Ekspansja państwa militarnego

Imperium osmańskie było najsilniejszym i najtrwalszym spośród wielkich
państw muzułmańskich. Na początku XVI wieku władcy osmańscy
zbudowali niezwykle silny system państwowy. Imperium zorganizowane
było na wzór armii pod dowództwem sułtana. Wszyscy żołnierze i
urzędnicy wszelakich rodzajów nosili stopnie wojskowe i opłacani byli
dochodami z ziemi oraz pensjami. Władza centralna była tam, gdzie
przebywał właśnie imperator i jego armia. Wszyscy główni dowódcy mieli
obowiązek połączyć swe oddziały podczas kampanii wojennych, a
wszystkie dochody państwa podporządkowane były tejże władzy
centralnej. Widać tu wyraźnie cechy militarnego państwa opiekuńczego. W
swej formie osmańskiej zaadaptowało ono rozmaite elementy zapożyczone
zarówno z państwa Safawidów, jak i z imperium mogolskiego. Istnieje
pewne wyraźne podobieństwo pomiędzy Osmanami a Mogołami. Oba
imperia panowały nad wielką masą ludności niemuzułmańskiej. Imperium
osmańskie nie obejmowało jednak wszystkich wyznawców jakiejś
określonej religii, jak to miało miejsce w wypadku Mogołów.
Władza osmańska obejmowała jedynie wschodnich chrześcijan, podczas
gdy w tym czasie najruchliwsze kulturowo było chrześcijaństwo
zachodnie. Jednakże również i tutaj wiele długoterminowych decyzji
zależało od ich konfrontacji z roszczeniami innych tradycji religijnych.

W 1500 roku imperium osmańskie szybko stało się jednym z
najsilniejszych państw na świecie, a następne 70 lat jego istnienia to okres
niezwykłej ekspansji. Najważniejsze kierunki ekspansji obejmowały
obszary na wschodzie i południu. W 1514 roku podbity został
Azerbejdżan, w 1516 Syria i Palestyna, w 1517 - Egipt. Wkrótce przyszła
kolej na święte miasta Mekkę i Medynę, następnie Jemen oraz bardzo
ważną prowincję - Irak. Osmanowie posuwali się na południe, chcieli
bowiem przeszkodzić Portugalczykom, którzy opłynąwszy Afrykę
zagrażali muzułmańskim szlakom handlowym i pielgrzymkowym.
Początkowo usiłowali także podpierać władzę Mameluków w Egipcie, ale
kiedy okazała się ona zbyt słaba, zaanektowali te obszary. Powodem
ekspansji na wschód było powstanie imperium Safawidów. Ich militarny
szyizm zagrażał osmańskiej kontroli nad plemionami we wschodniej
Anatolii. Zwycięstwo Selima I (panował 1512 – 20) nad szahem Isma'ilem
pod Czałdyranem zlikwidowało pozornie to zagrożenie. Jednakże przez
kolejne dwa wieki imperium osmańskie było mocno zaangażowane w

długie wojny z Safawidami o sprawy religii, handlu i terytoriów, w stopniu
dużo większym niż to zazwyczaj przedstawia historiografia europejska.

Tradycyjnym kierunkiem ekspansji był północny zachód. Już od momentu
założenia „państwa świętej wojny“ przez Osmana I (panował 1281 – 1324)
w północno – zachodniej Anatolii Osmanie usiłowali podporządkować
świętej władzy muzułmańskiej terytoria zamieszkane przez niewiernych.
Po wielkich zwycięstwach Selima I na wschodzie i na południu jego
sukcesor, Süleyman Wspaniały (panował 1520 – 66), skierował energię
osmańską na tradycyjne drogi ekspansji. Swoją władzę rozpoczął w
typowy sposób dla świętych wojowników, przez wielkie zwycięstwo, w
wyniku którego zajął Belgrad, południową flankę Węgrów w roku 1521.
Później nastąpiło rozgromienie armii węgierskiej pod Mohacsem w 1526
roku oraz oblężenie habsburskiej stolicy – Wiednia w 1529 roku. Przed
kapitulacją uratowało miasto tylko to, że żołnierze tureccy chcieli
powrócić do domów przed nadciągającą zimą. Przez jakiś czas Węgrzy
byli wasalami Osmanów, ale w latach 40-stych XVI wieku przejęli oni
formalną kontrolę nad znacznym terytorium tworzącym półksiężyc
sięgający od Triestu po Krym na wschodzie, a przebiegający tuż obok
murów Wiednia.
Wielkie sukcesy Osmanowie odnieśli także w basenie Morza
Śródziemnego. Od końca XV wieku kontrolowali już Morze Czarne, co
było następstwem zdobycia Konstantynopola i zajęcia cieśniny Bosfor.
Teraz panowali również nad Morzem Egejskim, usuwając z Rodos
rycerski zakon joannitów w 1522 oraz Wenecjan z ich ośrodków w Egei
około 1540 roku. W tym samym czasie, wykorzystując arabskich piratów
jako forpocztę zajęli wybrzeża północnoafrykańskie po Maroko, później
zaś bronili ich przed atakami Habsburgów, korzystając z czasem z pomocy
Francji. Wybitną postacią ekspansji śródziemnomorskiej był Chajr ad –
Din, znany chrześcijanom jako Barbarossa. Początkowo był on piratem z
bazą w Tunisie (1502), po czym w 1533 roku stał się wielkim admirałem
floty osmańskiej. Ekspansja ta osiągnęła dwukrotnie swój szczyt. W 1551 i
1556 roku Osmanie próbowali zająć Maltę, otwierającą drogę ku
zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Kiedy druga próba nie
powidła się, anektowali w 1570 roku Cypr i skoncentrowali się na
umacnianiu swojej pozycji na wschodnich terenach Śródziemnomorza. Ich
władza na tym obszarze osłabła tylko czasowo w wyniku klęski pod
Lepanto w 1571 roku.