.

MA¸A ARCHITEKTURA

kostki o jednakowej wielkoÊci k∏adzione rz´dami pro-
stopadle do osi jezdni) stosowano tzw. bruk „passée”
(stosunkowo regularnie u∏o˝one, równo obrobione
kamienie przypominajàce „dziki bruk”) oraz bruko-
wanie ukoÊne (diagonalne, pod kàtem 45 stopni do
osi jezdni). Atrakcyjny efekt dawa∏o brukowanie
„w ∏usk´”, zwane te˝ brukiem ∏ukowym, które
w licznych wariantach stosowano g∏ównie na placach
miejskich.

Wraz z poprawà nawierzchni jezdni zmienia∏ si´

tak˝e wyglàd chodników. Drobne kamienie brukowe
uk∏adane w ∏usk´ lub inne wzory oraz granitowe
p∏yty flankowane od strony budynku i granitowego
kraw´˝nika drobnymi kamieniami lub ∏amanym
brukiem typu mozaikowego wypar∏y z czasem p∏ytki
cementowe, które szczególnie efektownie wyglàda∏y
w uk∏adzie tzw. biskupiej czapki (cz´Êç Êrodkowa po
przekàtnej, wykoƒczona wi´kszà pi´ciobocznà p∏ytkà
bordiurowà)

W po∏owie lat 50. XX w. w Europie nastàpi∏a wy-

raêna zmiana, wynikajàca g∏ównie z mechanizacji prac
drogowych i wzrostu wymagaƒ komunikacyjnych w na-
st´pstwie znacznego nasilenia ruchu. Komfort i bez-
pieczeƒstwo u˝ytkowników ulic sta∏y si´ czynnikiem
nadrz´dnym. W efekcie upowszechni∏y si´ nawierzch-
nie dróg i ulic z mas mineralno-bitumicznych.
Asfaltowano tak˝e chodniki i ciàgi spacerowe. Pejza˝
„pod∏ogi” miast zdominowa∏a p∏aszczyzna szara lub
czarna, g∏adka, pozbawiona elementów zró˝nicowania
fakturowego, stosunkowo szybko ulegajàca destrukcji.

Powrót do nawierzchni kamiennych w miastach

Europy Zachodniej rozpoczà∏ si´ w koƒcu lat 70.
XX w., a upowszechni∏ w latach 80. tego stulecia.
Du˝ym nak∏adem kosztów odtwarzano nawierzchnie
brukowane, traktujàc naturalnà nawierzchni´ nie
tylko jako element ekologiczny, ale przede wszyst-
kim czynnik estetyczny, podnoszàcy turystycznà
atrakcyjnoÊç miejsca.

6. Mapa Osiedla Arkoƒskie-Niemierzyn w Szczecinie, jedna z 25 map osiedli (orygina∏y w skali 1:10 000 lub 1:20 000), na podst. B. Koziƒ-
ska, B. Makowska, W. Makay, Studium nawierzchni ulic do weryfikacji zapisów o ochronie, zawartych w miejscowym planie zagospodaro-
wania przestrzennego Szczecina, Szczecin 1999 (opr. techniczne: E. Wolender).
6. Map of the Arkoƒskie-Niemierzyn Housing Estate in Szczecin, one of the 25 housing estate maps (originals in a 1:10 000 or 1:20 000 scale),
based on B. Koziƒska, B. Makowska, W. Makay, Studium nawierzchni ulic do weryfikacji zapisów o ochronie, zawartych w miejscowym
planie zagospodarowania przestrzennego Szczecina (Study on Street Surfaces for the Purposes of Verifying the Protection Entries in the
Local Spatial Development Plan of Szczecin), Szczecin 1999 (technical prep.: E. Wolender).

ulice i place, dla których utrzymuje si´ zakaz zmiany istniejàcej nawierzchni brukowej lub obowiàzek jej przywrócenia

ulice z nawierzchnià jezdni zalecanà do utrzymania lub odtworzenia przy u˝yciu materia∏u kamiennego

ulice z nawierzchnià jezdni zalecanà do utrzymania i konserwacji – nieuj´te w za∏. nr 8 uchwa∏y nr 153/94 Zarzàdu Miasta
Szczecina

ulice z nawierzchnià mo˝liwà do zmiany ze wskazaniem wykorzystania materia∏u kamiennego

ulice z nawierzchnià wspó∏czesnà mo˝liwà do utrzymania/zastosowania

Nawierzchnie ulic w Szczecinie
– dokumenty archiwalne

Przetrwa∏o niewiele informacji o stanie nawierzchni
ulic w Êredniowiecznym Szczecinie. W tutejszym Ar-
chiwum Paƒstwowym zachowa∏ si´ dekret ks. Bo-
gus∏awa XIV z 1632 r. w sprawie oczyszczania ulic,
wyra˝ajàcy zaniepokojenie ksi´cia brakiem dba∏oÊci
mieszkaƒców o czystoÊç miasta. Nakaza∏ zlikwido-
waç sk∏adowiska Êmieci zlokalizowane przy tzw. po-
dwórzu m∏yƒskim.

Nawierzchnie brukowe. W 1732 r. utworzono ko-
legium medyczne i sanitarne, które uczyniono odpo-
wiedzialnym za ochron´ zdrowia ludnoÊci. Z po∏.
XVIII stulecia pochodzà wprawdzie wzmianki o po-
prawie stanu bruków miejskich, trudno jednak
stwierdziç, w jakim stopniu pokrywa∏y one ulice i pla-
ce. Zainteresowanie stanem ulic wiàza∏o si´ z budo-
wà pruskiej twierdzy i przebudowà miasta, pozosta-
jàcego pod protektoratem królewskim. Wiadomo, ˝e
ju˝ w latach 30. XVIII w. przystàpiono na ¸asztowni
do brukowania g∏ównej ulicy, stanowiàcej fragment

7. Cz´Êç Szczecina, dla której przeprowadzono inwentaryzacj´ historycznych nawierzchni chodników, opr. Wytyczne ochrony i przebudowy
oraz kszta∏towania nowych nawierzchni w obszarze ÊródmieÊcia Szczecina; E. Jarzemska, K. Kalita-Skwirzyƒska, B. Makowska, T. Praj-
zendanc, A. M. Walkiewicz; Szczecin 2004; opr. techniczne: T. Prajzendanc.
7. Part of Szczecin, the topic of an inventory of historical element surfaces, prep.:Wytyczne ochrony i przebudowy oraz kszta∏towania nowych
nawierzchni w obszarze ÊródmieÊcia Szczecina (Directives for the Protection, Reconstruction and Shaping of New Surfaces in the City Centre
of Szczecin), E. Jarzemska, K. Kalita-Skwirzyƒska, B. Makowska, T. Prajzendanc, A. M. Walkiewicz; Szczecin 2004; technical prep.:
T. Prajzendanc.

ulice i place, dla których utrzymuje si´ zakaz zmiany istniejàcej nawierzchni brukowej lub obowiàzek jej przywrócenia
ulice z nawierzchnià jezdni zalecanà do utrzymania lub odtworzenia przy u˝yciu materia∏u kamiennego
ulice z nawierzchnià jezdni zalecanà do utrzymania i konserwacji – nieuj´te w za∏. nr 8 uchwa∏y nr 153/94 Zarzàdu Miasta
Szczecina
ulice z nawierzchnià mo˝liwà do zmiany ze wskazaniem wykorzystania materia∏u kamiennego
ulice z nawierzchnià wspó∏czesnà mo˝liwà do utrzymania/zastosowania

MA¸A ARCHITEKTURA

chodnika dla pieszych w rejonie dworca. Informo-
wa∏a tak˝e, ˝e szczecinianie z dumà spacerujà po ul.
MÊciwoja przed domem Sannego (w rejonie Rynku
Siennego). Magistrat obiecywa∏ wówczas, ˝e przyzna
mieszkaƒcom dodatek z kasy kamery na rzecz kon-
tynuacji tego udogodnienia

Obszerny materia∏ dotyczàcy warunków sanitar-

nych w mieÊcie, uwzgl´dniajàcy informacje o wy-
glàdzie ulic, opublikowa∏ w 1842 r. lekarz miejski
E. H. Müller. Oceni∏ on ciàgi dla pieszych pomi´dzy
budynkami a rynsztokiem za stanowczo zbyt wàskie,
a w dodatku ograniczone przybudówkami i szyjami
piwnicznymi. Uzna∏, ˝e znaczne spadki terenu u∏a-
twiajà sp∏ukiwanie kana∏ów i rynsztoków poprowa-
dzonych do Odry. Konsekwencjà wywodów Müllera
by∏o rozpocz´cie batalii o likwidacj´ przybudówek,
zejÊç piwnicznych, schodów, które utrudnia∏y komu-
nikacj´ pieszà oraz o wprowadzenie mostków –
k∏adek ponad g∏´bokimi rynsztokami wzd∏u˝ ulic

Obowiàzek oczyszczania ulic nale˝a∏ do w∏aÊcicieli

przylegajàcych do nich budynków i regulowany by∏
przepisami wydawanymi przez w∏adze miasta.

Kolejnym etapem rozstrzygni´ç dotyczàcych

m.in. utrzymania ulic by∏a ustawa o administracji
policyjnej z marca 1850 r., która rozpocz´∏a „nowà
epok´ przepisów budowlanych”. Policji przekazano
wszelkie kompetencje w zakresie budownictwa,
komunikacji i rozplanowania ulic. Uszczegó∏owienie
przepisów zawiera∏a ustawa o miastach z 30 maja
1853 r., która umo˝liwia∏a administracji miejskiej
ustalanie statutów lokalnych dotyczàcych poszcze-
gólnych zagadnieƒ urbanistycznych, jednak ich
zatwierdzenie wymaga∏o akceptacji w∏adz nadrz´d-
nych, co w praktyce trwa∏o cz´sto wiele lat.

Problematyk´ nawierzchni ulic i chodników

ujmowa∏ m.in. regulamin przyj´ty przez magistrat
i radnych Szczecina 27 listopada 1859 r. Aby przy-
spieszyç powstawanie chodników, do ich wykonywa-
nia zobowiàzano inwestorów nowych domów i prze-
budów oraz w∏aÊcicieli dzia∏ek przy ulicach, które na

drogi prowadzàcej ze Szczecina na wschód. Ulica
uzyska∏a jednorodnà zabudow´ domami z wystawka-
mi w dachu, przeznaczonymi na ˝o∏nierskie kwatery.

Kompleksowe rozwiàzania zastosowano tak˝e

w obr´bie izolowanego Fortu Prusy, pomyÊlanego
jako nowoczesne, samowystarczalne miasteczko gar-
nizonowo-rzemieÊlnicze, oraz na nabrze˝u i wzd∏u˝
przebudowanych w po∏. XVIII w. tzw. domków
profesorskich, których fasada zwrócona zosta∏a w stro-
n´ jednego z dwóch nowych placów miasta, powsta-
∏ych na miejscu zasypanych fos Êredniowiecznych.

Reprezentacyjnym placem sta∏ si´ tak˝e, otoczo-

ny siedzibami bogatych mieszczan, pl. Or∏a Bia∏ego,
ozdobiony w 1732 r. pierwszà w mieÊcie fontannà.
Od 1728 r. zamieniano stare studnie na pompy we-
d∏ug wzoru berliƒskiego, a 1 wrzeÊnia 1733 r. po raz
pierwszy zapalono 150 latarni.

W obr´bie wszystkich tych realizacji urbani-

stycznych wprowadzano nowoczesnà ówczeÊnie in-
frastruktur´, w tym bruki, których wykonanie po-
wierzono miastu królewskim rozporzàdzeniem gabi-
netowym. Pruskie porzàdki, obejmujàce tak˝e utrzy-
manie czystoÊci, poczàtkowo by∏y powodem skarg
szczecinian, buntujàcych si´ przeciwko obowiàzkowi
sprzàtania ulic. Kary za wyrzucanie nieczystoÊci na
ulice i opiesza∏oÊç w wywozie Êmieci oraz stopniowe
podnoszenie jakoÊci nawierzchni g∏ównych traktów
z czasem doprowadzi∏y do widocznej poprawy stanu
ulic.
Stan nawierzchni w XIX w. Bardziej szczegó∏owe
informacje pochodzà dopiero z XIX w. Powszechnie
narzekano wówczas na z∏y stan nawierzchni wielu
ulic, na których bruk zast´powa∏y luêno rozrzucone
kamienie. Istotny, choç drobny krok zosta∏ dokonany
w 1843 r. w zwiàzku z uruchomieniem pierwszego
po∏àczenia kolejowego Szczecina z Berlinem i od-
daniem do u˝ytku dworca kolejowego. Prasa dono-
si∏a o po∏o˝eniu pierwszego trotuaru – granitowego

8. Szczecin, ul. Korsarzy (d. Grosse Ritterstrasse), brukowana
uliczka, prowadzàca do Zamku Ksià˝àt Pomorskich, obecnie asfal-
towa; fot. z 1926 r.
8. Szczecin, Korsarzy Street (formerly Grosse Ritterstrasse), paved
lane leading to the Pomeranian Dukes Castle, today: asphalt; photo
from 1926.

9. Szczecin, ul. Boles∏awa Krzywoustego (d. Hohenzollernstrasse),
wielokrotnie modernizowana po 1945 r., nie ma ju˝ charaktery-
stycznych dla XIX-wiecznego Szczecina przedogródków; pocz-
tówka z 1910 r.
9. Szczecin, Boles∏awa Krzywoustego Street (formerly Hohen-
zollernstrasse), frequently modernised after 1945, now devoid of
the front gardens characteristic for nineteenth-century Szczecin;
postcard from 1910.

10. Szczecin, al. JednoÊci Narodowej, oryginalna nawierzchnia
chodnika z p∏yt granitowych; stan z 2004 r.
10. Szczecin, JednoÊci Narodowej Avenue, original pavement sur-
face made of granite slabs; state in 2004.

poczàtku ka˝dego roku wskazywa∏ magistrat (spis
publikowany w gazetach).

Architekt miasta okreÊla∏ kierunek, niwelacj´

i sposób wykonania trotuarów, których szerokoÊç
ustalono na 3 1/2 stopy (ok. 110 cm), a przy w´˝szych
ulicach na minimum 2 stopy (ok. 63 cm). Na po-
krycie przewidywano jedynie dobrze i regularnie
opracowane p∏yty granitowe o szerokoÊci chodnika,
d∏ugoÊci co najmniej 1 1/2 stopy (ok. 47 cm) oraz
minimum gruboÊci 3 cali (ok. 8 cm). Granitowy ciàg
pieszy mog∏y przecinaç wjazdy do budynków nie
szersze ni˝ 8 stóp (ok. 250 cm), utwardzone kostkà
granitowà wg wzorów z Lüttich (Leodium-Liege),

oraz tzw. j´zyki rynsztokowe, odprowadzajàce wod´
z budynków do rynsztoków ulicznych, które mia∏y byç
przekryte p∏ytà granitowà lub drewnianymi belkami
u∏o˝onymi na poziomie trotuaru. Statut przewidywa∏
refundacj´ okreÊlonej cz´Êci kosztów z kasy miej-
skiej po zatwierdzeniu przez architekta miasta po-
prawnoÊci wykonania. Wobec inwestorów ociàgajà-
cych si´ z realizacjà polecenia przewidziano wyko-
nanie trotuaru na ich koszt przez wynaj´tà firm´.
Zastrze˝ono mo˝liwoÊç czasowego wstrzymania eg-
zekucji rozporzàdzenia z powodu trudnoÊci w po-
zyskaniu p∏yt granitowych lub znacznej podwy˝ki ich
cen. Po wykonaniu chodnika obowiàzek jego utrzy-
mania przejmowa∏o miasto

Wspomniana w rozporzàdzeniu kostka granitowa

z Lüttich by∏a od po∏. XIX w. wzorcowym i najlep-
szym materia∏em do brukowania ulic. W 1864 r.
kosztowa∏a 26 reƒskich talarów za pr´t

(14,18 m

podczas gdy cena nieco gorszego, powszechnie u˝y-
wanego brukowca wynosi∏a ok. 17 talarów, a bruku
z kamieni bitych 11 i 1/2 talara za pr´t

; najtaƒszy –

po 9 i 1/3 talara – by∏ bruk ze zwyk∏ych, okràg∏ych
kamieni polnych, czyli tzw. kocich ∏bów. Zwracano
wówczas uwag´, ˝e do wykonania dobrej nawierzch-
ni niezb´dne jest przede wszystkim bardzo staranne
przygotowanie pod∏o˝a ˝wirowego o gruboÊci 6 cali
(ok. 15,5 cm) i dok∏adne sortowanie kamieni

Po d∏ugo oczekiwanej decyzji o likwidacji twier-

dzy szczeciƒskiej (1873 r.) natychmiast przystàpiono
do opracowania planu zabudowy nowych obszarów.
Dzi´ki podpisanej 2 lipca 1875 r. ustawie o zak∏ada-
niu oraz zabudowie ulic i placów, znacznie skrócona
zosta∏a dotychczasowa procedura zatwierdzania pla-
nów, umo˝liwiajàc ich wdra˝anie decyzjà w∏adz lo-
kalnych. 30 listopada 1875 r. ustalono zasady prawa
lokalnego, wÊród których znalaz∏y si´ przepisy doty-
czàce nawierzchni nowych ulic. Przyj´to wówczas,
˝e jezdnia musi byç wykonana z nowych kamieni
pryzmatycznych o co najmniej 6-metrowej szero-
koÊci i mieç obustronne rynsztoki o szerokoÊci 1 m
wykonane z tego samego materia∏u. Przestrzenie po-
mi´dzy brukowaniem pryzmatycznym mog∏y byç
wy∏o˝one zwyk∏ymi okràglakami. Dopuszczano, po
uzgodnieniu z magistratem, utwardzenie nawierzchni
wg systemu MacAdama. Ciàgi piesze o szerokoÊci
1,1 m musia∏y byç wy∏o˝one kamieniem ∏amanym.
W odleg∏oÊci co 30-50 m nale˝a∏o wykonaç latarnie
umieszczone na ˝elaznych wspornikach

Podobne przepisy zosta∏y wydane w latach 1875-

1876 dla sàsiadujàcego ze Szczecinem miasta Gra-
bowo

(dzielnica Szczecina od 1900 r.) oraz gmin

wiejskich Drzetowo i ˚elechowa

Szczegó∏owe wymogi prawa lokalnego. DoÊwiadcze-
nia z budowy ÊródmieÊcia Szczecina wskaza∏y na
koniecznoÊç zmian i uszczegó∏owienia przepisów.
W rozporzàdzeniu z wrzeÊnia 1880 r. zapisano wy-
raênie, ˝e chodniki dla pieszych muszà mieç szero-
koÊç co najmniej po 2 m z ka˝dej strony jezdni, zaj-
mujàcej 1/2 lub 1/3 przestrzeni mi´dzy liniami zabu-

MA¸A ARCHITEKTURA

11. Szczecin, ul. Staromiejska w rejonie
Grodzkiej, chodniki po modernizacji,
wykonane z wykorzystaniem zabytko-
wego materia∏u kamiennego – p∏yt gra-
nitowych i wspó∏czesnej kostki grani-
towej; stan z 2004 r.
11. Szczecin, Staromiejska Street in the
region of Grodzka Street, pavements
after modernisation, made with histori-
cal stone material – granite slabs and
contemporary granite blocks; state in
2004.

dowy. Nawierzchnia jezdni powinna byç wybruko-
wana kamieniami pryzmatycznymi przynajmniej na
szerokoÊci 6 m oraz po 1 m wzd∏u˝ rynsztoków; po-
zosta∏e cz´Êci mo˝na by∏o brukowaç kamieniem ∏a-
manym. Wyraênie zabroniono u˝ywania dopuszczo-
nych wczeÊniej okràglaków. Stopy rynsztoków nale-
˝a∏o wykonywaç z granitowych rynien o szerokoÊci
minimum 20 cm. Chodniki musia∏y byç ograniczone
kraw´˝nikiem z granitu, wysuni´tym co najmniej
7 cm ponad stop´ rynsztoku.

Ciàgi piesze o szerokoÊci do 2 m mia∏y byç wy-

∏o˝one p∏ytami trotuarowymi, a szersze wyposa˝one
w pas trotuarowy z p∏yt kamiennych (granit lub
piaskowiec) o minimalnej szerokoÊci 1,1 m, flanko-
wany pasami nawierzchni z kamieni typu „kocie ∏by”
lub – za zgodà w∏adz policji i magistratu – bruku
mozaikowego lub asfaltu. Przestrzegano, by p∏yty za-
chowywa∏y odpowiednià gruboÊç: granitowe mini-
mum 6 cm, a z piaskowca 8 cm przy kraw´dzi oraz
by∏y ostro przyci´te i pozbawione zag∏´bieƒ, w któ-
rych mog∏aby si´ zatrzymywaç woda. Wymagano ich
uk∏adania na liczàcym przynajmniej 8 cm podk∏adzie
z piasku.

Do wykoƒczenia stosowano starannie opracowa-

ne kraw´˝niki z ostro zakoƒczonymi stykami i sfa-
zowaniem (4 cm) wzd∏u˝ przedniej kraw´dzi.
K∏adzione by∏y pionowo (16 cm gruboÊci, 40 cm
wysokoÊci) lub poziomo (30 cm szerokoÊci, 20 cm
wysokoÊci). Kraw´˝niki le˝àce podmurowywano
warstwà klinkieru na zaprawie cementowej. Uk∏adana
po bokach p∏yt kostka mozaikowa musia∏a byç wy-
konana z bardzo mocnego materia∏u, mieç ostre kra-
w´dzie i g∏adkie g∏ówki o powierzchni nieprze-
kraczajàcej 5 cm

. K∏adziono jà na pod∏o˝u piasko-

wym o gruboÊci minimum 8 cm, ciasno dopasowujàc
i ramujàc. Dopuszczajàc powierzchnie asfaltowe,
zastrze˝ono zastosowanie naturalnego asfaltu

najlepszej jakoÊci, gruboÊci minimum 2 cm, na pod-
k∏adzie z 10 cm utwardzonego betonu, bruku klin-
kierowego lub warstwy cementu obramowanego bru-
kiem kamiennym.

12. Szczecin, dzielnica Krzekowo, fragment mapy z lat 30. XX w.;
zaznaczony trójdro˝ny uk∏ad.
12. Szczecin, the Krzekowo quarter, fragment of a map from the
1930s with marked three-road configuration.

Odr´bnej zgody wymaga∏o sadzenie drzew, wsta-

wienie s∏upów lub kamieni odbojowych przy ulicy.
Procedury dotyczàce wykonania chodników pozo-
sta∏y niezmienne. Refundacji podlega∏a po∏owa kosz-
tów poniesionych przez w∏aÊcicieli domów, wyliczo-
na na podstawie Êrednich cen za materia∏ i robocizn´;
w przypadku, gdy wybrali oni szczególnie kosztowny
materia∏, zwracano im tyle, ile kosztowa∏yby p∏yty
granitowe

Na podstawie powy˝szych przepisów w latach

80. i 90. XIX w. – w okresie najwi´kszego w historii
boomu budowlanego w Szczecinie – powsta∏o niemal
ca∏e obecne ÊródmieÊcie z nowoczesnà siatkà ulic
i zespo∏em placów, centrum o indywidualnym charak-
terze z reprezentacyjnymi ciàgami handlowymi i oka-
za∏ymi rejonami zabudowy mieszkalno-us∏ugowej,
a tak˝e rejony o szachownicowym uk∏adzie ulic
i znacznym zag´szczeniu kwarta∏ów mieszkalnych.

W 1895 r. ca∏kowita powierzchnia ulic Szczecina wy-
nosi∏a 1 378 717,7 m

, a ich d∏ugoÊç 78,8 km. Dziennie

oczyszczano wówczas 590 195 m

ulic.

Nowe materia∏y i technologie. W opisach z poczàtku
XX w. podkreÊlano, ˝e jezdnie i chodniki Szczecina
mia∏y trwa∏à nawierzchni´ z najlepszych, szwedzkich
p∏yt kamiennych i twardych, prostokàtnie ∏amanych
p∏yt granitowych. Ulice te – w znacznej cz´Êci do
dziÊ imponujàce szerokoÊcià – jedynie fragmenta-
rycznie zachowa∏y ówczesne nawierzchnie. Godne
uwagi by∏o zastosowanie dobranego kolorystycznie
kamienia brukowego na jezdni´ i p∏yt chodnikowych
w podobnym odcieniu. Zachowa∏y si´ odcinki jezdni
z czerwonego bruku i towarzyszàce chodniki z p∏yt
w czerwonawym odcieniu, ulice z brukiem i p∏ytami
w odcieniu szaroÊci lub ciemnej zieleni. Starannie do-
bierano te˝ barw´ kostki mozaikowej, stosujàc bàdê
czarny, bàdê bia∏y kamieƒ.

13. Szczecin, dzielnica Krzekowo,
ul. Szeroka, stan z 2000 r.
13. Szczecin, the Krzekowo quarter,
Szeroka Street, state in 2000.

14. Szczecin, dzielnica Krze-
kowo, ul. Szeroka, stan po
modernizacji, 2006 r.
14. Szczecin, the Krzekowo
quarter, Szeroka Street, state
after modernisation, 2006.

MA¸A ARCHITEKTURA

15. Karta informacyjna dla ul. Sambora w Szczecinie, ze Studium nawierzchni
ulic do weryfikacji zapisów o ochronie, zawartych w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego Szczecina, B. Koziƒska, B. Makowska,
W. Makay, Szczecin 1999. Na odwrocie strony opis historii ulicy: „Sambora
– ulica pomi´dzy ul. Potulickà a Kopernika, przekazana do u˝ytku publicz-
nego w 1998 roku, po kilkudziesi´cioletnim okresie zamkni´cia w obszarze
strefy wojskowej. Pozbawiona zabudowy. Powsta∏a w koƒcu XIX w. w dziel-
nicy garnizonowej – po stronie pó∏nocnej sàsiadowa∏a z urz´dem kwater-
mistrzostwa i kasynem, po po∏udniowej z koszarami piechoty. Niezale˝nie od
przewidywanego zagospodarowania ulicy zalecane jest utrzymanie solidnej
nawierzchni brukowej jezdni. Brukowane ulice sàsiadujàce: brak”.
15. Information page for Sambora Street in Szczecin, from: Studium nawierzch-
ni ulic do weryfikacji zapisów o ochronie, zawartych w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego Szczecina, B. Koziƒska, B. Makowska,
W. Makay, Szczecin 1999 On the reverse of the page – a description of the
history of the street: “Sambora – a street between Potulicka Street and
Kopernika Street, presented for public use in 1998 after several decades of
being enclosed in a military zone. No buildings. Originated at the end of the
nineteenth century in a garrison quarter – to the north adjoined the quarter-
master centre and mess, to the south – infantry barracks. Regardless of the
foreseen development of the street it is recommended to maintain the solid
paved surface. Paved adjoining streets: none”.

16. Karta opisowa ul. Kapitaƒskiej w Szczecinie z opracowania
Wytyczne ochrony i przebudowy oraz kszta∏towania nowych na-
wierzchni w obszarze ÊródmieÊcia Szczecina, E. Jarzemska,
K. Kalita-Skwirzyƒska, B. Makowska, T. Prajzendanc, A. M. Wal-
kiewicz; Szczecin 2004 r.
16. Description page of Kapitaƒska Street in Szczecin from the
study: Wytyczne ochrony i przebudowy oraz kszta∏towania no-
wych nawierzchni w obszarze ÊródmieÊcia Szczecina (Directives
for the Protection, Reconstruction and Shaping of New Surfaces in
the City Centre of Szczecin), E. Jarzemska, K. Kalita-Skwirzyƒska,
B. Makowska, T. Prajzendanc, A. M. Walkiewicz; Szczecin 2004.

W∏àczenie w obszar Szczecina w 1900 r. dotych-

czasowych dzielnic przedmiejskich oraz rozszerzenie
zakresu inwestycji budowlanych na rejony obrze˝ne
zaowocowa∏o koniecznoÊcià zró˝nicowania przepi-
sów w ramach poszczególnych obszarów. JednoczeÊnie
zaakceptowano kolejne doÊwiadczenia i nowinki
techniczne. Do pokrywania nawierzchni jezdni do-
puszczano cement MacAdama, bruk rz´dowy (klasy
I lub II), asfalt ubijany na betonie oraz bruk drewnia-
ny na betonie. Wymiary brukowca z g∏adko, pros-
tokàtnie opracowanà g∏ówkà, wykonanego z granitu,
bazaltu, porfiru lub substancji o podobnej twardoÊci,
ustalono na 11-14 cm szerokoÊci, 15-30 cm d∏ugoÊci
i 15-16 cm lub 19-20 cm wysokoÊci (w zale˝noÊci od
u˝ycia piasku lub walcowanego pod∏o˝a piaskowego).
SzerokoÊç fug nie przekracza∏a 1 cm. WielkoÊç kra-
w´˝ników okreÊlono na 15 x 40 cm przy minimum
100 cm d∏ugoÊci.

Dla nawierzchni chodników dopuszczano nast´-

pujàce materia∏y: p∏yty granitowe (na pod∏o˝u z pia-
sku min. 10 cm), asfalt (gruboÊç 2 cm na bruku klin-
kierowym lub 12 cm na warstwie betonu lub bruku),
bruk klinkierowy, wypalane p∏ytki na pod∏o˝u z beto-
nu, ˝wiru lub piasku, p∏yty cementowe o minimalnej
gruboÊci 8 cm, osadzone w piasku, oraz pojedynczy
lub podwójny bruk mozaikowy na pod∏o˝u piasko-
wym. D∏ugoletnia praktyka wskaza∏a, ˝e p∏yty grani-
towe powinny mieç prostokàtnà, równà i Êredniochro-
powatà powierzchni´ o wielkoÊci co najmniej 0,6 m

gruboÊç od 10 cm przy kraw´dziach do 15-18 cm
w pozosta∏ej cz´Êci, szerokoÊç minimum 60 cm, a d∏u-
goÊç 100, 110, 125 lub 150 cm. Przy ulicach o spad-
ku powy˝ej 1:18 nakazywano stosowanie materia-
∏ów mniej g∏adkich i z wi´kszà iloÊcià fugowania
ni˝ p∏yty granitowe.

W obr´bie ÊródmieÊcia przyj´to, ˝e chodniki

o szerokoÊci do 4 m mogà mieç – obok 3-metrowego
ciàgu z p∏yt granitowych – stref´ o l˝ejszej na-
wierzchni (np. bruk mozaikowy) do 1 m szerokoÊci,
natomiast chodniki o szerokoÊci ponad 4 m – przy-
najmniej 3/4 ciàgu pieszego wy∏o˝one p∏ytami grani-
towymi, a reszt´ l˝ejszym materia∏em. Zezwalano, by
przejazdy przez chodniki brukowaç do szerokoÊci
2,5 m kamieniami rz´dowymi I klasy i obni˝aç kra-
w´˝nik przed wjazdem.

Przy chodnikach ze szpalerem drzew zmniejsza-

no odpowiednio szerokoÊç pasa z p∏yt granitowych,
pozostawiajàc stref´ umocnionà trawà lub piaskiem,
˝wirem, mozaikà lub podobnym materia∏em prze-
puszczajàcym wod´. Przy ciàgach pieszych z rz´dem
drzew zalecano stosowanie nawierzchni szutrowej,
piaskowej lub trawiastej, a przy drogach pieszych
w obr´bie placów lub za∏o˝eƒ zielonych oraz na pro-
menadach w centrum ulic – piasek. Nawierzchni´ po-
pularnych w Szczecinie dróg konnych utwardzano
grubym piaskiem pozbawionym py∏u albo rozdrobnio-
nà korà d´bowà. Âcie˝ki rowerowe wyk∏adano p∏yta-
mi cementowymi lub pozostawiano piasek.

Na terenach o luênej zabudowie typu willowego

i osiedlowego post´powano podobnie. Dopuszczano
jednak zastosowanie na jezdniach drobnego bruku na
pod∏o˝u betonowym i nawierzchni szosowej, a na
chodnikach – p∏yt granitowych lub cementowych na

szerokoÊci co najmniej 1, 5 m, a tak˝e innych spo-
sobów umocnienia

Dodatkowe przepisy dotyczy∏y ulic z przed-

ogródkami, które mia∏y zachowywaç wy∏àcznie
ozdobny charakter. Oddzielano je od ulicy oraz dojÊç
i wjazdów do budynku ogrodzeniami o wysokoÊci do
2,50 m, wykonanymi w materiale wskazanym przez
w∏adze policji budowlanej (z zasady kute kraty)
i osadzonymi na murowanych coko∏ach wysokoÊci
20-60 cm. Przylegajàcy chodnik dla pieszych musia∏
mieç szerokoÊç co najmniej 2 m. Ani w przedogród-
kach, ani na ich ogrodzeniach nie dopuszczano szyl-
dów o wymiarach przekraczajàcych 20 x 30 cm

W 1906 r. powierzchnia ulic zwi´kszy∏a si´ do

2 116 482 m

. Pi´ç lat póêniej statystyki uwzgl´d-

nia∏y podzia∏ na 1 458 418 m

jezdni oraz 771 325 m

chodników i promenad.

Dobry, szwedzki kamieƒ by∏ ∏atwo dost´pnym

i tanim materia∏em a˝ do wybuchu I wojny Êwiato-
wej. Wraz ze wzrostem liczby mieszkaƒców i pojaz-
dów na ulicach nasili∏y si´ narzekania na to, ˝e do-
tychczasowy sposób brukowania nie chroni przed
ha∏asem, a stosowane wzd∏u˝ szerokich ulic du˝e,
ci´˝kie p∏yty granitowe u∏o˝one w kilku rz´dach
utrudniajà instalowanie podziemnych urzàdzeƒ ko-
munalnych. Problem ten starano si´ rozwiàzywaç,
ograniczajàc k∏adzenie p∏yt do dwóch rz´dów, a po-
zosta∏à przestrzeƒ utwardzajàc lekkim przekryciem

17. Fragment mapy z zaznaczonymi zabytkowymi nawierzchniami chodników w rejonie ulic ˚ó∏kiewskiego, Chodkiewicza i Boles∏awa
Âmia∏ego w Szczecinie; 2004 r., opr.: T. Prajzendanc.
17. Fragment of map with marked historical pavement surfaces in the region of ˚ó∏kiewskiego, Chodkiewicza and Boles∏awa Âmia∏ego streets
in Szczecin; 2004, prep.: T. Prajzendanc.

LEGENDA

P∏yty granitowe 100%

P∏yty granitowe i p∏yty chodnikowe
lub inny materia∏ wspó∏czesny

P∏yty granitowe
i kostka mozaikowa

P∏yty granitowe rozsuni´te
i kostka mozaikowa

P∏yty chodnikowe historyczne
i kostka mozaikowa lub same p∏yty

Mozaika 100%

Inny typ nawierzchni historycznej
lub z wykorzystaniem historycznego
materia∏u

Materia∏ wspó∏czesny

Zabudowa wspó∏czesna

Zabudowa historyczna

Granice opracowania

Foto

MA¸A ARCHITEKTURA

wierzchni pozwoli∏ na wydobycie monumentalnego
charakteru najpi´kniejszej cz´Êci tego za∏o˝enia
(Wa∏y Chrobrego wraz z g∏ównà alejà).
Rodzaje nawierzchni w 1. po∏. XX w. Coraz szerzej
wykorzystywano te˝ alternatywne do naturalnych po-
krycia ciàgów pieszych. Doskonale prosperujàce na
Pomorzu w 2. po∏. XIX w. cementownie zarzuca∏y
rynek wyrobami zró˝nicowanymi pod wzgl´dem for-
my, wyglàdu i jakoÊci. Po I wojnie przemys∏ produ-
kujàcy sztuczny kamieƒ zaczà∏ stopniowo wypieraç
p∏yty granitowe. Nowy materia∏ by∏ znacznie taƒszy
i wygodniejszy w u˝yciu, a ówczesne reklamy oce-
nia∏y go jako trwalszy od kamienia naturalnego. Do
najstarszych firm produkujàcych wyroby stosowane
do utrwalania nawierzchni ulic nale˝a∏ Pommersche
Industrie Verein, firma szczeciƒskiego przedsi´biorcy
Johannesa Heinricha Quistorpa. Zak∏ad ten sygnowa∏
swoje wyroby, m.in. kraw´˝niki, p∏ytki trotuarowe
i posadzkowe z cementu i klinkieru, skrótem „P. J.V.
Stettin”. Quistorp wykorzysta∏ te produkty na prze∏o-
mie XIX i XX w. na terenie osiedla willowego Nowy
Westend (w okolicy pl. Jakuba Wujka).

Do dziÊ spotkaç mo˝na tak˝e p∏ytki z napisem

„Comet”, pochodzàce z fabryki cementu za∏o˝onej
w 1896 r. na terenie Grabowa (przy ul. Firlika 2)
przez Alberta Eduarda Toepffera (il. 3). Zak∏ad ten

produkowa∏ wyroby cementowe, g∏ównie p∏yty trotua-
rowe ze sztucznego granitu, wg zasad opracowanych
w Elblàgu w 1881 r. przez firm´ P. Jantzen. Prób´
mo˝liwoÊci technicznych tych p∏yt przeprowadzono
w Berlinie, gdzie wybrukowano 8000 m

chodników

g∏ównej ulicy Unter den Linden. Efekt okaza∏ si´ na
tyle zadowalajàcy, ˝e stolica zamówi∏a w 1904 r.
40 000 m

tego materia∏u. Na poczàtku XX w. zdol-

noÊç produkcyjna zak∏adu si´ga∏a 100 000 m

rocz-

nie. Do wa˝nych producentów materia∏ów nawierzch-
niowych nale˝a∏y tak˝e: fabryka cementu portlandz-
kiego w Drzetowie za∏o˝ona w 1871 r., firma F. C.
Reincke & Co Stettin dzia∏ajàca od 1899 r. i specjali-
zujàca si´ w sztucznym granicie, oraz zak∏ad Gustava
Urbana (p∏ytki chodnikowe z napisem „Gustav Urban
Nachlg” mo˝na spotkaç m.in. na Pogodnie) (il. 4)

W 1918 r. jezdnie i drogi konne Szczecina zaj-

mowa∏y powierzchni´ 1 601 123 m

, a chodniki

i drogi spacerowe 856 262 m

. W 1925 r. przy

∏àcznej d∏ugoÊci ulic Szczecina wynoszàcej 150 km
i 2 509 000 m

nawierzchni umocnionej wyst´powa-

∏y nast´pujàce rodzaje „posadzek”:
q chodniki dla pieszych i promenady – 881 000 m

q trasy dla ruchu konnego i ko∏owego – 56 000 m

q jezdnie z nawierzchnià ze szwedzkiego bruku (p∏yt)

– 560 000 m

z kostki mozaikowej. Próbowano tak˝e wykorzysty-
waç nowinki techniczne przemys∏u cementowego.
Nie wszystkie z nich okaza∏y si´ korzystne, odstàpio-
no np. od nawierzchni cementowo-macadamowej,
z której pojazdy – szczególnie te z oponami pneuma-
tycznymi – „wysysa∏y” drobne kruszywo. DoÊwiad-
czenie podpowiada∏o, ˝e znacznie mniej ucià˝liwa
jest drobniejsza kostka, która po I wojnie zdomino-
wa∏a ulice o mniejszym nat´˝eniu ruchu.

Rozwój motoryzacji spowodowa∏ koniecznoÊç

poszukiwania nowych rozwiàzaƒ na g∏ówne trakty
i ulice. Wa˝nà innowacjà okaza∏a si´ technologia
ubijanego asfaltu. Zastosowano jà po raz pierwszy
w Szczecinie na poczàtku XX w. w reprezentacyj-
nym rejonie miasta – na ulicach dawnego Fortu
Leopolda przekszta∏conego w zespó∏ promenadowo-
tarasowy z efektownà architekturà u˝ytecznoÊci pub-
licznej (Wa∏y Chrobrego wraz z g∏ównà alejà).
Jeszcze w 1925 r. podkreÊlano, ˝e ten rodzaj na-

18. Szczecin, al. JednoÊci Narodowej/Wielkopolska, naro˝nik chod-
nika z nawierzchnià wykonana z p∏yt granitowych, stan z 2004 r.
18. Szczecin, JednoÊci Narodowej/Wielkopolska Avenue, pavement
quoin with surface made of granite slabs, state in 2004.

19. Szczecin, al. JednoÊci Narodowej/
Mazurska, chodnik z nawierzchnià wy-
konanà z p∏yt granitowych, stan z 2004 r.
19. Szczecin, JednoÊci Narodowej/
Mazurska Avenue, pavement with sur-
face made of granite slabs, state in 2004.

q niemieckie p∏yty kamienne – 30 000 m

q „kocie ∏by” i kamieƒ polny – 754 000 m

q nawierzchnia cementowo-macadamowa – 13 000 m

q drobna kostka brukowa – 16 000 m

q asfalt ubijany – 102 000 m

q nawierzchnia szosowa – 92 000 m

W latach 30. ub. stulecia produkcjà lub hurtowà

sprzeda˝à brukowca oraz p∏yt chodnikowych zajmo-
wa∏o si´, oprócz wy˝ej wymienionych firm, tak˝e
kilka mniejszych (Albert Jagow, Max Reinhold,
Franz Block, A. F. Färber, Mund & Schüdt). W tym
czasie bran˝owe ksi´gi adresowe wymienia∏y 10 firm
zajmujàcych si´ k∏adzeniem bruku (A. R. Ladwig,
R. Frank, K. Kalbinger, E. Mecklenburg, A. Peplau,
W. Raddatz, C. Schultz, P. Schulz oraz Steinmetz und
Tiefbau Pommern GmbH)

Rozwój osiedli mieszkaniowych w okresie mi´-

dzywojennym powodowa∏ dalszy wzrost powierzch-
ni ulic – w 1934 r. jezdnie i drogi konne obejmowa∏y
1924 586 m

, a chodniki i aleje spacerowe 1217 765 m

W 1937 r. powierzchnia ulic oczyszczanych przez
miasto wynosi∏a 3 056 995 m

. Drogi, ulice i linie

kolejowe zajmowa∏y wówczas ok. 74 arów, czyli
9 proc. obszaru miasta

W okresie znacznego rozwoju zabudowy miesz-

kaniowej poza centrum, realizowanej g∏ównie przez
spó∏dzielnie mieszkaniowe i dotowanej przez paƒst-
wo, nawierzchnie ulic zdominowane zosta∏y przez
drobnà kostk´ ze spoinami cementowymi, a chodniki
przez p∏ytk´ betonowà. Ten rodzaj nawierzchni za-
stosowano zarówno na ulicach Wzgórza Ackermanna
(w rejonie Waryƒskiego – Traugutta), na uliczkach ze-
spo∏u szeregówek mi´dzy ulicami Reymonta a Brzo-
zowskiego, osiedlu przy dworcu Niebuszewskim, jak
i powi´kszonego w tym czasie dwukrotnie osiedla
Pogodno: Braunsfelde „B” mi´dzy ulicami Brodziƒ-
skiego i Czorsztyƒskà oraz Braunsfelde Süd od stro-
ny ul. Witkiewicza. Na g∏ównych ulicach Êródmie-
Êcia coraz cz´Êciej stosowano nowoczesne masy bitu-
miczne, jednak ulice o mniejszym nat´˝eniu komu-
nikacji nadal otrzymywa∏y nawierzchnie brukowe
(il. 5).

W 1939 r. do Szczecina przy∏àczono liczne po-

bliskie miejscowoÊci, tworzàc tzw. Wielki Szczecin.

W znacznej cz´Êci mia∏y one charakter wiejski, choç
nie brakowa∏o i takich, jak Dàbie, Pomorzany czy
Zdroje, które od dawna dba∏y o infrastruktur´ podob-
nie jak Szczecin.

Nawierzchnie ulic w Szczecinie.
Opracowania inwentaryzacyjne

Stan zachowania historycznych nawierzchni chodni-
ków i jezdni ulic w Szczecinie poddany zosta∏ roz-
poznaniu podczas dwóch inwentaryzacji w 1999
i w 2004 r.

Zweryfikowano powszechny poglàd

o ich z∏ym stanie technicznym, uwidoczniono olbrzy-
mi i zró˝nicowany zasób, tak pod wzgl´dem projek-
towym, materia∏owym, jak i estetycznym, choç za-
kresy obu opracowaƒ nie dotyczy∏y ca∏ego miasta
w jego obecnych granicach administracyjnych

(il. 6, 7).

Wnioski z przeprowadzonych prac terenowych

wskaza∏y na koniecznoÊç monitorowania stanu za-
chowania tych niezwykle wartoÊciowych elementów
aran˝acji historycznych wn´trz architektoniczno-
urbanistycznych, skrupulatnego uwzgl´dniania zasad
ich ochrony przy redagowaniu miejscowych planów
zagospodarowania przestrzennego oraz precyzyjnego
formu∏owania wytycznych konserwatorskich.

Straty w zasobie szczeciƒskich historycznych na-

wierzchni, zwiàzane z powojennymi inwestycjami,
nie sà mo˝liwe do oszacowania. Wi´kszoÊç decyzji
dotyczàcych stosowania bitumicznych nak∏adek na
brukowanych jezdniach Êródmiejskich ulic zapada∏a
w latach 60. i 70. XX w., gdy w planach miejscowych
nie by∏o jeszcze wyznaczonych stref ochrony konser-
watorskiej

. Inwestycjami tymi obj´ta by∏a wi´k-

szoÊç ÊródmieÊcia, w rejonie najbardziej ruchliwych
ciàgów komunikacyjnych i w najbli˝szym sàsiedzt-
wie obiektów zabytkowych.

Podobnie, w ciàgu wielu lat po 1945 r., prze-

prowadzano modernizacje ciàgów pieszych, cz´s-
to kosztem szerokich, charakterystycznych dla
XIX-wiecznego ÊródmieÊcia trotuarów, a w niektó-
rych cz´Êciach miasta równie˝ kosztem obsadzeƒ przy-
ulicznych, przedogródków w pierzejach o zwartej za-
budowie kamienicowej. Likwidowano kute parkany,

20. Szczecin, ul. Bohaterów Warszawy/
Pocztowa, chodnik pierwotnie wykona-
ny z p∏yt granitowych z zewn´trznym
pasem z mozaiki (obecne wtórne uzu-
pe∏nienia z asfaltu), czytelna oryginalna
kompozycja ∏àczenia chodników dwóch
zbiegajàcych si´ ulic; stan z 2004 r.
20. Szczecin, Bohaterów Warszawy/
Pocztowa Street, pavement originally
made of granite slabs with an outer
mosaic strip (today: asphalt supplement),
legible original composition of joining
the pavements of two crossing streets;
state in 2004.

obni˝ano lub niwelowano coko∏y, kraw´˝niki, wpro-
wadzano nowe, wspó∏czesne materia∏y i formy wy-
mieniajàc lub przek∏adajàc nawierzchnie historyczne
(il. 8, 9).

W ostatnim dziesi´cioleciu na terenie historycz-

nego ÊródmieÊcia Szczecina korekty uk∏adu komu-
nikacyjnego dotyczy∏y wielu zmian w przekrojach
ulic, zwiàzanych z próbami aran˝acji deptaków, prze-
budowami skrzy˝owaƒ i organizacjà nowych miejsc
postojowych. Dzia∏ania te by∏y zarówno skutkiem
presji projektantów, wzrastajàcej liczby pojazdów sa-
mochodowych, jak i problemów komunikacyjnych
miasta. Niewàtpliwie równie˝ skutkiem braku wie-
dzy na temat wartoÊci historycznego wyposa˝enia
i umeblowania miasta.
Prawna ochrona elementów ulic. Po raz pierwszy
szczegó∏owe zapisy celów i zasad stosowanych
w strefach ochrony konserwatorskiej ustalono w pra-
wie miejscowym w 1994 r.

Przeforsowano wówczas

wpis gwarantujàcy prawnà ochron´ dwóch nowych
elementów dotyczàcych ulic. Pierwszy dotyczy∏ as-
pektu niematerialnego – ochrony historycznego na-
zewnictwa ulic i placów starego miasta oraz przy-
wrócenia kilku historycznie uzasadnionych nazw, któ-
re po wojnie zosta∏y zniekszta∏cone lub zmienione
(np. nazwy Âwi´tego Ducha dla ul. Pod Bramà). Drugi
zapis dotyczy∏ ochrony historycznych nawierzchni
wybranych ulic lub ich fragmentów. Uwzgl´dniono
wtedy wartoÊci zabytkowe nie tylko historycznego
rozplanowania ulic i placów miasta (bez wyszczegól-
nionych chodników), ale tak˝e ich nawierzchni.
Zapisy te obowiàzywa∏y jedynie do 2003 r.

, choç

w czasie ich redagowania zdawa∏y si´ optymalne.

Niestety, praktyka pokaza∏a, ˝e nie by∏y na tyle

wystarczajàce, by ocaliç zabytkowe chodniki przed
skutkami prac remontowych. G∏ównie w trakcie
przek∏adania i naprawy sieci uzbrojenia podziem-
nego, przy monta˝u reklam, pionowych znaków dro-
gowych i oÊwietlenia niedostatecznie ostro˝nie ob-
chodzono si´ z trudnym do obróbki materia∏em.

Ci´˝kie i cz´sto przekraczajàce metr kw. granitowe
elementy by∏y niew∏aÊciwie podnoszone i sk∏ado-
wane. Nieregularne ich formy (spód p∏yty w przekro-
ju mia∏ ∏ukowy profil o gruboÊci od kilku przy skraju
do ponad 20 cm w strza∏ce) wymaga∏y u˝ycia spe-
cjalistycznego sprz´tu do demonta˝u i drewnianych
przek∏adek przy uk∏adaniu jednych na drugich. Wiele
granitowych p∏yt ulega∏o st∏uczeniu tak˝e w wyniku
innych mechanicznych czynników, w tym parkowa-
nia na chodnikach ci´˝kich pojazdów.
Przebudowa historycznych nawierzchni. W 2004 r.
w Szczecinie rozpocz´to zakrojonà na szerszà skal´
inwestycj´ polegajàcà na przebudowie historycznych
nawierzchni chodników wykonanych w ca∏oÊci z p∏yt
granitowych. Dzia∏ania te zg∏aszane s∏u˝bom miej-
skim jako remontowe nie wymaga∏y – w interpretacji
inwestorów – uzyskania pozwolenia na budow´

Jednak metoda prowadzenia remontu przyj´ta przez
wykonawców wzbudzi∏a natychmiast ostrà spo∏ecznà
krytyk´, nag∏oÊnionà przez lokalne media. Generalny
Konserwator Zabytków stwierdzi∏, ˝e prace prowa-
dzone by∏y ze szkodà dla wartoÊci zabytkowych.
Ze wzgl´du na brak ochrony ustawowej czy opartej
na prawie miejscowym nie przywrócono pierwotnego
wyglàdu przebudowanych wtedy historycznych chod-
ników

. Inwestycji nie kontynuowano na podsta-

wie przyj´tej koncepcji.

Przebudowa obj´∏a XIX-wieczne ÊródmieÊcie,

w rejonie ulic Jagielloƒskiej, Rayskiego, Âlàskiej,
a tak˝e inne miejsca, równie˝ wpisane do rejestru za-
bytków (Podzamcze) i najbli˝sze otoczenie obiektów
wpisanych do rejestru zabytków (poczta przy ul.
Dworcowej). Zastosowana metoda polega∏a na wy-
korzystaniu historycznych p∏yt granitowych, ale
w przeciwieƒstwie do dawnego rozwiàzania szeroko
rozsuni´tych oraz wype∏nienia dystansów mi´dzy ni-
mi kamiennà kostkà mozaikowà. Taka nawierzchnia
nie nawiàzywa∏a do szczeciƒskich rozwiàzaƒ histo-
rycznych. Argumentem inwestorów by∏a – pozorna
tylko – mo˝liwoÊç pokrycia wi´kszej powierzchni

MA¸A ARCHITEKTURA

21. Szczecin, ul. Pu∏askiego, chodnik pier-
wotnie wykonany z p∏yt granitowych z ze-
wn´trznym pasem z mozaiki, zachowana
oryginalna nawierzchnia ulicy z rynszto-
kiem i kamiennym kraw´˝nikiem, stan
z 2004 r.
21. Szczecin, Pu∏askiego Street, pavement
originally made of granite slabs with an
outer mosaic strip, preserved original
street surface with gutter and stone quoin,
state in 2004.

materia∏em kamiennym. Odbywa∏o si´ to jednak
kosztem utraty wartoÊci estetycznych, historycznych
i kompozycyjnych chodników oryginalnych. W trak-
cie prac wiele demontowanych p∏yt uleg∏o kolejnym
uszkodzeniom, a wiele zagin´∏o (il. 10, 11).

Wprowadzane przez miasto zmiany nawierzchni

jezdni nie wzbudzajà jednak podobnych emocji miesz-
kaƒców. Brukowa kostka rz´dowa, szczególnie na
szerokich arteriach o nasilonym ruchu samochodo-
wym, w rejonie mostów i wiaduktów, powszechnie
kojarzy∏a si´ bowiem z powa˝nym zagro˝eniem bez-
pieczeƒstwa drogowego. W tej sytuacji, niestety, tyl-
ko boczne, osiedlowe ulice, o niewielkim nat´˝eniu
ruchu zdajà si´ mieç szans´ na zachowanie walorów
zabytkowych. Coraz cz´Êciej bowiem sami miesz-
kaƒcy wnioskujà o wykonywanie bitumicznych na-
k∏adek na swoich ulicach, wskazujàc na ÊliskoÊç na-
wierzchni kamiennych i powstajàcy ha∏as. Nawet tak
niezwyk∏y uk∏ad jezdny, jak trójdro˝ny system
w dzielnicy Krzekowo, z∏o˝ony z drogi zimowej
i dwóch równoleg∏ych do niej dróg letnich, poddany
zosta∏ w ostatnim roku modernizacji. Rozwiàzanie

reliktowe nie tylko w skali Szczecina, zniszczy∏y nie
tylko nawierzchnia bitumiczna, ale tak˝e nieobecne
tu wczeÊniej chodniki i kraw´˝niki. A warto wspom-
nieç, ˝e przed 10 laty w szczegó∏owych zapisach pla-
nu miejscowego wskazano na koniecznoÊç odtwo-
rzenia kamiennej nawierzchni tej ulicy

(il. 12-14).

Prace badawcze i inwentaryzacyjne dotyczàce

historycznych nawierzchni chodników i jezdni
szczeciƒskich ulic sà jedynie pochodnà inwestycji
i powoli budujà wra˝liwoÊç projektantów i redakto-
rów planów miejscowych. Od 2003 r. na potrzeby
tych planów powstajà studia ochrony wartoÊci kultu-
rowych lub poddaje si´ weryfikacji wczeÊniejsze
opracowania. Zawarte w nich zapisy, dotyczàce
ochrony nawierzchni historycznych, nie sà w nich
nadal dostatecznie i jednoznacznie wyartyku∏owane,
co skutkuje kolejnymi dyskusyjnymi realizacjami
(ul. Boles∏awa Krzywoustego).

Weryfikacja do ustalenia zakresu ochrony konser-
watorskiej nawierzchni ulic w Szczecinie. W 1999 r.
wykonano opracowanie weryfikujàce powsta∏y 5 lat
wczeÊniej spis ulic i placów, dla których ustalono
w prawie miejscowym zakaz zmiany brukowanej
nawierzchni jezdni lub obowiàzek jej przywrócenia

Mimo istniejàcego wtedy miejscowego planu za-

gospodarowania przestrzennego realizacja cz´Êci za-
pisów sta∏a si´ nieaktualna lub utraci∏a uzasadnienie,
jako niezgodna ze stanem faktycznym i zamierzenia-
mi planistycznymi. Przyczynà by∏y przede wszystkim
zmiany w miejscowym planie zagospodarowania
przestrzennego, dzia∏ania podj´te przez s∏u˝by dro-
gowe i mieszkaƒców oraz dekapitalizacja.

Weryfikacjà obj´to 170 ulic wskazanych w spisie

i dodatkowo inne, bezpoÊrednio z nimi sàsiadujàce
o wartoÊci zabytkowej. G∏ównym celem opracowania
by∏o urealnienie spisu poprzez eliminacj´ z niego tych
ulic, dla których wnioskowana wczeÊniej ochrona prze-
sta∏a byç zasadna. Prace inwentaryzacyjne oparto na
badaniach terenowych. Wykonano inwentaryzacj´ sta-
nu nawierzchni wszystkich wskazanych do weryfikacji
ulic. Uwzgl´dniono stan nawierzchni jezdni, towarzy-
szàcych im chodników, zieleni i tzw. mebla ulicznego.
Wyniki prac terenowych rejestrowano na kartach za-
wierajàcych tabele oraz dokumentowano fotograficznie.

Karty dotyczy∏y bàdê poszczególnych ulic, je˝eli

opis odpowiada∏ ca∏ej ich d∏ugoÊci, bàdê w innych
przypadkach dok∏adnie zdefiniowanych odcinków.
Ró˝norodnoÊç rozwiàzaƒ spowodowa∏a, ˝e dla wspo-
mnianych 170 ulic powsta∏a koniecznoÊç wykonania
ok. 450 kart. Na odwrocie ka˝dej z nich zapisano
informacje o ulicy (czas wytyczenia, ewentualnego
wybrukowania, lokalizacj´ w mieÊcie z odniesieniem
do zespo∏ów zabudowy historycznej lub najistotniej-
szych elementów historycznej obudowy), a tak˝e
o sàsiednich ulicach pokrytych nawierzchniami histo-
rycznymi

Tabele konstruowano z uwzgl´dnieniem nast´-

pujàcych kryteriów (il. 15):

22. Szczecin, ul. Feczaka/Odro-
wà˝a, chodnik wykonany z betono-
wych p∏ytek chodnikowych i z mo-
zaiki, rozwiàzanie oryginalne, stan
z 2004 r.
22. Szczecin, Feczaka/Odrowà˝a
Street, pavement made of concrete
pavement plates and a mosaic,
original solution, state in 2004.

q lokalizacyjnych (z zaznaczeniem lokalizacji wg

numeracji terenów elementarnych obowiàzujàcego
wtedy planu miejscowego),

q komunikacyjnych (klasa ulicy),
q historyczno-konserwatorskich (forma ochrony kon-

serwatorskiej),

q estetycznych,
q ekologicznych (zieleƒ, akustyka i konsekwencje sa-

nitarne),

q ekonomicznych.

Przy redakcji tabel nie analizowano istotnego

kryterium spo∏ecznego, wynikajàcego z odczuç u˝yt-
kowników bezpoÊrednich.

Waloryzacja, ze wzgl´du na metody post´powa-

nia konserwatorskiego w stosunku do jezdni ulic
o historycznej nawierzchni, zosta∏a naniesiona w wer-
sji elektronicznej na plansz´ zbiorczà Szczecina
w skali 1:30 000 oraz na 25 planów poszczególnych
osiedli ( w skalach 1:10 000 i 1:20 000).

W cz´Êci tekstowej opracowania zawarte zosta∏y

opisy historycznego rozwoju metod opracowania na-
wierzchni ulic w Europie oraz zastosowania ich
w Szczecinie, a tak˝e t∏umaczenia materia∏ów êród-
∏owych dotyczàcych miasta z okresu od po∏. XIX
do pocz. XX w., przechowywanych w Archiwum
Paƒstwowym.
Analiza uwarunkowaƒ komunikacyjnych i histo-
ryczno-konserwatorskich. Dokonana po zgroma-
dzeniu materia∏ów z wizji terenowych umo˝liwi∏a
okreÊlenie szczegó∏owych wytycznych konserwa-
torskich dla poszczególnych ulic lub ich fragmentów.
Zwracano uwag´ na ró˝norodne funkcje spe∏niane
przez historyczne nawierzchnie ulic, a w szczegól-
noÊci: komunikacyjnà (nat´˝enie, p∏ynnoÊç i bezpie-
czeƒstwo ruchu); kompozycyjno-estetycznà, informa-
cyjno-symbolicznà (historyczne znaczenie wn´trza
urbanistycznego lub zespo∏u); promujàcà historycz-
ne rozwiàzania komunikacyjne (struktur´, form´
nawierzchni, przekrój ulicy).

Pozwoli∏o to na przeprowadzenie ostatecznej

weryfikacji spisu oraz wyodr´bnienie szeÊciu kate-
gorii ulic i placów:
q ulice i place, dla których utrzymano zakaz zmiany

nawierzchni brukowej lub obowiàzek jej przy-
wrócenia (130);

q ulice i place z nawierzchnià jezdni zalecanà do

utrzymania lub do odtworzenia przy u˝yciu mate-
ria∏u kamiennego (11);

q ulice i place nie uj´te w poddanym weryfikacji

spisie, dla których obowiàzywa∏y ustalenia doty-
czàce zachowania nawierzchni brukowych, zawarte
w planie miejscowym (12), lub z nawierzchnià
jezdni zalecanà do utrzymania i konserwacji bàdê
odtworzenia w materiale kamiennym (26);

q ulice i place z nawierzchnià mo˝liwà do zmiany ze

wskazaniem (zaleceniem) wykorzystania materia∏u
kamiennego

(24);

q ulice i place ze wspó∏czesnà nawierzchnià mo˝liwà

do utrzymania lub zastosowania (25);

q ulice i place, po przeprowadzonych renowacjach

i modernizacjach, zwolnione z rygorów ochrony
nawierzchni historycznej zgodnie ze stanowiskiem
konserwatorskim na etapie projektów (10).

Wnioski dotyczàce post´powania konserwator-
skiego. Zosta∏y sformu∏owane na podstawie wyni-
ków prac terenowych. Obj´∏y okreÊlenie zasadniczych
typów nawierzchni kamiennych oraz metod post´-
powania konserwatorskiego w przypadku przyj´tych
rozwiàzaƒ. Ogólne uwagi konserwatorskie zawiera∏y
m.in. nast´pujàce stwierdzenia:
q pierwotny kszta∏t przekroju ulicy wraz z chodni-

kiem, przedogródkami, zielenià komponowanà wy-
sokà i niskà oraz meblem ulicznym sà wartoÊciami
sta∏ymi, które wraz z zabudowà tworzà jednorodne
wn´trze i zmiana ka˝dego z tych elementów pro-
wadzi do zak∏ócenia struktury przestrzennej;

q wszelkie zmiany i dzia∏ania zwiàzane z renowacjà

historycznych nawierzchni ulic i chodników powinny

MA¸A ARCHITEKTURA

23. Szczecin, pl. Armii Krajowej,
chodnik wykonany z mozaiki, roz-
wiàzanie oryginalne, stan z 2004 r.
23. Szczecin, Armii Krajowej Square,
pavement made of mosaic, original
solution, state in 2004.

byç opracowywane przy udziale architekta,
a w szczególnych przypadkach (tereny wpisane do
rejestru zabytków lub obj´te ochronà konserwa-
torskà z tytu∏u prawa miejscowego) – konserwato-
ra zabytków.

Sformu∏owano ponadto zalecenia, które postulo-

wa∏y nast´pujàce dzia∏ania:
q ujednolicanie rodzaju nawierzchni w obr´bie od-

cinków mi´dzy przecznicami, o ile zmiana rodzaju
nawierzchni nie jest wynikiem Êwiadomego eks-
ponowania obiektu pochodzàcego z innego okresu
(poza wspó∏czesnà zabudowà plombowà);

q wykluczenie stosowania wspó∏czesnych materia-

∏ów prefabrykowanych i mas bitumicznych w mo-
dernizacjach i remontach fragmentów nawierzchni
historycznych;

q przeprowadzanie renowacji zieleni, szczególnie

na terenach Êródmiejskich przedogródków, przy
dojÊciach do lokali adaptowanych na cele us∏ugowe
i handlowe w parterach lub piwnicach kamienic;

qprzeprowadzanie renowacji historycznego mebla ulicz-

nego oraz skrupulatnego dobierania wspó∏czesnych
elementów ma∏ej architektury tego typu z uwzgl´d-
nianiem nieniszczàcych sposobów ich monta˝u;

q pozyskiwanie, w uzgodnieniu ze s∏u˝bami konser-

watorskimi, historycznego materia∏u kamiennego
do celów renowacji z tych rejonów miasta, gdzie
wyst´puje on wtórnie lub szczàtkowo.

Wskazania konserwatorskie dla poszczególnych

typów nawierzchni w szczególnoÊci wskazywa∏y na
koniecznoÊç:
q utrzymania pierwotnego rodzaju materia∏u, wiel-

koÊci elementów kamiennych, kolorystyki, rodzaju
spoin i wàtku, przede wszystkim na terenach wpi-
sanych do rejestru zabytków i na tych, gdzie na-
wierzchnia stanowi cz´Êç historycznej struktury za-
gospodarowana przestrzennego;

q dokonania opracowywania projektowego zmian

nawierzchni w rejonach renowacji zabudowy histo-
rycznej i realizacji zabudowy wspó∏czesnej na tere-
nach historycznych uk∏adów komunikacyjnych.

W wyniku weryfikacji stwierdzono, ˝e jedynie 10

ulic – po uzgodnieniu ze s∏u˝bami konserwatorskimi –
zwolnionych zosta∏o z wczeÊniejszych rygorów ochro-
ny historycznej nawierzchni. OkreÊlono bezwzgl´dny
nakaz utrzymania lub przywrócenia nawierzchni
historycznej na 130 przeanalizowanych ulicach.

Opracowanie stanowi materia∏ dokumentacyjny

i mo˝e byç wykorzystane jako wskazówka dla auto-
rów studiów urbanistyczno-konserwatorskich poszcze-
gólnych dzielnic, wykonywanych na potrzeby nowych
planów miejscowych lub przy redagowaniu szczegó-
∏owych zapisów do prawa miejscowego w formie
osobnej uchwa∏y czy zmian w istniejàcych ju˝
planach.

Wytyczne ochrony nawierzchni
chodników w Szczecinie

Uzupe∏nieniem opracowania z 1999 r. sta∏y si´ wyko-
nane 5 lat póêniej Wytyczne ochrony nawierzchni
chodników w obszarze ÊródmieÊcia Szczecina.
Inicjatywa przeprowadzenia badaƒ i analiz niezb´d-
nych do zredagowania wytycznych zosta∏a sprowo-
kowana krytykà, jakà wzbudzi∏a modernizacja histo-
rycznych nawierzchni Êródmiejskich chodników
dokonana z funduszy samorzàdowych.

Zasób historycznych nawierzchni chodników na

opracowanym terenie by∏ dominujàcy w stosunku do
nawierzchni wspó∏czesnych. Niezale˝nie od stanu ich
degradacji, na jaki mia∏y wp∏yw przede wszystkim
metody prowadzenia prac remontowych w ciàgu
ostatnich dziesi´cioleci, nie nale˝a∏o wykluczyç mo-
˝liwoÊci prowadzenia rewaloryzacji, uwzgl´dniajà-
cych kompromisowe rozwiàzania podyktowane wy-
mogami komunikacji ko∏owej.

Przestrzeƒ ulicy, a w szczególnoÊci powierzchnia

chodników, oddana jest w g∏ównej mierze pieszym,
którzy uczestniczà w percepcji wn´trza urbanistycz-
nego z wysokoÊci swoich oczu. Najcz´Êciej kierujà
wzrok na p∏aszczyzny poziome – chodniki lub

24. Szczecin, ul. Tarczyƒskie-
go, wjazd na posesj´, roz-
wiàzanie oryginalne, widocz-
ny sfazowany kraw´˝nik
przed wjazdem oraz zacho-
wany rynsztok i brukowana
nawierzchnia jezdni, stan
z 2004 r.
24. Szczecin, Tarczyƒskiego
Street, entrance to plot, origi-
nal solution, visible canted
quoin in front of the entrance,
preserved gutter and paved
road surface, state in 2004.

q karty opisowe dla poszczególnych ulic. W przy-

padku bogactwa odczytanych w terenie informacji
oraz wyst´powania ró˝norodnoÊci typów historycz-
nych nawierzchni chodników wzd∏u˝ poszczegól-
nych ulic lub ich fragmentów powstawa∏a ró˝na
liczba kart dla poszczególnych ulic (od 1 do 11).
Ostatecznie wykonano 413 kart dla 175 ulic i pla-
ców. Karty wykonywane zosta∏y w standardzie
autorskiej tabeli uzupe∏nianej metodà jednoznacz-
nych odpowiedzi (tak/nie) (il. 16). Majà one od-
niesienie do poszczególnych sektorów map;

q mapy. Przyj´ta zosta∏a wielopoziomowa skala

kolorystyczna dla poszczególnych rodzajów na-
wierzchni oraz symbole graficzne dla innych war-
toÊci (informacji), majàcych wp∏yw na czytelnoÊç
mapy lub póêniejsze opracowanie wytycznych
konserwatorskich (il. 17).

Uzupe∏nieniem badaƒ terenowych by∏a doku-

mentacja fotograficzna.

Wyniki przeprowadzonej inwentaryzacji wskaza-

∏y na koniecznoÊç wypracowywania zasad ochrony
historycznych nawierzchni chodników na terenach

szczególnie uprzywilejowanych i wartoÊciowych pod
tym wzgl´dem oraz terenach zdegradowanych i wy-
magajàcych prac renowacyjnych.

Wyodr´bniono cztery typy historycznych na-

wierzchni chodników:
q p∏yty granitowe (100 proc.) uk∏adane pasami – od 1

do 11 – na ca∏ej szerokoÊci chodnika równolegle do
osi ulicy. P∏yty sà zazwyczaj prostokàtne o propor-
cjach ok. 1:1, 5. Oryginalne naro˝niki chodników
uk∏adane sà z krzywoliniowo ci´tych p∏yt. W przy-
padku ∏àczenia nawierzchni prostokàtnie do siebie
ustawionych (np. przy naro˝nikach 2 zbiegajàcych
si´ ulic) stosowana jest zasada dojÊcia do naro˝nika
pasów nawierzchni ulicy g∏ównej i dojÊcia do pa-
sów chodnika ulicy g∏ównej pasów nawierzchni
ulicy podporzàdkowanej. Nawierzchnia uk∏adana
jest z uwzgl´dnieniem kolorystyki tak, by co naj-
mniej jeden pas mia∏ ten sam odcieƒ. Jest to domi-
nujàcy rodzaj nawierzchni w rejonach sàsiadujà-
cych z terenami dawnej twierdzy i na Nowym
MieÊcie. Na opracowywanym terenie nawierzchnie
takie zajmujà 9,74 ha, czyli 34, 08 proc. (il. 18, 19);

MA¸A ARCHITEKTURA

25. Szczecin, pl. Grunwaldzki / ul. Pi∏sudskiego, nawierzchnia
wspó∏czesna, wykonana z u˝yciem materia∏u zabytkowego, miej-
sce styku z nawierzchnià wspó∏czesnà wykonanà z betonowych
p∏ytek chodnikowych, stan z 2004 r.
25. Szczecin, Grunwaldzki Square/Pi∏sudskiego Street, contempo-
rary surface, made with historical material, place of contact with
contemporary surface made of concrete pavement plates, state in
2004.

pionowe – elewacje budynku/zieleƒ, dla których na-
wierzchnia chodnika stanowi t∏o.

Istotne znaczenie na wydzielanie w obr´bie chod-

nika stref o ró˝nych funkcjach (ruch pieszy, rowe-
rowy czy ko∏owy przy wjazdach na tereny posesji)
oraz stref publicznych i prywatnych, majà materia∏
i kompozycja jego u∏o˝enia. Nawierzchnie chodni-
ków spe∏niajà wa˝ne funkcje praktyczne, przy czym
kapitalne znaczenie majà jakoÊç i technika po∏o˝enia
materia∏u. Wzgl´dy te wywierajà wp∏yw na percepcj´
wn´trz urbanistycznych i powinny byç brane pod
uwag´ przy podejmowaniu decyzji o zakresie i spo-
sobach remontów oraz konserwacji nawierzchni
chodników. Wa˝na jest zatem Êcis∏a wspó∏praca: ar-
chitektów, in˝ynierów drogownictwa oraz architek-
tów zieleni, co oznacza powrót do praktyk projekto-
wania nawierzchni chodników.

Celem tego opracowania by∏o dokonanie inwen-

taryzacji historycznych nawierzchni chodników,
okreÊlenie ich typów, stanu zachowania, jakoÊci tech-
nicznej oraz przygotowanie wytycznych do remontów,
rewaloryzacji, przebudów, zasad u˝ytkowania i za-
kresu ochrony. Wnioski zawarte w opracowaniu mia-
∏y stanowiç materia∏ pomocniczy dla s∏u˝b konserwa-
torskich oraz byç podstawà do rozwiàzaƒ planistycz-
nych i decyzji inwestycyjnych. S∏u˝yç mia∏y tak˝e do
redagowania zapisów prawa lokalnego, zwiàzanych
z ochronà poszczególnych elementów historycznego
wyposa˝enia ulic, oraz wniosków o wpisy do rejestru
zabytków.

Metoda opracowania oparta zosta∏a na przepro-

wadzonej w terenie wizji, majàcej na celu zwery-
fikowanie iloÊciowe i jakoÊciowe historycznych
nawierzchni chodników we fragmencie lewobrze˝nej
cz´Êci miasta Szczecina.

Wyniki lustracji w terenie by∏y nanoszone na:

q p∏yty granitowe ∏àczone z kamiennà kostkà mo-

zaikowà. Pasy mozaiki uk∏adane sà jedno- lub dwu-
stronnie wzd∏u˝ jednego lub dwóch pasów p∏yt
granitowych, u∏o˝onych na styk. P∏yty prostokàtne,
o proporcjach ok. 1:1,5, tworzà pasy równoleg∏e do
osi ulicy. W szerokoÊci chodnika jest ich od 1 do 3.
SzerokoÊç pasów mozaiki jest ró˝na, od 30 cm do
ponad 2 m. Mozaika tworzy motyw tzw. z´bów pi∏y
lub uk∏adana jest ukoÊnie w stosunku do osi chod-
nika. Pas mozaiki oddzielony jest od kraw´˝nika
wàskim, pojedynczym pasem kostek równoleg∏ym
do osi chodnika, estetycznie ograniczajàcym kom-
pozycj´. Wyst´pujà równie˝ chodniki o zdublowa-
nej nawierzchni mozaikowej od strony elewacji.
W tym przypadku p∏aszczyzna mozaiki podzielona
jest dekoracjà z ustawionych poziomo lub pionowo
klinkierowych p∏ytek czerwonego lub ˝ó∏tego ko-
loru. Przy naro˝nikach ulic pasy p∏yt dochodzà do
siebie w miejscu przeci´cia si´ ich osi (niezale˝nie
od liczby pasów w poszczególnych chodnikach).
Wzd∏u˝ szczytowej elewacji kamienicy naro˝nej
wprowadzany jest dodatkowo jeden lub dwa pasy
p∏yt granitowych „skrótu”. Pozosta∏a powierzchnia
– trójkàtnego placyku – wype∏niona jest mozaikà.
Rozwiàzanie to wskazuje na zasad´ stosowania
mozaiki do celów dekoracyjnych na powierzch-
niach o mniej intensywnym ruchu pieszym. Tego
rodzaju nawierzchnie dominujà w rejonie tzw.
kwarta∏ów turzyƒskich i na zapleczu kompleksu
Wa∏ów Chrobrego. Na opracowywanym terenie na-
wierzchnie takie zajmujà 2,56 ha, czyli 8,96 proc.
(il. 20, 21);

q historyczne betonowe p∏yty chodnikowe z kamien-

nà kostkà mozaikowà. P∏yty betonowe (25x25 cm)
oraz p∏yty brzegowe tzw. czapa biskupa, uk∏adane
sà najcz´Êciej w motyw karo, z obustronnym lub
jednostronnym pasem z mozaiki. Liczba p∏ytek kwa-
dratowych, ÊciÊle do siebie przylegajàcych, waha
si´ od 5 do 11 (najcz´Êciej 6-7). Spoiny sà wàskie.
Mozaika uk∏adana jest – podobnie jak w nawierzch-
niach z p∏yt granitowych – w motyw z´bów pi∏y,
pojedyncze pó∏∏uski lub po skosie. Takie nawierzch-
nie dominujà w zabudowie pasmowej dzielnicy
Niebuszewo, kompleksie zabudowy wielorodzin-
nej w rejonie ulic: Gorkiego i Ojca Beyzyma,
Felczaka, Niedzia∏kowskiego, JednoÊci Narodowej
i Monte Cassino oraz Wa∏ów Chrobrego, sporady-
cznie w Nowym MieÊcie. Na opracowywanym te-
renie zajmujà 3,66 ha, czyli 12, 81 proc. (il. 22);

q kamienna kostka mozaikowa (100 proc.) cz´sto

uk∏adana jest w wachlarz, pó∏∏uski lub tzw. na dzi-
ko oraz w motywy geometryczne: pasy i kwadraty,
w ró˝nych kolorach, cz´sto o wyodr´bnionych
obramowaniach. Nawierzchnia ta charakterystycz-
na jest dla ciàgów pieszych w rejonie obiektów re-
prezentacyjnych oraz terenów parkowych i rekrea-
cyjnych, gdzie ruch ma charakter uspokojonego,
a wielkoÊci nawierzchni sà znaczne. Powierzchnie
wype∏nione mozaikà zazwyczaj oddzielone sà od

kraw´˝nika wàskim obramowaniem, wykonanym
z 3 pasów kamieni, przy czym pas trzeci od kra-
w´˝nika ma cz´sto kolor czarny lub ciemnoszary.
Kostki mozaiki tworzàce bordiur´ ca∏ej kompozy-
cji zawsze u∏o˝one sà równolegle do osi chodnika
lub linii kraw´˝nika. W przypadku ∏àczenia ró˝-
nych kierunków nawierzchni, dwóch krzy˝ujàcych
si´ ulic lub cz´Êci placu, stosowana jest zasada
przenikania si´ dochodzàcych do siebie motywów.
W wi´kszoÊci mozaika wykonywana by∏a z drob-
nej kostki granitowej bia∏ej lub jasnoszarej, wyjàt-
kowo z bordiurami ciemniejszymi. Nawierzchnie
mozaikowe sà dominujàce w rejonie pl. Armii Kra-
jowej, pl. Grunwaldzkiego, parku im. St. ˚erom-
skiego i Wa∏ów Chrobrego. Na opracowywanym
terenie zajmujà 1, 44 ha, czyli 5, 04 proc. (il. 23);

q brukowane wjazdy na posesje, wyst´pujàce cz´sto

jako relikty sposobu wykorzystywania podwórzy,
zwiàzane ze stajniami, zak∏adami produkcyjnymi,
warsztatami. Zachowa∏y si´ tak˝e brukowane
wjazdy na posesje cz´sto nieistniejàcych ju˝
domów (il. 24).

Wydzielono te˝ trzy typy nawierzchni wykona-

nych z u˝yciem kamiennego materia∏u historycz-
nego, poddane pracom remontowym w okresie po-
wojennym:
q p∏yty granitowe ze wspó∏czesnà kamiennà kostkà

mozaikowà. W tej nawierzchni p∏yty granitowe sà
rozsuni´te, uk∏adane wzd∏u˝ chodnika lub nieregu-
larnie, z szerokimi przestrzeniami mi´dzy nimi
wype∏nionymi kamiennà kostkà mozaikowà (od 2
do 6 kostek mozaiki mi´dzy p∏ytami). Rozwiàzanie
to stosowane by∏o przy remontach nawierzchni
chodników pierwotnie posiadajàcych nawierzchni´
wykonanà w ca∏oÊci z p∏yt granitowych. Kompo-
zycja ta zazwyczaj jest niejednorodna; w niektó-
rych przypadkach nawiàzuje kierunkiem u∏o˝enia
p∏yt kamiennych do pierwotnych rozwiàzaƒ.
Wyst´pujà te˝ przypadkowe przy∏àczenia na-
wierzchni ró˝nych rodzajów. Nawierzchnie takie
dominujà w rejonie ulic: Jagielloƒskiej – pl. Za-
menhofa, Niedzia∏kowskiego, fragmentarycznie
wyst´pujà na ul. Mazurskiej, Ma∏opolskiej oraz
przy pl. Grunwaldzkim. Na opracowywanym tere-
nie zajmujà 1, 89 ha czyli 6,61 proc. (il. 25);

q p∏yty granitowe z betonowymi p∏ytami chod-

nikowymi lub innym materia∏em wspó∏czesnym
(stosowanym zazwyczaj wtórnie w miejsce kostki
mozaikowej). Rozwiàzanie takie dominuje w rejo-
nie kwarta∏ów turzyƒskich oraz sporadycznie na
terenie Nowego Miasta, Niebuszewa i Bolinka. Na
opracowywanym terenie zajmujà one 5,66 ha, czyli
19, 80 proc;

q inne nawierzchnie z cz´Êciowym wykorzystaniem

materia∏u historycznego i wspó∏czesnego, np. chod-
nikowych p∏yt betonowych, stanowiàcych ma-
teria∏ wtórny, prawdopodobnie w miejsce p∏yt gra-
nitowych i mozaiki. Nawierzchnie tego typu zaj-
mujà 3,63 ha, czyli 12,70 proc.

MA¸A ARCHITEKTURA

1. J. Duda, Bruki w krajobrazie Krakowa, Kraków 1998, s. 5-29.

2. A. Streckfuss, Über das Berliner Strassenpflaster vor 1840, (w:)
J. F. Geist, K. Kürvers, Das Berliner Mietshaus 1740-1862,
München 1980, s. 176.

3. Ibidem, L. Pietsch, Über den Zustand der Berliner Strassen,
s. 176.

4. S. Rolla, M. Rolla, W. ˚arnoch, Budowa dróg, cz. 1, Warszawa
1988.

5. J. Amelung, Pflastergeschichten aus Vorpommern – insbeson-
dere aus dem Landkreis Ücker-Randow, „Denkmalschutz und
Denkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, H. 3, 1996, s. 74-77.

6. M. Wehrmann, Geschichte der Stadt Stettin, Stettin 1911, s. 458.

7. B. Koziƒska, Rozwój przestrzenny Szczecina od poczàtku XIX
wieku do II wojny Êwiatowej, Szczecin 2002, s. 48-49.

8. Archiwum Paƒstwowe (dalej: AP) w Szczecinie, Rejencja
Szczeciƒska, Wydzia∏ Prezydialny, sygn. 6200.

9. „Stettiner Zeitung”, 1864.

10. AP w Szczecinie, Rejencja Szczeciƒska. Wydzia∏ Prezydialny,
sygn. 6195.

11. AP w Szczecinie, sygn. 6195; AP w Szczecinie, Akta miasta
Szczecina, sygn. 685.

12. AP w Szczecinie, Rejencja Szczeciƒska, Wydzia∏ Prezydialny,
sygn. 6195.

13. AP w Szczecinie, sygn. 6200.

14. AP w Szczecinie, sygn. 7489, przepisy z dnia 23.03.1900 r.

15. Bürgerbuch der Stadt Stettin, Stettin 1912, s. 225, przepisy
z dnia 21.03.1912 r.

Przypisy

Dr Bogdana Koziƒska, absolwentka konserwatorstwa
i muzealnictwa Wydzia∏u Sztuk Pi´knych Uniwersytetu
M. Kopernika w Toruniu (1979), obroni∏a w 1993 r. roz-
praw´ doktorskà na Wydziale Humanistycznym Uniwer-
sytetu Szczeciƒskiego. W latach 80., jako pracownik szcze-
ciƒskiego oddzia∏u PP PKZ, prowadzi∏a badania histo-
ryczne, architektoniczne i urbanistyczne miast pomor-
skich. Od 1987 r. pracuje w Muzeum Narodowym w Szcze-
cinie, gdzie kieruje Oddzia∏em Historii Szczecina. Ma na
swym koncie wiele wystaw zwiàzanych z historià, kulturà
i sztukà Szczecina. Jest autorkà ksià˝ek, katalogów, hase∏
encyklopedycznych oraz artyku∏ów w wielu ksià˝kach
i czasopismach polskich i niemieckich.

Dr in˝. arch. Beata Makowska jest absolwentkà Wydzia∏u
Budownictwa i Architektury Politechniki Szczeciƒskiej,
Podyplomowego Studium Ochrony Zabytków Architek-
tury i Urbanistyki Politechniki Warszawskiej, Zaocznego
Studium Doktoranckiego Politechniki Warszawskiej;
doktorantka i stypendystka Fundacji Gerda Henkel
z Düsseldorfu. Pracowa∏a w szczeciƒskim oddziale PP
PKZ, w Regionalnym OÊrodku Studiów Ochrony Âro-
dowiska Kulturowego w Szczecinie jako specjalista ds.
architektury i urbanistyki, w biurze Wojewódzkiego Kon-
serwatora Zabytków w Szczecinie. Obecnie pe∏ni funkcj´
dyrektora Regionalnego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji
Zabytków w Szczecinie.

Ogólne wnioski sformu∏owane dla poszczegól-

nych typów nawierzchni poprzedzi∏o stwierdzenie, ˝e
pierwotne wielkoÊci przekroju ulicy wraz z chodni-
kiem, pasami zieleni, przedogródkami, kompono-
wanà zielenià wysokà i niskà oraz meblem ulicznym
sà wartoÊciami o jednakowej skali waloryzacji.
Tworzà one wraz z zabudowà jednorodne wn´trza.
Zmiana lub usuni´cie któregokolwiek z tych elemen-
tów prowadzi do zak∏ócenia historycznej struktury
przestrzeni. Wskazano na koniecznoÊç przeprowa-
dzania renowacji historycznych nawierzchni chodni-
ków przy udziale architekta, in˝yniera drogownictwa
i/lub architekta krajobrazu oraz konserwatora zabyt-
ków. Za niezb´dne uznano równie˝ dà˝enie do utrzy-
mywania okreÊlonych typów nawierzchni, zgodnie
z ich historycznà, oryginalnà dyspozycjà i do scalania
rodzaju nawierzchni w obr´bie odcinków chodników
tej samej pierzei mi´dzy przecznicami. Dopuszczono
pozyskiwanie historycznego materia∏u kamiennego
wy∏àcznie z terenów, gdzie wyst´pujà jego relikty,
lub z miejsc, gdzie by∏ on przeniesiony wtórnie i nie
stanowi nowej, akceptowanej wartoÊci.

Nale˝y dà˝yç do utrzymania i przywracania histo-

rycznych elementów mebla ulicznego – s∏upów og∏o-
szeniowych, ogrodzeƒ, parkanów, ˝eliwnych pokryw
studzienek, pawilonów przystanków tramwajowych
i innych. Wskazane jest wykonanie inwentaryzacji
i dokumentacji zdj´ciowej tych elementów i obj´cie
ich ochronà konserwatorskà w ramach gminnej ewi-
dencji oraz jako zabytków ruchomych. Zaleca si´ sto-
sowanie specjalnie dobieranych elementów wspó∏-
czesnego mebla ulicznego, takich jak: ∏awki, latarnie,
s∏upy og∏oszeniowe, kosze na Êmieci, zabezpieczenia
drzew itp., przy za∏o˝eniu, ˝e b´dà one stanowiç ele-
ment typowy nie tylko dla ulicy, ale dzielnicy czy
miasta. Wskazane jest prowadzenie renowacji zieleni
towarzyszàcej zabudowie historycznej w postaci
przedogródków i dokonanie ujednolicenia (opraco-
wania typów) ogrodzeƒ, parkanów.

Zachowane historyczne rozplanowanie siatki

ulic wraz z oryginalnymi nawierzchniami jezdni

i chodników, w niektórych przypadkach nawet przy
znacznych ubytkach lub ca∏kowitej utracie zabudowy
historycznej, ma wielkie znaczenie dla utrzymania
i ochrony struktury przestrzennej miasta. Oryginalne
szerokoÊci ulic, przekroje jezdni, wielkoÊci chodni-
ków, ich zabytkowe nawierzchnie niekiedy o znacz-
nej wartoÊci materialnej sà jednym z podstawowych
elementów utrzymania w∏aÊciwych proporcji wn´trza
ulicznego. Dokumentowanie stanu zachowania tej
zabytkowej substancji jest podstawà do okreÊlania
zasad polityki konserwatorskiej w tym zakresie.

ecently it has become customary to describe

street surfaces as their “fourth dimension”,

“floor” or “horizontal elevation”. These terms testify
to the growing role played by this particular element
of town outfitting which for years has been forgotten
and treated in a purely utilitarian manner associat-
ed solely with communication: street traffic and
pedestrians. The very nature of the streets depended
on their geographic location and changed with the
progress of civilisation and the expansion of human
adobes.

The most popular form of historical nineteenth-

century surfaces was stone – the heritage of the
experiences and tradition of the industrialisation
epoch. Originally, use was made of the so-called

wild pavement, i. e. cobblestones which have sur-
vived mainly in the outskirts and small towns. Larger
centres tried to grant their streets a more refined
appearance by resorting to dressed stone and dif-
ferentiated paving. Not until the 1980s did certain
environments perceive street paving as an element
of valuable historical development.

The state of the preservation of historical pave-

ments and streets in Szczecin has been examined in
the course of two inventories carried out in 1999 and
2004, verifying the universal opinion about their
unsatisfactory technical state and predominantly
disclosing the enormous and variegated resources
(project, material and aesthetic).

HISTORICAL STREET SURFACES IN SZCZECIN

16. Stettin als Handels- und Industrieplatz, Stettin 1906.
17. Verwaltungsbericht der Stadt Stettin za 1918 r.
18. Stettin, hrsg. vom Magistrat, 1925.
19. Stettiner Adressbuch za lata 1931 i 1935.
20. Verwaltungsbericht der Stadt Stettin za lata 1934 i 1937.
21. B. Koziƒska, B. Makowska, W. Makay, Studium nawierzchni
ulic do weryfikacji zapisów o ochronie, zawartych w miejscowym
planie zagospodarowania przestrzennego Szczecina, Szczecin
1999, mpis; Zamówienie Biura Miejskiego Konserwatora Zabyt-
ków w Szczecinie Nr 14/99 skierowane do Regionalnego OÊrodka
Studiów i Ochrony Ârodowiska Kulturowego w Szczecinie; E. Ja-
rzemska, K. Kalita-Skwirzyƒska, B. Makowska, T. Prajzendanc,
A. M. Walkiewicz, Wytyczne ochrony i przebudowy oraz kszta∏-
towania nowych nawierzchni w obszarze ÊródmieÊcia Szczecina,
Szczecin 2004, mpis. Umowa pomi´dzy Prezydentem Miasta
Szczecina a Krajowym OÊrodkiem Badaƒ i Dokumentacji Za-
bytków.
22. Studium nawierzchni… dotyczy∏o wybranych ulic z zachowanà
nawierzchnià historycznà, a Wytyczne ochrony… – lewobrze˝nej
cz´Êci miasta, w granicach obowiàzujàcej do 2003 r. cz´Êci Êród-
miejskiej strefy A – ochrony historycznej struktury miasta
Szczecina.
23. Pierwszà stref´ ochrony konserwatorskiej dla Szczecina usta-
lono 10.04.1974 r. decyzjà WKZ nr Kl.I.68/83/14/74. Obejmowa∏a
ona obszar ograniczony ulicami: Jana z Kolna, Vasco da Gama,
Dworcowà, 3 Maja, Czarnieckiego, Narutowicza, Bohaterów
Warszawy, Wawrzyniaka, Piotra Skargi, Wyzwolenia, Mal-
czewskiego. W planie z 1977 r. jednak tej strefy nie umieszczono.
Strefy ochrony konserwatorskiej w 1984 r. wyznaczono na pod-
stawie Wytycznych do opracowania problematyki ochrony war-
toÊci kulturowych w planach zagospodarowania przestrzennego
opracowanych przez Zespó∏ Ekspertów Mi´dzyresortowej Komisji
ds. Rewaloryzacji Miast i Zespo∏ów Staromiejskich, wprowadzo-
nych pismem MKiS oraz MAGTiOÂ z 27.11.1981 r. Studium
urbanistyczno-konserwatorskie miasta Szczecina – strefy ochrony
konserwatorskiej zosta∏o opracowane w PP PKZ O. Szczecin
Zespó∏ Szczecin, w Pracowni Badaƒ Architektoniczno-Urbani-
stycznych pod kierunkiem J. Nekandy-Trepki przez zespó∏: B. Ko-
ziƒska, M. Furmaƒczyk i przy wspó∏pracy: Z. Becker, A. Bira-
nowska-Kurtz, M. Mitelski i M. Paszkowska.
24. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta
Szczecina (Uchwa∏a Rady Miasta z 16.05.1994 r., Dz.U.Woj.Szcz.
Nr 9, poz. 72 z 11.07.1994 r. z póên. zm.) zawiera∏ zapis w ustale-
niach dotyczàcych strefy A ochrony historycznej struktury

przestrzennej, czyli obszaru zawierajàcego historyczny uk∏ad prze-
strzenny, wyró˝niajàcego si´ wartoÊcià i wysokim stopniem zacho-
wania historycznie ukszta∏towanej struktury. Na terenie strefy A
celami ochrony by∏y m.in.:
q zachowanie charakteru wn´trz urbanistycznych,
q utrzymanie uk∏adu ulic i placów z zachowaniem ich przebiegu,

przekrojów, dawnych linii rozgraniczajàcych i linii zabudowy,

q utrzymanie zachowanych elementów zagospodarowania terenu

we w∏aÊciwym stanie technicznym i funkcjonalnym,

nawiàzanie w nowej zabudowie do zasad historycznej kompozycji
zespo∏u (uk∏adu ulic, placów, budynków i zieleni, z uwzgl´dnie-
niem linii zabudowy, wysokoÊci zabudowy, kszta∏tu dachów
i zwieƒczenia budynków, podzia∏u w∏asnoÊciowego, nawierzchni
utwardzonych) i charakteru zabudowy sàsiadujàcej.

25. Z koƒcem grudnia 2002 r. utraci∏y wa˝noÊç plany zagospo-
darowania przestrzennego uchwalone przed 1.01.1995 r.

26. W Êwietle art. 50 ust. 1 ustawy z 27.03.2003 r. o planowaniu
przestrzennym nie wymaga∏y decyzji o ustaleniu lokalizacji celu
publicznego roboty budowlane, polegajàce na remoncie lub przebu-
dowie, je˝eli nie zmienia∏y sposobu u˝ytkowania oraz formy archi-
tektonicznej.

27. Poddane modernizacji chodniki nie by∏y wpisane do rejestru
zabytków ani nie posiada∏y obowiàzujàcego planu miejscowego.

28. J. Amelung, Pflastergeschichten aus Vorpommern…, jw.

29. Ustalenia szczegó∏owe dla terenu Z.B.07.MN dotyczàce obs∏ugi
komunikacyjnej, Miejscowy plan zagospodarowania przestrzen-
nego miasta Szczecina (Uchwa∏a Rady Miasta z 16.05.1994 r.
(Dz.U.Woj.Szcz. Nr 9, poz. 72 z 11.07.1994 r. z póên. zm.).

30. Spis stanowi∏ za∏àcznik do uchwa∏y Zarzàdu Miasta Szczecina
nr 153/94 z dnia 30.06.1994 r.

31. Teksty te mogà stanowiç uzupe∏nienie wczeÊniejszego opraco-
wania dotyczàcego nazewnictwa szczeciƒskich ulic i placów i wy-
jaÊnienia ich nazw niemieckich, stosowanych do 1945 r., oraz pol-
skich powojennych – B. Koziƒska, Nazewnictwo ulic i placów.
Przyczynek do badaƒ nad rozwojem przestrzennym miasta, wyko-
nano w ramach Studium urbanistyczno-konserwatorskiego miasta
Szczecina, Szczecin 1986, mpis.

32. W kategorii tej znalaz∏y si´ ulice o nawierzchni w znacznym
stopniu zdegradowanej, w ca∏oÊci wymienionej lub te˝ o znacznym
stopniu przekszta∏conej zabudowie historycznej, lecz na tyle istotne
w kontekÊcie np. zespo∏u, ˝e wskazane by∏oby ich utrzymanie (od-
tworzenie).

Dorota Sikora

architekt krajobrazu
Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków

a∏o˝enie pa∏acowo-ogrodowe w Bia∏ymstoku si´-

ga swojà historià XVI w., kiedy to w miejscu

obecnego pa∏acu wybudowany zosta∏ obronny zamek
ówczesnych w∏aÊcicieli Bia∏egostoku – Wiesio∏ow-
skich. W∏aÊciwy poczàtek wielkiego za∏o˝enia rezy-
dencjonalnego zwiàzany jest z rodem Branickich.
W latach 90. XVII w. ówczesny wojewoda podlaski –
Stefan Miko∏aj Branicki – zleci∏ Tylmanowi z Game-
ren przebudow´ bia∏ostockiego zamku, w której efek-
cie powsta∏ okaza∏y barokowy pa∏ac. Okres najwi´k-
szej ÊwietnoÊci posiad∏oÊci wià˝e si´ z synem Stefana
Miko∏aja, hetmanem wielkim koronnym Janem Kle-
mensem Branickim, który przez 50 lat (1721-1771)
rozbudowywa∏ i upi´ksza∏ bia∏ostockà rezydencj´.

Pracowa∏o dla niego wielu wybitnych architektów,
in˝ynierów i rzeêbiarzy, m.in. Jan Zygmunt Deybel,
Jan Henryk Klemm, Jakub Fontana, Pierre Ricaud de
Tirregaille, Jan Chryzostom Redler. Siedziba het-
mana musia∏a odznaczaç si´ du˝ymi walorami ar-
tystycznymi, skoro wspó∏czeÊni okreÊlali jà mianem
Polskiego Wersalu

Form´ XVIII-wiecznego Ogrodu Branickich zna-

my dzi´ki zachowanym bogatym archiwaliom: ryci-
nom Jana Henryka Klemma i Michaela Rentza, cyk-
lowi rysunków Pierre’a Ricauda de Tirregaille’a, wie-
lu projektom budowli ogrodowych, inwentarzowi
z 1772 r.

, opisom ówczesnych podró˝ników oraz

przekazom kartograficznym.

KRAJOBRAZY

OGRÓD BRANICKICH W BIA¸YMSTOKU

I JEGO REWALORYZACJA

1. Ogród Branickich z lotu ptaka. Fot. W. St´pieƒ, 1992 r.
1. Aerial view of the Branicki Garden. Photo: W. St´pieƒ, 1992.

Bia∏ostocki ogród zosta∏ usytuowany na po∏ud-

niowy zachód od pa∏acu i urzàdzony zgodnie z kano-
nami mody obowiàzujàcej w XVIII w. w Europie.
Wjazd na teren rezydencji prowadzi∏ poprzez repre-
zentacyjnà bram´ oraz dwa dziedziƒce: wst´pny i ho-
norowy. Za pa∏acem znajdowa∏ si´ salon ogrodowy
z oÊmioma bukszpanowymi parterami haftowymi,
bogatà dekoracjà rzeêbiarskà, fontannami i obszernà
altanà treja˝owà – Pawilonem pod Or∏em.

Na po∏udniowy wschód od pa∏acu zlokalizowane

by∏y boskiety z fontannà umieszczonà na przeci´ciu
dróg. Zamkni´cie ich g∏ównej osi kompozycyjnej sta-
nowi∏ Pawilon W∏oski. Inna wa˝na oÊ kompozycyjna,
wyprowadzona z apartamentów hetmanowej Izabeli
z Poniatowskich Branickiej, ukierunkowana by∏a
na Êciank´ parawanowà z iluzjonistycznym ma-
lowid∏em.

Po∏udniowy naro˝nik ogrodu zajmowa∏y Pawilon

Chiƒski i towarzyszàcy mu niewielki ogródek z to-
piarycznymi formami roÊlinnymi. Przez po∏o˝ony na

wschód od niego mostek mo˝na by∏o przejÊç do
Zwierzyƒca Danieli.

Ogród górny z salonem ogrodowym oddzielony

by∏ od ogrodu dolnego murem oporowym oraz po-
∏o˝onym poni˝ej kana∏em. Na osi g∏ównej za∏o˝enia,
na po∏udniowy zachód od pa∏acu, znajdowa∏ si´ most.
Za nim ogrody ciàgn´∏y si´ dalej: symetrycznie wzgl´-
dem g∏ównej alei rozmieszczone by∏y partery gazo-
nowe, wzd∏u˝ których ros∏y drzewa o piramidalnych
kszta∏tach. Na zamkni´ciu ca∏oÊci uk∏adu, od po∏ud-
niowego zachodu wzniesiono gloriet´ pe∏niàcà funk-
cj´ pawilonu widokowego oraz bram´ do Zwierzyƒ-
ca Jeleni.

Ogród dolny tak˝e otrzyma∏ zgeometryzowanà,

regularnà form´, chocia˝ drzewa tu rosnàce nie by∏y
a˝ tak silnie ci´te jak w ogrodzie górnym. W tej cz´Ê-
ci za∏o˝enia znalaz∏a si´ wyspa na kanale oraz dwa
pawilony: Pawilon nad Kana∏em i Pawilon Toskaƒ-
ski. W sàsiedztwie ogrodu dolnego znajdowa∏ si´ bu-
dynek hetmaƒskiego teatru.

2. Zniszczenia pa∏acu i Og-
rodu Branickich po II woj-
nie Êwiatowej. Fot. W. Pasz-
kowski, archiwum Podlas-
kiego Wojewódzkiego Kon-
serwatora Zabytków.
2. Damages of the Branicki
Palace and Garden after the
second world war. Photo:
W. Paszkowski, archive of
the Podlasie Voivodeship
Conservator of Historical
Monuments.

3. Projekt rewaloryzacji Ogro-
du Branickich autorstwa Ge-
rarda Cio∏ka i Stanis∏awa Mi∏o-
szewskiego, 1949 r., Teki Cio∏-
ka, archiwum KOBiDZ.
3. Project of the restauration
of the Branicki Garden by
Gerard Cio∏ek and Stanis∏aw
Mi∏oszewski, 1949, Teki Cio∏ka,
KOBiDZ archive.

Na wschód od pa∏acu ciàgn´∏y si´ ogrody oran-

˝eriowe i dziedziƒce gospodarcze, ∏àczàce cechy re-
prezentacyjne z charakterem u˝ytkowym. Na po∏ud-
niowy wschód od hetmaƒskiego ogrodu za∏o˝ono
Zwierzyniec Danieli oraz Zwierzyniec Wielki.

Dzia∏ania hetmana Branickiego nie ogranicza∏y

si´ do terenu rezydencji, obj´∏y równie˝ miasto Bia-
∏ystok z otaczajàcym krajobrazem. Powsta∏a w ten spo-
sób rozleg∏a kompozycja krajobrazowa z pa∏acyka-
mi, pawilonami i punktami widokowymi rozsianymi
po okolicznych wzgórzach i w dolinie rzeki Bia∏ej,
powiàzana kompozycyjnie z Ogrodem Branickich.

Wraz ze Êmiercià hetmana ogród zaczà∏ powoli

podupadaç. Izabela Branicka nie by∏a w stanie pro-
wadziç prac budowlanych na tak szerokà skal´ jak jej
zmar∏y mà˝ i ogranicza∏a si´ g∏ównie do dzia∏aƒ po-
rzàdkowo-remontowych.

W 1802 r. spadkobiercy Branickiego sprzedali pa-

∏ac królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III.
W 1808 r. rezydencja przesz∏a we w∏adanie cara Ale-
ksandra I, który w 1836 r. przeznaczy∏ jà na szko∏´
dla dziewczàt, zwanà Instytutem Panien Szlacheckich
funkcjonujàcà tu a˝ do I wojny Êwiatowej. Zmianom
tym towarzyszy∏a powolna degradacja ogrodu – roz-
ros∏y si´ niepiel´gnowane boskiety, partery zamie-
niono w trawniki, altany rozebrano, cz´Êç rzeêb ogro-
dowych wystawiono na licytacj´, a cz´Êç wywieziono

do ogrodów Petersburga. W 1836 r. na polecenie cara
nastàpi∏a likwidacja oran˝erii, a drzewa i krzewy
trafi∏y do Carskiego Sio∏a, warszawskich ¸azienek
i Belwederu.

Pierwsze prace o charakterze porzàdkowym

przeprowadzono w Ogrodzie Branickich w okresie
mi´dzywojennym, kiedy pa∏ac sta∏ si´ siedzibà w∏adz
wojewódzkich. Niestety, w czasie II wojny Êwiato-
wej zarówno pa∏ac, jak i ogród uleg∏y ponownie
znacznym zniszczeniom. Powojennej odbudowie
zespo∏u pa∏acowego, prowadzonej przez Stanis∏awa
Bukowskiego, towarzyszy∏a rewaloryzacja ogrodu
pod kierunkiem prof. Gerarda Cio∏ka. Ze wzgl´du na
wyst´pujàce wówczas braki materia∏owe oraz ogólnà
atmosfer´ poÊpiechu i akcyjnoÊci towarzyszàcà wi´k-
szoÊci ówczesnych prac konserwatorskich, rewalory-
zacja Ogrodu Branickich zosta∏a obarczona wieloma
b∏´dami. Najpowa˝niejsze z nich to powszechne sto-
sowanie betonu zamiast piaskowca, brak dba∏oÊci
o uszanowanie historycznej lokalizacji elementów
zabytkowych, w wyniku czego np. kamienna balu-
strada ogrodowa znalaz∏a si´, po doÊç drastycznym
przystosowaniu, na dachu pa∏acu jako jego attyka,
stosowanie nawierzchni asfaltowych i wspó∏czes-
nych latarƒ parkowych. Dzia∏ania te upodobni∏y
Ogród Branickich do typowego parku miejskiego
z lat 60. XX w.

KRAJOBRAZY

4. Salon ogrodowy Ogrodu Branickich, Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, lata 50. XVIII w., Teki Glinki, archiwum KOBiDZ.
4. Garden salon of the Branicki Garden, Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, 1750s, Teki Glinki, KOBiDZ archive.

W 1996 r. podj´to decyzj´ o przywróceniu Ogro-

dowi Branickich jego dawnego, barokowego kostiu-
mu. Inicjatorami zamierzenia byli: Urzàd Miasta
w Bia∏ymstoku, OÊrodek Ochrony Zabytkowego
Krajobrazu w Warszawie (obecny Krajowy OÊrodek
Badaƒ i Dokumentacji Zabytków) oraz Podlaski Wo-
jewódzki Konserwator Zabytków. Do merytorycznej
opieki nad ca∏oÊcià prac rewaloryzacyjnych powo-
∏ano Mi´dzynarodowà Rad´ Konserwatorskà ds.
Rewaloryzacji Ogrodów Branickich w Bia∏ymstoku
i Choroszczy, z udzia∏em specjalistów z Polski,
Austrii, Niemiec i Holandii.

Prace studialne i projektowe prowadzono od

1997 r. Rozpocz´to je od sporzàdzenia podk∏adu
sytuacyjno-wysokoÊciowego w skali 1:500 i wyko-
nania inwentaryzacji drzewostanu wraz z jego
analizà (wiekowà, sk∏adu gatunkowego, uk∏adu na-
sadzeƒ).

JednoczeÊnie prowadzono kwerend´ archiwalnà,

która obj´∏a archiwa polskie i zagraniczne. Zgroma-
dzone materia∏y poddano analizie i konfrontacji ze

stanem istniejàcym ogrodu. Rozpocz´to równie˝
badania archeologiczne, które w latach 1998-2001
prowadzi∏ na zlecenie OÊrodka Ochrony Zabytkowe-
go Krajobrazu prof. Andrzej Kola z Uniwersytetu
Miko∏aja Kopernika w Toruniu wspólnie z archeo-
logami z Muzeum Okr´gowego w Bia∏ymstoku.
W 2004 r. badania kontynuowane by∏y przez Uni-
wersytet w Bia∏ymstoku we wspó∏pracy z Krajo-
wym OÊrodkiem Badaƒ i Dokumentacji Zabytków.
Dotychczas badaniami obj´to salon ogrodowy (usta-
lono rozmieszczenie Êcie˝ek, parterów haftowych
i fontann), miejsca lokalizacji pawilonów ogrodo-
wych (Pawilonu pod Or∏em i Pawilonu nad Kana-
∏em), uk∏ad drogowy i fontann´ w boskietach ogrodu
górnego oraz dziedziniec wst´pny.

Na podstawie wyników badaƒ i analiz opraco-

wano generalne za∏o˝enia do projektu rewaloryzacji
Ogrodu Branickich. Sukcesywnie, w miar´ mo˝li-
woÊci finansowo-organizacyjnych Urz´du Miasta
w Bia∏ymstoku, powstajà projekty i podejmowane sà
dzia∏ania przy poszczególnych elementach kompozycji

5. Koncepcja rewaloryzacji salonu ogrodowego. Autor projektu D. Sikora, 1998 r., oprac. graficzne H. Ga∏ka.
5. Conception of the revalorisation of the garden salon. Project by D. Sikora, 1998, graphic design: H. Ga∏ka.

6. Projekt rekonstrukcji parteru
haftowego do salonu ogrodowego.
Autor projektu D. Sikora, 1998 r.,
oprac. graficzne H. Ga∏ka.
6. Project of the reconstruction of
the parterre en broderie to the
garden salon. Project by D. Sikora,
1998, graphic design: H. Ga∏ka.

Ornament bukszpanowy
Buxus sempervirens
„Suffruticosa”

Wype∏nienie t∏a ornamentu
czerwonym kruszywem

Wype∏nienie t∏a ornamentu
bia∏ym kruszywem

Wype∏nienie darnià

Drzewa oran˝eriowe

Drzewa strzy˝one w sto˝ki

Rzeêby ogrodowe

Oznaczenia
1. Pa∏ac
2. Pawilon pod Or∏em

Fontanny

Bia∏e kruszywo
kamienne

Mielona ceg∏a

Ornament
bukszpanowy

Rabaty brze˝ne zewn´trzne
ze strzy˝onymi grabami
i roÊlinami oran˝eriowymi

Rabaty brze˝ne wewn´trzne
z dekoracjà rzeêbiarskà
i roÊlinami oran˝eriowymi

Nawierzchnia ˝wirowa

Nawierzchnia z p∏yt
z piaskowca

G∏ówne osie kompozycyjne
Ogrodu Branickich

KRAJOBRAZY

7. Prace wykonawcze przy za-
k∏adaniu parterów haftowych.
Fot. D. Sikora, 1999 r.
7. Establishment of parterres
en broderie. Photo: D. Sikora,
1999

8. Monta˝ w salonie ogrodowym posàgów sfinksów d∏uta Jana Chry-
zostoma Redlera po konserwacji. Fot. J. Koller-Szumska, 2000 r.
8. Assembling the sphinx statutes by Jan Chryzostom Redler after
conservation in the garden salon. Photo: J. Koller-Szumska, 2000.

W 1997 r. ze wzgl´du na z∏y stan zachowania sa-

lonu ogrodowego podj´to decyzj´ o jego rewaloryza-
cji. Prace projektowe i realizacyjne poprzedzi∏a ana-
liza przekazów archiwalnych, majàca na celu mo˝-
liwie najwierniejsze odtworzenie jego historycznego
uk∏adu przestrzennego.

W wyniku przeprowadzonych studiów i analiz

ustalono podstawowe zasady, wg których urzàdzony
by∏ XVIII-wieczny salon ogrodowy Ogrodu Branic-
kich. Stwierdzono, ˝e istnia∏o bardzo silne powiàza-
nie kompozycyjne pomi´dzy ogrodem a elewacjà
ogrodowà pa∏acu, wyra˝ajàce si´ w ukierunkowaniu
osi kompozycyjnych ogrodu na istotne elementy tej
elewacji. Kompozycja salonu ogrodowego oparta by-
∏a na zasadzie lustrzanego odbicia wzgl´dem g∏ównej
osi kompozycyjnej za∏o˝enia.

ogrodowej. Równolegle trwajà prace konserwator-
skie w pa∏acu i jego oficynach.

Poni˝ej szczegó∏owo omówiono zagadnienia

zwiàzane z dotychczas przeprowadzonymi dzia∏ania-
mi. Szeroko rozumiany proces konserwacji nie prze-
biega dla poszczególnych fragmentów tego za∏o˝e-
nia jednakowo. Najwi´ksze zaawansowanie prac ma
miejsce przy rekonstrukcji parterów haftowych w sa-
lonie ogrodowym. Po etapie badaƒ i analiz opraco-
wano dokumentacj´ projektowà, na podstawie której
odtworzono partery. Pracami realizacyjnymi obj´to
równie˝ niektóre budowle ogrodowe: Êciank´ para-
wanowà, bram´ wjazdowà, Pawilon W∏oski, Pawilon
Toskaƒski. Przeprowadzono konserwacj´ rzeêb ogro-
dowych. Dla takich elementów, jak boskiety, dzie-
dziƒce pa∏acowe, ogród przy Pawilonie Chiƒskim,
fontanny, wykonano badania archeologiczne i anali-
z´ materia∏ów archiwalnych oraz opracowano doku-
mentacj´ projektowà. Prace realizacyjne b´dà tu po-
dejmowane zale˝nie od mo˝liwoÊci finansowych bia-
∏ostockiego Urz´du Miasta.

Salon ogrodowy – partery haftowe

Salon ogrodowy to najbardziej reprezentacyjna cz´Êç
Ogrodu Branickich. W XVIII w. sk∏ada∏ si´ z oÊmiu
parterów, z czego cztery skrajnie po∏o˝one ozdobione
by∏y ornamentem haftowym, zaÊ cztery centralne fon-
tannami. Od po∏udniowego wschodu zamyka∏a go
Êciana boskietów, na której tle umieszczone by∏y
hermy i ∏awy ogrodowe, od po∏udniowego zachodu
i pó∏nocy otacza∏a balustrada, natomiast od pó∏noc-
nego wschodu ramowa∏a bry∏a pa∏acu. Wzd∏u˝ cen-
tralnej drogi salonu ustawiono rzeêby figuralne, wazy
i roÊliny oran˝eriowe. Putta i roÊliny oran˝eriowe
znajdowa∏y si´ równie˝ w obr´bie samych parterów.

Ornament parterów wykonany zosta∏ z bukszpa-

nu. Przestrzenie pomi´dzy ornamentem wype∏niono
ozdobnym kruszywem, nie wiadomo jednak, jaka by-
∏a jego kolorystyka. Wiadomo natomiast, ˝e w ogro-
dzie przy warszawskim pa∏acu Branickich by∏a to
kolorystyka bia∏o-czerwona. Wszystkie partery ob-
wiedziono podwójnà bukszpanowà rabatà. Ka˝demu
parterowi towarzyszà dwie rabaty brze˝ne, których
szerokoÊç jest zró˝nicowana – rabaty wewn´trzne sà
znacznie w´˝sze ni˝ zewn´trzne.

Analiza wykaza∏a, ˝e wiele motywów ornamen-

tów parterów bia∏ostockich, np. motyw rozety w cen-
trum parteru, spiralne zakoƒczenie bukszpanowych
obwódek, zastosowanie odbicia lustrzanego, by∏y zale-
cane przez najpopularniejszego teoretyka XVIII-wiecz-
nych ogrodów, Antoine’a Dezalliera d’Argenville’a.

W kompozycj´ parterów w∏àczone by∏y rzeêby

i roÊliny oran˝eriowe, których rozmieszczenie widocz-

ne jest na rycinie Michaela Rentza i Jana Henryka
Klemma. RoÊliny oran˝eriowe stosowano w dwóch
rozmiarach: mniejsze ustawiano na wewn´trznych ra-
batach brze˝nych i na naro˝nikach parterów hafto-
wych, wi´ksze natomiast na zewn´trznych rabatach
brze˝nych. Putta ustawiane by∏y symetrycznie po obu
stronach parterów, w po∏owie ich d∏ugoÊci, natomiast
du˝e rzeêby figuralne umieszczano na koƒcach rabat
brze˝nych, na przemian z kamiennymi wazami.

Na podstawie wyników analiz opracowano pro-

jekt rekonstrukcji parterów haftowych. W projekcie
tym przewidziano odtworzenie ornamentu bukszpa-
nowego zgodnie z rysunkiem znanym z historycz-
nych przekazów ikonograficznych oraz bia∏o-czer-
wonego t∏a wzorem warszawskiej rezydencji Brani-
ckich. Przy ka˝dym z parterów zaprojektowano po
dwie rabaty brze˝ne, na których docelowo zostanà
ustawione rzeêby figuralne i roÊliny oran˝eriowe.

9. Zrekonstruowany parter haftowy. Fot. D. Sikora, 2005 r.
9. Reconstructed parterre en broderie. Photo: D. Sikora, 2005.

KRAJOBRAZY

10. Zrekonstruowany parter haftowy. Fot. D. Sikora, 2005 r.
10. Reconstructed parterre en broderie. Photo: D. Sikora, 2005.

11. Zachowany fragment ceglanej ok∏adziny dna barokowych
fontann. Fot. D. Sikora, 1999 r.
11. Preserved fragment of the brick lining of the bottom of
a Baroque fountain. Photo: D. Sikora, 1999.

Salon ogrodowy – partery z fontannami

Pierwsze wzmianki o fontannach w bia∏ostockim sa-
lonie ogrodowym pochodzà z ok. 1739 r. i dotyczà
zamawiania do nich dekoracji rzeêbiarskiej. Z kolei
w roku 1750 w liÊcie do hetmana Branickiego jeden
z jego oficjalistów, I. Koziebrodzki, donosi∏, ˝e ab-
rysy fontann zrobione przez Jana Chryzostoma
Redlera zosta∏y ju˝ wys∏ane do Bia∏egostoku do za-
twierdzenia

W 1751 r. hetman zamówi∏ u kamieniarzy kra-

kowskich dwa baseny kamienne do fontann w parte-
rach. Gdy by∏y gotowe, w lutym 1752 r. zwieziono je
na brzeg Wis∏y i za∏adowano na barki. Pisa∏ o tym do
hetmana s´dzia województwa krakowskiego, Skiw-
ski, do∏àczajàc do listu niepotrzebny mu ju˝ abrys
basenu

. Wed∏ug El˝biety Koweckiej by∏ to abrys

dotyczàcy fontanny w parterach, zachowany do dziÊ
w zbiorach AGAD

Baseny zosta∏y przetransportowane najpierw

Wis∏à do Warszawy (kwiecieƒ 1752 r.), a nast´pnie
Bugiem i Narwià do ˚ó∏tek pod Choroszczà, skàd
„podwodami” przewieziono je do Bia∏egostoku.
Fontanny zacz´to montowaç w ogrodzie latem 1752 r.

Dwa pierwsze baseny od strony od pa∏acu mia∏y

bortnic´ i posadzk´ kamiennà, dwa dalej po∏o˝one –
bortnic´ drewnianà, a dno wy∏o˝one ceglanymi p∏yt-
kami. Mówi o tym zapis zawarty w inwentarzu spi-
sanym po Êmierci hetmana: „fontann wielkich cztery,

Wykopano „sadzawk´ nowà na górze (…), 36 ∏okci

w kwadrat, od której b´dà iÊç rury do czterech
fontann w parterach, a poniewa˝ grunt tam jest piasz-
czysty, dlatego dysponowa∏ imç pan kapitan Ricaud
(Tirregaille), aby wszystek gruz od murów by∏ do tej
sadzawki wywo˝ony, który gnijàc przez zim´, sprawi
tak grunt sadzawki, ˝e woda nie b´dzie wsiàka∏a.
Z wiosnà zaÊ glin´ jeszcze wywoziç b´dà wed∏ug
dyspozycji ju˝ pana kapitana”

RównoczeÊnie wzniesiono machin´ do t∏oczenia

wody z sadzawki do drewnianych rur doprowadzajà-
cych wod´ do fontann, wzorowanà na tego typu
urzàdzeniach stosowanych ówczeÊnie we Francji.
Instalacj´ zasilajàcà fontanny wykonano, wiercàc
otwory w drewnianych balach, u∏o˝onych nast´pnie
w wykopanych w ogrodzie rowach i po∏àczonych
500 metalowymi buksami, które Branicki zamówi∏
w Warszawie

Ca∏oÊç instalacji wymieniono w 1762 r. Nad praca-

mi czuwa∏ wówczas zatrudniony przez Branickiego ka-
nonik z Freising, Hempell, majàcy doÊwiadczenie w te-
go typu robotach – wczeÊniej zak∏ada∏ fontanny u ksi´-
cia bawarskiego, prawdopodobnie w Nymphenburgu

Wiadomo, ˝e po Êmierci hetmana, w trakcie spo-

rzàdzania inwentarza, fontanny ju˝ nie dzia∏a∏y.
Prawdopodobnie w XIX w. zdemontowano kamien-
ne elementy, a misy zasypano. Na fotografiach wy-
konanych w okresie mi´dzywojennym nie ma ju˝
˝adnego Êladu po opisywanych obiektach, a ca∏oÊç
salonu ogrodowego jest g´sto zadrzewiona. Dopiero
na fotografii wykonanej w 1948 r., po oczyszczeniu
terenu z drzew, widaç odkopane pozosta∏oÊci p∏yt
dennych. Zosta∏y one póêniej w du˝ej mierze znisz-
czone podczas budowy fontann betonowych.

W 1998 r., w trakcie prowadzonych badaƒ arche-

ologicznych, ods∏oni´to relikty barokowych fontann.
Potwierdzi∏y one lokalizacj´ basenów, przedstawio-
nych na rycinie autorstwa Ricauda de Tirregaille’a
z lat 50. XVIII w.

z których u dwóch bassony i posadzka kamieniem
obk∏adana, u drugich dwóch bassony drzewem ob-
k∏adane, posadzka w nich z ceg∏y, w poÊrodku tych
czterech fontann stojà cztery sztuki z osóbkami na
takich˝e postumentach, ka˝da trzymajàca rur´ ˝elaz-
nà od fontann”

Branicki chcia∏ z czasem wymieniç drewniane

bortnice na kamienne, zlecajàc zaj´cie si´ tym „ka-
mieniarzowi Niemcowi”. Kamieniarz ów wyszuka∏
odpowiedni piaskowiec w Kochanowie na Litwie,
sprowadzi∏ do Bia∏egostoku i przystàpi∏ do odkuwa-
nia gzymsów, ale z niewiadomych przyczyn nie
ukoƒczy∏ pracy

Fontanny zasilano z uj´cia wody znajdujàcego

si´ na terenie zwierzyƒca. Branicki poleci∏ wykopaç
na najwy˝szym ze wzgórz sadzawk´, do której wod´
doprowadzono odkrytym rowem. Dzi´ki zachowanej
wzmiance w korespondencji hetmana wiemy, jak wy-
glàda∏o uszczelnienie jej dna.

13. Zachowane relikty drewnianej instalacji z metalowà z∏àczkà
doprowadzajàcej wod´ do fontanny. Fot. D. Sikora, 2000 r.
13. Preserved relics of a wooden installation with a metal pipe con-
nector supplying the fountain with water. Photo: D. Sikora, 2000.

12. Projekt parteru z fontannà do
salonu ogrodowego. Oprac. D. Si-
kora, 1999 r.
12. Project of the parterre with
fountain. Prep: D. Sikora, 1999.

KRAJOBRAZY

Na podstawie XVIII-wiecznego rysunku projek-

towego basenu fontanny i wyników badaƒ archeolo-
gicznych opracowano projekt koncepcyjny fontann
do salonu ogrodowego. Za∏o˝ono, ˝e wszystkie czte-
ry zostanà odtworzone z kamiennymi bortnicami
i dnem wy∏o˝onym ceglanymi p∏ytkami.

Wymiary odtwarzanych parterów z fontannami

wynoszà 20 x 30 m, podobnie jak wymiary czterech
parterów bez fontann. Projektujàc bukszpanowy or-
nament wype∏niajàcy t∏o parteru nawiàzano do zasto-
sowanych ju˝ wczeÊniej na parterach bez fontann or-
namentów opartych na motywach kwiatowych. Na par-
terze z fontannà zastosowano jako t∏o dla ornamentu
bukszpanowego grys marmurowy „Bia∏a Marianna”
(podobny grys znaleziono na terenie Ogrodu Branic-
kich w trakcie badaƒ archeologicznych) oraz kruszy-
wo kamienne w kolorze ciemnej czerwieni. Ka˝demu
parterowi z fontannà towarzyszà po dwie rabaty
brze˝ne o szerokoÊci: 1, 20 m (wewn´trzna) i 3,60 m
(zewn´trzna), które docelowo majà byç ozdobione
dekoracjà rzeêbiarskà i roÊlinami oran˝eriowymi.

W cz´Êci centralnej parteru zaprojektowano,

zgodnie z historycznà ikonografià, obni˝enie w for-
mie wg∏´bnika, którego skarpy powinien pokryç
trawnik gazonowy.

Dziedziƒce i teren dawnych ogrodów
oran˝eriowych

Cz´Êç pn.-wsch. za∏o˝enia pa∏acowo-ogrodowego
Branickich w Bia∏ymstoku stanowià: dziedziniec
wst´pny, dziedziniec honorowy, dziedziniec przy ar-
senale oraz teren dawnych ogrodów oran˝eriowych.
Dziedziƒce i ogrody oran˝eriowe by∏y kszta∏towane

Po przeanalizowaniu kszta∏tu i sposobu wykona-

nia czterech odkopanych p∏yt dennych zauwa˝ono
pomi´dzy nimi istotne ró˝nice. Dwie po∏o˝one bli˝ej
pa∏acu by∏y wykonane z ceg∏y, na fundamencie z ka-
mieni po∏àczonych zaprawà wapiennà. Posadowione
na nich fontanny mia∏y byç wyposa˝one wg inwenta-
rza z 1772 r. w kamienne bortnice i wyk∏adzin´ ka-
miennà na dnie. Dwie znajdujàce si´ dalej od pa∏acu
p∏yty równie˝ by∏y wykonane z ceg∏y, na kamiennej
podmurówce, natomiast ich wierzchnià warstw´ wy-
konano z kwadratowych ceglanych p∏ytek. Wszystkie
cztery p∏yty denne nieznacznie ró˝ni∏y si´ mi´dzy
sobà kszta∏tem, choç generalnie ich rozmiary by∏y
zbli˝one.

14. Wizualizacja komputerowa parteru z fontannà. Oprac. T. Ro-
gala, 2006 r.
14. Computer visualisation of the parterre en broderie with foun-
tain. Prep: T. Rogala, 2006.

15. Widok na pa∏ac od strony
dziedziƒców, Pierre Ricaud
de Tirregaille, 2. po∏. lat 50.
XVIII w.
15. View of the palace from the
courtyards, Pierre Ricaud de
Tirregaille, second half of the
1750s.

przez hetmana Branickiego równolegle z rozbudowà
ca∏ego za∏o˝enia rezydencjonalnego.

Dziedziniec honorowy ogranicza∏y: korpus g∏ów-

ny pa∏acu, oficyna goÊcinna ze stajnià po pó∏nocnej
stronie dziedziƒca oraz oficyna kuchenna z wozow-
nià po stronie wschodniej. Dziedziniec wst´pny od-
dzielony by∏ od honorowego niskim murkiem
i z trzech stron otoczony ogrodzeniem wykonanym
z drewnianych prz´se∏, mocowanych pomi´dzy mu-
rowanymi, tynkowanymi s∏upami. Na jego terenie
znalaz∏y si´ dwa obszerne trawniki z fontannami we
wg∏´bnikach

Znaczne nasilenie prac na dziedziƒcach pa∏aco-

wych mia∏o miejsce w 1738 r. Urzàdzano wówczas
dziedziniec wst´pny, a tak˝e wzniesiono bram´
wjazdowà wg projektu Jana Henryka Klemma,

prowadzàcà na dziedziniec honorowy. W 2. po∏. lat 50.
XVIII w. prace wznowiono. W 1758 r. przeniesiono
bram´ wjazdowà w miejsce jej obecnej lokalizacji,
natomiast pomi´dzy dziedziƒcem wst´pnym i hono-
rowym ustawiono dwie monumentalne rzeêby d∏uta
Jana Chryzostoma Redlera, przedstawiajàce Herku-
lesa walczàcego ze smokiem i Herkulesa walczàce-
go z hydrà. W czasach hetmana Branickiego dzie-
dziniec honorowy by∏ wybrukowany, co odnotowano
w inwentarzu spisanym po jego Êmierci: „Dziedzi-
niec ten (wst´pny) opiera si´ o oficyny pa∏acowe
i o dziedziniec przed pa∏acem brukowany, którego
wjazd przyozdobiony jest znacznej wielkoÊci z ka-
mienia robionymi dwoma Herkulesami”

. Nie wia-

domo, jakà nawierzchni´ mia∏ wówczas dziedziniec
wst´pny. XIX-wieczne fotografie dziedziƒców pa∏a-
cowych pokazujà, ˝e by∏y one wówczas cz´Êciowo
pokryte brukiem u∏o˝onym w charakterystyczne pa-
sy. Trudno jednak stwierdziç, czy jest to jeszcze bruk
XVIII-wieczny, czy nowszy, u∏o˝ony w XIX w.

Za oficynà kuchennà znajdowa∏ si´ arsena∏ oraz

budynek zwany Oficynà za Kuchnià. Towarzyszy∏ im
niewielki, brukowany dziedziniec. Sàsiadowa∏ z nim
Ogród przy Pokojach ¸azienkowych i Ogródek Ma-
leƒki za Pokojami ¸azienkowymi. Dalej na wschód
od pa∏acu znajdowa∏y si´: Oran˝eria na Kwiaty,
Figarnia, Domek Ogrodnika, Oran˝eria Wielka,
Oran˝eria Druga Wielka, Ogródek przed Oran˝erià,
Ogródek przed Domkiem Ogrodnika, Ogródek na
Kwiatki

16. Remont g∏ównej bramy wjazdowej. Fot. J. Koller-Szumska,
2001 r.
16. Repair of the main entrance gate. Photo: J. Koller-Szumska,
2001.

17. Brama g∏ówna po zakoƒczeniu prac konserwatorskich. Fot.
D. Sikora, 2005 r.
17. Main gate after conservation. Photo: D. Sikora, 2005.

KRAJOBRAZY

Za arsena∏em znajdowa∏a si´ niewielka, kryta

gontem Oran˝eria na Kwiaty i Figarnia z 60. drzewa-
mi figowymi. Dalej na wschód znajdowa∏y si´ dwie
du˝e, murowane i kryte dachówkà, ustawione do sie-
bie pod ostrym kàtem oran˝erie oraz Domek Ogrod-
nika. Oran˝eria Wielka by∏a przyozdobiona „osóbka-
mi” (puttami), a jej sufit malowany by∏ al fresco.
W sàsiedztwie tych budowli za∏o˝ono trzy inne nie-
wielkie ogródki, otoczone ˝ywop∏otami i zielono ma-
lowanymi treja˝ami. Znajdowa∏y si´ tu równie˝ nie-
wielka fontanna i rzeêby ogrodowe. W 1751 r. Bra-
nicki zamówi∏ za poÊrednictwem Jana Chryzostoma
Redlera kamienne baseny przed pomaraƒczarni´.
Rok póêniej Redler przesy∏a∏ hetmanowi „dzieci´ do
fontanny wedle pomaraƒczarni”

. Wiadomo, ˝e fon-

tanny te dzia∏a∏y ju˝ w 1752 r., o czym donosi∏ het-
manowi jego oficjalista S´kowski

. W tym samym

mniej wi´cej czasie ustawiono treja˝e przy centralnej
cz´Êci elewacji pomaraƒczarni, snycerze zaÊ zgodnie
z abrysami wyrzeêbili ozdoby potrzebne do ich
dekoracji.

Na temat tych niewielkich przestrzeni ogrodo-

wych zachowa∏o si´ w korespondencji hetmana i spi-
sanym po jego Êmierci inwentarzu du˝o informacji,
umo˝liwiajàcych ustalenie ich XVIII-wiecznego spo-
sobu zagospodarowania. Na po∏udniowy wschód od
pa∏acu, przy bocznej oficynie, istnia∏y dwa ma∏e og-
ródki kwiatowe, oddzielone od siebie furtkà „z ba-
lasków zielono malowanych”. W jednym z nich
w treja˝owym obramieniu sta∏y dwa posàgi, zaÊ po-
Êrodku znajdowa∏a si´ fontanna z czterema rzeêbami.
W drugim, naprzeciw pa∏acowych okien, by∏a „fra-
muga murowana malowana al fresco”. Pierwszy
z ogródków ukoƒczono w 1738 r. Zosta∏ otoczony
berso, które na zamówienie Branickiego wykonywa∏
warszawski stolarz Szulc. Berso mia∏o s∏u˝yç jako t∏o
do wystawianych na okres letni roÊlin oran˝erio-
wych. Kiedy kilkanaÊcie lat póêniej by∏o ono remon-
towane, snycerz Franc wyrzeêbi∏ ptaki, które umiesz-
czono na jego zwieƒczeniu. Branicki dawa∏ szcze-
gó∏owe instrukcje, jak ma wyglàdaç Ogród przy
Pokojach ¸azienkowych, m.in. nakaza∏, aby furtka
prowadzàca do niego by∏a jak najmniejsza i zamas-
kowana krzewami, „byle tylko ogrodnik móg∏
wejÊç”

18. Widok z boskietów w kierunku Pawilonu pod Or∏em, Jan
Henryk Klemm, Michael Rentz, lata 50. XVIII w., Teki Glinki,
archiwum KOBiDZ.
18. View from the bosquets towards the Pavilion under the Eagle,
Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, 1750s, Teki Glinki, KOBiDZ
archive.

19. Boskiety, stan aktualny. Fot. D. Sikora, 2001 r.
19. Bosquets, present-day state. Photo: D. Sikora, 2001.

20. Relikty ocembrowanej drewnem studni w jednej z kwater
boskietów, ods∏oni´tej w trakcie badaƒ archeologicznych. Fot.
D. Sikora, 2000 r.
20. Relics of timbered well in one of the bosquet quarters discov-
ered in the course of archaeological research. Photo: D. Sikora,
2000.

21. Zachowane fragmenty XVIII-wiecznej ∏awy kamiennej w g∏ównej
bramie wjazdowej, b´dàce podstawà do odtworzenia ∏aw ogrodo-
wych. Fot. J. Koller-Szumska, 2005 r.
21. Preserved fragments of an eighteenth-century stone bench in the
main entrance gate, a basis for reconstructing garden benches. Photo:
J. Koller-Szumska, 2005.

Intensywne prace przy zak∏adaniu boskietów mia-

∏y miejsce w roku 1737, kiedy z rozmachem przystà-
piono do nasadzeƒ w tym rejonie ogrodu. Póênà je-
sienià Branicki wyda∏ polecenie zgromadzenia przed
zimà odpowiedniej iloÊci „lipiny” przeznaczonej do
szpalerów, a tak˝e wys∏ania „podwód” do wioski
pod Janowem, skàd miano sprowadziç ma∏e drzewka
kasztanowe (brak danych w przekazach archiwal-
nych, gdzie je ostatecznie w boskietach posadzono).
Prace trwa∏y przez nast´pne dwa lata. Wi´kszoÊç
niezb´dnego materia∏u roÊlinnego, w tym g∏ównie
graby do szpalerów, sprowadzano z Puszczy Kny-
szyƒskiej. W lutym i marcu 1739 r. wykopywano po-
spiesznie drzewka w puszczy, chcàc zdà˝yç posadziç
je wczesnà wiosnà. Robotnicy bia∏ostoccy pod kie-
runkiem ogrodnika Miklasa kopali do∏y w parku, do
których „sprz´˝ajem wo∏owym” dowo˝ono czarnà
ziemi´, aby drzewka lepiej ros∏y. Ca∏oÊç prac dozo-
rowa∏ nieznany z nazwiska ogrodnik Niemiec

. Stan

boskietów po Êmierci hetmana Branickiego opisano
w inwentarzu z 1772 r.:

„Na drugiej stronie ogrodu, od Danielego Zwie-

rzyƒca, a idàc z pa∏acu po lewej r´ce szpalery z drze-
wa z lipiny i grabiny w ró˝ne ulice wysadzane, po-
mi´dzy któremi znajdujà si´ drzewa owocowe ro-
dzàce, z których jab∏onek dwie, a gruszek oÊm i te ju˝
stare. Przy trzech perspektywach tych˝e szpalerów
stoi po dwie kolumn tryla˝owych w kratk´ zielono
malowanà, z których na dwu stojà dwie figurki drew-
niane z wazkami, bia∏o malowane. Na bokach tych-
˝e dwóch kolumn tryla˝owych stojà dwie kolumny
kamienne, bia∏o malowane, z wazami na wierzchu
takiemi˝, na ni˝szych zaÊ czterech kolumnach stojà
wazy drewniane snycerskiej roboty, bia∏o malowane,
po bokach których stojà dwa satyry kamienne bia∏o

Ze wzgl´du na nieodwracalne zmiany, jakie zasz-

∏y póêniej na terenie dawnych ogrodów oran˝erio-
wych, a zw∏aszcza wzniesienie tu zabudowaƒ Insty-
tutu Panien Szlacheckich, rekonstrukcja ich nie b´-
dzie mo˝liwa.

Przygotowujàc wytyczne konserwatorskie tej cz´-

Êci Ogrodu Branickich, zaproponowano, aby dla upa-
mi´tnienia tradycji tego miejsca uczytelniç w na-
wierzchni podstawowe podzia∏y przestrzeni ogrodo-
wej oraz linie fundamentów istniejàcych tu w XVIII w.
budowli.

Boskiety

Cz´Êç wschodnià Ogrodu Branickich zajmujà bos-
kiety. W XVIII w. sk∏ada∏y si´ one z szeregu kwater,
otoczonych strzy˝onymi szpalerami grabowo-lipo-
wymi i wype∏nionych nasadzeniami niskich, cz´Ê-
ciowo owocowych drzew i krzewów. Na ich terenie
uformowano gabinety, a na skrzy˝owaniu g∏ównych
dróg wzniesiono fontann´. Osie widokowe, ramowa-
ne Êcianami szpalerów, pod którymi ustawiono ∏awy
parkowe, ukierunkowane by∏y na wa˝ne dominanty
ogrodowe: Pawilon W∏oski, Pawilon pod Or∏em,
Pawilon Chiƒski, Âciank´ Parawanowà, nisz´ z rzeê-
bà w murze przy Pawilonie Chiƒskim oraz bram´ do
Zwierzyƒca Jeleni.

malowane, przy czwartej perspektywie szpalerowej
od gabinetu JaÊnie OÊwieconej Pani do altanki chiƒ-
skiej stojà dwa satyry bia∏omalowane, dwa znowu ta-
kie˝ satyry przy piàtej perspektywie szpalerowej od
mostku murowanego zaczynajàcej si´. W poÊrodku
perspektywy od gabinetu JaÊnie OÊwieconej Pani fon-
tanna ma∏a okràg∏a zarzucona kamieniami, oc´bro-
wana z posadzkà takà˝, w tej˝e stoi sztuka taka˝ z fi-
gurkà, ko∏o tej fontanny cztery ∏awek drewnianych”

Po Êmierci Jana Klemensa Branickiego i jego

˝ony Izabeli Branickiej ca∏y ogród, w tym równie˝
boskiety, uleg∏ zaniedbaniu. W wyniku braku w∏aÊ-
ciwej piel´gnacji strzy˝one szpalery zatraci∏y swój
pierwotny charakter, zaÊ we wn´trzach kwater wy-
ros∏y du˝e drzewa, zacieniajàce rosnàce na obrze˝ach
˝ywop∏oty.

Na niektórych drzewach w szpalerach nadal wi-

daç Êlady dawnych ci´ç formujàcych. Niestety, na
skutek braku piel´gnacji wiele z nich jest silnie zde-
formowanych i pora˝onych chorobami grzybowymi.
Na terenie boskietów pojawi∏y si´ równie˝ gatunki,
które historycznie nie by∏y tu sadzone: topola bia∏a
Populus alba, klon pospolity Acer platanoides, klon
jesionolistny Acer negundo, modrzew europejski La-
rix europaea, wierzba bia∏a Salix alba.

Podstaw´ do opracowania projektu rewaloryzacji

tej cz´Êci ogrodu stanowi∏y wyniki analizy materia-
∏ów archiwalnych oraz wyniki przeprowadzonych tu
badaƒ archeologicznych.

Przede wszystkim bardzo szczegó∏owo przeana-

lizowano istniejàcy drzewostan. Analiz´ sporzàdzono
na podstawie inwentaryzacji drzewostanu wykonanej
w 1997 r. i zaktualizowanej w 1998 r. Celem analizy

by∏o wyselekcjonowanie drzew najstarszych, które
mogà pochodziç z czasów ÊwietnoÊci Ogrodu Branic-
kich. Selekcj´ drzew przeprowadzono, stosujàc trzy
kryteria:
q kryterium Êrednicy pnia (jako materia∏em porów-

nawczym pos∏u˝ono si´ tabelà zale˝noÊci wieku
drzew od Êrednicy pnia, opracowanà przez prof.
Longina Majdeckiego);

q kryterium gatunków drzew (wyselekcjonowano ga-

tunki pojawiajàce si´ w przekazach archiwalnych
w kontekÊcie boskietów);

q kryterium deformacji pni drzew, mogàcej byç Êla-

dem dawnych ci´ç formujàcych.

Przyj´to, ˝e drzewa, które spe∏niajà te kryteria

pochodzà z ogrodu barokowego. Po ich wyselekcjo-
nowaniu przebadano je metodà liczenia s∏oi przyro-
stów rocznych, u˝ywajàc w tym celu Êwidra Pres-
slera. Badanie wykaza∏o, ˝e pochodzà one z prze-
∏omu XVIII i XIX w. Nale˝y jednak pami´taç, ˝e
drzewa te, cz´sto ju˝ znacznie wypróchnia∏e, ros∏y
w skrajnie niesprzyjajàcych warunkach (du˝e zag´sz-
czenie i zacienienie drzewostanu, bardzo silne ci´cia
formujàce w okresie ich m∏odoÊci), co zdecydowanie
spowalnia∏o przyrost gruboÊci pnia i mog∏o równie˝
zaburzaç wykszta∏canie s∏oi przyrostów rocznych.

Rozpoznanie okazów uznanych za najstarsze po-

zwoli∏o poprowadziç linie nasadzeƒ dawnych szpa-
lerów. W wi´kszoÊci przypadków by∏y one oddalone
od siebie o ok. 7 m i ukazywa∏y w przybli˝eniu prze-
bieg dawnych dróg. Wed∏ug zachowanych elemen-
tów architektury ogrodowej i wyznaczonych osi dróg
odtworzono geometrycznà siatk´, pozwalajàcà na
kszta∏towanie w XVIII w. boskietów ogrodu górnego.

KRAJOBRAZY

22. Groß Sedlitz,
silne ci´cia formu-
jàce w boskietach.
Fot. D. Sikora,
1998 r.
22. Groß Sedlitz,
strong cuts in shap-
ed bosquets. Photo:
D. Sikora, 1998.

RównoczeÊnie z analizà drzewostanu zosta∏y prze-

prowadzone badania archeologiczne, majàce na celu
m.in. odnalezienie reliktów XVIII-wiecznego uk∏adu
drogowego. W ich trakcie ods∏oni´to rz´dowo u∏o˝o-
ne kamienie, wyznaczajàce kraw´dzie dawnych dróg.

Koncepcja rewaloryzacji boskietów zak∏ada od-

tworzenie w maksymalnym stopniu ich XVIII-
wiecznej kompozycji. Utrzymuje podzia∏ kwatero-
wy, wyznaczony przecinajàcymi boskiety drogami,
wprowadzajàc korekty w zakresie ich szerokoÊci
i przebiegu. SzerokoÊç dróg jest w wielu przypadkach
zdeterminowana odst´pami pomi´dzy starymi drze-
wami. Wa˝nym czynnikiem decydujàcym o szero-
koÊci dróg jest wysokoÊç rosnàcych wzd∏u˝ nich
Êcian szpalerów i zwiàzany z tym efekt ich wzajem-
nego zacieniania si´. Powi´kszajàc zatem szerokoÊç
drogi, starano si´ zminimalizowaç niepo˝àdany efekt
zacienienia.

Przeprowadzone studia nad archiwalnymi prze-

kazami ikonograficznymi wykaza∏y, ˝e boskiety mia-
∏y od 5,2 do 7,8 m wysokoÊci. Zwa˝ywszy na fakt, i˝
wysokoÊç pierwszej kondygnacji pa∏acu wynosi 6,5 m
oraz kierujàc si´ widocznà na wielu ówczesnych ry-
cinach Êcis∏à wspó∏zale˝noÊcià architektury pa∏acu
i wielkoÊci boskietów, zdecydowano si´ na ich do-
celowà wysokoÊç 6,5 m.

W miejscu przeci´cia g∏ównych dróg znajdowa∏a

si´ fontanna, którà zdecydowano si´ odtworzyç. Jak
wynika z pomiarów dokonanych w trakcie badaƒ

archeologicznych, jej ceglana p∏yta denna mia∏a Êred-
nic´ 7 m. Studia nad fontannami w parterach salonu
ogrodowego potwierdzi∏y, ˝e regu∏à w barokowym
Ogrodzie Branickich by∏o wykonywanie p∏yt den-
nych wi´kszych ni˝ misy fontann. Tak wi´c ostatecz-
nie zaproponowano, aby Êrednica fontanny w boskie-
tach wynosi∏a 6 m.

Postanowiono te˝ odtworzyç na terenie boskie-

tów pi´ç gabinetów, zgodnie z proporcjami odczyta-
nymi na mapie z 1765 r.

Nie planuje si´ wyekspo-

nowania odkrytej w jednym z nich studni ocembro-
wanej balami, gdy˝ spowodowa∏oby to zniszczenie
wystawionych na dzia∏anie czynników atmosferycz-
nych drewnianych elementów.

W gabinetach i przy fontannie przewidziano usta-

wienie ∏aw, których forma powinna byç wzorowana
na zachowanych detalach barokowych ∏aw z g∏ównej
bramy wjazdowej.

Drogi w boskietach, jak ju˝ wczeÊniej wspomnia-

no, obok funkcji czysto u˝ytkowej spe∏nia∏y równie˝
funkcj´ osi widokowych. Dlatego te˝ pracom na tere-
nie boskietów muszà towarzyszyç prace konserwa-
torskie przy zamykajàcych te osie obiektach. Dotych-
czas obj´to nimi:
q Pawilon W∏oski (prace konserwatorskie zakoƒ-

czono w 2001 r.),

q Âciank´ Parawanowà (prace konserwatorskie za-

koƒczono w 2005 r.).

Na podj´cie prac konserwatorskich czekajà:

23. Schwetzingen, boskiety w barokowym ogrodzie. Fot. D. Sikora, 1999 r.
23. Schwetzingen, bosquets in a Baroque garden. Photo: D. Sikora, 1999.

KRAJOBRAZY

24. Wersal, formowanie Êcian boskietów przy u˝yciu drewnianych
p∏otków. Fot. D. Sikora, 2001 r.
24. Versailles, shaping bosquet walls with the help of wooden
fences. Photo: D. Sikora, 2001.

25. Schönbrunn, platforma do ci´cia boskietów. Fot. M. Rymkie-
wicz, 2001 r.
25. Schönbrunn, platform for clipping bosquets. Photo: M. Rym-
kiewicz, 2001.

q Pawilon pod Or∏em (do rekonstrukcji),
q brama do Zwierzyƒca Jeleni (do rekonstrukcji),
q nisza z rzeêbà w murze przy Pawilonie Chiƒskim

(do rekonstrukcji).

Prace realizacyjne na terenie boskietów przebie-

gajà etapowo, co wynika zarówno z uwarunkowaƒ
ogrodniczych, jak i mo˝liwoÊci finansowych inwe-
stora – Urz´du Miasta w Bia∏ymstoku. W pierwszym
etapie za priorytet dla prowadzonych prac uznano
maksymalne przeÊwietlenie istniejàcego zadrzewie-
nia w celu stworzenia jak najlepszych warunków dla
nowych nasadzeƒ szpalerów. Usuni´to drzewa chore,
zdeformowane i zagra˝ajàce bezpieczeƒstwu.

Zaplanowane w kolejnych etapach ci´cia b´dà

mia∏y przede wszystkim charakter formujàcy dla no-
wych nasadzeƒ oraz korekcyjny dla starych drzew
rosnàcych wewnàtrz kwater boskietów. Zostanie
równie˝ usuni´ta wi´kszoÊç drzew gatunkowo ob-
cych takiej formie ogrodowej, jakà sà boskiety.

Odtwarzanie szaty roÊlinnej boskietów jest

z ogrodniczego punktu widzenia zadaniem niezwy-
kle skomplikowanym. Program zwiàzanych z tym
procesem dzia∏aƒ opracowano po zapoznaniu si´
z metodami stosowanymi przy odtwarzaniu i piel´g-
nacji boskietów w innych europejskich ogrodach ba-
rokowych.

W barokowym ogrodzie w Schwetzingen (Nie-

mcy) przyj´to zasad´, ˝e grabowe szpalery wokó∏
kwater boskietów sà ca∏kowicie wymieniane na m∏o-
de nasadzenia, natomiast we wn´trzach kwater za-
chowuje si´ drzewa stare. Minimalna odleg∏oÊç po-
mi´dzy m∏odymi szpalerami grabowymi a pniami
starych drzew to 2,5 m. WysokoÊç formowanych
szpalerów grabowych zosta∏a okreÊlona zgodnie
z przekazami archiwalnymi i dostosowana do wyso-
koÊci rzeêb, dla których stanowià t∏o.

W Groß Sedlitz (Niemcy) prace przy odtwarza-

niu boskietów majà bardziej radykalny charakter.
RównoczeÊnie z sadzeniem nowych szpalerów gra-
bowych sà tu prowadzone bardzo silne ci´cia for-
mujàce drzew starych, znajdujàcych si´ wewnàtrz
kwater boskietów: lip, grabów, d´bów, o Êrednicy pni

26. Widok na Pawilon Chiƒski, Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, lata 50.
XVIII w., Teki Glinki, archiwum KOBiDZ.
26. View of the Chinese Pavilion, Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, 1750s,
Teki Glinki, KOBiDZ archive.

cz´sto przekraczajàcej 50 cm. Drzewa te sà og∏a-
wiane na wysokoÊci kilku metrów w celu ogranicze-
nia zacienienia nowych nasadzeƒ. Tak silne przyci´-
cie koron powoduje, ˝e – dzi´ki zapewnieniu du˝ej
iloÊci Êwiat∏a s∏onecznego – w ciàgu 2-3 lat regene-
rujà si´, wykszta∏cajàc wiele drobnych ga∏àzek, po-
datnych na dalsze ci´cia formujàce.

W ogrodach Wersalu stare, przeroÊni´te boskiety

sà ca∏kowicie usuwane i zast´powane nowymi nasa-
dzeniami. W ich miejsce zak∏adane sà, zgodnie z his-
torycznà tradycjà, tzw. boskiety mieszane, wieloga-
tunkowe, w których oprócz grabów sadzone sà rów-
nie˝ lipy oraz klony polne. Dla wzmocnienia efektu
zielonych „Êcian” stosuje si´ tu dodatkowo drew-
niane ozdobne p∏otki, wykonane wg wzorów
znanych z XVII-wiecznej i XVIII-wiecznej ikono-
grafii.

Pawilon Chiƒski z ogrodem

W XVIII w. istnia∏o w Ogrodzie Branickich wiele oka-
za∏ych pawilonów ogrodowych. Wi´kszoÊç z nich
zosta∏a rozebrana w 1. po∏. XIX w. Obecnie Urzàd
Miasta w Bia∏ymstoku rozpatruje mo˝liwoÊç rekon-
strukcji niektórych z nich. Jednym z takich obiektów
jest Pawilon Chiƒski.

W jego miejscu znajduje si´ obecnie niewielki

budynek gospodarczy, wybudowany w okresie

jàcà ju˝ obecnie bram´ do Zwierzyƒca Jeleni.

Opis Pawilonu Chiƒskiego znajduje si´ w inwen-

tarzu z 1772 r.: „Za szpalerami w górze od danielego
zwierzyƒca Altana Chiƒska murowana, pod dachem
gontami obitym, zielono malowanym, w ko∏o której
ganek balustradà drewnianà opasany, na której stoi
waz jedenaÊcie drewnianych, malowanych, snycer-
skiej roboty, ju˝ starych, spróchnia∏ych. Idàc na ten˝e
ganek schody z trzech stron drewniane, ju˝ stare,
spróchnia∏e. W tej altanie cztery okna wychodne,
ka˝de o dwu kwaterach, w drewno oprawiane. Szk∏a
bia∏ego na szeÊciu zawiasach ˝elaznych z dwoma
zasuwami ˝elaznymi u góry i u do∏u. Zamek ˝elazny
przy jednym z tych okien. Posadzka d´bowa w sza-
chownic´ uk∏adana. Âciany al fresco z chiƒskimi
osobami malowane. Dwa stoliki chiƒskie zielono
lakierowane z kwiatami i osóbkami z∏otemi, obydwa
z szufladkà. W poÊrodku altanki lustro ma∏e wiszàce
kryszta∏owe, o szeÊciu lichtarzach w essy robionych.
Sufit bia∏y w ko∏o i we Êrodku z kwiatami i ptakami
chiƒskiemi malowany. Pieców ˝elaznych trzy. Fossa
murowana przed tà˝ altankà, na której mostek drew-
niany z por´czami, po bokach zaÊ tej fossy równo
z murem ogrodowym dwa s∏upy murowane, na któ-
rych stojà dwie wazy blaszane bia∏e z aloesami, piw-
nica murowana pod tà˝ altankà z szyjà murowanà,
przy której stoi Êciana murowana al fresco malowana
dla prospektu z gabinetu JaÊnie OÊwieconej Pani”

mi´dzywojennym. W trakcie przeprowadzo-
nych w tym rejonie w 2000 r. i kontynuowa-
nych w 2001 r. badaƒ archeologicznych

od-

kryto pozosta∏oÊci ceglanego tarasu, na któ-
rym pawilon ten by∏ posadowiony. Do cza-
sów wspó∏czesnych przetrwa∏y piwnice, któ-
re si´ pod tà budowlà znajdowa∏y, a których
czas powstania nie jest dok∏adnie okreÊlony
(zdaniem archeologów mog∏y istnieç jeszcze
przed za∏o˝eniem ogrodu). WejÊcie do piwnic
przys∏oni´te zosta∏o tzw. Âciankà Parawano-
wà, ozdobionà w XVIII w. malowid∏em ilu-
zorycznym, zastàpionym w okresie mi´dzy-
wojennym wizerunkiem Matki Boskiej
Ostrobramskiej.

Dla Pawilonu Chiƒskiego i znajdujàcej si´

w jego sàsiedztwie cz´Êci ogrodu zachowa∏y
si´ dwa podstawowe przekazy ikonogra-
ficzne: Widok na Pawilon Chiƒski od strony
kana∏u autorstwa Jana Henryka Klemma
i Michaela Rentza z lat 50. XVIII w. oraz
póêniejszy o kilka lat Widok na Pawilon
Chiƒski od strony kana∏u Pierre’a Ricauda
de Tirregaille’a. Fragment ogrodu przed Pa-
wilonem Chiƒskim widoczny jest równie˝ na
innym rysunku Pierre’a Ricauda de Tirre-
gaille’a z koƒca lat 50. XVIII w., przedsta-
wiajàcym Widok na salon ogrodowy od stro-
ny pa∏acu. Na rysunku tym zarejestrowano
wa˝ny element tej cz´Êci ogrodu – nieistnie-

KRAJOBRAZY

Podsumowujàc wyniki badaƒ archeologicznych

przeprowadzonych na tym terenie, stwierdzono, ˝e
jednà z najwa˝niejszych informacji dotyczàcych
Pawilonu Chiƒskiego, jakie uzyskano, jest okreÊlenie
wielkoÊci tarasu, na którym by∏ on posadowiony
(14 x 14 m). Taras ten wykonany by∏ z kamieni
o Êrednicy od 0,1 do 0,5 m, po∏àczonych zaprawà
wapiennà i wykoƒczony od góry warstwà cegie∏,
u∏o˝onych wozówkami do góry. Na taras prowadzi∏o
z trzech stron po szeÊç drewnianych stopni, rozsze-
rzajàcych si´ ku do∏owi. Z czwartej strony, od po-
∏udnia, taras styka∏ si´ z ogrodzeniem. W linii ogro-
dzenia znajdowa∏y si´ dwa s∏upy zwieƒczone wazami
z aloesami. S∏upy te sta∏y przy wejÊciu na mostek
prowadzàcy na teren Zwierzyƒca Danieli. Taras
otacza∏a drewniana balustrada, której s∏upki i naro˝-
niki zdobi∏y drewniane wazy. Sam pawilon wznie-
siono na rzucie oÊmiokàta. By∏a to budowla ceglana
o symetrycznie rozmieszczonych czterech otworach
drzwiowych, kryta gontem malowanym na zielono.
Wn´trze budowli zdobi∏y malowid∏a al fresco na-
wiàzujàce tematykà do nazwy pawilonu.

Rozwa˝ajàc mo˝liwoÊç rekonstrukcji tej budowli,

nale˝y wziàç pod uwag´ kilka zasadniczych proble-
mów. Przede wszystkim zmieni∏ si´ kontekst prze-
strzenny tej cz´Êci ogrodu. Przesta∏ istnieç sàsiadu-
jàcy z nià Zwierzyniec Danieli, na którego miejscu
wyrós∏ kompleks akademików Akademii Medycznej.
Zrekonstruowany pawilon mo˝e zatem wyglàdaç nie-
co groteskowo na tle wspó∏czesnej zabudowy. Stàd

te˝ nale˝a∏oby ju˝ na tym etapie pomyÊleç o wpro-
wadzeniu nasadzeƒ drzew pomi´dzy rekonstruowa-
nym pawilonem a akademikami, aby nieco przys∏o-
niç to niekorzystne sàsiedztwo. Podstawowymi êród-
∏ami wiedzy o elewacjach pawilonu, formie dachu
czy detalu architektonicznym pozostanà niewàtpliwie
dwie wspomniane wczeÊniej ryciny oraz inwentarze.
Nie mo˝na jednak do wszystkich uzyskanych infor-
macji podchodziç bezkrytycznie. Analiza rycin wy-
kaza∏a, ˝e ich autorzy dla podkreÊlenia wspania∏oÊci
budowli przedstawiali jà znacznie wi´kszà ni˝ by∏a
w rzeczywistoÊci.

W XVIII-wiecznym Ogrodzie Branickich Pa-

wilonowi Chiƒskiemu towarzyszy∏ regularny ogród
z geometrycznie kszta∏towanymi drzewami, najpraw-
dopodobniej cisami i kasztanowcami, ciàgnàcy si´ na
pó∏nocny zachód a˝ do kana∏u. Ogród ten niestety
przesta∏ istnieç, a jego odtworzenie, jak wykaza∏y ba-
dania archeologiczne, wiàza∏oby si´ z koniecznoÊcià
przeprowadzenia powa˝nych prac ziemnych, majà-
cych na celu przywrócenie dawnego poziomu u˝yt-
kowego terenu (miejscami ró˝nica pomi´dzy obec-
nym poziomem terenu a poziomem ogrodu baroko-
wego si´ga 1 m).

Zakres zagadnieƒ i problemów, z jakimi w Ogro-

dzie Branickich muszà zmierzyç si´ zarzàdzajàcy
nim Urzàd Miasta w Bia∏ymstoku oraz badacze i kon-
serwatorzy jest nadal ogromny. Pomimo to ogród ten
pozostaje jednym z nielicznych w Polsce obiektów,
gdzie podj´to trud rewaloryzacji barokowej kompo-

27. Fragment ceglanego tarasu wokó∏ Pawilonu Chiƒskiego
ods∏oni´ty w trakcie badaƒ archeologicznych. Fot. R.
Kaêmierczak, 2000 r.
27. Fragment of a brick terrace around the Chinese Pavilion dis-
covered in the course of archaeological research. Photo: R.
Kaêmierczak, 2000.

zycji ogrodowej. Niezwykle cenne jest równie˝ to, i˝
zarzàdzajàcy ogrodem Urzàd Miasta w Bia∏ymstoku,
majàc ÊwiadomoÊç ogromnej wartoÊci tego obiektu,
prowadzi proces jego rewaloryzacji zgodnie ze sztu-
kà konserwatorskà. Wynika to ze zrozumienia, ˝e etap
badaƒ, inwentaryzacji i dyskusji nad projektami kon-
cepcyjnymi ma bezpoÊrednie prze∏o˝enie na koƒco-
wy efekt prac rewaloryzacyjnych. Dzi´ki temu Ogród
Branickich sta∏ si´ swoistym poligonem, gdzie wy-
pracowywana jest metoda prowadzenia prac konser-
watorskich w ogrodach barokowych, która mo˝e byç
nast´pnie wdra˝ana w innych tego typu obiektach.

Mgr in˝. Dorota Sikora, architekt krajobrazu, absolwent-
ka SGGW, autorka i wspó∏autorka opracowaƒ studial-
nych i projektowych dotyczàcych ogrodów barokowych
m.in. w Bia∏ymstoku, Wilanowie, Podhorcach czy ogrodu
przy Wy˝szym Seminarium Duchownym w Warszawie.
Jest pracownikiem Krajowego OÊrodka Badaƒ i Do-
kumentacji Zabytków.

he palace-garden premises in Bia∏ystok date back
to the sixteenth century when a defensive castle

of the Wiesio∏owskis, the then owners of Bia∏ystok,
was built on the site of the present-day palace. The
origin of the great residential premise is associated
with the Branicki family. During the 1690s, Stefan
Miko∏aj Branicki, the voivode of Polesie, commis-
sioned Tylman of Gameren to redesign the Bia∏ystok
residence which became an imposing Baroque
palace. The period of its greatest splendour is con-
nected with the son of Stefan Miko∏aj – Jan Klemens
Branicki, the Grand Chancellor of the Crown, who
spent fifty years (1721-1771) expanding and enhanc-
ing the residence, and employed a number of out-
standing architects, engineers and sculptors of the
period, including Jan Zygmunt Deybel, Jan Henryk
Klemm, Jakub Fontana, Pierre Ricaud de Tirregaille,
and Jan Chryzostom Redler. The hetman's residence
must have represented considerable artistic merits
since it was described by his contemporaries as the
Polish Versailles.

In 1996 it was decided to restore the former

Baroque design of the Branicki Garden. The initiators
of this project were the Town Office of Bia∏ystok,
the Centre for Historical Landscape Protection in
Warsaw (today: the National Centre for Historical

Monument Studies and Documentation), and the
Podlasie Voivodeship Conservator of Historical
Monuments. Supervision over the revalorisation was
entrusted to the specially established International
Council on the Branicki Park Revalorization in
Bia∏ystok and Choroszcz, with experts from Poland,
Austria, Germany and The Netherlands. The Council
functioned in 1998-2001.

Studio work and projects conducted from 1996

were accompanied by a simultaneous survey carried
out in Polish and foreign archives. The collected
material was analysed and confronted with the state
of the garden. Archaeological research was conduct-
ed in 1998-2001 by Prof. Andrzej Kola from the
Miko∏aj Kopernik University in Toruƒ jointly with
archaeologists from the Regional Museum in Bia∏y-
stok.

General premises for a project of the Branicki

Garden revalorisation were based on the outcomes of
the analyses and investigations. Depending on finan-
cial and organisational conditions the Town Office of
Bia∏ystok completes the projects and realises particu-
lar fragments of the garden composition, together
with a parallel conservation of the palace and its out-
buildings.

THE BRANICKI GARDEN IN BIA¸YSTOK AND ITS RESTAURATION

1. OkreÊlenie u˝yte po raz pierwszy przez Antoniego Friedricha
Buschinga, niemieckiego podró˝nika i geografa w Geografii Kró-
lestwa Polskiego i Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego, Drezno 1768.

2. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Klemen-
sie, 1772, Archiwum G∏ówne Akt Dawnych (dalej: AGAD),
Archiwum Roskie, sygn. 82.

3. List I. Koziebrodzkiego do Jana Klemensa Branickiego z 7. 02.
1750 r., AGAD, Archiwum Roskie, sygn. X/18, k. 302-304.

4. List Skiwskiego do Jana Klemensa Branickiego z 30.12.1751 r.,
k. 38-40, z 27.02.1752 r., k. 45-48, z 22.03.1752 r., k. 57, AGAD,
sygn. XXI/22.

5. Projekt fontanny, AGAD, Archiwum Roskie, sygn. XXI/22,
k. 49.

6. List Skiwskiego do Jana Klemensa Branickiego z 17.04.1752 r.,
AGAD, Archiwum Roskie, sygn. X/18, k. 552.

7. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Kle-
mensie, jw.

8. E. Kowecka, Dwór Najrzàdniejszego w Polszcze Magnata, War-
szawa 1993, s. 154.

9 List kapitana Desseina do Jana Klemensa Branickiego z sierpnia
1753 r., AGAD, Archiwum Roskie, sygn. V/39, k. 13.

10. E. Kowecka, jw., s. 158.

11. E. Kowecka, jw., s. 161.

12. P. R. de Tirregaille, Perspective du Château de Bialystok veüe

son Entreé Principale, 2. po∏. lat 50. XVIII w., orygina∏ w zbio-

rach Biblioteki Narodowej w Pary˝u, sygn. Hd 206 R14 552.

13. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Kle-
mensie, jw.

14. Nazwy ogrodów i budynków za: J. Nieciecki, Plan rezydencji
bia∏ostockiej w czasach J. K. Branickiego, „Biuletyn Konserwa-
torski Województwa Podlaskiego”, 2001, s. 49.

15. E. Kowecka, jw., s. 148.

16. E. Kowecka, jw., s. 152.

17. E. Kowecka, jw., s. 152.

18. E. Kowecka, jw., s. 146.

19. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Kle-
mensie, jw.

20. Plan Bia∏egostoku, Centralne Wojenno-Historyczne Archiwum
Rosji w Moskwie, sygn. F. 846 op. 16 d. 21755, fotokopia w zbio-
rach Regionalnego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków
w Bia∏ymstoku.

21. A. Kola, Archeologiczne badania wykopaliskowe na terenie
zabytkowego Ogrodu Branickich w Bia∏ymstoku w 2001 r.,
Instytut Archeologii i Etnologii UMK, Toruƒ 2001.

22. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Kle-
mensie, jw.

Przypisy

Jacek Michniewicz

geolog-petrograf
Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznaƒ

PROWENIENCJA SUROWCA RZEèB I KOLUMN ZE STRZELNA

Z KOLEKCJI MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU

W ÂWIETLE BADA¡ PETROGRAFICZNYCH

odobieƒstwa stylizacyjne romaƒskich zabytków

ze Strzelna z zabytkami wroc∏awskimi sà przed-

miotem dyskusji ju˝ od XIX w. W 1866 r. Józef
¸epkowski

, porównujàc tablice erekcyjne ze Strzel-

na z podobnym stylizacyjnie tympanonem erekcyj-
nym osadzonym wtórnie w koÊciele N.M.P. na Pias-
ku we Wroc∏awiu, wyrazi∏ opini´, ˝e „tablica wro-
c∏awska z tego˝ kamienia, tego˝ samego kszta∏tu co
strzelneƒska, tego˝ samego co tamta charakteru”.
Stwierdzi∏ on, ˝e zabytki te sà nie tylko sobie wspó∏-
czesne, ale nawet „ jedna je r´ka kowa∏a”.

W∏adys∏aw ¸uszczkiewicz

zwraca∏ uwag´ z ko-

lei na podobieƒstwo zespo∏u rzeêb strzelneƒskich
z portalem o∏biƒskim we Wroc∏awiu: „ Dróbne na po-
zór szczegó∏y, jak np. obramowanie szat, szematyzm
przedstawienia ob∏oków, powtarzajà si´ zarówno na
rzeêbach w Strzelnie jak we Wroc∏awiu, i tak ozdoba,
jakà ma Piotr u r´kawa (...) odpowiada (..) pere∏ko-
waniu gzygzaków kolumn portalu Ê. Magdaleny”, da-
lej autor stwierdzi∏, ˝e rzeêby te „przypominajà naj-
wi´cej rzeêby saskiej szko∏y, jakie sà w bazylikach
w Gröningen i Halberstadzie”.

TECHNOLOGIE

1. Strzelno. Fragment trzonu ko-
lumny z anio∏em z koÊcio∏a Âw.
Trójcy (dep. 564). Zdj´cie udo-
st´pnione przez Muzeum Naro-
dowe w Poznaniu.
1. Strzelno. Fragment of the shaft
of a column with an angel from
the church of the Holy Trinity
(dep. 564). Photo by courtesy of
Muzeum Narodowe in Poznaƒ.

2. Strzelno. Fragment trzonu kolumny z koÊcio∏a Âw. Trójcy
w Strzelnie (dep. 64). Zdj´cie udost´pnione przez Muzeum Naro-
dowe w Poznaniu.
2. Strzelno. Fragment of a column shaft from the church of the
Holy Trinity in Strzelno (deposit 64). Photo by courtesy of
Muzeum Narodowe in Poznaƒ.

Odnoszàc si´ do tych, sformu∏owanych jeszcze

w XIX w. sàdów, Zygmunt Âwiechowski

wyrazi∏

poglàd odmienny. Uzna∏, ˝e rzeczywiÊcie „wybitne
reliefy oÊrodka wroc∏awskiego mog∏y odegraç rol´
modelu, zw∏aszcza jeÊli weêmiemy pod uwag´ dom-
niemane wi´zy rodowe pomi´dzy najwi´kszym fun-
datorem wroc∏awskim Piotrem W∏ostowicem a fun-
datorem koÊcio∏a norbertanek w Strzelnie – Piotrem
Wszeborowiczem i jego spadkobiercami”. I dodawa∏:
„OczywiÊcie chodzi tu o model kompozycji ikono-
graficznej, a nie o pokrewieƒstwo stylu, nie mówiàc
o wspólnocie warsztatu, co zak∏adali badacze z ubieg-
∏ego stulecia, a tak˝e wielu spoÊród ich nast´pców”.

Komunikat przedstawia wyniki badaƒ petrogra-

ficznych pi´ciu romaƒskich zabytków kamiennych ze
Strzelna, znajdujàcych si´ w Muzeum Narodowym
w Poznaniu, zleconych w celu doboru odpowiednich
metod w pracach konserwatorskich. Jak zwykle, przy
tego rodzaju badaniach, szczególnà uwag´ poÊwi´co-
no problemowi okreÊlenia proweniencji badanego
surowca.

Przedmiot badaƒ

Do badaƒ zosta∏y wytypowane nast´pujàce zabytki:
q

prostopad∏oÊcienny fragment trzonu kolumny o wy-
miarach 50 x 24 cm (dep. 64), pochodzàcy z ponor-
bertaƒskiego koÊcio∏a Âw. Trójcy w Strzelnie, po-
kryty wicià ornamentalnà (il. 2);

q fragment trzonu kolumny z anio∏em 28 x 28 x 28 cm

(dep. 564) z koÊcio∏a Âw. Trójcy (il. 1);

q g∏owa Chrystusa tympanonu fundacyjnego z rotun-

dy Êw. Prokopa (P. 19), zniszczonego w czasie po-
˝aru w 1945 r. (il. 3);

q g∏owa posàgu o wymiarach 22 x 20 x 21(dep. 563),

odkopana w trakcie prac archeologicznych przed
rotundà Êw. Prokopa w roku 1950 (il. 4);

q g∏owica kolumny 40 x 36 x 20 cm (dep. 65) z ko-

Êcio∏a Âw. Trójcy, z liÊçmi akantu w naro˝ach oraz
fragmentem baranka (il. 5).

Petrografia zabytków

Fragment trzonu kolumny (dep. 64)

Wykonany zosta∏ ze s∏abo zwi´z∏ego, drobnoziarni-
stego piaskowca kwarcowego o odcieniu jasno˝ó∏-
tym, miejscami jasnoszarozielonym (il. 6). Na po-
wierzchni zewn´trznej jest on pokryty jasnobràzowà

3. Strzelno. G∏owa Chrystusa z tympanonu fundacyjnego z rotundy
Êw. Prokopa (P. 19). Zdj´cie udost´pnione przez Muzeum Na-
rodowe w Poznaniu.
3. Strzelno. Head of Christ from the foundation tympanum in the
rotunda of St. Prokop (P. 19). Photo by courtesy of Muzeum
Narodowe in Poznaƒ.

TECHNOLOGIE

Drobiny py∏u kwarcowego, które pe∏ni∏y funkcj´

masy wype∏niajàcej, uleg∏y rekrystalizacji i obecnie
widoczne sà w postaci drobnej, amebowatej mozaiki
kwarcowej. Pojawiajà si´ one w przestrzeniach
mi´dzyziarnowych jedynie okazjonalnie (il. 9).
W obszarach preparatu o s∏abszym stopniu lityfikacji
obserwujemy kontakty punktowe, wówczas prze-
strzenie pomi´dzy ziarnami sà puste.

W obszarach intensywnej diagenezy kontakty po-

mi´dzy ziarnami sà proste i wkl´s∏o-wypuk∏e, nie-
kiedy zaz´biajàce si´ (il. 8) W strefach najbardziej
zaawansowanej diagenezy granice pomi´dzy nimi
zosta∏y zatarte, wówczas kwarce przylegajà do siebie
w formie mozaiki, co jest efektem wype∏nienia krze-
mionkà przestrzeni porowych.

patynà. W obserwacjach mikroskopowych stwierdza-
my, ˝e jest to piaskowiec kwarcowy (petr. arenit
kwarcowy). Udzia∏ ziaren kwarcu przekracza w nim
95%, pozosta∏ych kilka procent stanowià zwietrza∏e
skalenie (il. 7). Ziarna kwarcu, na ogó∏ monokrysta-
licznego, wygaszajà Êwiat∏o zarówno w sposób pro-
sty, jak i falisty. Surowiec charakteryzuje zmienny
stopieƒ lityfikacji, odzwierciedlony zmiennym charak-
terem kontaktów mi´dzyziarnowych.

4. Strzelno. G∏owa posàgu odkrytego przed rotundà Êw. Prokopa
(dep. 563). Zdj´cie udost´pnione przez Muzeum Narodowe
w Poznaniu.
4. Strzelno. Head of a sculpture discovered in front of the rotunda
of St. Prokop (dep. 563). Photo by courtesy of Muzeum Narodowe
in Poznaƒ.

5. Strzelno. G∏owica kolumny z koÊcio∏a Âw. Trójcy (dep. 65).
Zdj´cie udost´pnione przez Muzeum Narodowe w Poznaniu.
5. Strzelno. Column capital from the church of the Holy Trinity
(dep. 65). Photo by courtesy of Muzeum Narodowe in Poznaƒ.

6. Obraz makroskopowy próbki trzonu kolumny (dep. 64).
6. Macroscopic image of a sample of a column shaft (dep. 64).

7. Obraz mikroskopowy próbki trzonu kolumny uzyskany przy
skrzy˝owanych nikolach (dep. 64).
7. Microscopic image of a sample of a column shaft. Image obtain-
ed in transmitted light, with crossed nicols (dep. 64).

Dominujàca jest frakcja Êredniopiaszczysta

(0,25-0,5 mm) stanowiàca 53% udzia∏u w masie ska-
∏y (tab. 1). Kwarce, w wi´kszoÊci monomineralne,
majà zmienny stopieƒ obtoczenia, na ogó∏ wykazujà
proste wygaszanie Êwiat∏a, choç cz´sto obserwowane
jest tak˝e wygaszanie faliste. Niektóre z nich sà oto-
czone obwódkami regeneracyjnymi, których obecnoÊç
ma niejednokrotnie genez´ pierwotnà, tzn. zwiàzanà
z okresem sprzed depozycji osadu.

Powierzchni´ zabytku pokrywa bardzo cienka

pow∏oka w´glanów, które stanowià pozosta∏oÊç za-
prawy wapiennej lub sà efektem podj´tych w prze-
sz∏oÊci prac konserwatorskich (il. 10) W´glowodany
wnikajà w przestrzenie mi´dzyziarnowe na g∏´bo-
koÊç nie wi´kszà ni˝ 3 mm.

G∏owa Chrystusa (P. 19) – fragment tympanonu
Fragment ten zosta∏ wykonany z szarego, s∏abo zwi´-
z∏ego piaskowca kwarcowego (il. 13). Jest to arenit
kwarcowy zbudowany niemal wy∏àcznie z ziaren
kwarcu (udzia∏ skaleni nie przekracza kilku procent).
Dominujàca jest frakcja drobnego piasku 0,125-
0,25 mm stanowiàca ok. 55%, ziarna o Êrednicy 0,25-
1,00 mm wyst´pujà w iloÊci ok. 40%. Jest to osad
dobrze wysortowany (wartoÊç

σ = 0,52). Surowiec

charakteryzuje brak masy wype∏niajàcej oraz zmien-
ny stopieƒ lityfikacji odzwierciedlony zmiennà

8. Obraz mikroskopowy fragmentu trzonu kolumny (dep. 64), stre-
fa intensywnej diagenezy, obraz uzyskany przy skrzy˝owanych
nikolach.
8. Microscopic image of a sample of a column shaft (dep. 64),
sphere of intensive diagenesis. Image obtained in transmitted light,
with crossed nicols.

9. Obraz mikroskopowy fragmentu trzonu kolumny (dep. 64),
widoczna lokalnie pojawiajàca si´ pomi´dzy ziarnami kwarcowa
masa wype∏niajàca. Obraz uzyskany w Êwietle przechodzàcym przy
skrzy˝owanych nikolach.
9. Microscopic image of a sample of a column shaft (dep. 64),
locally visible silty matrix between quartz grains. Image obtained
in transmitted light, with crossed nicols.

10. Obraz mikroskopowy próbki trzonu kolumny (dep. 64), patyna
w´glanowa na powierzchni zabytku. Obraz uzyskany w Êwietle
przechodzàcym przy skrzy˝owanych nikolach.
10. Microscopic image of a sample of a column shaft (dep. 64),
carbonate patina on the surface of the monument. Image obtained in
transmitted light, with crossed nicols.

Fragment trzonu kolumny z anio∏em (dep. 564)
Kolumna zosta∏a wykonana z mocno zwi´z∏ego drob-
noziarnistego piaskowca kwarcowego o barwie bia∏ej
z odcieniem jasnoró˝owym (il. 11). Na powierzchni
zwietrza∏ej jest on przebarwiony na kolor szarobrà-
zowy.

Jest to piaskowiec kwarcowy (petr. arenit kwar-

cowy), zbudowany niemal wy∏àcznie z ziaren kwar-
cu, w ró˝nym stopniu obtoczonych, cz´Êciej wyga-
szajàcych Êwiat∏o prosto (il. 12). Powsta∏ on w wy-
niku diagenezy osadu dobrze i bardzo dobrze wysor-
towanego (std. = 0,68), w którym dominujàca jest fra-
kcja 0,125-0,25 mm (tab. 1). W obszarach mocno zli-
tyfikowanych kwarce budujà zwarty szkielet ziar-
nowy, kontakty mi´dzy nimi majà charakter prosty
i wkl´s∏o-wypuk∏y, cz´sto granice zosta∏y zatarte,
cz´Êç z nich ma kwarcowe obwódki regeneracyjne
o takiej samej orientacji optycznej jak obrastane
przez nie ziarna. Nieobserwowana jest obecnoÊç ma-
sy wype∏niajàcej, która prawdopodobnie uleg∏a re-
krystalizacji, czego nast´pstwem jest zbli˝ony do
heksagonalnego, mozaikowy uk∏ad kwarców.

W obszarach preparatu reprezentujàcych miejsca

o mniejszej lityfikacji przestrzenie porowe sà puste.

TECHNOLOGIE

porowatoÊcià. Kwarce, na ogó∏ monomineralne,
o zmiennym stopniu obtoczenia zazwyczaj prosto
wygaszajà Êwiat∏o (il. 14).

W strefach intensywnej lityfikacji obserwujemy

kontakty p∏askie i wkl´s∏o-wypuk∏e, podczas gdy
w strefach o zwi´kszonej porowatoÊci przewa˝ajà kon-
takty punktowe. Kwarce wykazujà zmienny stopieƒ
obtoczenia (il. 15).

W partii przypowierzchniowej powierzchnie zia-

ren zamykajàcych sobà przestrzenie porowe sà obro-
Êni´te drobnokrystalicznymi w´glanami, a nawet miej-
scami ca∏kowicie je zape∏niajà. Ich obecnoÊç mo˝e
byç wynikiem migracji wody lub wczeÊniej podj´-
tych prac konserwatorskich (il. 16).

11. Obraz makroskopowy fragmentu próbki trzonu kolumny
z anio∏em (dep. 564).
11. Macrosocpic image of a fragment of a sample of the column
with an angel (dep. 564).

G∏owa posàgu (dep. 563)
Zabytek zosta∏ wykonany z bardzo zwi´z∏ego pias-
kowca o barwie ciemnoczerwonej, majàcego ostre
kraw´dzie prze∏amu (il. 17).

Piaskowiec budujà ziarna kwarcu, mniej liczne

skalenie, nieliczne ska∏y krzemionkowe i ∏yszczyki.
Kwarc wyst´puje zarówno w formie monokrystalicz-
nej, jak i tworzy ziarna polikrystaliczne, które sà nie-
jednokotnie mozaikowo zaz´bione. Kryszta∏y te wy-
gaszajà Êwiat∏o prosto, jak te˝ faliÊcie. Skalenie, na
ogó∏ zwietrza∏e, cz´sto sà monokrystaliczne, wÊród
kryszta∏ów zbliêniaczonych dominujàcymi sà zrosty
kratkowe typowe dla mikroklinu.

12. Obraz mikroskopowy fragmentu próbki trzonu kolumny z anio-
∏em (dep. 564) uzyskany w Êwietle przechodzàcym przy skrzy-
˝owanych nikolach.
12. Microscopic image of a fragment of a sample of the column
with an angel (dep. 564), obtained in transmitted light, with crossed
nicols.

13. Obraz makroskopowy fragmentu próbki kamiennej g∏owy
Chrystusa (P. 19).
13. Macroscopic image of a fragment of a sample of the stone head
of Christ (P. 19).

14 Obraz mikroskopowy próbki kamiennej g∏owy Chrystusa
(P. 19) uzyskany w Êwietle przechodzàcym przy skrzy˝owanych
nikolach.
14. Microscopic image of a sample of the stone head of Christ
(P. 19), obtained in transmitted light, with crossed nicols.

Ziarna tworzà na ogó∏ luêny szkielet, co odzwier-

ciedla przewaga punktowych kontaktów pomi´dzy
nimi. Miejscami ska∏a ma wi´kszy stopieƒ upakowa-
nia ziaren, obserwujemy wówczas przewag´ kontak-
tów prostych, niekiedy wkl´s∏o-wypuk∏ych. Ziarna
szkieletu zosta∏y spojone cementem w´glanowym
wykszta∏conym w formie sparytu, cz´sto przebarwio-
nego hematytem. Zwiàzki ˝elaza w wielu miejscach
stanowià podstawowy rodzaj spoiwa. Cz´Êç porów
zape∏niajà tak˝e szare, wachlarzowo wygaszajàce
Êwiat∏o, autogeniczne minera∏y ilaste, ich udzia∏ w ca-
∏ej masie ska∏y stanowi kilka procent (il. 18).

Kwarce sà na ogó∏ pozbawione oznak obtoczenia.

Surowiec mo˝na okreÊliç jako arenit subarkozowy.

G∏owica kolumny (dep. 65)
Wykonana zosta∏a z masywnego piaskowca barwy
brunatnoczerwonej, obecnie zwietrza∏ego. Piaskowiec
zbudowany jest z szarych ziaren kwarcu, którym
towarzyszà liczne bia∏e plamki minera∏ów ilastych.
Ziarna te sà zespolone czerwonà masà spoiwa ˝ela-
zistego (il. 19).

Badania mikroskopowe ujawniajà, ˝e szkielet

ziarnowy tego piaskowca stanowià przede wszystkim
ziarna kwarcu mono- i polikrystalicznego, kilka pro-
cent (5-10%) zwietrza∏ych, cz´Êciowo skaolinityzo-
wanych skaleni, a tak˝e pojedyncze blaszki musko-
witu. Ziarna te sà otoczone bàdê brunatnymi obwód-
kami zwiàzków ˝elaza, bàdê drobnymi ∏useczkami
minera∏ów ilastych, cz´sto przebarwionymi na kolor
brunatny. Ska∏´ charakteryzuje nierównomierne
upakowanie ziaren, w miejscach o g´stym upako-
waniu obserwujemy obecnoÊç kontaktów prostych
i wkl´s∏o-wypuk∏ych, dominujàce jest wówczas spo-
iwo krzemionkowe. W strefach o mniejszej kom-
pakcji, w których przewa˝ajà kontakty punktowe,
przestrzenie porowe zosta∏y zape∏nione sparytowym
kalcytem przerastajàcym niejednokrotnie zwietrza∏e
skalenie (il. 20).

Kalcyt cz´sto wspó∏wyst´puje z wachlarzowo roz-

wini´tymi minera∏ami ilastymi, charakteryzujàcymi
si´ szarobia∏ymi barwami interferencyjnymi (il. 21).
Funkcj´ masy wype∏niajàcej, której udzia∏ nie prze-
kracza kilku procent, pe∏nià g∏ównie drobniejsze ziar-
na kwarcu.

Surowiec charakteryzuje ma∏a porowatoÊç, mo˝-

na go okreÊliç jako arenit subarkozowy.

Nadwarciaƒska lub dolnoÊlàska
proweniencja bia∏ych piaskowców
kwarcowych

WÊród przebadanych zabytków stwierdzamy dwa ro-
dzaje piaskowca: bia∏y piaskowiec kwarcowy oraz
czerwony piaskowiec subarkozowy.

Tradycyjnie proweniencja bia∏ych piaskowców

kwarcowych, z których wykonano wiele detali archi-
tektonicznych i rzeêb na terenie Wielkopolski i Ku-
jaw, przypisywana jest nieczynnym kamienio∏omom
piaskowców trzeciorz´dowych w nadwarciaƒskim
Brzeênie (wschodnie przedmieÊcie Konina)

. Hipoteza

ta zosta∏a sformu∏owana w 1891 r. przez W∏adys∏a-
wa ¸uszczkiewicza

, który pisa∏: „w naszych granito-

wych Êcianach koÊcio∏ów wielkopolskich XII wieku,
spotkaliÊmy si´ nieraz z rzeêbami i szczegó∏ami or-
namentacyi, których materia∏em jest piaskowiec nie-
zwykle twardy... Szczególnà stanowi∏y pod tym wzgl´-
dem dla nas zagadk´: p∏askorzeêby erekcyjne w Strzel-
nie na Kujawach, rzeêby tympanonu w Tumie ¸´czyc-
kim, jak skoro w najszerszej okolicy tych miejsc ka-
mienia takiego nie ma. (...) zdaje mi si´, ˝e co do rzeêb
strzelnieƒskich wyjaÊniajà nam to pomniki Êrednio-
wiecznej architektury okolic Konina nadwarteƒskiego”.

15. Próbka kamiennej g∏owy Chrystusa (P. 19), strefa intensywnej dia-
genezy. Obraz uzyskany w Êwietle przechodzàcym przy skrzy˝owanych
nikolach.
15. Sample of the stone head of Christ (P. 19), zone of intensive diagene-
sis. Image obtained in transmitted light, with crossed nicols.

16. Próbka kamiennej g∏owy Chrystusa (P. 19), strefa przypo-
wierzchniowa. Obraz przedstawia w´glany obrastajàce powierzch-
nie ziaren szkieletu ziarnowego piaskowca. Obraz uzyskany
w Êwietle przechodzàcym przy skrzy˝owanych nikolach.
16. Sample of the stone head of Christ (P. 19), zone next to the sur-
face. The image shows the sandstone frameworks grains surround-
ed by fine carbonates. Image obtained in transmitted light, with

TECHNOLOGIE

Dalej czytamy: „W dowodach naszych

wa˝nà gra rol´

kamienio∏om wsi Brzeêna pod Koninem. Szlachetny
materia∏ tu wydobywany rozchodzi∏ si´ na okolic´
drogà wodnà, w´drowa∏ jeszcze w ostatnim wieku
Wartà do opactwa w Làdzie i dalej w tym kierunku.
Co do drogi wodnej w kierunku Strzelna zacytujemy
s∏owa kompetentnego autora (Surowiecki) »obszerne,
∏àczàc si´ jeziora Gos∏awskie, Pàtnowskie, Miko-
rzyƒskie i Âlesiƒskie po∏àczone sà kana∏em Morzy-
s∏awskim z Wartà i stanowià lini´ komunikacyjnà
dziÊ z powodu zanieczyszczenia kana∏u zdolnà tylko
do sp∏ywu drzewa i lekkich statków, ∏àczàc jezioro
Âlesinskie z ¸uszczewskim za pomocà pog∏´bienia
istniejàcego wàwozu (…). Tym sposobem ∏àczy∏aby
si´ Warta z Gop∏em a przez Noteç i kana∏ bydgoski
z Wis∏à«. W XII wieku przypuszczaç mo˝na by∏o
drog´ wodnà zbli˝ajàcà Strzelno z Koninem lub wsià
Brzeêna”

W rozwa˝aniach nad proweniencjà bia∏ego pias-

kowca nale˝y wziàç jednak pod uwag´ innà mo˝li-
woÊç, a mianowicie ˝e sà to piaskowce wieku póêno-
kredowego, importowane z obszaru Sudetów (niecka
pó∏nocnosudecka – okolice Z∏otoryi, Lwówka Âlàs-
kiego, Boles∏awca lub niecka Êródsudecka – na
po∏udnie od K∏odzka kamienio∏omy po∏o˝one pomi´-
dzy Polanicà, Radkowem i Krzeszowicami).

Nale˝y podkreÊliç, ˝e niezale˝nie od zastosowa-

nej metody badawczej trudno jest w sposób jedno-
znaczny stwierdziç proweniencj´ tych piaskowców.

17. Obraz makroskopowy próbki g∏owy m´skiej (dep. 563).
17. Macroscopic image of a sample of a male head (dep. 563).

18. Obraz mikroskopowy próbki g∏owy m´skiej (dep. 563)
uzyskany w Êwietle przechodzàcym przy skrzy˝owanych nikolach.
18. Microscopic image of a sample of a male head (dep. 563)
obtained in transmitted light, with crossed nicols.

19. Obraz makroskopowy próbki g∏owicy kolumny (dep. 65).
19. Macroscopic image of a sample of a column capital (dep. 65).

20. Obraz mikroskopowy próbki g∏owicy kolumny (dep. 65)
uzyskany w Êwietle przechodzàcym przy skrzy˝owanych nikolach.
Widoczne sà kryszta∏y spoiwa w´glanowego wype∏niajàcego cz´Êç
przestrzeni pomi´dzy bia∏o-szarymi ziarnami kwarcu.
20. Microscopic image of a sample of a column capital (dep. 65)
obtained in transmitted light, with crossed nicols. Visible crystals
of the carbonate binding filling part of the space between the white-
and-grey quartz grains.

Êrednica (

)

dep. 64 dep. 564 P. 19

Brzeêno 1 Brzeêno 2 Czaple 1 Czaple 2

˚erkowice Wartowice

5,0-4,0 (%)

0,0

4,5

0,0

15,1

3,2

2,0

4,8

4,0-3,0 (%)

3,4

16,4

6,3

12,0

17,2

21,0

16,3

15,6

16,8

3,0- 2,0 (%)

33,3

55,6

53,9

64,5

59,7

35,9

31,8

56,6

69,2

2,0- 1,0 (%)

53,5

23,2

38,9

22,9

21,9

24,7

42,9

25,8

9,1

1,0- 0,0 (%)

9,7

0,5

0,9

0,5

1,1

3,3

5,7

0,0

Mediana

1,8

2,4

2,2

2,4

2,6

2,0

2,3

2,5

Ârednia

1,8

2,5 2,2

2,4

2,7

2,2

2,4

2,7

Odchylenie
standardowe

0,64

0,71

0,53

0,56

0,64

1,08

0,87

0,63

SkoÊnoÊç

0,04

1,04

0,43

0,25

0,43

0,22

0,57

0,84

1,17

Tabela 1. Parametry uziarnienia

badanych zabytków, dwóch próbek piaskowców z Brzeêna

oraz podobnych im piaskowców pobranych w kamienio∏omach Czaple, ˚erkowice i Wartowice

z obszaru niecki pó∏nocnosudeckiej

Do g∏ównych cech petrograficznych ka˝dej ska∏y

okruchowej nale˝à: jej sk∏ad mineralny i frakcja, mi-
neralny sk∏ad spoiwa, udzia∏ i sk∏ad masy wype∏nia-
jàcej (tzn. ziaren znacznie drobniejszych zawartych
pomi´dzy ziarnami wi´kszymi), wysortowanie (tzn.
zmiennoÊç Êrednicy ziaren) i dojrza∏oÊç mineralna,
rozumiana jako proporcja udzia∏u minera∏ów odpor-
nych na wietrzenie w stosunku do minera∏ów nieod-
pornych.

Porównujàc petrografi´ piaskowców z Brzeêna

(il. 22) z podobnymi im makroskopowo piaskowcami
sudeckimi mo˝na stwierdziç, ˝e wi´kszoÊç wspomnia-
nych cech jest w obu przypadkach podobna. Zarówno
wÊród trzeciorz´dowych piaskowców nadwarciaƒ-
skich, jak i górnokredowych piaskowców sudeckich
dominujàcy jest kwarc mono- i polikrystaliczny, od-
porny na wietrzenie, w terminologii petrograficznej
mówimy wówczas o rodzaju surowca dojrza∏ego pod
wzgl´dem sk∏adu mineralnego. Tak˝e frakcja ziaren
oraz zmiennoÊç ich uziarnienia sà podobne (tab. 1).

21. Obraz mikroskopowy próbki g∏owicy kolumny (dep. 65) uzys-
kany w Êwietle przechodzàcym przy skrzy˝owanych nikolach.
Widoczne sà kryszta∏y szarych wachlarzy kaolinitu.
21. Microscopic image of a sample of a column capital (dep. 65)
obtained in transmitted light, with crossed nicols. Visible crystals of
grey kaolinite fans.

22. Przyk∏ad próbki piaskowca z Brzeêna. Obraz uzyskany
po mikroskopem w Êwietle przechodzàcym przy skrzy˝owanych
nikolach.
22. Example of a sample of sandstone from Brzeêno. Microscopic
image obtained in transmitted light, with crossed Nicols.

TECHNOLOGIE

Nale˝y równie˝ podkreÊliç fakt, ˝e dotychczas

nie ustalono, z jakiego obszaru zosta∏y naniesione pia-
ski, które od trzeciorz´du pokrywajà obszar Wielko-
polski i Kujaw. Sudety sà przyjmowane za jeden
z mo˝liwych obszarów pochodzenia tych piasków.

Sudeckie, górnokredowe piaskowce kwarcowe,

(tzw. piaskowce ciosowe) barwy ˝ó∏tej, kremowej
i bia∏ej sà drobno- lub Êrednioziarniste, niekiedy zle-
pieƒcowate i bardzo dobrze wysortowane, wykazujà
zmienny stopieƒ zwi´z∏oÊci. Na ogó∏ zawierajà one
kilkuprocentowà zawartoÊç skaolinizowanych skale-
ni, które widoczne sà w postaci mlecznobia∏ych rów-
nomiernie rozproszonych drobin. Ich cechà charak-
terystycznà jest skàpa obecnoÊç spoiwa krzemionko-
wego. Przestrzenie pomi´dzy ziarnami sà cz´sto za-
pe∏nione mieszaninà krzemionkowo-ilastej masy wy-
pe∏niajàcej, której ca∏kowity udzia∏ nie przekracza
zazwyczaj kilku procent

Podobnie nadwarciaƒskie piaskowce z Brzeêna

wykazujà zmienne zabarwienie oraz zmienny stopieƒ
zwi´z∏oÊci. Na ogó∏ sà równie˝ dobrze wysortowane
i dojrza∏e pod wzgl´dem sk∏adu mineralnego, ponie-
wa˝ sk∏adajà si´ niemal wy∏àcznie z ziaren kwarcu.
Ich cechà charakterystycznà jest zmienny udzia∏
spoiwa krzemionkowego, partie ska∏y zwi´z∏ej
charakteryzuje znaczny udzia∏ krzemionki, która strà-
cajàc si´ na powierzchni kwarców, zape∏ni∏a prze-
strzenie mi´dzyziarnowe. W badaniach mikroskopo-
wych obserwujemy wówczas charakterystyczne,
szeÊcioboczne kontakty mi´dzyziarnowe. Piaskowce
mniej zwi´z∏e, rozsypliwe, charakteryzuje przewaga
punktowych kontaktów mi´dzyziarnowych i niemal
ca∏kowity brak spoiwa krzemionkowego.

Podstawowà cechà piaskowców z Brzeêna jest

bardzo ma∏y udzia∏ minera∏ów tworzàcych tzw. mas´
wype∏niajàcà, które uleg∏y rekrystalizacji bàdê nigdy
nie by∏y obecne w przestrzeniach mi´dzyziarnowych.

Przebadane zabytki ze Strzelna majà wiele cech,

które potwierdzajà hipotez´ o ich zwiàzku z piaskow-
cami znad Warty. Jako szczególnie istotnà cech´ pe-
trograficznà nale˝y uznaç niemal monomineralny,
kwarcowy sk∏ad szkieletu ziarnowego, praktyczny
brak ilastej masy wype∏niajàcej, brak autogenicznych
minera∏ów ilastych oraz lokalnie znaczny udzia∏ spo-
iwa krzemionkowego, które obrastajàc poszczególne
ziarna, a nast´pnie ulegajàc rekrystalizacji, da∏o wi-
doczny miejscami efekt szeÊciobocznych, mozaiko-
wych kontaktów mi´dzyziarnowych.

DolnoÊlàska proweniencja piaskowców
czerwonych

Dotychczas nie zwrócono uwagi na odmienny cha-
rakter petrograficzny piaskowców barwy brunatno-
czerwonej, tym samym nie zastanawiano si´ nad ich
pochodzeniem. WÊród przebadanych zabytków dwa
zosta∏y wykonane z tego surowca: g∏owica kolumny
z koÊcio∏a norbertanek oraz odkopana g∏owa posàgu.

Sk∏ad mineralny szkieletu ziarnowego piaskow-

ców w tych zabytkach, a przede wszystkim ich charak-
terystyczna barwa oraz obecnoÊç spoiwa kalcytowo-
ilastego, upodabniajà je do piaskowców wieku perm-
skiego (czerwony spàgowiec) lub triasowego (pstry
piaskowiec). Niezale˝nie od rzeczywistego wieku
tych ska∏ nale˝y podkreÊliç, ˝e niewàtpliwie nie wy-
st´pujà one na ni˝u Polski, a najbli˝sze ich wychod-
nie znajdujà si´ na obszarze Sudetów.

W trakcie badaƒ nad petrografià zabytków ze

Strzelna szczególnà uwag´ zwrócono na petrogra-
ficzne podobieƒstwo tego surowca do piaskowca,
który zosta∏ wykorzystany w portalu opactwa o∏biƒ-
skiego, wmurowanym w po∏udniowà naw´ koÊcio∏a
Êw. Marii Magdaleny we Wroc∏awiu. Zosta∏ on wyko-
nany z piaskowca wykazujàcego zmienne czerwono-
kremowe zabarwienie (il. 23).

23. Wroc∏aw. Fragment portalu z O∏bina, kilkakrotnie nasàczany
fluorokrzemianami, impregnowany ˝ywicà epoksydowà w 1968 r.,
podlega dalszej destrukcji

. Fot. J. Michniewicz.

23. Wroc∏aw. Fragment of a portal from O∏bin, upon several occasions
saturated with fluorosilicates, impregnated with epoxide resin in
1968, and subjected to further destruction

. Photo: J. Michniewicz.

100

24. Wleƒ. Niedokoƒczona misa wykuta w górnokredowym pias-
kowcu kwarcowym na wschodnim zboczu góry Gniazdo w Górach
Kaczawskich. Fot. J. Michniewicz.
24. Wleƒ. Unfinished basin hewn in Upper Cretaceous quartz sand-
stone on the eastern slope of Mt. Gniazdo in the Kaczawskie Mts.
Photo: J. Michniewicz.

Powiàzanie obu zabytków by∏o mo˝liwe dzi´ki

wczeÊniejszym badaniom autora nad procesami nisz-
czenia p∏yt epitafijnych z koÊcio∏a Êw. Marii Magda-
leny we Wroc∏awiu

. Wykona∏em wówczas kweren-

d´ ekspertyz petrograficznych zabytków wroc∏aw-
skich, które by∏y przeznaczone do zabiegów konser-
wacji. WÊród nich, w archiwum Miejskiego Konser-
watora Zabytków, znajduje si´ ekspertyza dotyczàca
piaskowca portalu o∏biƒskiego, wykonana przez Al-
freda Majerowicza

. Majerowicz zbada∏ petrografi´

archiwolty I, wewn´trznej, od wschodu oraz archi-
wolty II, zewn´trznej, wschodniej. Autor podaje, ˝e
jest to szaro-czerwony piaskowiec arkozowy o spoi-
wie wapnisto-krzemionkowym, w którym kalcyt sta-
nowi ok. 15% obj´toÊci ska∏y. W ekspertyzie jest
wzmianka o chalcedonie w postaci krótkich w∏ókien
u∏o˝onych promieniÊcie. Wydaje si´ wielce prawdo-
podobne, ˝e autor uzna∏ za chalcedon autogeniczne
kryszta∏ki kaolinitu, którego cechy optyczne sà bar-
dzo zbli˝one do cech chalcedonu. Majerowicz suge-
rowa∏, ˝e surowiec ten pochodzi z okolic Radkowa.

Zbli˝ona konkluzja zawarta jest tak˝e na koƒcu do-

k∏adnego opisu portalu o∏biƒskiego w przedwojennej
pracy zbiorowej pod redakcjà dr. L. von Burgemeistra,

pe∏niàcego wówczas funkcj´ konserwatora zabytków
na Dolnym Âlàsku. Zawarte tam opisy epitafiów i por-
tali wroc∏awskich na ogó∏ uwzgl´dniajà wymiary
i rodzaj zastosowanego kamienia, nie podajà jednak
skàd go dostarczono. Wyjàtek stanowi stwierdzenie
autora dotyczàce w∏aÊnie portalu o∏biƒskiego:
„piaskowiec pochodzi prawdopodobnie z rejonu
K∏odzka”

Przedstawiona przez Alfreda Majerowicza petro-

grafia piaskowca z portalu o∏biƒskiego we Wroc∏a-
wiu idealnie odpowiada petrografii czerwonych pias-
kowców ze Strzelna. Podobieƒstwa tego nie mo˝na
uznaç za przypadkowe, gdy˝ wspomniany surowiec
nie jest powszechnie dost´pny, szczególnie na ni˝u
Polski. Rzeêbiarz móg∏ wykorzystaç surowiec o po-
dobnej barwie, lecz nie by∏ w stanie dostrzec formy
wykszta∏cenia mikroskopowej wielkoÊci w´glanów
oraz kaolinitów zawartych pomi´dzy ziarnami kwarcu.

Nale˝y zatem wnioskowaç, ˝e piaskowiec zosta∏

sprowadzony do Strzelna – w formie nieobrobionej
lub wykoƒczonego dzie∏a – prawdopodobnie przez
ten sam zespó∏ kamieniarzy, który wykona∏ portal
opactwa w O∏binie. Za tym, ˝e badane rzeêby mog∏y
byç wykute w kamienio∏omie jeszcze przed trans-
portem do Strzelna lub Wroc∏awia, przemawia cz´ste
wyst´powanie w dolnoÊlàskich kamienio∏omach
jedynie cz´Êciowo wykutych rzeêb i detali architek-
tonicznych. Za przyk∏ad mogà pos∏u˝yç XVI-wiecz-
ne p∏askorzeêby w Jerzmanicach lub cz´Êciowo wy-
kute zarysy detali architektonicznych na stokach góry
Gniazdo w okolicach Wlenia (il. 24)

Chocia˝ do tej pory nie wiadomo, jakà funkcj´

zdobniczà w Strzelnie pe∏ni∏y zabytki wykute w czer-
wonym piaskowcu w okresie ich tworzenia, to
w Êwietle wyników badaƒ petrograficznych musia∏y
istnieç zwiàzki warsztatowe pomi´dzy Strzelnem
a Wroc∏awiem.

Autor pragnie podkreÊliç, ˝e koncepcja ewentu-

alnego zwiàzku rzeêb strzelneƒskich z oÊrodkiem
wroc∏awskim, formu∏owana przez historyków sztuki,
nie by∏a mu znana w trakcie prowadzonych badaƒ.
Dopiero stwierdzenie podobieƒstwa badanego surow-
ca do piaskowca portalu o∏biƒskiego we Wroc∏awiu
przyczyni∏o si´ do nieco g∏´bszych studiów nad tym
tematem.

W podsumowaniu nale˝y stwierdziç, ˝e:

q czerwone piaskowce subarkozowe sà tym samym

surowcem, z którego wykonano kolumny archiwol-
ty portalu o∏biƒskiego we Wroc∏awiu. Ich cecha-
mi charakterystycznymi sà: obecnoÊç barwiàcego
na kolor czerwony spoiwa ˝elazisto-w´glanowo-
ilastego, w którym w´glany wyst´pujà w formie
sparytu; nieco zwi´kszony udzia∏ skaleni; obecnoÊç
wachlarzowo rozwini´tych, autogenicznych bla-
szek kaolinitu;

q najbli˝sze wychodnie tego surowca znane sà z ob-

szaru sudeckiego;

q istnia∏ zwiàzek warsztatu rzemieÊlniczego stosujà-

cego ten kamieƒ z oÊrodkiem dolnoÊlàskim;

101

TECHNOLOGIE

1. J. ¸epkowski, Sprawozdania i Studya. O zabytkach Kruszwicy,
Gniezna i Krakowa oraz Trzemeszna, Rogoêna, Kcyni, Dobie-
szewka, Go∏aƒczy, ˚nina, Gàsawy, PakoÊci, KoÊcielca, Inowroc-
∏awia, Strzelna i Mogilna, Kraków 1866, s. 185.

2. W. ¸uszczkiewicz, KoÊcio∏y i rzeêby duninowskie w Strzelnie
i na Kujawach. Przyczynek do dziejów sztuki XII wieku w Polsce,
„Pami´tnik Akademii Umiej´tnoÊci”, t. 2, Kraków 1875, s. 112-113.

3. Z. Âwiechowski, Sztuka romaƒska w Polsce, Warszawa 1990,
s. 71.

4. Z ka˝dej próbki wykonano preparat mikroskopowy. Badania
wykonano w Êwietle przechodzàcym, stosujàc mikroskop polaryza-
cyjny Olympus Ax70 Provis.

5. J. Skoczylas, U˝ytkowanie surowców skalnych u progu powsta-
nia Paƒstwa Polskiego. 2. Zjazd PTG. Referaty, wycieczki, poste-
ry, Poznaƒ 1991, s. 49-53.

6. W. ¸uszczkiewicz, KoÊció∏ romaƒski we wsi Stare Miasto
pod Koninem. S∏up drogowy w Koninie. KoÊció∏ w Kazimierzu,
„Sprawozdania Komisyi do Badania Historyi Sztuk w Polsce”, tom
IV, Kraków 1891, s. 23-33.

7. Dotyczàcych zwiàzków Piotra W∏ostowica z Koninem.

8. W. ¸uszczkiewicz, jw. s. 31.

9. Pomiary uziarnienia piaskowców okreÊlono, stosujàc program do
cyfrowej analizy obrazu analySIS 3.1. Wykonano pomiary maksy-
malnych Êrednic ziaren w liczbie 300-400, zaÊ uzyskane w ten
sposób wyniki przeliczono na jednostki

(wg W. C. Krumbein,

Some remarks on the phi notation, „Journal of Sedimentary
Petrology”, vol. 34, 1964, s. 165-197).

10. T. Jerzykiewicz, Sedymentacja górnych piaskowców cioso-
wych niecki Êródsudeckiej (górna kreda), „Geologica Sudetica”,
vol. 4, 1968, s. 409-451; T. Jerzykiewicz, Kreda okolic Krzeszowa,
„Geologica Sudetica”, vol. 5, 1971, s. 281-319; T. Jerzykiewicz,
Piaskowce górnokredowe depresji Êródsudeckiej, (w:) Surowce
mineralne Dolnego Âlàska, Wroc∏aw 1979, s. 387-391; J. Milewicz,
Piaskowce dolnotriasowe i górnokredowe depresji pó∏nocno-
sudeckiej, (w:) Surowce…, jw., s. 391-397; J. Milewicz, O wa-
runkach osadzania piaskowców koniackich w depresji pó∏nocno-
sudeckiej, „Prace Geologiczno-Mineralogiczne”, XIX, 1991, s. 47-
61; J. Milewicz, Górna kreda depresji pó∏nocnosudeckiej (lito-

i biostratygrafia, paleogeografia, tektonika oraz uwagi o surow-
cach), „Prace Geologiczno-Mineralogiczne”, LXI, 1997; J. Wojewo-
da, Ârodowiska i procesy sedymentacji Êrodkowych piaskowców
ciosowych niecki Êródsudeckiej na podstawie ich cech struktural-
nych, teksturalnych i sk∏adu, mpis pracy doktorskiej, Uniwersytet
Wroc∏awski, Wroc∏aw 1989.

11. Niemieckie sprawozdania konserwatorskie: w sprawozdaniu
z lat 1909-1910 stwierdzono uszkodzenia spowodowane efektem
zamrozu i opisano pierwsze próby impregnacji piaskowca substan-
cjà, której sk∏adu nie podano (Veröffentlichungen der Provinzial-
Komission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmaler der
Provinz Schlesien, „Bericht des Provinzial-Konservators der
Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien“, Bd. VIII, 1909-1910);
w sprawozdaniu z lat 1925-1926 zamieszczono informacj´ o po-
nownym przeprowadzeniu nasycenia fluatem, poniewa˝ stwierdzo-
no dalsze niszczenia portalu (Bericht des Provinzial-Konservators
der Provinz Niderschlesien, „Neue Folge”, 1927, Bd. I, 1925-
1926). W 1933 r. zosta∏a wykonana przez prof. Rathgena eksper-
tyza dotyczàca dalszego zabezpieczenia portalu i na jej podstawie
przeprowadzono w 1934 r. fluatyzacj´, rysy zape∏niono woskiem.
W tym sprawozdaniu na stronie 113 zamieszczone jest zdj´cie
uszkodzonych fragmentów portalu przed robotami zabezpieczajà-
cymi (Jahresbericht des Provinzialkonservators der Kunstdenk-
mäler Niderschlesiens fır die Jahre 1932-1934, (w:) Schlesische
Heimatplfege, 1935).

12. J. Michniewicz, Niszczenie górnokredowych piaskowców cio-
sowych w zabytkach Wroc∏awia pod wp∏ywem zanieczyszczeƒ
atmosferycznych, „Przeglàd Geologiczny”, vol. 44, 1996, nr 3,
s. 271-274.

13. A. Majerowicz, Ekspertyza portalu romaƒskiego opactwa
w O∏binie, mpis, archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków,
1963.

14. L. Burgemeister, Die Kunstdenkmaller der Stadt Breslau,
1933, s. 24.

15. J. Michniewicz, Surowce skalne, zaprawy i ceramika stosowa-
ne w Êredniowieczu i renesansie na przyk∏adzie zamku we Wleniu,
praca doktorska, mpis, UAM, Poznaƒ1997.

Przypisy

Dr Jacek Michniewicz jest adiunktem w Zak∏adzie Geo-
logii Dynamicznej UAM w Poznaniu. Specjalizuje si´
w badaniach petrograficzno-geochemicznych ceramiki,
zapraw budowlanych oraz surowców skalnych. Od 1996 r.
we wspó∏pracy z francuskà Szko∏à Biblijnà i Archeolo-
gicznà w Jerozolimie prowadzi badania nad proweniencjà
i technologià ceramiki z Qumran (w tym s∏ynnych dzba-
nów s∏u˝àcych do przechowywania zwojów) oraz Jerycha.
Obecnie we wspó∏pracy z archeologami izraelskimi reali-
zuje projekt badawczy dotyczàcy odtworzenia prowenien-
cji amfor z pa∏aców Heroda Wielkiego w Jerycho, Masa-
dzie, Cezarei oraz Kypros. JednoczeÊnie prowadzi bada-
nia nad chronologià i technologià zapraw budowlanych
Wielkiej i Ma∏ej Wagi oraz Kramów Bogatych na rynku
w Krakowie, które zosta∏y ostatnio odkopane podczas prac
archeologicznych.

q bia∏e piaskowce pod wzgl´dem petrograficznym sà

podobne do trzeciorz´dowych piaskowców znad
Warty, których eksploatacja znana jest z okolic
Konina, Brzeêna. Podobieƒstwo to polega na
monomineralnym, kwarcowym sk∏adzie szkieletu
ziarnowego, braku ilastej masy wype∏niajàcej oraz
zmiennym udziale spoiwa krzemionkowego od-
zwierciedlonym zmiennà porowatoÊcià surowca.
Jednak˝e w przeciwieƒstwie do piaskowców czer-
wonych, które z pewnoÊcià nie wyst´pujà na ni˝u
Polski, w przypadku piaskowców bia∏ych nie
mo˝na wykluczyç ich sudeckiego pochodzenia.
Wydaje si´, ˝e odpowiedê na to pytanie mogà
przynieÊç jedynie badania izotopowe spoiw tych
piaskowców.

102

he article discusses the outcome of petrographic
studies relating to five Romanesque stone monu-

ments from Strzelno, featured at the National
Museum in Poznaƒ. The research encompassed:
q a perpendicular fragment of a column shaft 50 x

24 cm (dep. 64), originating from the post-
Premonstratensian church of the Holy Trinity in
Strzelno, covered with an ornamental tendril;

q a fragment of the shaft of a column with an angel

28 x 28 x 28 cm (dep. 564) from the church of the
Holy Trinity;

q the head of Christ from the foundation tympanum

in the rotunda of St. Prokop, damaged in a fire from
1945 (P. 19);

q the head of a statue 22 x 20 x 21 cm (dep. 563),

unearthed in the course of archaeological excava-
tions in front of the rotunda of St. Prokop in 1950;

q a column capital 40 x 36 x 20 cm (dep. 65) from

the church of the Holy Trinity, with acanthus leafs
in the corners and a fragment of a lamb.

The examined monuments disclosed the presence

of two types of sandstone: white quartzose sandstone,
used for making the shaft of the column covered with
an ornamental tendril, the shaft of a column with an
angle, and the head of Christ, as well as subarkose
sandstone used for the head of the statue and the
column with acanthus leafs.

It is difficult to propose an unambiguous origin

of the white sandstone which could have been mined
in the Warta river valley, e. g. near Konin-Brzeêno
(Tertiary sandstone), or in the Sudety Mts. in the

regions of Z∏otoryja, Lwówek Âlàski, and Bole-
s∏awiec, as well as in K∏odzko – between Polanica,
Radków and Krzeszowice (Cretaceous sandstone).

The mineral composition of the red sandstones,

their colour, and the presence of a calcite-clayey
cement indicate a resemblance to the Permian period
(Rotliegend) or Triassic sandstone (Buntsandstein)
which do not occur in the Polish lowlands, and whose
nearest outcroppings are located in the Sudety Mts.
Particular attention is drawn to the petrographic
similarity of this raw material to the sandstone in the
portal of the abbey in O∏bin, inserted into the south-
ern nave of the church of St. Mary Magdalene in
Wroc∏aw.

The establishment of a connection between those

monuments was rendered possible by a petrographic
expert study of the abbey portal sandstone conducted
by Alfred Majerowicz in 1963. The description con-
tained therein corresponds to the petrography of the
red sandstones from Strzelno. This similarity cannot
be regarded as accidental since the raw material in
question is not universally available. A sculptor could
have used a similarly coloured raw material but he
was unable to perceive the forms of the microscopic
kaolinite crystals and the carbonates between the
quartz grains. Consequently, we may conclude that
the sandstone was brought over to Strzelno (in a raw
form or as a completed work) probably by the same
stone-cutters who made the portal for O∏bin Abbey.

ORIGIN OF THE RAW MATERIAL OF THE SCULPTURES AND COLUMNS FROM STRZELNO

IN THE COLLECTIONS OF THE NATIONAL MUSEUM IN POZNA¡

IN THE LIGHT OF PETROGRAPHIC RESEARCH

103

Zofia Lipnicka

architekt
Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków w Lublinie

ÂCIE˚KA PRZYRODNICZO-HISTORYCZNA „BOLKO”

W HNISZOWIE

rolniczych powoduje stopniowe
wkraczanie w nie pól uprawnych
i wspó∏czesnych siedlisk. Wszys-
tkie te czynniki, zarówno dzia∏a-
nie cz∏owieka, jak i samej natury,
powodujà, ˝e kolejne za∏o˝enia
parkowe – Êwiadkowie historii –
odchodzà w zapomnienie. Stàd te˝
wynika potrzeba pokazywania ta-
kich obiektów, podkreÊlania ich
pi´kna i celowoÊci kompozycji,
dbania o poszczególne sk∏adniki,
wyró˝niajàce je z otoczenia i przy-
pominajàce o ich dawnych miesz-
kaƒcach.

Tereny wschodniej Polski

o rolniczym charakterze i s∏abym
uprzemys∏owieniu obfitujà w po-
zosta∏oÊci dawnych majàtków
ziemskich. W regionie nadbu-
˝aƒskim liczne sà pozosta∏oÊci

parków zlokalizowane nad Bu-
giem tu˝ przy obecnej granicy
Polski. Osiedlanie si´ ludzi na
tych terenach spowodowane by∏o
zapewne wzgl´dami strategiczny-
mi zwiàzanymi z przeprawami
rzecznymi. Nie mo˝na jednak
pominàç walorów estetycznych
krajobrazu nadbu˝aƒskiego i przy-
rody, które mia∏y znaczàcy wp∏yw
na kszta∏towanie najbli˝szego oto-
czenia historycznych zespo∏ów.

Jednym z przyk∏adów zacho-

wanych obiektów tego typu, po-
∏o˝onych w pasie nadbu˝aƒskim
w województwie lubelskim, sà po-
zosta∏oÊci dawnego zespo∏u dwor-
skiego w Hniszowie na terenie
gminy Ruda-Huta. Zrealizowana
tam w 2004 r. Êcie˝ka przyrodni-
czo-historyczna stanowi dobry

przyk∏ad dzia∏ania podj´tego na
rzecz rewaloryzacji i ochrony za-
bytkowych parków poprzez ich
udost´pnienie i popularyzacj´.

Nazwa Êcie˝ki: „Bolko” po-

chodzi od imienia wiekowego d´-
bu – pomnika przyrody zlokali-
zowanego na terenie podworskim
i stanowiàcego do momentu utwo-
rzenia Êcie˝ki g∏ównà atrakcj´ tu-
rystycznà okolicy. Dàb jest jed-
nym z najstarszych i najwi´k-
szych drzew – pomników przyro-
dy Lubelszczyzny i Polski. Wià˝e
si´ z nim legenda, wed∏ug której
odpoczywa∏ pod nim Boles∏aw
Chrobry, z czym wià˝e si´ imi´
drzewa. Wed∏ug legendy dàb
mia∏by liczyç ok. 1000 lat. èród∏a
ikonograficzne natomiast wskazu-
jà na Boles∏awa Trzebiƒskiego,

KOMUNIKATY

1. Dàb Bolko, jeden z najstarszych i najwi´kszych pomników przyrody Lubelszczyzny.
Wszystkie fot. S. Czerwiƒska.
1. The Bolko oak tree, one of the oldest and largest monuments of Nature in the region of
Lublin. All photos: S. Czerwiƒska.

istoryczne siedziby ziemiaƒ-

skie zachowane jako pozo-

sta∏oÊci parków, ogrodów lub in-
nego rodzaju zieleni, nie majàce
zabudowaƒ, cz´sto popadajà w za-
pomnienie. O ile ukszta∏towanie
terenu, stanowiàce jeden z ele-
mentów kompozycyjnych parku,
ulega bardzo powolnym prze-
obra˝eniom, o tyle zieleƒ jest ele-
mentem wcià˝ ˝ywym, zmieniajà-
cym si´, zale˝nym od warunków
zewn´trznych.

Naturalny odrost i pojawianie

si´ mniej wymagajàcych gatun-
ków drzew i krzewów powoduje
zarastanie terenu. Starzejàce si´
drzewa, niszczone przez szkodni-
ki i czynniki atmosferyczne, usy-
chajà. Ich miejsce zajmujà nowe
nasadzenia, pod wzgl´dem do-
boru gatunków i lokalizacji nie-
rzadko niekontynuujàce pierwot-
nych za∏o˝eƒ kompozycyjnych
parku.

Po∏o˝enie dawnych zespo∏ów

rezydencjonalnych wÊród terenów

104

zmar∏ego m∏odo w 1883 r. syna
w∏aÊcicieli majàtku w Hniszo-
wie, dla uczczenia pami´ci które-
go leciwemu ju˝ wówczas d´bo-
wi nadano imi´ „Boles∏aw”

Obecnie wiek drzewa okreÊla si´
na ok. 400 lat. Wi´kszoÊç odwie-
dzajàcych Hniszów, a tak˝e znacz-
na cz´Êç mieszkaƒców nie zda-
wa∏a sobie sprawy z istnienia wo-
kó∏ okaza∏ego pomnika przyrody
pozosta∏oÊci dawnego za∏o˝enia
dworskiego. Jedynie najbli˝sze
otoczenie d´bu by∏o uporzàdko-
wane, dalej znajdowa∏y si´ za-
roÊla i gàszcz chwastów utrudnia-
jàcych dost´p w g∏àb parku.

Pomys∏ utworzenia Êcie˝ki

przyrodniczo-historycznej w Hni-
szowie zrodzi∏ si´ z ch´ci ukaza-
nia, oprócz walorów przyrodni-
czych wiekowego d´bu i nadbu-
˝aƒskiej przyrody, tak˝e pozo-
sta∏oÊci zapomnianego parku.
Âcie˝ka „Bolko” zosta∏a zrealizo-
wana z inicjatywy Urz´du Gmi-
ny Ruda-Huta, dzi´ki zaanga-
˝owaniu pracowników i przy
wsparciu finansowym Wojewódz-
kiego Funduszu Ochrony Âro-
dowiska i Gospodarki Wodnej
w Lublinie.

Realizacja Êcie˝ki wymaga∏a

wielkiego nak∏adu pracy; ko-
nieczne by∏o wykarczowanie du-
˝ej liczby krzewów i m∏odych
drzew, które przez lata zaniedbaƒ
zaros∏y dawne aleje, wn´trza
ogrodowe i miejsca, w których

dawniej sta∏y zabudowania. Bez-
robocie wyst´pujàce na tych tere-
nach spowodowa∏o du˝e zaintere-
sowanie przedsi´wzi´ciem. W pra-
cach porzàdkowych brali udzia∏
okoliczni mieszkaƒcy. Wykony-
wali prace obejmujàce oczysz-
czenie terenu z samosiewów, za-
roÊli, chwastów, koszenie trawy,
itp. Dzia∏ania takie – niewymaga-
jàce specjalistycznego wykszta∏-
cenia i umiej´tnoÊci, lecz pro-
wadzone pod odpowiednim nad-
zorem – pozwoli∏y wyodr´bniç
z zaroÊni´tego dotàd terenu for-
mowane aleje i szpalery drzew,
wn´trza ogrodowe, otwarcia wi-
dokowe wià˝àce kompozycj´ par-
ku z pobliskimi rozlewiskami Bu-
gu. Mo˝liwe sta∏o si´ równie˝ ok-
reÊlenie i wyeksponowanie loka-
lizacji nieistniejàcego ju˝ dworu.
Âcie˝ka powsta∏a na podstawie
niezbyt licznych materia∏ów iko-
nograficznych oraz wed∏ug zasad
sztuki ogrodowej XIX w. Z tego
w∏aÊnie okresu pochodzà najcen-
niejsze i najlepiej zachowane ele-
menty kompozycji parku w Hni-
szowie.

Historia majàtku – w fazie

prezentowanej przez Êcie˝k´ –

2. Rozlewiska Bugu stanowià wa˝ny element kompozycyjny parku krajobrazowego.
2. The Bug flood waters constitute an important composition element of the landscape park.

3. W miejscu po dworze pozosta∏o tylko niewielkie wyniesienie terenu.
3. Only a small elevation marks the site of the manor house.

105

z drugiej w kierunku otaczajà-
cych za∏o˝enie wód i bagien. Do
dworu z reprezentacyjnym gazo-
nem prowadzi∏y dwie aleje:
klonowa i lipowa, rozpoczynajà-
ca si´ mostem

. Zapewne stano-

wi∏y one pozosta∏oÊç po istniejà-
cych dawniej w Hniszowie ogro-
dach barokowych, które charak-
teryzowa∏y si´ tego typu regu-
larnymi rozwiàzaniami przes-
trzennymi. Krzewy ozdobne i ró-
˝e dope∏nia∏y wystrój reprezenta-
cyjnej cz´Êci ogrodu w najbli˝-
szym otoczeniu dworu.

W utrzymanà w stylu krajo-

brazowym przestrzeƒ wkompo-
nowane zasta∏y nowe elementy,
m.in. dodatkowe grupy drzew

o nieregularnym ukszta∏towaniu

Tendencje panujàce w sztuce og-
rodowej koƒca XIX w. nakazy-
wa∏y podporzàdkowanie kompo-
zycji parku naturalnemu otocze-
niu. Du˝e znaczenie w przypadku
Hniszowa mia∏y malownicze roz-
lewiska Bugu i naturalna forma
terenu. Kompozycja ogrodów
tego okresu, poprzez otwarcia wi-
dokowe, w∏àcza∏a w jego zasi´g
okoliczne ∏àki, pola i lasy

W czasie I wojny Êwiatowej

dwór zosta∏ spalony. Na jego pod-
murówce po wojnie w∏aÊciciele
wznieÊli nowy drewniany dwór.
Po II wojnie Êwiatowej majàtek
przeszed∏ z ràk prywatnych
w posiadanie Skarbu Paƒstwa.

W nast´pnych latach rozebrano
niszczejàcy dwór; kolejno likwi-
dowano budynki gospodarcze,
wyci´to znacznà cz´Êç drzew, sa-
dy owocowe w wi´kszoÊci wy-
marz∏y

W 1959 r. najstarszy dàb szy-

pu∏kowy – „Bolko” – zosta∏ uzna-
ny za pomnik przyrody. W 1989 r.
na list´ pomników przyrody wpi-
sano tak˝e inne drzewa wyró˝nia-
jàce si´ wiekiem i rozmiarami:
szeÊç d´bów szypu∏kowych, ig-
liczni´ trójcierniowà, dwa jesiony
wynios∏e, klon zwyczajny, brzoz´
brodawkowatà. W 1996 r. park
podworski zosta∏ wpisany przez
Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków do rejestru zabytków

KOMUNIKATY

rozpoczyna si´ ok. po∏. XIX w.
WczeÊniej, w XVI w., na tym
terenie istnia∏y ogrody dworskie

Lokalizacja majàtku w pobli˝u
przeprawy na Bugu, wÊród pod-
mok∏ych terenów i rozlewisk,
mia∏a znaczenie strategiczne.
Mog∏a tak˝e wynikaç z bliskoÊci
granic Wielkiego Ksi´stwa Li-
tewskiego

. W XVIII w. znaczàce

pi´tno na historii Hniszowa
odcisn´∏a wojna pó∏nocna (1700-
1721)

. Przemarsze wojsk spowo-

dowa∏y bowiem znaczne znisz-
czenie majàtku, czego dowodzà
zachowane roszczenia odszko-
dowawcze jednego z w∏aÊcicieli
dóbr

. Zdewastowano wówczas

niektóre budynki; spalono cz´Êç
zabudowaƒ i sprz´tu gospodar-
skiego, zrabowano wi´kszoÊç
ksiàg i dokumentów

. Na skutek

prowadzonych walk i niszczenia
dobytku zespó∏ dworski znacznie
podupad∏.

Dopiero w 2. po∏. XIX w.

nastàpi∏ wyraêny rozwój majàtku;
wykonano wówczas melioracj´
terenu, zwi´kszono inwentarz

Prawdopodobnie wtedy, na bazie
istniejàcego starodrzewu, powsta∏
park o charakterze krajobrazo-
wym i nastàpi∏a odbudowa stare-
go drewnianego dworu lub wznie-
sienie nowego, który istnia∏ w Hni-
szowie do I wojny Êwiatowej.
Z okien dworu roztacza∏ si´
widok: z jednej strony na park,

4. Aleja lipowa pi´knie si´ prezentuje o ka˝dej porze roku.
4. The linden lane is magnificent in all seasons of the year.

106

województwa lubelskiego jako
cenny przyk∏ad za∏o˝enia parko-
wego w stylu krajobrazowym, ty-
powego dla po∏. XIX w.

Niewàtpliwym elementem

wzbogacajàcym ogród, ukszta∏to-
wany przez cz∏owieka, jest miejs-
cowa przyroda. Swobodnie prze-
p∏ywajàca rzeka, o nieuregulo-
wanym dotàd korycie, umo˝liwia
rozwój w naturalnym Êrodowisku
roÊlinnoÊci ∏´gowej i olsowej.
W dolinie rzeki wyst´pujà cieka-
we, nierzadko chronione gatunki
ptaków i zwierzàt, m.in. czajka,
bekas, derkacz, orlik krzykliwy,
pustu∏ka, ˝ó∏w b∏otny, bóbr.

Istniejàce do dziÊ elementy

kompozycji przestrzennej ogro-
du, choç przetrwa∏y w niewielkim
stopniu, sà nadal cennym i cie-
kawym przyk∏adem spójnoÊci
pi´kna natury i dzie∏a stworzone-
go przez cz∏owieka. Âcie˝ka przy-
rodniczo-historyczna „Bolko”
podkreÊla obydwa te aspekty.
Zwraca uwag´ zarówno na wy-
jàtkowe usytuowanie majàtku,
jak i kompozycyjne i botaniczne
walory zieleni parkowej.

Na trasie o d∏ugoÊci ok. 1200 m

znajduje si´ 8 punktów opatrzo-

nych tablicami informacyjnymi.
Wyznaczono je w miejscach, gdzie
wyraêniej zachowa∏y si´ elemen-
ty historycznej kompozycji par-
ku, w pobli˝u nieistniejàcych
obiektów oraz szczególnych oka-
zów przyrodniczych i w punktach
widokowych. Na tablicach umiesz-
czono informacje dotyczàce po-
szczególnych miejsc, ich historii,
krajobrazu oraz przyrody. Dok∏a-
dniej opisano ciekawsze okazy
lub gatunki drzew. Tekst opatrzo-
no ilustracjami przybli˝ajàcymi
zwiedzajàcym przedstawiane za-
gadnienia. Na trasie Êcie˝ki usta-
wione sà ponadto ∏awki ze stoli-
kami umo˝liwiajàce d∏u˝sze za-
trzymanie si´ w wybranym miej-
scu; przewidziano równie˝ miej-
sce na ognisko.

Trasa rozpoczyna si´ w po-

bli˝u szosy prowadzàcej do zabu-
dowaƒ wsi Hniszów. Roztacza si´
stamtàd widok na szpaler i za-
chodnià alej´ lipowà. Dalej trasa
prowadzi w kierunku odtworzo-
nego wn´trza ogrodowego, które
jest ukazane jako jeden z podsta-
wowych elementów wspó∏two-
rzàcych kompozycj´ parku. W po-
bli˝u znajduje si´ pierwszy na

trasie pomnik przyrody – iglicz-
nia trójcieniowa (Gleditsia tria-
canthos L.) o obwodzie w pier-
Ênicy 144 cm. Gatunek ten wy-
st´puje w warunkach naturalnych
w Ameryce Pó∏nocnej. Do Euro-
py iglicznia sprowadzona zosta∏a
w 1732 r.; sadzono jà w za∏o˝e-
niach ogrodowych baroku i okre-
sów póêniejszych

. Cechà cha-

rakterystycznà drzewa sà trój-
dzielne ciernie cz´sto wyrastajàce
prosto z pnia oraz owoce – ciem-
nobràzowe, skr´cone stràki o d∏u-
goÊci do 40 cm

Kolejnym wa˝nym sk∏adni-

kiem kompozycyjnym parku
w Hniszowie, eksponowanym na
trasie Êcie˝ki, sà stawy i rozleg∏e
∏àki. Woda cz´sto towarzyszy za-
∏o˝eniom parkowym. Naturalne
rozlewiska Bugu i bujna roÊlin-
noÊç tworzà wyjàtkowy klimat
miejsca.

Na nast´pnym odcinku trasy

zwiedzajàcy mogà podziwiaç ko-
lejne pomniki przyrody – jesiony
wynios∏e (Fraxinus Excelsior L.)
o obwodach ponad 300 cm. Drze-
wa te nale˝à do rodziny oliw-
kowatych, wyst´pujàcych g∏ów-
nie w Europie i Azji Mniejszej, na

terenach ∏´gowych, wilgotnych

Brzoza brodawkowata (Betula
verrucosa Ehrh.), charakteryzu-
jàca si´ brodawkami na ga∏àz-
kach, jest drzewem pospolitym
w Europie i Azji Zachodniej.
Mo˝e rosnàç na ubogich, nawet
suchych i wyja∏owionych glebach
– jest gatunkiem pionierskim

Ze wzgl´du na stosunkowo krót-
kà ˝ywotnoÊç (do 120 lat) rzadko
bywa wpisywana na list´ pomni-
ków przyrody. Okaz w Hniszo-
wie osiàgnà∏ w pierÊnicy obwód
225 cm. D´by szypu∏kowe
(Quercus robur L.), rosnàce w par-
ku, majà obwody powy˝ej 350 cm.
Sà drzewami d∏ugowiecznymi,
w warunkach naturalnych wyst´-
pujà, poza Europà, na Kaukazie

Jeden z d´bów ukazany jest jako
„soliter” – element kompozycyj-
ny parku, czyli okaza∏e drzewo
wyeksponowane na wolnej prze-
strzeni.

5. Fragment alei klonowej.
5. Fragment of the maple lane.

107

KOMUNIKATY

7. Schemat obecnego uk∏adu parku w Hniszowie.
7. Scheme of the present-day park configuration in Hniszów.

Dalej trasa prowadzi w kie-

runku miejsca, gdzie dawniej
usytuowany by∏ dwór. Pozosta∏o
tu tylko niewielkie wyniesienie
terenu, z którego podziwiaç mo˝-
na widoki, jakie najprawdopo-
dobniej roztacza∏y si´ z okien
budynku.

Tras´ koƒczy najokazalszy

w parku dàb – „Bolko”. Jego ob-
wód w pierÊnicy wynosi ponad
870 cm. Pot´˝ny pieƒ i pi´knie
ukszta∏towana korona z d∏ugimi,
poziomo rozpoÊcierajàcymi si´
konarami stanowi niezaprzeczal-
ny dowód doskona∏oÊci natury.
W pobli˝u d´bu latem organizo-
wane sà festyny, pikniki rodzin-
ne, m.in. sierpniowe „Bolkowa-
nie” – doroczna impreza regio-
nalna zainicjowana przez Urzàd
Gminy Ruda-Huta.

Poza zaletami, jakie utworze-

nie Êcie˝ki ma dla samego zabyt-
kowego parku podworskiego po-
przez popraw´ warunków jego
istnienia, dba∏oÊç o zachowane
elementy i przywrócenie ich este-
tyki, wa˝ne jest udost´pnienie
obiektu zwiedzajàcym i aktywi-
zacja okolicznych mieszkaƒców.

Brali oni czynny udzia∏ w realiza-
cji Êcie˝ki i nadal uczestniczà
w przedsi´wzi´ciu poprzez bie-
˝àce utrzymanie porzàdku na te-
renie parku, m.in. w ramach pro-
gramu „Zabytek” realizowanego
w 2005 r. przez Powiatowy Urzàd
Pracy w Che∏mie we wspó∏pracy
z Urz´dem Konserwatorskim
i Urz´dem Gminy Ruda-Huta.
Celem programu by∏o ogranicze-
nie bezrobocia i zatrudnienie
osób bezrobotnych przy pracach
porzàdkowych i konserwacyj-
nych prowadzonych przy takich
zabytkach, jak: parki, cmentarze,
kapliczki i krzy˝e przydro˝ne.

Nie bez znaczenia jest tak˝e

podnoszenie ÊwiadomoÊci kul-
turowej lokalnej spo∏ecznoÊci.
Niektórzy z mieszkaƒców do-
piero przy realizacji Êcie˝ki po-
znali histori´ miejsca, w którym
˝yjà, mogli rozpoznaç i doceniç

6. Na trasie Êcie˝ki umieszczono tablice informacyjne.
6. The path features information boards.

108

ark premises deprived of
buildings frequently become

forgotten and vanish owing to as-
sorted natural processes or human
ventures. Eastern Poland has pre-
served numerous traces of nine-
teenth-century or older manorial
complexes. One of them – the
post-manorial park in Hniszów
on the Bug (commune of Ruda-
Huta) – includes a nature-histori-
cal path known as ”Bolko” from
an oak tree-monument of Nature
situated within this historical
premise.

Up to the opening of the path,

Bolko remained the prime tourist
attraction, which today encompass-
es also remnants of the historical
premise. Due to the prolonged
neglect of the object, the estab-
lishment of the path called for
a great input of work, which in-
volved also the local inhabitants.

The presentation portrays the

nineteenth-century composition of
the park, although its origins go
back to the sixteenth century. The
landscape park combined the ex-
tant regular elements of a garden

with the plants and landscape
typical for the Bug river valley.

The fundamental purposes of

the trail include a revitalisation of
the park, its accessibility to resi-
dents and tourists, and a display
of the beauty of local Nature and
unique trees. This type of an
undertaking offers immense op-
portunities for numerous parts of
Poland threatened with unem-
ployment and possessing long-
forgotten parks.

THE BOLKO NATURE-HISTORICAL PATH IN HNISZÓW

zachowane elementy kompozycji
parku, ich powiàzanie z pi´knem
otaczajàcego krajobrazu.

W Polsce, zw∏aszcza w re-

gionach o niskim stopniu uprze-
mys∏owienia, na terenach po∏o-
˝onych z daleka od miast, znajdu-
je si´ wiele niedocenionych dóbr

kultury i przyrody w postaci za-
bytków architektury oraz natural-
nej i kszta∏towanej r´kà ludzkà
zieleni. Ich zaniedbanie powo-
duje nieodwracalne straty, nato-
miast odpowiednie zagospodaro-
wanie i udost´pnienie ludziom
pozwoli zaciekawiç turystów

z ca∏ego kraju swojà historià
i specyfikà przyrody. Daje to
szans´ szczególnie tam, gdzie
potrzeba inicjatyw dajàcych za-
trudnienie i poprawiajàcych ogól-
ny wizerunek regionu.

Przypisy

1. Archiwum Biura Notarialnego w Che∏-
mie, ksi´gi hipoteczne i zbiór dokumentów
dóbr ziemskich Hniszów, za: M. Kseniak,
L. Gralewski, Ewidencja pozosta∏oÊci
zespo∏u dworsko-parkowego w Hniszo-
wie, gm. Ruda Huta, województwo che∏m-
skie, Lublin 1987.
2. Decyzja Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków w Che∏mie, PSOZ IV-6760/
12/94, z dnia 28 sierpnia 1996 r.
3. M. Kseniak, L. Gralewski, jw., s. 1.
4. A. Kersten, J. Maciszewski, Historia

powszechna 1648-1789, Warszawa 1971,
s. 172.
5. Wojewódzkie Archiwum Paƒstwowe
w Lublinie, Ksi´ga Grodzka Che∏mska,
nr 120/20 205, k. 655, za: M. Kseniak,
L. Gralewski, jw.
6. Ibidem.
7. Ibidem.
8. M. Kseniak, L. Gralewski, jw., s. 5.
9. L. Majdecki, Historia ogrodów, War-
szawa 1978, s. 552.
10. L. Majdecki, jw., s. 660-663.

11. M. Kseniak, L. Gralewski, jw., s. 5.
12. Decyzja Wojewódzkiego Konserwa-
tora Zabytków w Che∏mie, PSOZ IV-
6760/12/94, z 28 sierpnia 1996 r.
13. L. Majdecki, jw., s. 192.
14. G. Aas, A. Riedmiller, Drzewa. Ency-
klopedia kieszonkowa, Warszawa 1994,
s. 92.
15. Ibidem, s. 100.
16. W. Seneta, Dendrologia, Warszawa
1983, s. 156.
17. G. Aas, A. Riedmiller, jw., s. 174.

109

„STUDIA I MATERIA¸Y DO DZIEJÓW ˚UP SOLNYCH W POLSCE”

t. XXIV, Wyd. Muzeum ˚up Krakowskich, Wieliczka 2005, 390 s.

PIÂMIENNICTWO

Robert Kola

Regionalny OÊrodek Badaƒ Dokumentacji Zabytków w Toruniu

element trasy turystycznej, „nale-
˝y do najciekawszych wyrobisk
kopalni soli Wieliczka”, ∏àczy
I poziom kopalni z poziomem II –
wy˝szym. Na poczàtku pracy zo-
sta∏y przedstawione dzieje nazwy
wyrobiska, wczeÊniej okreÊla-
nego jako „Sielec” („najg∏´bszy
Sielec”). Nast´pnie omówiono za-
gadnienia budowy geologicznej
z∏o˝a Wieliczki i ulokowania
w nim komory Pieskowa Ska∏a.
W dalszej cz´Êci scharakteryzo-
wano budow´ otoczenia komory,
z jego ró˝norodnoÊcià odmian so-
li spizowej, oraz warunki hydro-
geologiczne. Zaznaczono przy
tym, ˝e w komorze nie jest zare-
jestrowany ˝aden wyciek kopal-
niany, a w otoczeniu komory dwa
wycieki pe∏nonasyconej solanki
znajdujà si´ na poziomie I (w ko-
morze Rex i Kazimierza Wiel-
kiego), a tak˝e jeden wyciek na
poziomie II. Na zakoƒczenie
autorzy wskazali na walory przy-
rodnicze komory Pieskowa Ska-
∏a, a w szczególnoÊci na istnienie,
ustanowionych w 1997 r. decyzjà
Wojewody Krakowskiego, dwóch
prawnie chronionych stanowisk
dokumentacyjnych przyrody nie-
o˝ywionej. Artyku∏ uzupe∏niajà
ilustracje – fragmenty map geo-
logicznych, pozwalajàce ∏atwo
orientowaç si´ w omawianej
przestrzeni oraz fotografie przy-
k∏adów ods∏oni´ç geologicznych
w komorze.

Autorem drugiego artyku∏u

„Zarys rozwoju przestrzennego
kopalni bocheƒskiej w latach
1772-1990” jest Józef Charkot.
Nawiàza∏ on Êwiadomie do pracy
Teofila Wojciechowskiego o zbli-
˝onym tytule „Zarys rozwoju prze-
strzennego kopalni bocheƒskiej do

1772 r.” (publikacja w „Studiach
i Materia∏ach do Dziejów ˚up Sol-
nych w Polsce”, t. X, 1981), uzu-
pe∏niajàc tematy w nim poruszo-
ne. Rozszerzy∏ zakres chronolo-
giczny zagadnienia a˝ do czasów
nam wspó∏czesnych, to jest do mo-
mentu podj´cia przez Minister-
stwo Przemys∏u decyzji o zakoƒ-
czeniu eksploatacji kopalni bo-
cheƒskiej (1990 r.). W opracowa-
niu wykorzysta∏ historyczny ma-
teria∏ êród∏owy (niestety niezacho-
wany w komplecie) oraz – co
w kontekÊcie likwidacji wyrobisk
wydaje si´ bardzo cenne – ma-
teria∏y z inwentaryzacji kopalni,
przeprowadzonej przez pracowni-
ków Muzeum ˚up Solnych w la-
tach 1979-1988. Dostarcza∏a ona
m.in. wiedzy o datach kutych na
ociosach wyrobisk i odbiórkach
sztygarskich, pozwalajàcej na
bardzo dok∏adne datowanie prac
górniczych (przyk∏ady zosta∏y
ukazane na fotografiach). Artyku∏

kazanie si´ najnowszego to-
mu „Studiów i materia∏ów do

dziejów ˝up solnych w Polsce”
zbieg∏o si´ z 40-leciem dzia∏al-
noÊci wydawnictwa Muzeum ˚up
Krakowskich. Rocznica godna
uszanowania, bowiem nawet po-
bie˝ny przeglàd kolejnych nume-
rów interesujàcego i uznanego
czasopisma bezsprzecznie pozwa-
la umieszczaç prace Muzeum
˚up Krakowskich wÊród periody-
ków historyczno-problemowych
z „najwy˝szej pó∏ki”. Wprawdzie
redakcja w∏asnej rocznicy zdaje
si´ nie dostrzegaç, to trzymajàc
w r´ku najnowszy zeszyt „Stu-
diów”, warto pami´taç o tym, ˝e
tom I ukaza∏ si´ w 1965 r.

Pokaêniej obj´toÊci publika-

cja sk∏ada si´ z czternastu roz-
praw i przyczynków, w cz´Êci ilu-
strowanych, tematycznie miesz-
czàcych si´ w sferze zaintereso-
waƒ badawczych wielu dyscyplin
naukowych – zarówno przyrodni-
czych (geologia), jak i spo∏eczno-
humanistycznych (archeologia
i historia, w tym równie˝ nurty
o daleko idàcej specjalizacji, jak
np. historia techniki czy górnic-
twa solnego). Ponadto zamiesz-
czono krótki tekst sprawozdaw-
czy – „Kronik´ Muzeum ˚up Kra-
kowskich w 2004 r.” Wszystkie
artyku∏y majà streszczenia w j´-
zyku angielskim. Ca∏oÊç uzupe∏-
nia spis ilustracji oraz indeks
nazwisk pojawiajàcych si´ w ni-
niejszym tomie.

Publikacj´ otwiera artyku∏

Katarzyny Cyran i Jerzego Przy-
by∏y „Budowa geologiczna i wa-
runki hydrogeologiczne górotwo-
ru w otoczeniu komory Piesko-
wa Ska∏a”. Jak wskazujà autorzy,
komora Pieskowa Ska∏a, dziÊ

110

wana wi´kszoÊç (cztery) si´ga∏a
tylko do poziomu Danielowiec
[poziom I – przyp. R.K.]. Pod
koniec dzia∏alnoÊci produkcyjnej
d∏ugoÊç kopalni wynosi∏a ponad
4 km, iloÊç poziomów wzros∏a do
16, a najni˝szy z nich usytuowa-
ny zosta∏ na g∏´bokoÊci 468 m”.

Kolejnà pozycjà prezentowa-

nego numeru jest obszerna roz-
prawa „Zabezpieczenie wyrobisk
i bezpieczeƒstwo pracy w kopalni
wielickiej w okresie zaboru aus-
triackiego”. Autor, ¸ukasz Wal-
czy, we wst´pie zwróci∏ uwag´ na
celowe rozwini´cie „wàtku po-
bocznego” z obszernej problema-
tyki badaƒ – podobnie jak w omó-
wionej ju˝ pracy J. Charkota –
nad rozwojem przestrzennym
kopalni (publikacje w „Studiach

Austriaków i poszukiwanie nowych
zasobów; 1800-1874 – porzàdko-
wanie uk∏adu komunikacji pozio-
mej, wydzielenie nowych pozio-
mów; 1874-1918 – zastosowanie
nowych rozwiàzaƒ technicznych
w komunikacji pionowej i scho-
dzenie z produkcjà na wi´ksze
g∏´bokoÊci; 1918-1957 – przejÊcie
kopalni w r´ce polskie, ograni-
czenie produkcji i prowadzenie
prac inwestycyjnych w minimal-
nym zakresie; 1957-1990 – prze-
chodzenie na eksploatacj´ mokrà.
Uzupe∏nieniem tekstu jest do∏àczo-
ny do artyku∏u barwny schemat
rozwoju przestrzennego kopalni.

Analiza rozwoju przestrzenne-

go kopalni bocheƒskiej przedsta-
wiona przez J. Charkota otwiera
drog´ do dalszych pog∏´bionych

cechuje przejrzysta konstrukcja.
Rozwój kopalni zosta∏ przedsta-
wiony w dwóch aspektach tech-
niki górniczej: „odbudowa góro-
tworu” i „szyby i szybiki”. Przy
omawianiu pierwszego z nich, ze
wzgl´du na przyj´ty stosunkowo
d∏ugi okres (218 lat), obfitujàcy
w wiele zmian w technice górni-
czej i strukturze przestrzennej
kopalni, pos∏u˝ono si´ podzia∏em
na pi´ç etapów. Lata 1772-1800
obejmujà przej´cie kopalni przez

badaƒ szczegó∏owych, których
zakres chronologiczno-przestrzen-
ny wydaje si´ przez autora na-
kreÊlony w cytowanym fragmen-
cie podsumowania: „W ciàgu
218 lat funkcjonowania kopalnia
bocheƒska uleg∏a gruntownej
rozbudowie. W 1772 r. posiada∏a
wydzielone tylko 3 poziomy, jej
d∏ugoÊç nie przekracza∏a 600 m,
a g∏´bokoÊç nieznacznie 300 m.
Z∏o˝e udost´pnione by∏o pi´cio-
ma szybami, z których zdecydo-

i Materia∏ach do Dziejów ˚up
Solnych w Polsce”, t. XXI, 2001
i t. XXII 2002). Na potrzeby pracy
wykorzysta∏ nieliczne opracowa-
nia wczeÊniejsze, a przede wszyst-
kim znacznie bogatsze êród∏a
historyczne, w tym tak˝e te na
prawach r´kopisu. Ostatnie z wy-
mienionych pochodzà ze zbio-
rów Muzeum ˚up Krakowskich.
Zasadniczà cz´Êç pracy podzie-
lono na dwa, uzupe∏niajàce si´,
mniejsze dzia∏y. W pierwszym
omówiony zosta∏ rozwój Êrod-
ków technicznych stosowanych
przy zabezpieczaniu wyrobisk,
z podzia∏em na technik´ obudów
górniczych (drewnianych, metalo-
wych, murowanych), problemy
podsadzkowania (materia∏ami od-
padowymi kopalni i materia∏ami
opuszczanymi z powierzchni),
zagadnienia odwadniania kopalni
(transportem linowym i za pomo-
cà pomp). W drugim autor przed-
stawi∏ wiele zagadnieƒ zwiàza-
nych z bezpieczeƒstwem pracy,
zarówno z regulacjami organiza-
cyjno-prawnymi, jak i ze Êrodka-
mi technicznymi s∏u˝àcymi po-
prawie bezpieczeƒstwa. Kolejno
omówi∏ problemy wentylacji ko-
palni, zagadnienia zjazdu i wyjaz-
du za∏ogi (ruchu szybów), prace
z materia∏ami wybuchowymi, za-
gadnienia zagro˝enia metanowe-
go (lampy bezpieczeƒstwa), ochro-
n´ przeciwpo˝arowà, problem
∏àcznoÊci.

Odr´bnie omówione zosta∏y

zagadnienia bezpieczeƒstwa pra-
cy niezwiàzane wprost z proce-
sami produkcyjnymi: „Poczàtki ra-
townictwa górniczego” i „Zabez-
pieczenie ruchu turystycznego”.
Rozpraw´ zamyka próba przed-
stawienia bezpieczeƒstwa pra-
cy – jak okreÊli∏ to ¸. Walczy –
„z »ludzkiego« punktu widzenia”.
Na podstawie przyk∏adowych
zdarzeƒ pokaza∏ niebezpieczeƒ-
stwo pracy w kopalni, wyp∏ywa-
jàce zarówno z nieostro˝noÊci
w∏asnej pracowników, jak i za-
niedbaƒ w∏adz salinarnych.

Niestety, wartoÊç niniejszej roz-

prawy os∏abia ca∏kowity brak ma-
teria∏u ilustracyjnego. W znakomitej

1. Tablica informacyj-
na z czasem powstania
wycieku i budowy ta-
my wodnej w pod∏u˝-
ni Danielowiec kopal-
ni bocheƒskiej. Fot.
A. Grzybowski.
1. Information table
with the time of the
origin of the effluent
and the construction
of the water dam in the
Danielowiec ledger
in the Bochnia mine.
Photo: A. Grzybowski.

111

PIÂMIENNICTWO

W Êwietle zgromadzonego

materia∏u autorki przedstawi∏y
postulat weryfikacji poglàdów –
si´gajàcych korzeniami jeszcze
okresu staropolskiego – jakoby
wp∏ywy z dzier˝awy ˝upnej przy-
czynia∏y si´ do znaczàcego wzro-
stu zamo˝noÊci dzier˝awców. Ich
zdaniem sama dzier˝awa nie
przynosi∏a domniemanego do-
chodu, a o sukcesach finanso-
wych ˝upników decydowa∏y inne
jego êród∏a „pochodzàce z nada-
nia królewskiego bàdê umowy,
b´dàcych w ich posiadaniu ju˝
przed przej´ciem ˝up bàdê
w trakcie ich arendy”. W zakoƒ-
czeniu autorki stwierdzi∏y: „Je-
˝eli przysz∏oby ostatecznie roz-
strzygnàç, czy fortuny na soli
wyrasta∏y, nale˝a∏oby wobec

czeniach na rzecz pracowników
kopalni w latach 1772-1914”,
zosta∏ zaw´˝ony do zagadnieƒ
korzyÊci z majàtku nieruchome-
go kopalni, z wyró˝nieniem kwe-
stii przydzia∏u mieszkaƒ skar-
bowych oraz wypuszczania grun-
tów w dzier˝aw´. Omawiajàc
powy˝sze zagadnienia, autorka
skupi∏a si´ przede wszystkim na
zasadach procedur przyznawania
i efektów wykorzystania wspom-
nianego majàtku. Jako bazà êród-
∏owà pos∏u˝y∏a si´ dotychcza-
sowym piÊmiennictwem (jedynie
w cz´Êci poruszajàcym zaryso-
wanà tematyk´) oraz informa-
cjami z Akt Salinarnych Wie-
liczki i Bochni z lat 1772-1918,
znajdujàcymi si´ w archiwum
Muzeum ˚up Krakowskich.

przedstawionych w artykule fak-
tów to popularne, stereotypowe
stwierdzenie os∏abiç, mówiàc, ˝e
je˝eli ros∏y, to nie tak ∏atwo i nie
wy∏àcznie »na, a raczej‚ przy
soli«”.

Nast´pny artyku∏, autorstwa

wspomnianej ju˝ Barbary Kon-
werskiej, zosta∏ poÊwi´cony poli-
tyce socjalnej doby rozbiorowej.
Zakres pracy „Wykorzystanie ma-
jàtku saliny wielickiej w Êwiad-

Antoniego i Leonarda Ricci
(1425-1432, 1434), kupca i ban-
kiera Prospera Provany (1577-
1578, 1578-1579), Sebastiana Lu-
bomirskiego (1581-1592, 1607-
1610), Jana Wielopolskiego
(1642-1648, 1655-1657, 1662-
1665, 1665-1668), wspólników –
Antoniego Kotowskiego, wyedu-
kowanego syna ch∏opskiego i wy-
wodzàcego si´ z mieszczan kra-
kowskich Wawrzyƒca Wodzic-
kiego (1674-1693).

wi´kszoÊci poruszamy si´ wÊród
zagadnieƒ technicznych, a prze-
kazywanie ich wy∏àcznie za
pomocà s∏owa pisanego z natury
rzeczy jest u∏omne. J´zykiem
techniki, równie˝ tej z prze-
sz∏oÊci, jest rysunek, zresztà od
dawna ju˝ wspomagany przez fo-
tografi´. Dlatego te˝ nale˝y wy-
raziç ˝al, ˝e przy znacznej liczbie
opisywanych ustrojów konstruk-
cyjnych i pojedynczych urzàdzeƒ,
w dodatku podlegajàcych ciàg∏e-
mu rozwojowi, dla ilustracji za-
brak∏o miejsca.

W kolejnej, nie mniej obszer-

nej rozprawie, autorki Barbara
Konwerska i Ma∏gorzata Mi´dzy-
brodzka podj´∏y prób´ „oceny ko-
rzyÊci finansowych czerpanych
z ˚up Krakowskich przez kieru-
jàcych nimi ˝upników”. Jak infor-
mujà, do napisania artyku∏u „For-
tuny na soli wyros∏e. Kariery fi-
nansowe ˝upników – prawda czy
stereotyp” zosta∏y sprowokowane
wymowà wystawy zorganizowa-
nej przez Muzeum ˚up Krakow-
skich, której tytu∏ zresztà zr´cznie
wykorzysta∏y. Uwarunkowane do-
st´pnoÊcià êróde∏ skupi∏y si´ na
przeÊledzeniu karier finansowych
˝upników dzier˝awiàcych kró-
lewskà w∏asnoÊç (pomin´∏y ˝up-
ników-administratorów). Dolnà
granic´ zakresu chronologicz-
nego pracy wyznaczajà najstar-
sze informacje o zarzàdcach ˝up
pochodzàce z k. XIII w. i pocz.
XIV w., górnà – moment prze-
j´cia ˝up przez administracj´
austriackà w 1772 r. Rozprawa
zosta∏a podzielona na dwie
cz´Êci. W pierwszej zostali zapre-
zentowani kolejni dzier˝awcy
˝up oraz przeglàd warunków
i efektów ich dzier˝aw. W cz´Êci
drugiej nastàpi∏a szczegó∏owa
analiza wybranych arend. Wyboru
dokonano ze wzgl´du na „wyjàt-
kowoÊç przypadku, noÊnoÊç na-
zwiska, d∏ugotrwa∏oÊç dzier˝a-
wy, a przede wszystkim mo˝li-
woÊç dotarcia do szeregu infor-
macji êród∏owych”. Szczegó∏owo
omówiono dzier˝awy: kupca i min-
cerza krakowskiego Miko∏aja
Bochnera (1392-1407), W∏ochów

2. Data wyryta na obu-
dowie szybu Sutoris
kopalni bocheƒskiej.
Fot. A. Grzybowski.
2. Date engraved on the
Sutoris pit shaft lining
in the Bochnia mine.
Photo: A. Grzybowski.

112

W Êwietle wywodów B. Kon-

werskiej zarówno Êwiadczenia
w postaci mieszkaƒ skarbowych,
jak i gruntów salinarnych w so-
cjalnej polityce zarzàdu austriac-
kiego kopalni wielickiej odgry-
wa∏y wa˝nà rol´, a personel sali-
narny znajdowa∏ si´ w sytuacji
uprzywilejowanej w stosunku do
innych grup zawodowych. Bez-
p∏atny przydzia∏ mieszkaƒ sprzy-
ja∏ poprawie warunków byto-
wych, w pierwszej kolejnoÊci
urz´dników, nast´pnie s∏ug sali-
narnych. Âwiadczeniami miesz-
kaniowymi zostali obj´ci równie˝
górnicy, jednak przydzielano im
tylko mieszkania czynszowe, i to
dopiero od pocz. XX w. W od-
niesieniu do gruntów salinarnych
Êwiadczenia ju˝ od poczàtku
przys∏ugiwa∏y wszystkim grupom
zawodowym. Grunty wypuszcza-
no w dzier˝aw´ w postaci dzia∏ek
budowlanych lub uprawnych.

Trzy kolejne artyku∏y zosta∏y

poÊwi´cone problematyce dzia-
∏alnoÊci cystersów w Polsce.
Ich zakres tematyczny i ogólny
charakter odbiegajàcy od prac
wy˝ej omówionych w pierwszej
chwili wprawia czytelnika w za-
k∏opotanie. WyjaÊnienie zaistnia∏ej
odmiennoÊci znajdujemy dopiero

w trzecim artykule (Macieja
Zdanka), a w Êlad za tym, pod-
czas analizy „Kroniki Muzeum”
za 2004 r. Poruszenie tematyki
cysterskiej okazuje si´ pok∏osiem
sesji naukowej pt. „Cystersi
w dziejach Ma∏opolski i Âlàska”,
towarzyszàcej otwarciu wystawy
„Ora et labora – dziedzictwo cys-
tersów w Polsce”, zorganizowa-
nej staraniem Muzeum ˚up Kra-
kowskich 18.06. 2004 r. W tomie
znalaz∏y si´ prezentowane wów-
czas referaty: „Cystersi w górno-
Êlàskich dziejach” autorstwa An-
toniego Barciaka, „Frater labo-
rans, czyli o etosie pracy w Êlàs-
kich dokumentach cysterskich”
Romana Stelmacha i „Folwarki
cystersów ma∏opolskich w Êred-
niowieczu” (poszerzona wersja
odczytu „Gospodarka w∏asna
cystersów ma∏opolskich w Êred-
niowieczu”) wspomnianego ju˝
Macieja Zdanka. Artyku∏y zosta∏y
zilustrowane fotografiami z otwar-
cia wystawy i towarzyszàcej jej
sesji. Odsy∏ajàc czytelnika bez-
poÊrednio do tekstów, wypada tyl-
ko sprostowaç, marginalny wpraw-
dzie (bioràc pod uwag´ zakres
przedmiotowy pracy), ra˝àcy
(choçby ze wzgl´du na osobiste
zainteresowania omawiajàcego

niniejszy tom) b∏àd w artykule
R. Stelmacha (s. 254), jakoby
w 1798 r. dokonano „za∏o˝enia
w Gliwicach pierwszego pie-
ca hutniczego martenowskiego”.
Zapewne autor mia∏ na myÊli uru-
chomienie pierwszego wielkiego
pieca na koks (a to w 1796 r.),
piece na paliwo gazowe systemu
Siemensa-Martina pojawi∏y bo-
wiem si´ dopiero w 2. po∏owie
XIX w.

W dalszej cz´Êci tomu odnaj-

dujemy zbiór krótkich artyku∏ów
najwyraêniej zwiàzanych z jesz-
cze jednà sesjà naukowà organi-
zowanà przez Muzeum, zresztà
tak jak poprzednio towarzyszàcà
otwarciu wystawy, notabene pod
intrygujàcym tytu∏em „Polscy
górnicy w rumuƒskiej Kaczyce”
(15.10.2004). Kaczyca jest miej-
scowoÊcià po∏o˝onà na obecnie
rumuƒskiej Bukowinie, powsta∏à
w zwiàzku z budowà kopalni soli.
W przesz∏oÊci (od k. XVIII w. do
pocz. XX w.) zasiedlana by∏a lud-
noÊcià polskà. Cykl otwiera praca
Kazimierza Jurczaka „Polacy
w Kaczyce na tle osadnictwa
polskiego na Bukowinie”. Nast´p-
nie w kolejnoÊci – „Spo∏ecznoÊç
polska Kaczyki w Êwietle za-
sobów archiwalnych Krakowa,

3. Wernisa˝ wystawy „Polscy górnicy w rumuƒskiej Kaczyce”. Fot. A. Grzybowski.
3. Exhibition “Polish miners in Rumanian Kaczyca (Cacica)”. Photo: A. Grzybowski.

Wieliczki i Bochni oraz wspom-
nieƒ i dokumentów rodzinnych”
autorstwa Marcina Marynowskie-
go, „Salina Kaczycka – mi´dzy
tradycjà a przysz∏oÊcià” Corneliu
Zup (Rumunia) oraz „Dzia∏al-
noÊç Stowarzyszenia Polaków
w Kaczyce w ramach Zwiàzku
Polaków Rumunii” Kazimierza
Longhera. Do artyku∏ów do∏àczo-
no fotografie z otwarcia wystawy
oraz sesji, jak równie˝ fragmen-
tów ekspozycji.

Seri´ prac niniejszego tomu

„Studiów” zamykajà dwa artyku-
∏y dotyczàce dzia∏alnoÊci archeo-
logicznej Muzeum ˚up Krakow-
skich. Kazimierz Regu∏a w artyku-
le „Skarb bràzowy kultury ∏u˝yc-
kiej z Niepo∏omic” przedstawi∏
materia∏ pozyskany z przypadko-
wego odkrycia z 2001 r. zawiera-
jàcego ∏àcznie 63 przedmioty

113

he presented publication con-
tains 14 works associated

with the activity of the Museum
of the Cracow Salt Mines in
Wieliczka pertaining to geology,
archaeology, history, and the
history of technology. The articles
are accompanied by summaries in
English.

The authors of the first

article: Katarzyna Cyran and
Jerzy Przyby∏a, described the
geological construction and hydro-
geological conditions of one of
the most interesting workings –
“Pieskowa Ska∏a” – in the
Wieliczka salt mine. In the next
article, Józef Charkot took into
consideration the development of
mining technology and outlined

the development of the salt mine
in Bochnia in 1772-1990. The
technology of salt mining and
safety in the Wieliczka mine are
the topics of the article by ¸ukasz
Walczy, who discussed the pro-
tection of the workings and under-
ground excavation (1772-1918).
In the fourth article, Barbara
Konwerska and Ma∏gorzata
Mi´dzyborska presented the
financial profits gained by the
administrators of the salt mine
(royal property) from the end of
the thirteenth century to 1772.
Barbara Konwerska went on to
write about the exploitation
of the Wieliczka mine in the light
of the benefits enjoyed by its
employees in the years 1772-1914.

The consecutive three articles
(authors: Antoni Barciak, Roman
Stelmach, and Maciej Zdanek)
deal with the Cistercian order in
Poland. The following articles
consider the Polish settlers who
from the eighteenth century to the
beginning of the twentieth century
appeared the locality of Kaczyca
(Cacica, today: Bukovina in
Rumania) in connection with
the local salt mines (authors:
Kazimierz Jurczak, Marcin
Marynowski, Corneliu Zup, and
Kazimierz Longher). The publi-
cation ends with two archaeolo-
gical communiques about the
Museum of the Cracow Salt
Mines by Jaros∏aw M. FraÊ and
Szymon Pawlikowski.

PIÂMIENNICTWO

kraczajàce poza tematyk´ solnà.
Unikni´to by wówczas sytuacji
zaskakiwania czytelnika materia-
∏ami, zawartoÊcià nie do koƒca
zgodnymi z zakresem sugerowa-
nym tytu∏em czasopisma. Pewien
mankament stanowi równie˝ brak

informacji o autorach, które to
zazwyczaj stajà si´ przyczynkiem
do otwarcia dyskusji nad przed-
stawianym zagadnieniem i na-
wiàzywania bli˝szych kontaktów
badawczych. Dopiero przeglàd
Kroniki pozwala nam domniemaç,

˝e w przewa˝ajàcej wi´kszoÊci sà
to pracownicy Muzeum ˚up
Krakowskich. OczywiÊcie nieza-
le˝nie od przytoczonych uwag
lektura XXIV tomu „Studiów”,
pozwala na wystawienie wysokiej
noty jego autorom.

4. Cz´Êç wystawy poÊwi´cona historii kopalni soli w Kaczyce. Fot. A. Grzybowski.
4. Part of the exhibition featuring the history of the salt mine in Kaczyce (Cacica). Photo:
A. Grzybowski.

(naramienniki, nagolenniki, bran-
solety, siekierki). Artyku∏ uzupe∏-
niajà przyk∏adowe rysunki przed-
miotów oraz zestawienie najlicz-
niejszej grupy zabytków (57 szt.)
– „tablica typologiczno-identy-
fikacyjna naramienników lub na-
golenników otwartych”. Jaros∏aw
M. FraÊ i Szymon Pawlikowski
w krótkim komunikacie przybli-
˝yli „Badania archeologiczne pro-
wadzone przez Muzeum ˚up
Krakowskich Wieliczka w latach
2003-2004”. Do artyku∏u zosta∏y
do∏àczone rysunki zabytków po-
zyskanych z badaƒ.

Niewàtpliwie najnowszy tom

wydawnictwa Muzeum ˚up Kra-
kowskich zas∏uguje na dok∏adnà
lektur´. Do usterek nale˝y zali-
czyç brak tekstu wprowadzajàce-
go od redakcji, t∏umaczàcego
okolicznoÊci doboru materia∏u,
choçby takiego jak prace wy-

“STUDIES AND MATERIAL FOR THE HISTORY OF SALT MINES IN POLAND”

t. XXIV, Ed. Muzeum ˚up Krakowskich, Wieliczka 2005, 390 p.

114

d 50 ju˝ lat Maria i Andrzej
Szypowscy pozwalajà nam

cieszyç si´ swoimi wspania∏y-
mi publikacjami. Tematem wielu
z nich jest Warszawa, a spoÊród
tych „warszawskich” chcia∏bym
na poczàtku przypomnieç ksià˝k´
„Gdy wchodzisz w progi Kate-
dry...”. Wspominam jà nie tylko
dlatego, ˝e mia∏em zaszczyt byç
jej konsultantem, ale przede
wszystkim z tego powodu, ˝e by-
∏a to pierwsza z serii ksià˝ek,
które zapraszajà nas do w´drówki
po najstarszej cz´Êci miasta.
Wszystkie one majà swój niepow-
tarzalny styl: ∏àczà znakomità,
precyzyjnà informacj´ z niezwy-
kle pi´knà oprawà ilustracyjnà.
Autorzy w swoich poszukiwa-
niach literackich i ikonograficz-
nych dotarli do wielu ró˝nych
êróde∏, zarówno tych najstar-
szych, jak i do materia∏u wspó∏-
czesnego. Podpisy pod ilustracje

nie sà tylko podpisami – te
niewielkie teksty uk∏adajà si´
w pi´knà opowieÊç o miejscu,
któremu autorzy poÊwi´cajà swo-
je wspania∏e albumy. A trzeba
przyznaç, ˝e nie sà to zwyk∏e
publikacje, ale jest to bardzo in-
dywidualny rodzaj pi´knie kom-
ponowanego dzie∏a edytorskiego,
∏àczàcego màdre i kompetentne
s∏owo z artystycznà fotografià.

Inicjatywa opublikowania na-

st´pnego „warszawskiego” wy-
dawnictwa pt. „Gdy wchodzisz na
Stare Miasto...” wyros∏a z ch´ci
przypomnienia nam, ˝e w 2000 r.
przypada∏a rocznica 20-lecia wpi-
sania warszawskiej Starówki na
List´ Âwiatowego Dziedzictwa
UNESCO. Wpis ten nastàpi∏ jako
pewien akt uznania za dokonanie
dzie∏a odbudowy Starego Miasta
po zniszczeniach II wojny Êwia-
towej. Trzeba przy tym pami´taç,
˝e dokona∏ on swego rodzaju

prze∏omu: pokona∏ opór prze-
ciwko uznawaniu rekonstrukcji
za jednà z metod konserwacji.
Przedtem absolutnie wstrzymy-
wano si´ przed tego typu de-
cyzjami. W tym przypadku po-
traktowano akt odbudowy jako
wielki wk∏ad w zachowanie
dziedzictwa kulturalnego ca∏ego
Êwiata.

Paƒstwo Szypowscy pokazali

nam w swej publikacji, ˝e war-
szawskie Stare Miasto to nie
tylko kolorowe kamienice czy
rozeÊmiane twarze bywalców
kawiarni, restauracji i ogródków,
ale tak˝e miejsce, w którym ro-
zegra∏ si´ wstrzàsajàcy dramat
miasta.

W publikacji dostrzec mo˝na

prób´ opisania niezwyk∏oÊci
przestrzeni miejskiej. To nie tyl-
ko obraz zabytków czy historia
ich odbudowy. To równie˝ uka-
zanie Êcis∏ego zwiàzku Starówki

MARIA I ANDRZEJ SZYPOWSCY, „TRYLOGIA STAROMIEJSKA”

Wyd. Fundacja Artibus, Warszawa 2005

Andrzej Rottermund

historyk sztuki
Zamek Królewski w Warszawie

PIÂMIENNICTWO

115

z dziejami jej mieszkaƒców, z ˝y-
ciem ludzi, którzy mieszkali tu
kiedyÊ i tych, którzy mieszkajà
tu dzisiaj. Trzeba wyjàtkowej
umiej´tnoÊci i niezwyk∏ej wra˝li-
woÊci, by tak wspaniale s∏owem
i obrazem ukazaç atmosfer´ tego
miejsca. Pani Maria w sposób
bezb∏´dny swoim talentem pi-
sarskim potrafi∏a oddaç panujàcy
tu klimat. To, co napisa∏a, pod-
kreÊla niezwykle trafny dobór
materia∏u ikonograficznego. Pan
Andrzej obiektywem swego apa-
ratu przedstawi∏ wszystko, czym
odbudowane Stare Miasto za-
chwyca.

Kolejnym tomem cyklu jest

ksià˝ka „Gdy wchodzisz na
Nowe Miasto”. Miejsce, które –
podobnie jak Stare Miasto –
prze˝y∏o wielki dramat totalnego
zniszczenia w czasie wojny,

a póêniej, w okresie powojen-
nym, wielkà odbudow´. Miejsce
tak pi´knie tu pokazane – po-
czàwszy od s∏ynnego, niezwyk∏e-
go, nasyconego ˝yciem obrazu

Bernarda Bellotta przedstawiajà-
cego Rynek Nowego Miasta,
a skoƒczywszy na cudownych fo-
tografiach z okresu dwudziesto-
lecia mi´dzywojennego.

1. G∏owa powstaƒca, fragment Pomnika
Powstania Warszawskiego na placu Kra-
siƒskich w Warszawie („Gdy wchodzisz
na Nowe Miasto...”, IV s. ok∏adki). Fot.
A. Szypowski.
1. Head of insurgent, fragment of
the Warsaw Uprising Monument in
Krasiƒskich Square in Warsaw (“As You
Enter the New Town...”, IV p. of cover).
Photo: A. Szypowski.

2. Ruiny Katedry („Gdy wchodzisz w progi Katedry...”, II s. ok∏adki). Fot. autor nieznany.
2. Ruins of the Cathedral (“As You Enter the Cathedral...”, II p. of cover). Photo: un-
identified author.

3. Ruiny Zamku Królewskiego („Gdy wchodzisz na Stare Miasto...”, s. 118). Fot. autor nie-
znany.
3. Ruins of the Royal Castle (“As You Enter the Old Town...”, p. 118). Photo: unidentified
author.

116

Publikacja przypomina, ˝e

obok kamienic i pa∏aców znaj-
dowa∏o si´ tu a˝ siedem zespo∏ów
koÊcielnych i klasztorno-koÊciel-
nych. Jeden z nich niestety ju˝
nie istnieje – myÊl´ o koÊciele
i klasztorze Êw. Jerzego, którego
fragmenty istnia∏y jeszcze na
poczàtku lat 60. XX w., a póêniej
zosta∏y ca∏kowicie rozebrane.
Pokazane zosta∏y ulice, których
dziÊ ju˝ nie ma, np. ulica Za-
kàtna, stanowiàca przed∏u˝e-
nie obecnej ulicy Wójtowskiej.
Zwraca te˝ uwag´ unikatowy
wr´cz zestaw fotografii murów
getta, dochodzàcych do Nowego
Miasta w okolicy koÊcio∏a fran-
ciszkanów.

To sà w∏aÊnie te niezwyk∏e

obrazy, które przypominajà o sta-
rej Warszawie. Nieraz odkrywajà
coÊ, co jest, a z czego istnienia
nie zdajemy sobie sprawy, jak

choçby w przypadku pi´knej
rzeêby Wac∏awa Szymanowskie-
go „Macierzyƒstwo”, gdzieÊ
ukrytej, wr´cz zagubionej, a te-
raz na nowo odkrytej przez au-
torów albumu.

Ksià˝ka „Gdy wchodzisz na

Nowe Miasto...” przypomina nam
tak˝e niektóre zabawne, powie-
dzia∏bym „ideologiczne” inter-
wencje w proces odbudowy mia-
sta. Oto np. w budynku na ulicy
Freta 52 na I pi´trze w niszy by∏a
niegdyÊ umieszczona, co widaç
na zdj´ciach przedwojennych,
Matka Boska ¸askawa, a nad nià
w niszy na II pi´trze baranek.
W czasie odbudowy – a by∏y to

lata 1951-1954 – Matk´ Boskà
zastàpiono mitologicznà Dianà,
a baranka dzikiem.

Ukazana w albumie prze-

strzeƒ miejska jest nasycona
˝yciem. Na nowomiejskim rynku
organizowane sà kiermasze i fe-
stiwale, prezentujà tam swoje
przedstawienia teatry uliczne,
odbywajà si´ pikniki naukowe.
Oprawà tych wszystkich wyda-
rzeƒ jest przepi´kna scenografia
Nowego Miasta.

Wszystkie trzy omówione

wy˝ej tomy wznowiono w∏aÊnie
pod wspólnym tytu∏em „Trylogia
Staromiejska”. Wydane w mniej-
szym ni˝ niegdyÊ, dogodniejszym

4. Syrenka zniszczona podczas wojny
(„Gdy wchodzisz na Stare Miasto...”,
s. 227). Fot. autor nieznany.
4. Statute of the Mermaid destroyed dur-
ing the war (“As You Enter the Old
Town...”, p. 227). Photo: unidentified
author.

5. Syrenka na Rynku Starego Miasta („Gdy wchodzisz na Stare Miasto...”, s. 225). Fot.
A. Szypowski.
5. Statute of the Mermaid in the Old Town Market Square (“As You Enter the Old Town...”,
p. 225). Photo: A. Szypowski.

117

PIÂMIENNICTWO

dla czytelnika formacie, zamiesz-
czone zosta∏y w ozdobnym etui
i uzupe∏nione suplementem „Ta-
blice Pami´ci”. To po∏àczenie
poszczególnych cz´Êci cyklu
w jednà ca∏oÊç pozwala nam
uÊwiadomiç sobie w sposób
jeszcze bardziej dobitny, jak
imponujàco bogaty i znakomicie
dobrany jest tu materia∏ ilustra-
cyjny. Sk∏adajà si´ naƒ nie tylko
fotografie, ale tak˝e liczne repro-
dukcje sztychów, obrazów i ry-
sunków. Wiele zdj´ç zosta∏o
opublikowanych po raz pierwszy.
Zestawione z ikonografià wcze-
Êniejszà wspaniale ukazujà prze-
miany zachodzàce w przestrzeni
i architekturze, a tak˝e w codzien-
nym ˝yciu tego najstarszego frag-
mentu Warszawy.

Chcia∏bym bardzo serdecznie

podzi´kowaç paƒstwu Marii
i Andrzejowi Szypowskim za ich
cennà „warszawskà” publikacj´
i jeszcze raz wyraziç swój podziw.

Robi´ to przy ka˝dej okazji,
kiedy promuj´ kolejne ksià˝ki
paƒstwa Szypowskich. Podzi-
wiam ich ogromnà wol´ i de-
terminacj´, jakà wykazujà przy
tworzeniu swoich kolejnych
dzie∏.

Jestem przekonany, ˝e

„Trylogia Staromiejska”, dzi´-
ki temu, ˝e zamieszczono
w niej tak˝e tekst angielski,
znakomicie spopularyzuje wie-
dz´ o Warszawie na ca∏ym
Êwiecie.

6. Maria i Andrzej
Szypowscy. Fot.
J. Szypowski.
6. Maria i Andrzej
Szypowski. Photo:
J. Szypowski.

7. KoÊció∏ sakramentek po odbudowie
(„Gdy wchodzisz na Nowe Miasto...”,
s. 310. Fot. A. Szypowski.
7. Sacramentine church after recon-
struction (“As You Enter the New
Town...”, p. 310). Photo: A. Szypowski.

118

119

PIÂMIENNICTWO

or the past fifty years Maria
and Andrzej Szypowski have

delighted us with their magnifi-
cent publications, many of which
are about Warsaw. The first in
a series of books inviting the
reader to visit the oldest part of
the city is the album Gdy
wchodzisz w progi Katedry... (As
You Enter the Cathedral...). The
successive “Warsaw” publication
– Gdy wchodzisz na Stare
Miasto... (As You Enter the Old
Town...) – reminds us that the
year 2000 marked the twentieth
anniversary of the introduction of
the Warsaw Old Town onto the
UNESCO World Heritage List.
A following volume in the series
in question is entitled Gdy

wchodzisz na Nowe Miasto...
(As You Enter the New Town...).
The inimitable style of all the
publications has been achieved
by combining outstanding and
precise information with lavish
illustrations, and by presenting
not merely historical monuments
or the story of their reconstruction
but also by depicting the connec-
tions between Old Warsaw and
the life of the town’s residents.
Extraordinary skill and remark-
able sensitivity are required to
convey the local atmosphere by
resorting to word and image.

The three volumes have re-

appeared under the joint title:
Trylogia Staromiejska (The Old
Town Trilogy). Issued in a smaller

and more convenient format, they
are available in a decorative box
and accompanied by a supplement
– Tablice Pami´ci (Memory
Tables). This fusion of particular
parts of the series into a whole
produces an ever more distinct
awareness of impressive variety
and an excellent selection of illus-
trations composed not only of
photographs but also numerous
reproductions of engravings, paint-
ings and drawings. Many photo-
graphs have been published for
the first time. Compared with
earlier iconography, they depict
transformations affecting space
and architecture, as well as the
daily life of this most ancient
fragment of Warsaw.

Prenumerat´ „Ochrony Zabytków” mo˝na zamówiç za poÊrednictwem:

1. RUCH SA

Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela „RUCH” SA Oddzia∏ Krajowej Dystrybucji Prasy,
01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33; tel. (0-22) 532-87-31, 532-88-20, 532-88-16, fax (0-22) 532-87-32; www.ruch.pol.pl,
prenumerata@okdp.ruch.com.pl

2. Wydawnictwo DiG

01-525 Warszawa, ul. Wojska Polskiego 4; tel. (0-22) 839-08-38; zamowienia@dig.pl

3. Firma AMOS

01-785 Warszawa, ul. Broniewskiego 8a; tel. (0-22) 639-73-67; biuro@amos.waw.pl

4. GARMOND PRESS SA

01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3; tel./fax (0-22) 836-69-21; prenwarszawa@garmond.com.pl

5. INMEDIO Sp. z o.o.

90-446 ¸ódê, ul. KoÊciuszki 132; tel./fax (0-42) 636-44-47; prenumerata@inmedio.com.pl

6. KOLPORTER SA

05-080 Izabelin, MoÊciska, ul. Bakaliowa 3; tel. (0-22) 355-05-65(66), fax (0-22) 355-05-67(68); prasowa.sc@kolporter.com.pl

INFORMACJA O PRENUMERACIE

Wydawnictwa Krajowego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków do nabycia w siedzibie przy ul. Szwole˝erów 9,
00-464 Warszawa, pok. 14, w godz. 9.00-15.00.
Zamówienia mo˝na tak˝e sk∏adaç telefonicznie: (0-22) 622-60-92 w. 125, za poÊrednictwem faksu (0-22) 622-65-95
i poczty e-mailowej: wydawnictwa@kobidz.pl. Spis dost´pnych publikacji na stronie internetowej: www.kobidz.pl

MARIA AND ANDRZEJ SZYPOWSKI, „THE OLD TOWN TRILOGY”

Ed. Fundacja Artibus, Warszawa 2005

120

ZAPROSZENIE DO WSPÓ¸PRACY

WYMOGI DOTYCZÑCE ARTYKU¸ÓW DRUKOWANYCH W „OCHRONIE ZABYTKÓW”

„Ochrona Zabytków”, czasopismo o ponadpi´çdzie-
si´cioletniej tradycji, podejmuje szeroko rozumianà
problematyk´ ochrony i konserwacji zabytków, za-
gadnienia z zakresu historii sztuki, architektury,
historii, archeologii, prawa oraz innych nauk za-
anga˝owanych w ochron´ dóbr kultury. Wiele uwagi
poÊwi´ca piel´gnacji i konserwacji zabytkowego
krajobrazu – zespo∏ów pa∏acowo-ogrodowych, par-
ków, cmentarzy itp. – oraz zagospodarowaniu obiek-
tów zabytkowych. Porusza ponadto tematyk´ zwià-
zanà z zastosowaniem nowoczesnych technologii
do konserwacji, rekonstrukcji i zabezpieczenia
dzie∏ sztuki. Dzi´ki temu czasopismo obejmuje
ca∏okszta∏t spraw dotyczàcych ochrony dziedzictwa
kulturowego.

Liczymy na wspó∏prac´ nie tylko oddanych

„Ochronie Zabytków” autorów, zwiàzanych z czaso-
pismem od dawna, ale tak˝e tych naukowców i prak-
tyków, którzy dotàd nie zdecydowali si´ na publi-
kacj´ swego dorobku na jego ∏amach. Zapraszamy do
wspó∏pracy ponadto m∏odych pracowników nauki,

którzy artyku∏y w „Ochronie Zabytków” mogà zali-
czaç do dorobku naukowego (punkty w klasyfikacji
Komitetu Badaƒ Naukowych). W przypadku autorów
debiutujàcych w publicystyce o charakterze nauko-
wym ch´tnie widzimy rekomendacje od ich starszych,
doÊwiadczonych opiekunów.

Artyku∏y o wysokim poziomie merytorycznym

winny charakteryzowaç si´ precyzjà wypowiedzi
i j´zykiem zrozumia∏ym – w miar´ mo˝liwoÊci – nie
tylko dla kolegów po fachu, ale tak˝e przeci´tnych
mi∏oÊników zabytków. Sprzyja to rozszerzaniu si´
kr´gu czytelników „Ochrony Zabytków”. Mamy
bowiem nadziej´, ˝e dzi´ki temu czasopismo trafiaç
b´dzie nie tylko do Êrodowiska akademickiego, ale
tak˝e do firm zajmujàcych si´ konserwacjà i adap-
tacjà zabytków, za∏o˝eniami budowlano-ogrodowy-
mi nawiàzujàcymi do historycznych wzorców oraz –
w szerszym ni˝ dotychczas zakresie – do ksi´garzy,
muzealników, kolekcjonerów, nauczycieli, w∏aÊcicieli
i zarzàdców obiektów zabytkowych oraz wszystkich
osób zainteresowanych ochronà dóbr kultury.

Przyjmujemy teksty zapisane na dyskietkach w systemie Microsoft Word wraz z wydrukiem tekstowym
(1800 znaków na stronie, czcionka 12 pkt., interlinia 1, 5). Materia∏y nie mogà przekraczaç obj´toÊci
30 stron znormalizowanych. Preferujemy krótsze formy wypowiedzi. Redakcja zastrzega sobie prawo do
dokonywania skrótów (w porozumieniu z autorami).

Artyku∏y powinny byç opatrzone ilustracjami takimi, jak: zdj´cia, rysunki, mapy (zapisy na p∏ytach CD
w rozdzielczoÊci minimum 300 dpi, w rozmiarach minimum 10 x 15 cm, opatrzone numeracjà
odpowiadajàcà numeracji podpisów; diapozytywy, odbitki papierowe), tabele, wykresy.

Ka˝dy artyku∏ musi byç opatrzony krótkim streszczeniem (od 1/3 do 1 strony proporcjonalnie do
obj´toÊci materia∏u) oraz notkà biograficznà o autorze.

Przypisy winny byç umieszczone na koƒcu artyku∏u.

Decyzja o przyj´ciu do druku artyku∏u zapada po zaznajomieniu z jego treÊcià oraz materia∏em ilustra-
cyjnym redaktora naczelnego i recenzentów. O publikacji zaakceptowanego materia∏u w konkretnym
numerze decyduje jego zawartoÊç merytoryczna.

Redakcja nie przyjmuje do druku artyku∏ów publikowanych w innych czasopismach.

Redakcja nie zwraca niezamówionych materia∏ów.

OdpowiedzialnoÊç wynikajàcà z praw autorskich i wydawniczych (przedruk ilustracji, tabeli, wykresów,
cytatów êród∏owych) ponosi autor.

Informacje o autorach zawierajàce – imi´, nazwisko, zawód, tytu∏ naukowy, miejsce pracy, dok∏adny
adres, tel., fax, e-mail – u∏atwià niezb´dne kontakty mi´dzy autorami i redakcjà.

Zamieszczone w „Ochronie Zabytków” teksty sà recenzowane przez specjalistów,
tak˝e spoza grona cz∏onków Rady Redakcyjnej.

Informacja o prenumeracie znajduje si´ na str. 119