Żywienie kliniczne C6

4.04.2011

sem VI

Osteoporoza

Osteoporoza jest układową chorobą szkieletu, która charakteryzuje się wzrastającym ryzykiem
złamań kości w następstwie malejącej odporności mechanicznej. Odporność mechaniczna kości
zależy od ich gęstości mineralnej i budowy tkanki kostnej. W przebiegu osteoporozy występuje
mała masa kości oraz upośledzona mikroarchitektura tkanki kostnej.

Epidemiologia :Obecnie szacuje się, że w Polsce osteoporoza występuje u około 25% kobiet i 17%
mężczyzn. Występowanie tego schorzenia wzrasta w starszych grupach wiekowych, obejmując
70% kobiet po osiemdziesiątym roku życia. W skali światowej choroba ta sięga prawie 50% kobiet
i około 15% mężczyzn. Epidemiolodzy szacują, iż wśród kobiet 50- letnich osteoporoza występuje
w 16- 18 %. Zgodnie z kryteriami rozpoznawania schorzenia przyjętymi przez WHO, nawet 30%
kobiet po menopauzie można kwalifikować do grupy osteoporozy.

Szczególnie zagrożone osteoporozą są kobiety w wieku okołomenopauzalnym. W tym czasie spada
produkcja estrogenów, co wiąże się z utratą masy kostnej. Po menopauzie poziom estrogenów
zmniejsza się prawie o połowę. Najbardziej narażone są kobiety o drobnej budowie, palące i pijące
alkohol. Jednak nie jest prawdą, że osteoporoza to choroba „zarezerwowana” dla starszych kobiet.
Cierpią na nią również starsi mężczyźni, a także niekiedy młodzi ludzie, u których towarzyszy ona
innym, poważnym chorobom.

Słabość kośćca zwiększa ryzyko złamań, szczególnie:
- nadgarstka,
- kręgosłupa,
- szyjki kości udowej.
Powoduje również bóle, spadek wagi oraz zniekształcenie sylwetki.

Rodzaje osteoporozy:



Pierwotna: samoistna, inwolucyjna (typu I, typu II)



Wtórna: typu I, typu II

Osteoporoza pierwotna, samoistna
Osteoporoza samoistna występuje u młodszych osób- w wieku dziecięcym, młodzieńczym lub
średnim; jest spotykana stosunkowo rzadko , a jej przyczyna pozostaje nieznana.
Osteoporoza pierwotna,inwolucyjna
Typu I: Osteoporoza po menopauzalna, rozwija się u kobiet po menopauzie:
Pojawia się w wieku 50- 70 lat
Spowodowana jest niedoborem hormonów, głównie estrogenu
Ubytek kości postępuje szybko, a ich gęstość gwałtownie spada
Jest związana przede wszystkim z kręgosłupem i nadgarstkami
Dotyka również żuchwy, powodując wypadanie zębów

Typu II: Osteoporoza starcza, rozwija się u osób starszych, zarówno kobiet, jak i mężczyzn
Pojawia się po 70. roku życia
Spowodowana jest narastaniem zmian związanych z wiekiem
Ubytek kości nie postępuje tak szybko jak w osteoporozie pomenopauzalnej, a ich gęstość nie jest
dużo mniejsza
Jest związana przede wszystkim z kręgami, miednicą, stawem biodrowym i stawem barkowym

Żywienie kliniczne C6

4.04.2011

sem VI

Osteoporoza wtórna:
Typu I: związana z przyjmowaniem leków:
Może pojawić się w każdym wieku
Spowodowana jest przyjmowaniem niektórych leków i środków farmaceutycznych, np. steroidów
Jest związana przede wszystkim z kręgami, kośćmi długimi i stawem biodrowym
Typu II: powstała w wyniku innej choroby:



Nadczynność tarczycy



Choroba Pageta



Stwardnienie rozsiane



Reumatoidalne zapalenie stawów



Choroby nerek



Cukrzyca insulinozależna



Hemofilia



Choroby wątroby



Anemia



POChP



Rak płuc



Białaczka



Choroba Parkinsona



Niektóre choroby genetyczne

Czynniki ryzyka osteoporozy, których nie można wyeliminować:



Uwarunkowania genetyczne



Uwarunkowania geograficzne



Jasna cera



Drobna budowa kostno- szkieletowa



Starzenie się, wiek powyżej 40 lat



Usunięcie jajników u kobiet



Wczesne ustanie miesiączkowania



Alergia na mleko i jego przetwory



Szczególnie narażone są kobiety, które nie rodziły

Czynniki ryzyka osteoporozy zależne od stylu życia:



Uwarunkowania genetyczne



Uwarunkowania geograficzne



Jasna cera



Drobna budowa kostno- szkieletowa



Starzenie się, wiek powyżej 40 lat



Usunięcie jajników u kobiet



Wczesne ustanie miesiączkowania



Alergia na mleko i jego przetwory



Szczególnie narażone są kobiety, które nie rodziły

Żywienie kliniczne C6

4.04.2011

sem VI

Objawy:odczuwalne objawy pojawiają się, gdy choroba jest już w pełni rozwinięta:



Bóle stawowe i kostne, szczególnie w okolicy pleców i kręgosłupa w odcinku piersiowym i
lędźwiowym oraz w okolicy bioder



Skrzywienie sylwetki ciała



Obniżanie wzrostu



Pojawienie się złamań nawet po niewielkich urazach



Bóle nasilające się w ciągu dnia, a ustępujące w nocy



Bóle promieniujące od kończyn górnych i dolnych

Diagnostyka:
Dawniej osteoporozę diagnozowało się przede wszystkim na podstawie wywiadu z pacjentem,
opisu objawów oraz zdjęć rentgenowskich. Obecnie używa się DENSYTOMETRU, czyli aparatu
do pomiaru gęstości kości.
Pomiar gęstości mineralnej kości metodą densytometrii (DEXA)musi być dokonany w odcinku
lędźwiowym kręgosłupa lub górnej części nasady kości udowej( badanie nasady dalszej kości
promieniowej nie jest wiarygodne). Badanie jest bezbolesne, trwa około kilkunastu minut i
wykonywane jest w pozycji leżącej. Nie ma potrzeby rozbierania się do jego wykonania.

Norma

BMD ≥ -1,0 SD

OSTEOPENIA (niska masa kostna)

BMD=-1÷-2,5SD
(mineralna gęstość kości)

OSTEOPOROZA

BMD 3 ≤ -2,5 SD

OSTEOPOROZA ZAAWANSOWANA

BMD < -2,5 SD + obecność jednego lub kilku złamań

zdrowa kość - T-score większy od -1,0 (gęstość kości większa od 833 mg/cm2)
osteopenia - T-score między -1,0 a -2,5 (gęstość kości między 833 a 648 mg/cm2)

osteoporoza - T-score mniejszy od -2,5 (gęstość kości poniżej 648 mg/cm2)

Kiedy należy wykonać densytometrie kości?



Przy częstych złamaniach kości



Przy siedzącym trybie życia lub uprawianiu sportu wyczynowego



Przy nadużywaniu alkoholu i tytoniu



Przy stosowaniu steroidów



Przy wczesnym początku menopauzy



Przy chorobach tarczycy, nerek, wątroby

Inne badania:
Badanie krwi i moczu, w celu sprawdzania poziomu wapnia.
Badanie rentgenowskie kości, ukazujące charakterystyczne zmiany, gdy utrata tkanki kostnej sięga
kilkudziesięciu procent.
Badanie przesiewowe w kierunku osteoporozy.

Żywienie kliniczne C6

4.04.2011

sem VI

Łagodzenie bólu w osteoporozie:
1. Łagodzenie silnego bólu spowodowanego np. złamaniem kręgów kręgosłupa:
Gorsety( przynoszą ulgę, ale lekarze je odradzają, gdyż unieruchamiają ciało, przez co dochodzi do
większego ubytku masy kostnej)
Tabletki przeciwbólowe
Kalcytonina- hormon produkowany przez tarczycę, reguluje metabolizm wapnia i hamuje proces
ubytku masy kostnej
2. Łagodzenie chronicznego bólu:
Fizykoterapia
Masaże
Inne środki: poduszki elektryczne, termofory, zimne okłady.

Leczenie osteoporozy:
Celem leczenia osteoporozy jest poprawa wytrzymałości mechanicznej kości i zapobieganie
pierwszemu złamaniu lub ograniczenie ryzyka kolejnych złamań.
Leczenie takie obejmuje:
Postępowanie niefarmakologiczne (żywieniowo- rehabilitacyjne ściśle związane ze zmianą stylu
życia).
Postępowanie farmakologiczne

Zalecenie dietetyczne
W codziennej diecie osób chorujących na osteoporozę szczególną uwagę należy zwrócić na
odpowiednią podaż wapnia i witaminy D3, białka, potasu i magnezu. Do prawidłowej budowy
układu kostnego potrzebna jest także witamina K ( konieczna do syntezy osteokalcyny) oraz
witamina C, która jest wykorzystywana w tworzeniu kolagenu. Z diety należy wyeliminować
wszystkie

substancje

i

produkty

utrudniające

wchłanianie

podanych

składników

pokarmowych(kofeina, fityniany, alkohol).
Podstawą żywienia w profilaktyce osteoporozy i leczeniu są : sałaty, owoce, warzywa i zboża. Taka
dieta odznacza się dużą zawartością witamin i dostarcza organizmowi potrzebnej do życia energii i
roślinnego białka. Należy preferować wszelkiego rodzaju produkty pełnoziarniste, ponieważ
zawierają one więcej witamin i składników mineralnych niż wyroby z jasnych mąk.
Zapotrzebowanie na pełnowartościowe, potrzebne do budowania substancji kostnej białko najlepiej
pokrywać dużym spożyciem mleka i jego przetworów, bowiem zawierają one także dużą ilość
wapnia. Nie ma także przeciwwskazań do stosowania diety wegetariańskiej u osób chorych na
osteoporozę.
Należy wybierać napoje mleczne, naturalne soki owocowe i warzywne oraz napoje bogate w wapń
czyli wody mineralne. Alkohol niekorzystnie wpływa na kości i dlatego należy znacznie ograniczyć
jego spożycie. W trakcie przygotowywania potraw należy stosować takie technologie i warunki
obróbki cieplnej, aby w maksymalnym stopniu nie dopuścić do strat witamin i soli mineralnych
zawartych w żywności. Jeśli osteoporozie towarzyszy nadwaga lub jakaś inna choroba, to
odpowiednią dietę musi zalecić lekarz.

Wapń
Odpowiednia podaż wapnia już w okresie wzrastania jest niezbędna do właściwej mineralizacji
kośćca i odpowiada za osiągnięcie szczytowej masy kostnej. W wieku dorosłym wapń warunkuje
utrzymanie optymalnej masy kostnej, zapobiegając wystąpieniu osteoporozy. Jest on nie tylko
głównym budulcem kości, lecz także bierze udział w procesach krzepnięcia krwi i przewodnictwa
nerwowo- mięśniowego.

Żywienie kliniczne C6

4.04.2011

sem VI

Źródła wapnia:
Głównym źródłem spożywanego wapnia powinno być mleko i jego przetwory. Wapń zawarty w
produktach mlecznych jest lepiej przyswajalny ( m.in. ze względu na obecność laktozy).
Prawidłowo zbilansowana dieta, dostarczająca odpowiedniej ilości wapnia, nie jest wskazaniem do
suplementacji farmakologicznej. Jeśli spożycie produktów mlecznych trzeba ograniczyć oraz w
przypadku rozpoznanej osteoporozy, zaleca się również farmakoterapię preparatami wapniowymi.
PODAWANIE PREPARATÓW WAPNIA ŁĄCZNIE Z WITAMINĄ D NALEŻY DO
STANDARDÓW POSTĘPOWANIA TERAPEUTYCZNEGO W CZASIE LECZENIA
OSTEOPOROZY!

Podaż wapnia

GRUPA WIEKOWA (LAT) PODAŻ

WAPNIA

(mg/d)

Niemowlęta

0-0,5

0,5-1
Dzieci

1-3

4-6
7-9
Dziewczęta

10-18

Kobiety

19-50

Kobiety

powyżej

51

Ciąża

<19

>19
Laktacja

<19

>19
Chłopcy

10-18

Mężczyźni

19-50

Mężczyźni powyżej 51

300
400
500
700
800
1300
1000
1300
1300
1000
1300
1000
1300
1000
1300

Witamina D
Spełnia w organizmie kilka funkcji. Jest niezbędna do funkcjonowania układu kostnego, wzmaga
resorpcję wapnia i fosforanów w jelitach, konieczna jest w procesach transportu wapnia. Wpływa
na gospodarowanie fosforanami przez nerki, a więc odgrywa istotną rolę w regulacji gospodarki
wapniowo- fosforanowej organizmu( wpływa na rozwój i mineralizację tkanki kostnej). Wzmacnia
system immunologiczny.
Źródła witaminy D:
Witamina D rzadko występuje w naturalnej żywności i dlatego powinna stanowić tylko dodatkowe
uzupełnianie diety. Jej źródłem są ryby i tłuszcze rybne np. oleje otrzymywane z wątroby dorsza i
tuńczyka. Niektóre produkty zbożowe, pieczywo, mleko i margaryny są wzbogacane w witaminę D.
Witamina ta w niewielkim stopniu występuje w mięsie drobiowym, wołowym i wieprzowym.
Około 80% tej witaminy organizm człowieka czerpie z syntezy skórnej.

Żywienie kliniczne C6

4.04.2011

sem VI

Zapotrzebowanie na witaminę D

Niemowlęta

0-1

Dzieci

1-9

Dziewczęta

10-18

Kobiety

19-50

51-65
Powyżej

66

Ciąża
Laktacja
Chłopcy

10-18

Mężczyźni

19-50

51-65
Powyżej 66

5
5
5
5
10
15
5
5
5
5
10
15

Leczenie farmakologiczne
Planując leczenie farmakologiczne, należy uwzględnić mechanizm działania leków stosowanych w
osteoporozie. Zależnie od wieku pacjenta, stanu klinicznego oraz rodzaju i ilości złamań stosuje się
leki o różnym mechanizmie działania. Do leków antykatabolicznych należą bisfosfoniany,
selektywne modulatory receptora estrogenowego, terapia hormonalna oraz kalcytonina. W leczeniu
osteoporozy stosuje się również leki proanaboliczne oraz leki o mieszanym mechanizmie działania.
Leki w osteoporozie

1. Leki powstrzymujące niszczenie kości:

a) Bisfosfoniany
b) Estrogeny
c) Kalcytonina
d) Raloksyfen

2. Leki pobudzające tworzenie i uwapnienie kości:

a) Preparaty wapnia i wit. D
b) Fluorki
c) Parathormon (PTH)

U kobiet po menopauzie zalecane jest prowadzenie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) -
polegającej na podawaniu hormonów, które w warunkach prawidłowych są produkowane przez
jajniki i pełnią rolę ochronną wobec kości. Kiedy zanika czynność jajników, proces
osteoporotyczny ulega gwałtownemu przyspieszeniu. Stosowanie estrogenów (w postaci tabletek
lub plastrów przylepianych do skóry) hamuje ten proces. Niestety, hormonalna terapia zastępcza ma
swoje ograniczenia i nie u każdej kobiety może być zastosowana. Poza tym uważa się, że czas jej
prowadzenia nie powinien przekraczać 5 lat.Nową grupą leków, znajdującą coraz szersze
zastosowanie w leczeniu osteoporozy u kobiet po menopauzie są selektywne modulatory receptora
estrogenowego (SERM), które reprezentuje raloksyfen. Udowodniono, że leczenie raloksyfenem
znacząco zmniejsza ryzyko osteoporotycznych złamań trzonów kręgowych, jednak lek ten nie
zmniejsza zagrożenia złamaniem szyjki kości udowej.
W leczeniu osteoporozy od dawna stosowane są preparaty kalcytoniny - hormonu regulującego
metabolizm wapnia i hamującego proces niszczenia kości. Podobnie jak raloksyfen, kalcytonina
znamiennie zmniejsza ryzyko złamań kompresyjnych trzonów kręgowych, jednak nie zmienia
zagrożenia złamaniem szyjki kości udowej. Kalcytonina jest natomiast bardzo dobrym lekiem w
zwalczaniu bólów kostnych, spowodowanych osteoporozą.

Żywienie kliniczne C6

4.04.2011

sem VI

Używki a osteoporoza:
Spożywanie więcej niż 2 filiżanek kawy lub 4 filiżanek herbaty dziennie zwiększa ryzyko złamań
osteoporotycznych . Jeśli podaż wapnia jest mała i nie osiąga 800 mg na dobę u osób dorosłych,
wówczas kofeina zwiększa jego utratę. Podobnie jak kofeina, również alkohol nasila wydalanie
wapnia z moczem oraz zaburza funkcję osteoblastów, a tym samym utrudnia procesy
kościotworzenia. Przewlekły alkoholizm często współistnieje z małym stężeniem wapnia w
surowicy.
Profilaktyka
Profilaktyka powinna obejmować edukację w zakresie oceny zagrożeń oraz właściwego stylu życia
i żywienia, eliminację czynników ryzyka złamań oraz suplementacje wapniem i witaminą D
zgodnie z aktualnymi zaleceniami. Ważna jest odpowiednia aktywność fizyczna, która zwiększa
szczytową masę kostną u młodych osób, a w okresie starzenia zwalnia tempo utraty kości.