1

HIGIENA CHOREGO I ZABIEGI

PIEL

Ę

GNACYJNE NA ZLECENIE

LEKARZA

2

Rodzaje uło

ż

enia chorego w ró

ż

nych stanach

chorobowych

Specyficzne uło

ż

enie ma na celu odci

ąż

enie chorych lub pora

ż

onych cz

ęś

ci ciała lub

przyniesienie ulgi choremu w przypadku okre

ś

lonych chorób (astmy oskrzelowej,

chorób

serca).

Urz

ą

dzeniami,

które

pomagaj

ą

w

uło

ż

eniu

chorego

w

najkorzystniejszej pozycji, s

ą

: szyny, poduszeczki wypełnione piaskiem lub trocinami,

kształtki z g

ą

bki, koce itp. Je

ś

li urz

ą

dzenia te maj

ą

spełni

ć

swoje zadanie, a wi

ę

c:

•

odci

ąż

a

ć

,

•

unieruchamia

ć

,

•

podpiera

ć

,

to musz

ą

by

ć

prawidłowo zastosowane. Ni

ż

ej przedstawiono niektóre z typowych

uło

ż

e

ń

, maj

ą

cych zastosowanie do piel

ę

gnacji ludzi w podeszłym wieku.

Sposób uło

ż

enia w przypadku zapalenia

ż

ył

W ka

ż

dym przypadku, nawet gdy zapaleniem dotkni

ę

te s

ą

tylko

ż

yły podudzia,

rozpoczyna si

ę

zmian

ę

uło

ż

enia od uda, co umo

ż

liwia unikni

ę

cie zginania

ko

ń

czyny w stawie kolanowym. Wełniany koc, zwini

ę

ty wzdłu

ż

, podkłada si

ę

pod

uniesion

ą

ko

ń

czyn

ę

a

ż

do poziomu miednicy. Pozostał

ą

cz

ęść

koca nale

ż

y podwin

ąć

i podło

ż

y

ć

pod stopy. Uzyskuje si

ę

w ten sposób lekkie uniesienie ko

ń

czyny. Je

ś

li

potrzebny jest wi

ę

kszy k

ą

t uniesienia, powinno si

ę

podło

ż

y

ć

pod nog

ę

dodatkowo np.

poduszk

ę

. Poduszka ta nie musi ju

ż

si

ę

ga

ć

a

ż

do biodra. Mo

ż

na podło

ż

y

ć

j

ą

tylko pod

podudzie, od kolana po stop

ę

(zob. ryc. 8-1). Do tego celu mo

ż

na tak

ż

e u

ż

y

ć

worków

wypełnionych piaskiem lub poduszek klinowych. Układa si

ę

je w poprzek łó

ż

ka od

nogi chorego. Na tak podło

ż

ony klin nale

ż

y dodatkowo poło

ż

y

ć

jeszcze zło

ż

on

ą

3

poduszk

ę

, która powinna si

ę

ga

ć

poza zgi

ę

cie kolanowe do uda, a gdy po

żą

dane jest

uniesienie obu ko

ń

czyn, podkłada si

ę

poduszk

ę

bez zwijania.

Ryc. 8-1 Uło

ż

enie ko

ń

czyn w przypadku zapalenia

ż

ył

Szyny stosowane do uło

ż

enia ko

ń

czyn w pozycji uniesionej

Zamkni

ę

ta forma szyny Brauna ABC zrobiona z pianki (zob. ryc. 8-2) najlepiej nadaje

si

ę

do układania ko

ń

czyn w przypadku zapalenia

ż

ył. W razie wyst

ę

powania

zapalenia

ż

ył po

żą

dane uło

ż

enie ko

ń

czyny mo

ż

na tak

ż

e uzyska

ć

stosuj

ą

c

odpowiednie podpórki pod nogi. Tak

ą

podpórk

ę

mo

ż

na samodzielnie wykona

ć

np. z

odpowiedniego pudełka, owini

ę

tego piank

ą

gumow

ą

i powleczonego powłoczk

ą

.

Podpórk

ę

tak

ą

umieszcza si

ę

w łó

ż

ku tak, by zmniejszała obci

ąż

aj

ą

ce działanie kołdry

na uniesion

ą

ko

ń

czyn

ę

. Zadanie takie mo

ż

e spełnia

ć

równie

ż

mały taboret.

Odpowiednie uło

ż

enie ko

ń

czyny w przypadku zapalenia

ż

ył ma na celu przede

wszystkim cz

ęś

ciowe jej unieruchomienie. Uło

ż

enie ko

ń

czyn w uniesionej pozycji ma

ponadto ułatwi

ć

zwrotny odpływ krwi z chorych

ż

ył i zlikwidowa

ć

zastój

ż

ylny.

W celu prawidłowego uło

ż

enia ko

ń

czyny w uniesionej pozycji (zwłaszcza przy

uniesieniu obu ko

ń

czyn), nale

ż

y przestrzega

ć

dwóch ni

ż

ej podanych zalece

ń

:

4

•

zastosowane uło

ż

enie powinno zredukowa

ć

ci

ś

nienie

ż

ylne prawie do zera,

•

do uzyskania całkowitego odpr

ęż

enia mi

ęś

ni ko

ń

czyny nale

ż

y podeprze

ć

kolano w

pozycji na wpół zgi

ę

tej.

Takim wymogom odpowiada równie

ż

dost

ę

pna w handlu nadmuchiwana poduszka

kolanowa.

Je

ś

li w przypadku zastosowania uło

ż

enia ko

ń

czyny w uniesionej pozycji

wyst

ą

pi

ą

silne bóle w stopie i podudziu lub je

ś

li palce zbledn

ą

i zatrac

ą

czucie,

nale

ż

y pozycj

ę

t

ę

zmieni

ć

i natychmiast wezwa

ć

lekarza.

Ryc. 8-2 Szyna z g

ą

bczastego materiału

5

Uło

ż

enie chorego w przypadku niewydolno

ś

ci kr

ąż

enia oraz innych chorób serca

Chorego układa si

ę

na łó

ż

ku z uniesion

ą

górn

ą

cz

ęś

ci

ą

tułowia, podpart

ą

dwoma lub

trzema poduszkami. W celu odci

ąż

enia kr

ąż

enia układa si

ę

uniesione i lekko zgi

ę

te

ramiona na poduszkach, powleczonych kartonach lub workach wypełnionych sypkim

materiałem. Wskazane jest równie

ż

podparcie dokolanowego. Podpórka od stopy

zapobiega zsuwaniu si

ę

nóg. Nale

ż

y j

ą

jednak kilkakrotnie w ci

ą

gu dnia, a zwłaszcza w

nocy, usuwa

ć

. W przeciwnym bowiem razie mo

ż

e doj

ść

do powstania odle

ż

yn i przykur-

czów. Opisane uło

ż

enie chorego ma na celu wspomaganie zwrotnego odpływu krwi do

serca oraz cofania si

ę

zastoju. Chorych z zaburzeniami kr

ąż

eniowymi układa si

ę

zgodnie

z zaleceniem lekarza.

Uło

ż

enie chorego z astm

ą

oskrzelow

ą

Chory z astm

ą

oskrzelow

ą

powinien pozostawa

ć

w łó

ż

ku w pozycji siedz

ą

cej, z plecami

podpartymi poduszk

ą

. Nogi chorego mo

ż

na odci

ąż

y

ć

uginaj

ą

c je nieznacznie w stawie

kolanowym i podkładaj

ą

c pod dół kolanowy mały wałek lub woreczek wypełniony

piaskiem, stopy powinno si

ę

oprze

ć

o odpowiednie zapory. U gi

ę

te przedramiona nale

ż

y

uło

ż

y

ć

na podpórkach, podobnie jak w przypadku chorych z zaburzeniami kr

ąż

eniowymi.

Takie uło

ż

enie ułatwia choremu oddychanie. Podparcie uniesionych przedramion

powoduje rozszerzenie klatki piersiowej, co ułatwia prac

ę

mi

ęś

ni oddechowych (zob. ryc.

8-3).

6

Ryc. 8-3 Uło

ż

enie chorego z duszno

ś

ci

ą

, szczególnie w przypadku astmy oskrzelowej lub

ci

ęż

kich chorób serca

Uło

ż

enie chorego z udarem mózgu

Koncepcja Bobatha

.

Karl Bobath (lekarz) i jego

ż

ona Berta (rehabilitantka kliniczna) s

ą

autorami koncepcji

uło

ż

enia chorego z udarem mózgu. Wdra

ż

anie i rozwój tej koncepcji było celem i dziełem

ich

ż

ycia.

W latach czterdziestych tego stulecia w trakcie piel

ę

gnacji rannego

ż

ołnierza z

pora

ż

eniem połowiczym B, Bobath odkryła przypadkowo,

ż

e nasilenie spastyczno

ś

ci

zmniejszało si

ę

przy odpowiednim uło

ż

eniu, a wielokrotnie spastyczno

ść

ust

ę

powała

całkowicie.

Bobathowie podkre

ś

lali zawsze,

ż

e proponuj

ą

koncepcj

ę

, a nie metod

ę

post

ę

powania,

która zawsze powinna uwzgl

ę

dnia

ć

indywidualne mo

ż

liwo

ś

ci chorego. Osi

ą

gni

ę

cie

ostatecznego celu, tzn. przywrócenie funkcji pora

ż

onej ko

ń

czynie, wymaga odpowiedniej

piel

ę

gnacji, urz

ą

dzenia pokoju chorego oraz reorganizacji otoczenia.

7

Reorganizacja otoczenia

Stolik nocny nale

ż

y ustawi

ć

po stronie pora

ż

onej chorego, a na nim uło

ż

y

ć

wszystkie

wa

ż

ne dla niego przedmioty, takie jak: telefon, kubek do picia, ulubione obrazki. Dzwonek

alarmowy umieszcza si

ę

tak, by był dost

ę

pny dla chorego. Wszystkie czynno

ś

ci

piel

ę

gnacyjne nale

ż

y rozpoczyna

ć

od strony pora

ż

onej.

Odwiedzaj

ą

cych prosi si

ę

równie

ż

o przebywanie po pora

ż

onej stronie chorego. Chory

zostaje w ten sposób ustawicznie zmuszany do koncentrowania si

ę

na stronie ciała

obj

ę

tej niedowładem.

Ogólne wskazówki dotycz

ą

ce piel

ę

gnacji chorego po udarze mózgu

Chory wymaga starannej obserwacji, a wi

ę

c regularnej kontroli i dokumentacji

wszystkich oznak

ż

yciowych, obserwacji wra

ż

liwo

ś

ci, odruchów oraz funkcji

motorycznych. Istniej

ą

ce lub pojawiaj

ą

ce si

ę

zaburzenia mowy i potykania oraz

oddawania stolca i moczu nale

ż

y starannie rejestrowa

ć

.

Choroba, która dotkn

ę

ła pacjenta, stanowi dla niego nie tylko fizyczn

ą

dolegliwo

ść

, lecz

tak

ż

e ogromne obci

ąż

enie psychiczne. Personel piel

ę

gnacyjny powinien wi

ę

c wspiera

ć

chorego w pokonywaniu jego l

ę

ku i niepewno

ś

ci.

Mo

ż

na unikn

ąć

rozbudzania dodatkowej niepewno

ś

ci dzi

ę

ki przekazywaniu choremu

informacji i polece

ń

w krótkich i zwi

ę

złych zdaniach, unikaj

ą

c jednak zbyt gło

ś

nego lub

zbyt szybkiego mówienia. Celem post

ę

powania piel

ę

gnacyjnego jest bowiem nie tylko

odzyskanie sprawno

ś

ci ruchowej chorego, lecz tak

ż

e powrót zdolno

ś

ci mowy oraz

innych funkcji motorycznych. Do osi

ą

gni

ę

cia tego celu niezb

ę

dna jest pomoc

kwalifikowanego personelu logopedów i ergoterapeutów. W wyniku pora

ż

e

ń

dochodzi

równie

ż

do zaburze

ń

motoryki w obr

ę

bie nosogardzieli. Koordynacja odruchu połykania

z odruchowym zamykaniem gło

ś

ni mo

ż

e by

ć

zaburzona. Przykrywka gło

ś

ni mo

ż

e

ostatecznie ulec całkowitemu pora

ż

eniu, najcz

ęś

ciej obserwuje si

ę

mieszane formy

niedowładu gło

ś

ni. W ka

ż

dym jednak przypadku połykanie mo

ż

e stanowi

ć

dla chorego

8

problem i zawsze nale

ż

y si

ę

liczy

ć

z ryzykiem aspiracji tre

ś

ci z jamy ustnej do dróg

oddechowych, co wi

ąż

e si

ę

z zagro

ż

eniem

ż

ycia chorego. U chorych z pora

ż

eniem

powinno si

ę

, poza uwzgl

ę

dnieniem wy

ż

ej wymienionych uwag, przedsi

ę

wzi

ąć

wszelkie

inne niezb

ę

dne

ś

rodki zapobiegawcze. Niemniej jednak:

Nie wolno chorego opukiwa

ć

celem zapobie

ż

enia zapaleniu płuc.

Nie wolno stosowa

ć

uciskania podeszwy stóp celem profilaktyki stopy ko

ń

skiej.

Uło

ż

enie chorego w pora

ż

eniu połowiczym (hemiplegii)

Uło

ż

enie po stronie niedowładu

Takie uło

ż

enie jest korzystne, poniewa

ż

pozostawia choremu swobod

ę

ruchów po stronie

nie dotkni

ę

tej niedowładem oraz hamuje skłonno

ść

do spastyczno

ś

ci.

Post

ę

powanie:

•

materac nale

ż

y uło

ż

y

ć

płasko,

•

plecy chorego powinno si

ę

uło

ż

y

ć

przy kraw

ę

dzi łó

ż

ka i podeprze

ć

je poduszkami,

•

głowa chorego powinna by

ć

podparta mał

ą

poduszeczk

ą

,

•

nale

ż

y ostro

ż

nie przesun

ąć

łopatk

ę

i bark chorego do przodu (chory nie mo

ż

e le

ż

e

ć

na

barku),

•

rami

ę

z niedowładem powinno si

ę

wyci

ą

gn

ąć

do przodu, wyprostowa

ć

palce r

ą

k,

•

pora

ż

on

ą

nog

ę

nale

ż

y wyci

ą

gn

ąć

do przodu i lekko ugi

ąć

w stawie kolanowym,

•

zdrow

ą

nog

ę

powinno si

ę

uło

ż

y

ć

na poduszce przed nog

ą

pora

ż

on

ą

, jednocze

ś

nie

trzeba uwa

ż

a

ć

, by kolano nie le

ż

ało ni

ż

ej od biodra.

Uło

ż

enie na stronie nie dotkni

ę

tej pora

ż

eniem

Uło

ż

enie chorego na stronie nie dotkni

ę

tej pora

ż

eniem prowadzi do ograniczenia jego

pola widzenia oraz samodzielno

ś

ci. Przy takim uło

ż

eniu mo

ż

na jednak wi

ę

ksz

ą

uwag

ę

9

po

ś

wi

ę

ci

ć

prawidłowej pozycji r

ę

ki.

Post

ę

powanie:

•

materac nale

ż

y uło

ż

y

ć

płasko,

•

plecy chorego powinno si

ę

uło

ż

y

ć

przy kraw

ę

dzi łó

ż

ka i podeprze

ć

je poduszk

ą

,

•

ram

ę

łó

ż

ka mo

ż

na wykorzysta

ć

do zabezpieczenia uło

ż

enia, .

•

głow

ę

chorego nale

ż

y uło

ż

y

ć

na małej poduszce (głowa powinna tworzy

ć

z kr

ę

gosłupem

jedn

ą

lini

ę

),

•

zdrowe rami

ę

powinno si

ę

uło

ż

y

ć

zgodnie z

ż

yczeniem chorego przed lub za tułowiem,

•

wyprostowane do przodu pora

ż

one rami

ę

powinno si

ę

uło

ż

y

ć

na poduszce (dło

ń

i palce

rozwarte),

•

zdrowa noga musi le

ż

e

ć

wyprostowana równolegle do brzegu łó

ż

ka, - nog

ę

pora

ż

on

ą

nale

ż

y poło

ż

y

ć

na poduszce, zgi

ę

t

ą

w stawie biodrowym pod k

ą

tem 90°,

•

pora

ż

on

ą

stop

ę

układa si

ę

na poduszce wypełnionej piaskiem tak, by zapobiec jej

zwisaniu,

•

dodatkow

ą

poduszk

ę

układa si

ę

przed brzuchem tak, by chory mógł si

ę

na niej oprze

ć

.

Uło

ż

enie w pozycji na plecach

Uło

ż

enie na plecach jest niekorzystne, gdy

ż

mo

ż

e by

ć

przyczyn

ą

nasilenia si

ę

spastyczno

ś

ci, a w przypadku zaburze

ń

połykania powi

ę

ksza niebezpiecze

ń

stwo

aspiracji.

Post

ę

powanie:

•

materac nale

ż

y uło

ż

y

ć

płasko,

•

tułów chorego powinno si

ę

uło

ż

y

ć

mo

ż

liwie daleko od niepora

ż

onej ko

ń

czyny,

•

głow

ę

chorego odwrócon

ą

w stron

ę

niedowładu nale

ż

y uło

ż

y

ć

centralnie na małej

poduszce,

•

pora

ż

on

ą

stron

ę

tułowia podkłada si

ę

cienkimi poduszkami od barku a

ż

do miednicy,

•

pora

ż

one rami

ę

powinno si

ę

wyprostowa

ć

na poduszce,

10

•

wykr

ę

caniu si

ę

nogi do wewn

ą

trz lub na zewn

ą

trz zapobiega si

ę

podpieraj

ą

c j

ą

płaskimi

poduszkami.

Przy uło

ż

eniu w pozycji na plecach wa

ż

ne jest, by:

•

poinformowa

ć

dokładnie chorego, równie

ż

tego z zaburzon

ą

ś

wiadomo

ś

ci

ą

, o zasadach

uło

ż

enia,

•

zmienia

ć

uło

ż

enie co dwie godziny,

•

nie wywiera

ć

ucisku na podeszwy stóp,

•

przy przekładaniu chorego nie zapomina

ć

o wszelkich innych

ś

rodkach profilaktyki,

•

w przypadku uło

ż

enia bocznego chory powinien le

ż

e

ć

pod k

ą

tem 90°; przy zagro

ż

eniu

odle

ż

ynami - pod k

ą

tem 30°, zawsze jednak z wysuni

ę

tym barkiem, z lekko ugi

ę

t

ą

nog

ą

,

z ramieniem wyprostowanym oraz otwart

ą

dłoni

ą

i wyprostowanymi palcami.

Gdy tylko stan chorego na to pozwoli, nale

ż

y zmieni

ć

uło

ż

enie na inne, np. na pozycj

ę

siedz

ą

c

ą

. W tym celu ustawia si

ę

jak najwy

ż

ej podpórk

ę

pod głow

ą

chorego, r

ę

k

ę

układa

si

ę

na poduszce w pozycji wyprostowanej, a nogi lekkim odwiedzeniu. Je

ż

eli chory

pozostaje w pozycji siedz

ą

cej na krze

ś

le, nale

ż

y zwróci

ć

uwag

ę

, by krzesło (fotel) miało

podpórki pod r

ę

ce, najlepiej gdy s

ą

wy

ś

ciełane. Kolana i biodro chorego ugina si

ę

pod

k

ą

tem 90°, nogi rozwarte na szeroko

ść

miednicy opiera si

ę

o podłog

ę

. Pora

ż

one rami

ę

powinno le

ż

e

ć

na blacie stołu. W czasie jakichkolwiek czynno

ś

ci wykonywanych przy

chorym, np. podczas podawania basenu szpitalnego, obustronne prowadzenie ramion

pacjenta wspomaga czynno

ś

ci piel

ę

gnacyjne.

Piel

ę

gniarz podtrzymuje pora

ż

on

ą

stop

ę

uchwytem widełkowym. Udo chorego umieszcza

pomi

ę

dzy swoim ramieniem a tułowiem (pod pachami) nast

ę

pnie przechyla si

ę

do tyłu

podnosz

ą

c tym samym po

ś

ladki chorego: Dodatkowo mo

ż

e drug

ą

r

ę

k

ą

unie

ść

nieco ko

ść

kulszow

ą

, po czym podsun

ąć

pod chorego basen. Zabieg ten ró

ż

ni si

ę

nieco u chorych z

zachowan

ą

Sprawno

ś

ci

ą

. W tym przypadku chorych usadawia si

ę

na brzegu łó

ż

ka. W

11

tym celu przechyla si

ę

chorego na stron

ę

pora

ż

on

ą

. Nast

ę

pnie nale

ż

y ugi

ąć

obydwie

ko

ń

czyny dolne i opu

ś

ci

ć

je na podłog

ę

. Chory podpiera si

ę

zdrow

ą

r

ę

k

ą

, umieszczaj

ą

c j

ą

przed tułowiem na wysoko

ś

ci mostka. Osoba piel

ę

gnuj

ą

ca podkłada jedn

ą

r

ę

k

ę

pod

klatk

ę

piersiow

ą

, a drug

ą

umieszcza od tyłu na zdrowym barku. Nast

ę

pnie przyci

ą

ga

zdrowy bark w kierunku miednicy i w ten sposób podnosi chorego przekładaj

ą

c ci

ęż

ar

ciała.

Uło

ż

enie chorego w przypadku zapalenia stawu kolanowego

Głównym celem specjalnego uło

ż

enia jest obarczenie chorego stawu. Nale

ż

y ugi

ąć

staw

kolanowy chorego i podtrzymywa

ć

ugi

ę

cie poduszk

ą

lub woreczkiem z piaskiem. Trwałe

podparcie stopy nie jest wymagane. Kolano powinno pozostawa

ć

w pozycji rozlu

ź

nionej.

Post

ę

powanie

Poduszk

ę

nale

ż

y zgi

ąć

na pół i wło

ż

y

ć

pomi

ę

dzy zagi

ę

cia rolk

ę

z g

ą

bki lub zwini

ę

te w

rulon prze

ś

cieradło. Tak

ą

podpórk

ę

podkłada si

ę

pod dół kolanowy, przy czym cz

ęść

zwini

ę

tej poduszki unosi tak

ż

e udo, a druga cz

ęść

podpiera podudzie. Takie uło

ż

enie

zwane jest piramid

ą

. Podpórka, na podobie

ń

stwo prawdziwej piramidy, powinna mie

ć

kształt ostrego sto

ż

ka. Uzyskane obarczenie stawu kolanowego sprzyja gojeniu si

ę

zapalenia i zmniejszeniu bólu. Lekarz mo

ż

e jednak zaleci

ć

inny sposób uło

ż

enia.

12

Leki

Farmakoterapia w geriatrii

U osób w podeszłym wieku, gdy starzej

ą

si

ę

równie

ż

narz

ą

dy wewn

ę

trzne, proces

wchłaniania i wydalania leków mo

ż

e zosta

ć

zwolniony. Lek mo

ż

e równie

ż

nie wywiera

ć

po

żą

danego efektu, poniewa

ż

w starzej

ą

cym si

ę

organizmie brak jest istotnych warunków

koniecznych do jego zadziałania, np. wystarczaj

ą

cej zawarto

ś

ci witaminy Bl w mi

ęś

niu

sercowym potrzebnej do prawidłowego działania strofantyny. Zwolniona eliminacja mo

ż

e -

w zale

ż

no

ś

ci od leku - doprowadzi

ć

w nast

ę

pstwie kumulacji do zatrucia lub do

nasilaj

ą

cego si

ę

i tym samym zbyt silnego działania, nawet je

ż

eli podano dawk

ę

uwa

ż

an

ą

w normalnych warunkach za prawidłow

ą

. U osób w podeszłym wieku zaburzona zostaje

równie

ż

gospodarka wodno-elektrolitowa. Nast

ę

puje utrata płynu wewn

ą

trzkomórkowego

i tym samym utrata potasu z komórek. Cz

ę

ste nadu

ż

ywanie

ś

rodków przeczyszczaj

ą

cych

mo

ż

e jeszcze nasili

ć

to ogólne upo

ś

ledzenie i zwolnienie procesów energetycznych,

pogł

ę

bi

ć

utrat

ę

elektrolitów i upo

ś

ledzenie kr

ąż

enia.

Zadania personelu piel

ę

gniarskiego:

•

troskliwa obserwacja chorego,

•

wystarczaj

ą

co wczesne zawiadomienie lekarza w razie podejrzenia,

ż

e lek wywiera

działania niepo

żą

dane,

•

niezmienianie przepisanej choremu dawki leku bez porozumienia z lekarzem

prowadz

ą

cym,

•

wystarczaj

ą

ca poda

ż

płynów; do podawania leków nadaj

ą

si

ę

szczególnie zimna herbata,

soki owocowe lub szklanka

ś

wie

ż

ej wody.

Niektóre osoby w podeszłym wieku z nieufno

ś

ci

ą

i niech

ę

ci

ą

odnosz

ą

si

ę

do

13

post

ę

powania terapeutycznego, przede wszystkim do przyjmowania leków; inni -

odwrotnie - staj

ą

si

ę

prawie uzale

ż

nieni od leków. Wi

ę

kszo

ść

leków znajduje si

ę

w handlu

w bardzo ró

ż

nych formach, lekarz - poinformowany przez piel

ę

gniark

ę

o kłopotach

pojawiaj

ą

cych si

ę

w zwi

ą

zku z przepisan

ą

farmakoterapi

ą

- mo

ż

e wi

ę

c wybra

ć

form

ę

korzystn

ą

dla danego pacjenta.

Post

ę

powanie z lekami

Przygotowanie i formy leków

Przygotowaniem leków mo

ż

e zajmowa

ć

si

ę

jedynie farmaceuta. Ani lekarzowi, ani

piel

ę

gniarce nie wolno sporz

ą

dza

ć

leków. Przepis ten słu

ż

y bezpiecze

ń

stwu chorego.

Do form leków stosowanych doustnie, doodbytniczo lub zewn

ę

trznie zalicza si

ę

:

•

roztwory, zwykle substancje rozpuszczone w wodzie;

•

nalewki, zwykle rozcie

ń

czone alkoholowe wyci

ą

gi z substancji ro

ś

linnych lub

zwierz

ę

cych;

•

wyci

ą

gi, preparaty uzyskiwane z surowców ro

ś

linnych; wyci

ą

gi mog

ą

by

ć

płynne lub

suche;

•

ziółka - mieszanki typu herbatek; . tabletki, pigułki, dra

ż

etki to trzy formy stałe, które

umo

ż

liwiaj

ą

dokładne dawkowanie leków;

•

kapsułki (najcz

ęś

ciej

ż

elatynowe) nadaj

ą

si

ę

dobrze do podawania leków o przykrym

smaku lub zapachu; mo

ż

na te

ż

w kapsułkach, rozpadaj

ą

cych si

ę

dopiero w jelicie,

podawa

ć

leki, które rozkładaj

ą

si

ę

w soku

ż

oł

ą

dkowym;

•

czopki podaje si

ę

doodbytniczo; podło

ż

e stanowi masło kakaowe lub pestanol;

•

pr

ę

ciki wprowadza si

ę

do przetok lub do pochwy; . pudry, zawiesiny do wstrz

ą

sania,

ma

ś

ci, pasty i plastry to formy stosowane zewn

ę

trznie.

14

Przepisy dotycz

ą

ce przygotowania leków w aptece

Etykietowanie. Leki sporz

ą

dzone w aptece musz

ą

by

ć

opisane w sposób przewidziany

przepisami. Leki przeznaczone do u

ż

ytku wewn

ę

trznego maj

ą

na naczyniach białe

etykiety z czarnym napisem i z czarn

ą

obwódk

ą

. Leki silnie działaj

ą

ce (np.

ś

rodki

nasenne, narkotyczne) do u

ż

ytku wewn

ę

trznego maj

ą

etykiet

ę

biał

ą

z czerwonym

napisem i czerwon

ą

obwódk

ą

. Leki zawieraj

ą

ce trucizn

ę

(np. strychnin

ę

) s

ą

oznaczone

czarn

ą

etykiet

ą

z białym napisem i biał

ą

obwódk

ą

.

Ś

rodki odurzaj

ą

ce (narkotyki) maj

ą

etykiet

ę

czarn

ą

z białym napisem i czerwon

ą

obwódk

ą

.

Leki stosowane tylko zewn

ę

trznie s

ą

oznaczone etykiet

ą

rdzawoczerwon

ą

z czarnym

napisem.

Je

ż

eli lek mo

ż

e by

ć

zastosowany tylko po rozcie

ń

czeniu, musi to by

ć

zaznaczone na

etykiecie.

Do leków wra

ż

liwych na

ś

wiatło u

ż

ywa si

ę

butelek z ciemnego szkła.

Leki zawarte w oryginalnym fabrycznym opakowaniu nie musz

ą

odpowiada

ć

tym

wymogom w odniesieniu do etykiety.

15

Podawanie leków

Przechowywanie leków

W domu leki musz

ą

by

ć

zawsze przechowywane w miejscu niedost

ę

pnym dla starszych,

spl

ą

tanych pacjentów. Osoba opiekuj

ą

ca si

ę

chorym musi sumiennie podawa

ć

przepisany przez lekarza lek we wła

ś

ciwej dawce.

W domach opieki nale

ż

y - o tyle, o ile jest to mo

ż

liwe i wskazane - kontrolowa

ć

, czy leki

s

ą

rzeczywi

ś

cie za

ż

ywane lub stosowane w sposób wła

ś

ciwy. Pomocne jest przy tym

schematyczne zestawienie. Je

ż

eli leki s

ą

przechowywane i zabezpieczane w specjalnym

miejscu, na opakowaniu musi bezwzgl

ę

dnie by

ć

zaznaczone nazwisko osoby, dla której

lek jest przeznaczony. W celu lepszej orientacji leki przeznaczone dla poszczególnych

pacjentów powinny by

ć

przechowywane osobno.

Oddział musi dysponowa

ć

zamykan

ą

szatk

ą

na leki. Podstawowymi nakazami s

ą

zachowanie czysto

ś

ci i porz

ą

dek. Leki powinny by

ć

uporz

ą

dkowane według ich

zastosowania, np. w okre

ś

lonych miejscach w szafce stawia si

ę

leki stosowane w

chorobach układu kr

ąż

enia, przeciwbólowe, uspokajaj

ą

ce, nasenne, przeczyszczaj

ą

ce.

Leki podlegaj

ą

ce przepisom o narkotykach musz

ą

by

ć

przechowywane osobno w

zamykanych szatkach; przepisom tym podlegaj

ą

amfetamina, kokaina, opium (makowiec)

i jego przetwory, morfina, przetwory wymiotnicy lekarskiej z dodatkiem opium (makowca).

Do trucizn zalicza si

ę

acetylodigitoksyn

ę

, adrenalin

ę

, apomorfin

ę

, areko lin

ę

, arsen

(trójtlenek arsenu czyli arszenik i roztwór arsenianu potasu), atropin

ę

, ergometryn

ę

,

ergotamin

ę

, fizostygmin

ę

, fluorek sodu, histamin

ę

, homatropin

ę

, lanatozyd C,

neoarsfenamin

ę

, neostygmin

ę

, roztwór nitrogliceryny, noradrenalin

ę

, pilokarpin

ę

, rt

ęć

,

chlorek rt

ę

ciowy (sublimat) i inne zwi

ą

zki rt

ę

ci, skopolamin

ę

(hioscyn

ę

), strofantyn

ę

(ouabain

ę

), strychnin

ę

, tlenek antymonu z winianem potasowym.

Leki znajduj

ą

ce si

ę

w butelkach z ciemnego szkła s

ą

wra

ż

liwe na

ś

wiatło i

odpowiednio do tego musz

ą

by

ć

przechowywane.

Substancje zawieraj

ą

ce olejki eteryczne, alkohole, zwi

ą

zki chłon

ą

ce wod

ę

(higroskopijne)

16

lub charakteryzuj

ą

ce si

ę

silnym zapachem musz

ą

by

ć

przechowywane w szczelnie

zamkni

ę

tych opakowaniach.

Personel piel

ę

gniarski musi odpowiednio przygotowa

ć

leki, najcz

ęś

ciej na specjalnych

tackach, dla wszystkich pacjentów, którzy nie s

ą

w stanie samodzielnie zatroszczy

ć

si

ę

o

prawidłowe za

ż

ywanie leków.

W celu unikni

ę

cia bł

ę

dów, piel

ę

gniarka przy przygotowywaniu leków musi mie

ć

zapewniony spokój, nie wolno jej przeszkadza

ć

. Powinna si

ę

ona skoncentrowa

ć

na

odliczaniu dawki leku (tabletek, kropli), a tak

ż

e na kontroli rodzaju (nazwy) leku przy

odstawianiu opakowania.

Krople nale

ż

y przygotowywa

ć

bezpo

ś

rednio przed podaniem pacjentowi.

Podawanie leków

Przepisany przez lekarza lek musi by

ć

za

ż

yty punktualnie i zgodnie z zaleceniem. Je

ż

eli

przepisano wi

ę

cej leków, nale

ż

y je podawa

ć

oddzielnie.

Sposób podawania ma wielkie znaczenie dla wchłaniania i skuteczno

ś

ci leku. Ka

ż

dy

podany lek do u

ż

ytku wewn

ę

trznego musi dotrze

ć

do krwi. Po podaniu do

ż

ylnym lub

dot

ę

tniczym nast

ę

puje to natychmiast. Tabletki podane doustnie lub czopki

wprowadzone doodbytniczo osi

ą

gaj

ą

układ krwiono

ś

ny drog

ą

jamy ustnej i przez

przewód pokarmowy. Przej

ś

cie przez błon

ę

ś

luzow

ą

do krwi nazywa si

ę

wchłanianiem -

resorpcj

ą

. Niektóre leki nie mog

ą

by

ć

podawane przez przewód pokarmowy, poniewa

ż

kwas solny w

ż

oł

ą

dku albo te

ż

flora bakteryjna w jelicie rozkładałyby substancje czynne.

W takich przypadkach leki s

ą

stosowane w kapsułkach lub dra

ż

etkach opornych na sok

ż

oł

ą

dkowy. Zastosowanie podj

ę

zykowe (np. podanie kilku kropli pod j

ę

zyk) jest równie

ż

dobrym sposobem podawania ró

ż

nych leków; nie musz

ą

one wówczas przechodzi

ć

przez

w

ą

trob

ę

, w której mogłyby podlega

ć

przemianom chemicznym, lecz przez

ż

yły szyjne

docieraj

ą

bezpo

ś

rednio do du

ż

ego kr

ąż

enia.

Drog

ą

krwi leki docieraj

ą

tak

ż

e do narz

ą

dów wydalniczych, przede wszystkim do nerek.

Przy piel

ę

gnacji ludzi w podeszłym wieku mog

ą

pojawi

ć

si

ę

szczególne trudno

ś

ci.

17

Pacjenci nie chc

ą

lub nie potrafi

ą

połkn

ąć

du

ż

ych tabletek; chorzy ze zmianami

mia

ż

d

ż

ycowymi nie chc

ą

za

ż

ywa

ć

leków; niektóre osoby nie potrafi

ą

utrzyma

ć

czopków

itd. Rozmowa z lekarzem mo

ż

e wiele spraw wyja

ś

ni

ć

i rozwi

ą

za

ć

. W wielu przypadkach

pomaga umieszczenie tabletek o złym smaku w zwil

ż

onych opłatkach. Krople najlepiej

odlicza

ć

z butelki na ły

ż

k

ę

stołow

ą

. Aby umo

ż

liwi

ć

choremu połkni

ę

cie leku, podaje si

ę

mu herbat

ę

, wod

ę

lub sok malinowy. Alkohol nie nadaje si

ę

do tego celu, poniewa

ż

mo

ż

e

wpływa

ć

niekorzystnie na działanie leku, mo

ż

e nawet by

ć

szkodliwy. Je

ż

eli lek

przeciwbólowy ma zadziała

ć

szybko, powinien by

ć

za

ż

ywany z gor

ą

c

ą

herbat

ą

.

Poza nielicznymi wyj

ą

tkami leków nie nale

ż

y nigdy podawa

ć

na czczo.

Czopki nale

ż

y zwil

ż

y

ć

lub troch

ę

posmarowa

ć

kremem i wprowadza

ć

gł

ę

boko do odbytu.

Mo

ż

na u

ż

y

ć

gazy lub gumowego palca, aby wsun

ąć

czopek wystarczaj

ą

co gł

ę

boko.

Najcz

ęś

ciej nawet osoby w podeszłym wieku potrafi

ą

go wówczas utrzyma

ć

.

Leki przeczyszczaj

ą

ce najlepiej podawa

ć

wieczorem.

Leki nasenne podaje si

ę

godzin

ę

przed po

żą

danym za

ś

ni

ę

ciem.

Wa

ż

ne jest równie

ż

zachowanie si

ę

piel

ę

gniarki przy podawaniu leku. Lek powinien by

ć

podany z miłym, zach

ę

caj

ą

cym gestem. Pacjent musi czu

ć

,

ż

e otacza go atmosfera troski

o jego zdrowie. Nie jest jednak celowe zmuszanie chorego do za

ż

ywania leku, je

ż

eli

wymiotuje. W takim przypadku trzeba to zgłosi

ć

lekarzowi.

Ci

ą

gle wa

ż

ne s

ą

słowa Teodora Fieldnera:

"Je

ż

eli lek ma by

ć

po

ż

yteczny, zapewnijcie pacjentowi opiek

ę

rozs

ą

dn

ą

, m

ą

dr

ą

i pełn

ą

oddania."

18

Działanie niektórych leków

Działanie leków mo

ż

e by

ć

ró

ż

ne w zale

ż

no

ś

ci od ich st

ęż

enia i wielko

ś

ci dawek.

Przykłady. St

ęż

ony kwas solny jest

ś

rodkiem

ż

r

ą

cym. Rozcie

ń

czony wod

ą

jest cennym

lekiem poprawiaj

ą

cym trawienie w razie braku kwasu

ż

oł

ą

dkowego.

Korze

ń

wymiotnicy lekarskiej w małych dawkach jest cenionym

ś

rodkiem wykrztu

ś

nym, w

wi

ę

kszych natomiast działa wymiotnie.

Rabarbar (rzewie

ń

) za

ż

yty w małych dawkach ma działanie zapieraj

ą

ce, gdy

zastosowany zostanie w wi

ę

kszej ilo

ś

ci, pojawia si

ę

działanie innych jeszcze substancji i

staje si

ę

on

ś

rodkiem przeczyszczaj

ą

cym.

Leki stosowane w chorobach serca

Najwa

ż

niejszymi lekami z tej grupy s

ą

glikozydy naparstnicy. Digitoksyna (np.

Digimerek) jest glikozydem otrzymywanym z li

ś

ci naparstnicy purpurowej (Digitalis

purpurea).

Działanie. Skurcze serca s

ą

bardziej skuteczne, rozkurcze s

ą

mocniejsze, wydajniejsze.

T

ę

tno staje si

ę

wolniejsze. Bezwzgl

ę

dnie konieczna jest regularna kontrola szybko

ś

ci

t

ę

tna. Zwolnienie akcji serca stanowi wskazówk

ę

dla lekarza,

ż

e naparstnica działa, gdy

natomiast nagle znowu przyspieszy si

ę

, mo

ż

e to

ś

wiadczy

ć

,

ż

e podano za du

ż

o leku lub

stosowano go przez zbyt długi czas (zatrucie - nale

ż

y zawiadomi

ć

lekarza). Działanie

naparstnicy nast

ę

puje powoli, po kilku godzinach, a pełne działanie pojawia si

ę

mniej

wi

ę

cej po trzech dniach. Z tego powodu naparstnica jest stosowana głównie w przewlekłej

niewydolno

ś

ci kr

ąż

enia.

Pokrewnymi lekami s

ą

glikozydy otrzymywane z naparstnicy wełnistej (Digitalis lanata) -

digoksyna, metylodigoksyna, lanatozyd, deslanozyd itd.

Strofantyna jest glikozydem otrzymywanym z nasion strofantu (ro

ś

liny afryka

ń

skiej,

dawniej u

ż

ywanej do zatruwania strzał). Strofantyn

ę

wstrzykuje si

ę

do

ż

ylnie, poniewa

ż

sok

ż

oł

ą

dkowy rozkłada j

ą

, a wstrzykni

ę

cia podskórne s

ą

bardzo bolesne.

19

Działanie. Lek wpływa dodatnio na skurcz mi

ęś

nia sercowego; działanie pojawia si

ę

ju

ż

po kilkunastu minutach. Pacjenci oddychaj

ą

swobodniej, znika uczucie ucisku, ust

ę

puj

ą

obrz

ę

ki. Nast

ę

puje zwi

ę

kszenie wydalania moczu (wzmo

ż

ona diureza). Strofantyna jest

wi

ę

c skuteczna głównie przyostrej niewydolno

ś

ci serca, osłabionej pracy serca, nie

nadaje si

ę

natomiast do leczenia niewydolno

ś

ci naczyniowej i zapa

ś

ci naczyniowej.

Podobne działanie maj

ą

glikozydy z cebuli morskiej (Scilla maritima). Nale

ż

y do nich

np. proscylarydyna.

Leki rozszerzaj

ą

ce naczynia wie

ń

cowe

Choroba niedokrwienna serca polega na zmniejszonym przepływie w naczyniach

wie

ń

cowych serca, wskutek czego powstaje niedobór tlenu w mi

ęś

niu sercowym

(myocardium). Przyczyn

ą

mo

ż

e by

ć

na przykład mia

ż

d

ż

yca.

Do zwi

ę

kszenia przepływu wie

ń

cowego stosuje si

ę

azotany (nitrogliceryna).

Krople nitrogliceryny stanowi

ą

roztwór alkoholowy nitrogliceryny, głównego

składnika dynamitu. Je

ż

eli buteleczka nie jest dokładnie zamykana, alkohol paruje i

powstaje silnie st

ęż

ony, bardzo łatwopalny, niebezpieczny roztwór.

Papaweryna jest alkaloidem z opium (makowca), działaj

ą

cym pora

ż

aj

ą

co na mi

ęś

niówk

ę

gładk

ą

; bywa z dobrym skutkiem stosowana w dusznicy bolesnej.

Teofilina jest alkaloidem otrzymywanym z li

ś

ci herbaty; obecnie jest produkowana

syntetycznie (np. Euphyllin).

Równie

ż

kofeina działa rozszerzaj

ą

co na naczynia wie

ń

cowe.

20

Leki obni

ż

aj

ą

ce ci

ś

nienie t

ę

tnicze krwi

Leki obni

ż

aj

ą

ce ci

ś

nienie krwi mog

ą

by

ć

stosowane tylko pod kontrol

ą

lekarza. Istnieje

wiele mieszanek, ale ich dawki mog

ą

by

ć

okre

ś

lane i zmieniane tylko przez lekarza.

Dzi

ę

ki temu mo

ż

na zmniejszy

ć

cz

ę

sto

ść

wyst

ę

powania niepo

żą

danych objawów

ubocznych zwi

ą

zanych z ich niewła

ś

ciwym stosowaniem.

Działanie obni

ż

aj

ą

ce ci

ś

nienie t

ę

tnicze krwi maj

ą

mi

ę

dzy innymi substancje, które za

po

ś

rednictwem autonomicznego układu nerwowego zmniejszaj

ą

napi

ę

cie mi

ęś

ni gładkich

naczy

ń

i powoduj

ą

obni

ż

enie ci

ś

nienia. Silniejsze działanie wywieraj

ą

preparaty

kombinowane, musz

ą

one jednak by

ć

bardzo ostro

ż

nie stosowane.

Alfa-metylodopa (Dopanol, Presinol, Aldomet, Aldometil, Sembrina) hamuje syntez

ę

noradrenaliny (hormonu nadnerczy, który tak samo jak adrenalina jest naturalnym

przeno

ś

nikiem w układzie wegetatywnym) i w ten sposób obni

ż

a ci

ś

nienie krwi.

Ś

rodki

blokuj

ą

ce zwoje układu autonomicznego równie

ż

mog

ą

prowadzi

ć

do gro

ź

nych spadków

ci

ś

nienia t

ę

tniczego krwi. Stosowane s

ą

w przełomach nadci

ś

nieniowych (kryzie

nadci

ś

nieniowej ).

Beta-adrenolityki (leki blokuj

ą

ce receptory beta-adrenergiczne), np. propra

nolol, acebutolol, atenolol, labetalol, metoprolol, oksprenolol, zmniejszaj

ą

reaktywno

ść

niektórych rodzajów tkanek (zwłaszcza serca) na substancje czynne organizmu (np.

adrenalin

ę

) wywołuj

ą

ce zwy

ż

k

ę

ci

ś

nienia krwi. Serce jest oszcz

ę

dzane, jednak

ż

e

nast

ę

puje pewna utrata siły mi

ęś

nia sercowego. Nagłe odstawienie beta-adrenolityku lub

podanie takiego leku choremu z nie leczon

ą

niewydolno

ś

ci

ą

serca lub z dychawic

ą

(astm

ą

) oskrzelow

ą

mo

ż

e by

ć

niebezpieczne.

Inn

ą

grup

ą

leków s

ą

inhibitory enzymu przekształcaj

ą

cego angiotensyn

ę

(ACE) (np.

enalapryl, kaptopryl). Działaj

ą

one drog

ą

po

ś

redni

ą

przez hamowanie syntezy

angiotensyny, która odgrywa istotn

ą

rol

ę

w wytwarzaniu substancji podnosz

ą

cych

ci

ś

nienie krwi.

21

Problemy personelu piel

ę

gniarskiego. Przy piel

ę

gnacji chorego z nadci

ś

nieniem

t

ę

tniczym tak

ż

e troska o spokojn

ą

atmosfer

ę

i przestrzeganie zasad dietetycznych,

oprócz sumiennego nadzoru i stosowania leków obni

ż

aj

ą

cych ci

ś

nienie, mog

ą

przyczyni

ć

si

ę

do poprawy jego stanu. W celu wła

ś

ciwej oceny ci

ś

nienia krwi u chorych, którzy

za

ż

ywaj

ą

leki obni

ż

aj

ą

ce ci

ś

nienie krwi, pomiary nale

ż

y wykonywa

ć

u pacjenta le

żą

cego i

u stoj

ą

cego.

Powikłania w razie stosowania leków obni

ż

aj

ą

cych ci

ś

nienie krwi. Spadek uprzednio

podwy

ż

szonego ci

ś

nienia poni

ż

ej normy.

Objawy. Zawroty głowy, które pojawiaj

ą

si

ę

zwłaszcza, gdy pacjent podnosi si

ę

z pozycji

le

żą

cej. Nale

ż

y natychmiast zawiadomi

ć

lekarza!

Leki poprawiaj

ą

ce ukrwienie

Ś

rodkami poprawiaj

ą

cymi ukrwienie przy mia

ż

d

ż

ycy s

ą

pochodne kwasu nikotynowego,

np. Nicotol, Ronicol.

W celu zwi

ę

kszenia przepływu krwi przez naczynia wie

ń

cowe zastosowanie znajduj

ą

równie

ż

pochodne puryn, a tak

ż

e leki z grupy adenozyny (np. Lacarnol), wpływaj

ą

ce na

przemian

ę

lipidów. Istnieje wi

ę

c du

ż

y wybór leków wzmagaj

ą

cych ukrwienie. Bardzo

wa

ż

ne jest, aby piel

ę

gniarka podawała leki zgodnie z zaleceniem lekarza.

Leki uspokajaj

ą

ce (sedativa, leki ataraktyczne)

Nale

ż

y zaznaczy

ć

,

ż

e wiele leków uspokajaj

ą

cych jest

ś

rodkami o bardzo silnym

działaniu. Bezwzgl

ę

dnie wymagana jest sumienno

ść

personelu piel

ę

gniarskiego podczas

dawkowania, podawania i nadzorowania pacjenta dokładnie według zalece

ń

lekarza.

Wobec tego,

ż

e osoba w podeszłym wieku cz

ę

sto reaguje inaczej ni

ż

młody człowiek,

lekarz musi by

ć

bezwzgl

ę

dnie powiadomiony, je

ż

eli pacjent po podaniu leku

uspokajaj

ą

cego za długo

ś

pi. Nale

ż

y zwróci

ć

przede wszystkim uwag

ę

na to,

ż

e

ś

rodki

uspokajaj

ą

ce potrzebne s

ą

tylko w wyj

ą

tkowych przypadkach i prowadz

ą

do

uzale

ż

nienia. Cz

ę

sto rozmowa i dobra, troskliwa opieka s

ą

o wiele bardziej skuteczne.

22

Leki hamuj

ą

ce krzepni

ę

cie krwi

Przy wszelkich schorzeniach naczyniowych, zwłaszcza przy chorobach

ż

ył, a tak

ż

e po

zawale mi

ęś

nia sercowego i po zatorze płucnym, wielk

ą

rol

ę

odgrywa krzepni

ę

cie krwi

oraz

ś

rodki je hamuj

ą

ce. Leki przeciwzakrzepowe s

ą

równie

ż

cz

ę

sto stosowane w

zapobieganiu

powstawania

zakrzepów.

Powoduje

to

jednak

zwi

ę

kszenie

niebezpiecze

ń

stwa krwotoków.

Heparyna jest substancj

ą

o wła

ś

ciwo

ś

ciach hamuj

ą

cych krzepni

ę

cie obecn

ą

w ró

ż

nych

narz

ą

dach (szczególnie w w

ą

trobie i w płucach). Badania naukowe wykazuj

ą

,

ż

e l mg

heparyny (z w

ą

troby psa) hamuje krzepni

ę

cie 100 mI krwi ludzkiej. Heparyn

ę

stosuje si

ę

albo jako wlew ci

ą

gły (np. po zawale lub zatorze, na ogół tylko w warunkach szpitalnych),

albo podskórnie (wówczas w mniejszych dawkach, w celach zapobiegawczych,

zwłaszcza u osób le

żą

cych, po zabiegach lub urazach.

Fenprokumon (Marcu mar) stosuje si

ę

w postaci tabletek w leczeniu długotrwałym po

zawale lub zatorze. Dawkowanie musi by

ć

bardzo skrupulatnie okre

ś

lone i kontrolowane

co 4-6 tygodni. Pacjenci poddani takiemu leczeniu przeciwzakrzepowemu przy wypisaniu

ze szpitala otrzymuj

ą

specjalny "paszport", który powinni stale nosi

ć

przy sobie. Oprócz

dokładnych danych osobowych chorego zawiera on nazwisko lekarza prowadz

ą

cego

(lekarza domowego w domu opieki), stosowane leki i grup

ę

krwi. Ka

ż

dy ratownik znajdzie

tam informacj

ę

:

Uwaga! W przypadku zranienia istnieje zwi

ę

kszone niebezpiecze

ń

stwo krwawienia!

Pacjent mo

ż

e mie

ć

przy sobie ampułk

ę

fitomenadionu (witaminy K) jako antidotum.

Aspiryna i inne preparaty zawieraj

ą

ce kwas acetylosalicylowy hamuj

ą

krzepni

ę

cie krwi

przez zmniejszenie zlepiania si

ę

płytek krwi. S

ą

one stosowane w leczeniu długotrwałym,

poniewa

ż

s

ą

mniej niebezpieczne ni

ż

fenprokumon.

23

Objawy niepo

żą

dane

Skuteczny lek to taki, który wpływa w daj

ą

cy si

ę

zaobserwowa

ć

sposób na okre

ś

lone

objawy chorobowe. Nie ma leku skutecznego, który byłby pozbawiony objawów

niepo

żą

danych. Ka

ż

dy lek dociera do narz

ą

du, na który ma działa

ć

, drog

ą

krwi, ale tym

samym dociera te

ż

do wszystkich innych narz

ą

dów, w których mo

ż

e wywiera

ć

działania

niepo

żą

dane.

Objawami takimi s

ą

: uszkodzenie układu krwiotwórczego, szum w uszach, wysypki

skórne, uczulenia, obrz

ę

k. W skutek niewła

ś

ciwego za

ż

ywania sulfonamidów i

antybiotyków zarazki, na które to leki miały zadziała

ć

, mog

ą

sta

ć

si

ę

niewra

ż

liwe (oporne).

Stosowanie leków przez długi czas mo

ż

e doprowadzi

ć

do kumulacji (nagromadzenia)

leku i jego działania. Tak

ż

e po nało

ż

eniu leków bezpo

ś

rednio na skór

ę

mog

ą

one zosta

ć

wchłoni

ę

te i dotrze

ć

do krwi.

Innym niepo

żą

danym skutkiem jest przyzwyczajenie do leku (np. do morfiny). Aby

uzyska

ć

po

żą

dane działanie, trzeba wtedy stale zwi

ę

ksza

ć

dawki (niebezpiecze

ń

stwo

uzale

ż

nienia).

W handlu znajduje si

ę

bardzo wiele ró

ż

nych leków. Wymaga to tak

ż

e i od osób

piel

ę

gnuj

ą

cych chorych w podeszłym wieku orientacji. Trzeba zatem czyta

ć

odpowiednie

pi

ś

miennictwo z zakresu nauki o lekach i na temat najcz

ęś

ciej stosowanych leków. Słu

żą

do tego celu tak

ż

e liczne dost

ę

pne informatory.

Dawkowanie

Ilo

ść

leku, okre

ś

lana jako dawka, jest wyra

ż

ana w jednostkach wagowych,

obj

ę

to

ś

ciowych lub w jednostkach aktywno

ś

ci (biologicznych). Mas

ę

(wag

ę

) podaje si

ę

najcz

ęś

ciej w gramach (g) lub w miligramach (mg), obj

ę

to

ść

w centymetrach

sze

ś

ciennych (cm3) lub w mililitrach (mI). Jednostki, np. 40 j.m. (Ul - unit international -

jednostki mi

ę

dzynarodowe) s

ą

ustalone przez Swiatow

ą

Organizacj

ę

Zdrowia. Jedna

24

jednostka to mo

ż

e by

ć

na przykład najmniej sza ilo

ść

jakiego

ś

hormonu, która jeszcze

wywiera okre

ś

lone działanie.

Rozró

ż

nia si

ę

cztery rodzaje dawek: pozbawion

ą

działania, skuteczn

ą

, toksyczn

ą

i

ś

mierteln

ą

. Ustalenie dawkowania jest wył

ą

cznie zadaniem lekarza, który kieruje si

ę

wskazówkami zawartymi we wła

ś

ciwych

ź

ródłach.

Nale

ż

y pami

ę

ta

ć

słowa Paracelsusa: "Tylko dawka decyduje o tym,

ż

e co

ś

nie jest

trucizn

ą

."

Dawka maksymalna. Maksymalna ilo

ść

leku, któr

ą

wolno wyda

ć

, jest urz

ę

dowo

ustalona. Ilo

ść

t

ę

mo

ż

na przekroczy

ć

tylko, je

ż

eli zostanie to specjalnie na recepcie

zaznaczone (wykrzyknikiem!), a dawka obok liczby, zostanie napisana słownie.

Apteczka domowa

Najwa

ż

niejszymi lekami, które powinny si

ę

znale

źć

w apteczce domowej, s

ą

: . plaster

zwykły (przylepiec) w 3 wielko

ś

ciach,

•

plaster opatrunkowy (leukoplast, viscoplast),

•

l m gazy opatrunkowej,

•

3 lub 4 opaski opatrunkowe ró

ż

nej szeroko

ś

ci,

•

1 lub 2 opaski elastyczne,

•

1 buteleczka

ś

rodka dezynfekuj

ą

cego bez jodu,

•

1 tubka

ż

elu na oparzenia i rany,

•

2 chusty trójk

ą

tne na opatrunek dora

ź

ny,

•

ma

ść

tranowa,

•

alkohol izopropylowy 50% lub 70%,

•

l termometr do mierzenia ciepłoty ciała,

•

l p

ę

seta,

25

•

l no

ż

yczki,

•

roztwór

ś

rodka dezynfekuj

ą

cego,

•

rumianek,

•

waleriana lub melisa lekarska,

•

szałwia,

•

nadmanganian potasu,

•

tabletki przeciwbólowe,

•

ewentualnie lek nasercowy,

•

w

ę

giel lekarski.

W apteczce domowej nie wolno przechowywa

ć

starych leków, dawno przepisanych,

których data wa

ż

no

ś

ci min

ę

ła.

Apteczka domowa powinna znajdowa

ć

si

ę

w suchym miejscu i by

ć

zamykana na klucz.

Jej zawarto

ść

nale

ż

y przynajmniej raz w roku kontrolowa

ć

, uzupełnia

ć

braki i wyrzuca

ć

leki przeterminowane.

26

Od

ż

ywianie

Na sprawno

ść

, a zwłaszcza dobre samopoczucie osoby w podeszłym wieku ma wpływ

m.in. prawidłowe od

ż

ywianie. Istotne znaczenie ma zrównowa

ż

ona poda

ż

mi

ę

sa, ryb,

warzyw i owoców oraz odpowiednia ilo

ść

płynów. Zadaniem personelu piel

ę

gnacyjnego

jest zapoznanie si

ę

z nawykami

ż

ywieniowymi podopiecznego i spełnianie jego

oczekiwa

ń

w tym zakresie.

Zapotrzebowanie pokarmowe

Białko. W przypadku człowieka w

ś

rednim wieku dobowe zapotrzebowanie na białko

wynosi 1 g na kg masy ciała.

Osobom w podeszłym wieku zaleca si

ę

1,2-1,5 g na kg masy ciała, przy czym połowa

spo

ż

ywanego białka powinna by

ć

pochodzenia zwierz

ę

cego. Przy takim zaleceniu,

dobowe spo

ż

ycie białka powinno wynosi

ć

80 g. Zapotrzebowanie to pokrywa np. 1/2 1

mleka, 50 g serów (wszelkiego rodzaju), twaróg, 100 g chudego mi

ę

sa, ryby lub chudej

w

ę

dliny. Niezb

ę

dn

ą

ilo

ść

witamin powinny zapewnia

ć

ś

wie

ż

e warzywa i owoce. Niestety,

z powodu trudno

ś

ci w gryzieniu, osoby w podeszłym wieku cz

ę

sto spo

ż

ywaj

ą

je w

niewystarczaj

ą

cej ilo

ś

ci. W takiej sytuacji zalecone s

ą

rozmaite koktajle mleczne, soki

wyci

ś

ni

ę

te ze

ś

wie

ż

ych warzyw lub owoców.

Tłuszcze stanowi

ą

składnik pokarmowy najbardziej kaloryczny. Zapotrzebowanie

kaloryczne osoby w podeszłym wieku jest zmniejszone. W przypadku osób powy

ż

ej 60

r.

ż

. wykonuj

ą

cych lekk

ą

prac

ę

fizyczn

ą

, zapotrzebowanie wynosi 1800-2500 kcal (7536-

10 467 kJ). U osób fizycznie mało aktywnych zapotrzebowanie to wynosi ju

ż

tylko ok.

1400-1650 kcal (5862-6908 kJ). Poda

ż

tłuszczów nale

ż

y ograniczy

ć

do 60 g/dob

ę

. Na

wspomniane 60 g składa si

ę

równie

ż

tłuszcz zawarty w ró

ż

nych produktach spo

ż

ywczych.

Je

ś

li do przygotowywania pokarmów stosuje si

ę

oliw

ę

lub inne tłuszcze nienasycone, to

27

mo

ż

na do smarowania chleba u

ż

y

ć

20-25 g masła/dob

ę

.

Zapotrzebowanie na płyny.

Je

ś

li lekarz nie zalecił ograniczonego spo

ż

ycia płynów (np. w przypadku choroby serca),

to osoba w podeszłym wieku powinna codziennie wypija

ć

1,5-2,0 l płynów. Napojami

zalecanymi s

ą

: ró

ż

ne herbaty, soki owocowe, woda mineralna, mleko. Do głównego

posiłku mo

ż

na, po uzyskaniu zgody lekarza, poda

ć

szklaneczk

ę

wina lub piwa, to samo

dotyczy czarnej (prawdziwej) herbaty i kawy. Specjalne piwo od

ż

ywcze mo

ż

e w wielu

przypadkach przej

ś

ciowo uzupełnia

ć

niedobory pokarmowe u osób odmawiaj

ą

cych

spo

ż

ywania posiłków. Ze wzgl

ę

du na to,

ż

e osoby w podeszłym wieku, szczególnie te,

które cierpi

ą

na nieotrzymanie moczu, potrzebuj

ą

cz

ę

sto zach

ę

ty do przyjmowania

płynów, nale

ż

ałoby im (takie w warunkach piel

ę

gnacji domowej) proponowa

ć

wspólne

wypicie napoju.

Sporz

ą

dzanie posiłków

Zupy nale

ż

y podawa

ć

tylko w formie małej przystawki, która ma na celu przygotowanie

ż

oł

ą

dka do przyj

ę

cia głównego posiłku. Dodatek

ś

wie

ż

ych ziół mo

ż

e zast

ą

pi

ć

nadmierne

solenie i zbyt ostre przyprawianie.

Mi

ę

so i ryby powinno si

ę

przygotowa

ć

w taki sposób,

ż

eby osoby bezz

ę

bne zdołały

sobie z tym daniem poradzi

ć

(mi

ę

so pokroi

ć

na bardzo małe kawałki). Przetarte lub

mielone mi

ę

sa podaje si

ę

tylko takim osobom, które nie s

ą

w stanie pogry

źć

nawet

drobno pokrojonych kawałków i musiałyby z tego powodu zrezygnowa

ć

ze spo

ż

ywania

mi

ę

sa.

Ś

niadanie powinno pokrywa

ć

1/4 dobowego zapotrzebowania kalorycznego. Napoje

podane do

ś

niadania nale

ż

y uwzgl

ę

dni

ć

w dobowej poda

ż

y płynów. W miar

ę

mo

ż

liwo

ś

ci

biały chleb nale

ż

y zast

ę

powa

ć

chlebem razowym. Do produktów zawieraj

ą

cych białko,

które mo

ż

na poda

ć

na

ś

niadanie, zalicza si

ę

kiełbas

ę

, sery, jajko ugotowane na mi

ę

kko,

chud

ą

szynk

ę

. W niektórych przypadkach mo

ż

e by

ć

konieczne namoczenie twardych

28

składników

ś

niadania (chleba, bułki). Składnik białkowy

ś

niadania stanowi

ć

mog

ą

równie

ż

: smacznie przyrz

ą

dzony twaro

ż

ek homogenizowany lub jogurt. Mo

ż

na je tak

ż

e

poda

ć

jako osobne danie pomi

ę

dzy głównymi posiłkami. Roztarty z cukrem gronowym i

mlekiem banan jest przykładem drugiego

ś

niadania.

Składnikami, które uzupełni

ą

zapotrzebowanie na witaminy, s

ą

: wyci

ś

ni

ę

ty z owoców lub

warzyw sok (np. pomara

ń

czowy, gronowy), utarte jabłko itp.

Posiłek wieczorny nie powinien by

ć

zbyt ci

ęż

ko strawny i obfity. Cz

ę

sto osoby w

podeszłym wieku w obawie przed trudno

ś

ciami w zasypianiu spo

ż

ywaj

ą

kolacj

ę

za

wcze

ś

nie. W takich przypadkach nale

ż

y krótko przed snem zach

ę

ci

ć

podopiecznego do

wypicia szklanki mleka lub zjedzenia jakiego

ś

owocu. Uczucie nocnego głodu,

towarzysz

ą

ce spadkowi st

ęż

enia cukru we krwi, powoduje niepokój i bezsenno

ść

.

Niezale

ż

nie od indywidualnego ilo

ś

ciowego zestawienia posiłków niezmiernie wa

ż

ny jest

sposób ich przygotowania i podania.

Rodzaje diet najcz

ęś

ciej stosowanych w piel

ę

gnacji człowieka w podeszłym wieku

Diet

ą

nazywa si

ę

szczególny sposób przyrz

ą

dzenia i podawania posiłków, których ilo

ść

i

skład jest odpowiedni do aktualnego stanu zdrowia (choroby).

Diety mo

ż

na stosowa

ć

tylko na wyra

ź

ne zlecenie lekarza.

W ka

ż

dym indywidualnym przypadku lekarz mo

ż

e wyda

ć

szczegółowe dyspozycje

zmieniaj

ą

ce dan

ą

diet

ę

. Oprócz diety lekarz mo

ż

e zaleci

ć

np. ograniczenie ilo

ś

ci

przyjmowanych płynów lub spo

ż

ywanego tłuszczu, a tak

ż

e zadysponowa

ć

w

wyznaczonych dniach np. diet

ę

owocow

ą

, ry

ż

ow

ą

, diet

ę

zło

ż

on

ą

wył

ą

cznie z soków.

Dieta oszcz

ę

dzaj

ą

ca

Dieta ta składa si

ę

z pokarmów lekko strawnych, z wyj

ą

tkiem szczególnych sytuacji, gdy

celem jest oszcz

ę

dzanie okre

ś

lonego narz

ą

du.

29

Nale

ż

y unika

ć

: potraw pieczonych, sma

ż

onych, opiekanych, peklowanych lub

sporz

ą

dzonych na przypalonym tłuszczu. Przeciwwskazane s

ą

równie

ż

tłuste produkty

mi

ę

sne, rybne lub w

ę

dliniarskie, ci

ęż

kie potrawy z jaj, wszystkie tłuszcze z wyj

ą

tkiem

oznaczonych w przepisach jako dozwolone, ci

ęż

kie potrawy z kartofli (kluski, placki

kartoflane itp.), warzywa maj

ą

ce wła

ś

ciwo

ś

ci wzdymaj

ą

ce, a wi

ę

c wszystkie warzywa

kapustne, wszystkie twarde, niedojrzałe lub kwa

ś

ne owoce, surowe owoce pestkowe,

orzechy, migdały, rodzynki, figi, daktyle. Ostre przyprawy, takie jak: pieprz, papryka,

curry, ostra musztarda, ocet, zupy i sosy na bazie wyci

ą

gów mi

ę

snych, pikantne sosy,

nadmiar soli. Do niewskazanych napojów nale

ż

y zaliczy

ć

: wszystkie napoje alkoholowe,

takie jak wódka, likiery, szampan, piwo, prawdziw

ą

kaw

ę

i mocn

ą

czarn

ą

herbat

ę

, wod

ę

mineraln

ą

gazowan

ą

, wszystkie napoje chłodzone lodem.

Dozwolone artykuły spo

ż

ywcze

Mleko: pełne, chude, kwa

ś

ne, skondensowane, ma

ś

lanka (do 1/2 l dziennie), jogurt,

niedu

ż

a ilo

ść

ś

mietany jako dodatek poprawiaj

ą

cy smak potraw.

Produkty mleczne: chude sery i produkty z twarogu (z zawarto

ś

ci

ą

tłuszczu do 30%).

Tłuszcze: masło do smarowania chleba, olej słonecznikowy do gotowania. Mi

ę

so: po

usuni

ę

ciu całego tłuszczu, dozwolone s

ą

: delikatne, młode mi

ę

sa ciel

ę

ce, wołowe,

drobiowe (kurczak, kuropatwa, goł

ą

b, indyczka, ba

ż

ant, dzika kaczka), dziczyzna

(sarnina, królik lub zaj

ą

c), a tak

ż

e podroby, takie jak w

ą

tróbka, płuca, mó

ż

d

ż

ek, grasica.

Przetwory mi

ę

sne: chude kiełbasy, chuda, delikatna, surowa lub gotowana szynka, ozór,

chude mi

ę

so w galarecie.

Ryby: pstr

ą

gi, fl

ą

dry, szczupak, w

ą

tłusz, karmazyn, lin, łupacz, turbot, sandacz.

Jaja: gotowane na mi

ę

kko lub wmieszane do zup lub papek, sosów, przecierów itp.

Inne artykuły spo

ż

ywcze: płatki owsiane, grysiki kukurydziane i ry

ż

owe, ry

ż

, kaszka

manna, sago, miód pszczeli, glukoza, wyroby m

ą

czne.

Pieczywa: czerstwe pieczywo białe, sucharki, pieczywo chrupkie, tosty, dobrze

wypieczony chleb mieszany i chleb Grahama, czerstwy chleb razowy.

30

Ziemniaki: piure ziemniaczane, przetarta zupa ziemniaczana, ziemniaki z pietruszk

ą

,

ziemniaki gotowane (osolone).

Warzywa: delikatne młode warzywa, np. kalafior, pieczarki, cykoria, młody zielony

groszek, marchewka, kalarepka, rzepa, brukselka, czerwone buraczki, szparagi, szpinak,

czarna rzepa, pomidory bez skóry i pestek, delikatne li

ś

cie zielonej sałaty ogrodowej i

polnej przyprawione sokiem z cytryny.

Owoce (obrane ze skóry i pozbawione pestek): pomara

ń

cze, tarte lub pieczone jabłka,

banany, truskawki, maliny, mandarynki.

Kompoty: mus jabłkowy, kompot z moreli, brzoskwi

ń

, wi

ś

ni itp.

Przyprawy: mało soli, any

ż

, koper włoski, li

ść

laurowy, mielony kminek, go

ź

dziki, gałka

muszkatołowa, wanilia, jałowiec, cynamon, pasta pomidorowa, ketchup pomidorowy.

Zioła: du

ż

a ilo

ść

ś

wie

ż

ej zieleniny, np. koperku, trybuli ogrodowej, naci pietruszki,

szczypiorku.

Napoje: rozcie

ń

czone soki owocowe i warzywne, ma

ś

lanka, koktajle mleczne, kakao,

kawa bezkofeinowa, słaba prawdziwa herbata, herbata z łupin jabłkowych, ró

ż

y (głogu),

rumianku, mi

ę

ty, klarowne odtłuszczone rosoły mi

ę

sne.

Przytoczone składniki diety oszcz

ę

dzaj

ą

cej s

ą

wskazane szczególnie w przypadku

chorych z wra

ż

liwym

ż

oł

ą

dkiem. U osób z dolegliwo

ś

ciami w

ą

trobowymi lub

p

ę

cherzykowymi niezb

ę

dne mog

ą

by

ć

wi

ę

ksze ograniczenia. Przetwarzanie powinno si

ę

ogranicza

ć

do gotowania i duszenia.

Przytoczone składniki diety oszcz

ę

dzaj

ą

cej s

ą

wskazane szczególnie w przypadku

chorych z wra

ż

liwym

ż

oł

ą

dkiem. U osób z dolegliwo

ś

ciami w

ą

trobowymi lub

p

ę

cherzykowymi niezb

ę

dne mog

ą

by

ć

wi

ę

ksze ograniczenia. Przetwarzanie powinno si

ę

ogranicza

ć

do gotowania i duszenia.

Dieta przeznaczona dla osób z mia

ż

d

ż

yc

ą

naczy

ń

(arterioskleroz

ą

)

Diet

ę

tak

ą

stosuje si

ę

na zlecenie lekarza. Jest ona w zasadzie taka sama, jak dieta osób

w podeszłym wieku i dieta oszcz

ę

dzaj

ą

ca (lekko strawna). Na uwag

ę

zasługuj

ą

jednak

31

nast

ę

puj

ą

ce zalecenia:

•

dobowa poda

ż

kalorii nie powinna przekracza

ć

2300-2400 kcal,

•

zmniejszaj

ą

c ilo

ść

produktów dostarczaj

ą

cych główne kalorie (tłuszcze i w

ę

glowodany),

powinno si

ę

wzbogaci

ć

diet

ę

wysokowarto

ś

ciowym białkiem zwierz

ę

cym (80-100 g/dob

ę

),

•

nale

ż

y unika

ć

poda

ż

y słodyczy.

Obliczanie warto

ś

ci od

ż

ywczej i kalorycznej posiłków

Podstawowe składniki po

ż

ywienia i ich warto

ść

energetyczna

Trzema podstawowymi składnikami po

ż

ywienia s

ą

:

w

ę

glowodany (W), tłuszcze (T) i białko (B).

Jednostka cieplna, tj. kaloria, stanowi miar

ę

warto

ś

ci energetycznej danego składnika

po

ż

ywienia (ilo

ś

ci energii dostarczanej w procesach metabolizmu).

Kaloryczno

ść

: wyra

ż

a warto

ść

energetyczn

ą

danego składnika po

ż

ywienia. Zgodnie z

naj nowszymi wymogami, warto

ś

ci tej nie wyra

ż

a si

ę

ju

ż

w kaloriach (kcal), lecz w julach

(kJ), przy czym 1 kcal = 4,186 kJ (1 kcal = 4,2 kJ). Warto

ść

np. 1800 kcal równa jest 7540

kJ.

•

1 g W = 4,1 kcal = 17 kJ

•

l g T = 9,3 kcal = 38 kJ

•

1 g B = 4,1 kcal = 17 kJ

Warto

ść

kaloryczna alkoholu wynosi 7,0 kcal (30 kJ). W przypadku innych niezb

ę

dnych

składników pokarmowych, tj. samodzielnych produktów spo

ż

ywczych, składników

mineralnych, witamin, nie ma wspólnego miernika warto

ś

ci energetycznej.

32

Od

ż

ywianie za pomoc

ą

sondy (zgł

ę

bnika)

Zdrowie, dobre samopoczucie oraz racjonalne, zgodne z potrzebami organizmu

od

ż

ywianie s

ą

nierozdzielnie ze sob

ą

powi

ą

zane. Naturalny sposób od

ż

ywiania mo

ż

e si

ę

jednak okaza

ć

niewystarczaj

ą

cy w przypadku osób w podeszłym wieku.

Od

ż

ywianie za pomoc

ą

gotowych preparatów (od

ż

ywek)

Od

ż

ywki słu

żą

ce do uzupełniania diety zawieraj

ą

wszystkie niezb

ę

dne składniki

pokarmowe w po

żą

danych proporcjach. Preparaty handlowe maj

ą

zazwyczaj

konsystencj

ę

płynn

ą

i s

ą

sporz

ą

dzane w ró

ż

nych wariantach smakowych. Mog

ą

by

ć

podawane do picia, ale nadaj

ą

si

ę

równie

ż

do stosowania przez sondy. Poszczególne

składniki pokarmowe (białka i w

ę

glowodany) wchodz

ą

ce w skład takich od

ż

ywek mog

ą

w

nich wyst

ę

powa

ć

w postaci natywnej lub te

ż

w formie wst

ę

pnie przetrawionej

(niskocz

ą

steczkowej). St

ęż

enie składników na jednostk

ę

obj

ę

to

ś

ci (osmolarno

ść

) takich

płynów odpowiada warunkom fizjologicznym i wynosi w przybli

ż

eniu 300-400 mOsmol/l.

Płyny o wy

ż

szej molarno

ś

ci mogłyby powodowa

ć

objawy nietolerancji: nudno

ś

ci lub

biegunki.

Prawidłowe dawkowanie ułatwiaj

ą

ró

ż

ne nowoczesne pompy i dozowniki pokarmowe. Od

poszczególnych wytwórców takich preparatów nale

ż

y si

ę

domaga

ć

pełnej informacji na

temat obsługi tych urz

ą

dze

ń

.

W przypadku chorych, którzy s

ą

w stanie samodzielnie si

ę

obsłu

ż

y

ć

, pozostaj

ą

do

dyspozycji przeno

ś

ne systemy, zwane systemami mobilnymi.

Sondy (zgł

ę

bniki) stosowane do od

ż

ywiania

Je

ś

li chory nie jest w stanie wypi

ć

płynnej od

ż

ywki, albo je

ś

li po

ż

ywienie z uzasadnionych

powodów trzeba poda

ć

bezpo

ś

rednio do okre

ś

lonego odcinka przewodu pokarmowego,

mo

ż

na si

ę

posłu

ż

y

ć

zgł

ę

bnikami (sondami).

33

Sondy nosowe

Wprowadza si

ę

je przez nos, wzdłu

ż

gardzieli i przełyku bezpo

ś

rednio do

ż

oł

ą

dka lub

dwunastnicy.

W

ż

ywieniu przez sond

ę

człowieka w podeszłym wieku najcz

ęś

ciej stosuje si

ę

wła

ś

nie ten

rodzaj sondy.

Przygotowanie

Rodzaj sondy, a tak

ż

e sposób jej zało

ż

enia okre

ś

la lekarz.

Niezb

ę

dne b

ę

d

ą

: 500 mI wysterylizowanego płynu (od

ż

ywki), odpowiednie urz

ą

dzenia

potrzebne do infuzji płynu,

ś

ciskacz rolkowy umo

ż

liwiaj

ą

cy regulacj

ę

szybko

ś

ci przepływu

płynu.

Powinno si

ę

równie

ż

przygotowa

ć

stojak z haczykiem do zawieszenia butelki; 20 lub 50

mI strzykawk

ę

, je

ś

li mo

ż

e si

ę

okaza

ć

konieczne bezpo

ś

rednie (powoli) wstrzykiwanie

płynu przez sond

ę

ż

oł

ą

dkow

ą

; lejek lub cylinder strzykawkowy o pojemno

ś

ci 50-100 mI,

przez który wlewa si

ę

od

ż

ywk

ę

; stetoskop do kontroli poło

ż

enia sondy.

Potrzebna jest tak

ż

e herbata (ale nie herbata owocowa) do wypłukania sondy po

zako

ń

czeniu infuzji.

Wprowadzanie sondy. Górn

ą

cz

ęść

tułowia chorego nale

ż

y uło

ż

y

ć

w pozycji

półsiedz

ą

cej (w zgi

ę

ciu około 40-50°). W celu wprowadzenia sondy dwunas tniczej,

powinno si

ę

uło

ż

y

ć

chorego na prawym boku. Do wprowadzenia sondy nosowej wybiera

si

ę

wi

ę

ksz

ą

z dziurek w nosie chorego. Sond

ę

mo

ż

na wzmocni

ć

za pomoc

ą

natłuszczonego mandrenu. Nast

ę

pnie przesuwa si

ę

sond

ę

prawie do poziomu wieczka

krtani i poleca choremu wykonanie ruchu połykania. Dotarcie sondy do

ż

oł

ą

dka sprawdza

si

ę

przez odessanie tre

ś

ci

ż

oł

ą

dkowej, której odczyn powinien by

ć

kwa

ś

ny (próba

wska

ź

nikowa). Innym sposobem sprawdzenia jest wdmuchanie przez sond

ę

powietrza i

prze

ś

ledzenie ruchu uchodz

ą

cego powietrza za pomoc

ą

stetoskopu.

Zsinienie powłok ciała chorego lub nagły napad kaszlu wskazuj

ą

na przedostanie si

ę

sondy do dróg oddechowych. W takim przypadku nale

ż

y natychmiast wycofa

ć

sond

ę

, a

po pewnym czasie ponowi

ć

prób

ę

sondowania.

34

W razie potrzeby mo

ż

na przeprowadzi

ć

kontrol

ę

poło

ż

enia sondy za pomoc

ą

aparatu

rentgenowskiego. Je

ś

li sonda miała dotrze

ć

do dwunastnicy, nale

ż

y doliczy

ć

15-20 cm do

uprzednio wyliczonej długo

ś

ci rurki. Sond

ę

umocowuje si

ę

specjalnie do tego

przeznaczonym przylepcem (zestaw przylepców).

Indywidualny plan

ż

ywienia ustala lekarz. Rozpoczyna si

ę

zawsze od podawania

małych obj

ę

to

ś

ci od

ż

ywki. Dawkowanie takie nazywa si

ę

dawkowaniem krocz

ą

cym.

Dzi

ę

ki takiej metodzie mo

ż

na zapobiec pojawieniu si

ę

ró

ż

nych dolegliwo

ś

ci, np.:

odbijania, uczucia pełno

ś

ci w

ż

oł

ą

dku, nudno

ś

ci, wymiotów lub biegunki.

Czyszczenie i konserwacja wszystkich rodzajów sond. Obecnie stosuje si

ę

sondy o

małej

ś

rednicy, wykonane z elastycznych materiałów. Po ka

ż

dym karmieniu sond

ę

nale

ż

y

przepłuka

ć

około 10 mI oboj

ę

tnego płynu, co zapobiega zaczopowaniu si

ę

sondy.

Do przepłukiwania sondy nadaj

ą

si

ę

zwykła woda lub herbata. Do tego celu nie powinno

si

ę

u

ż

ywa

ć

herbat lub soków owocowych, gdy

ż

zawarte w nich kwasy organiczne mog

ą

spowodowa

ć

wytr

ą

canie si

ę

niektórych składników zawartych w resztkach od

ż

ywki.

Przepłukiwanie najlepiej wykona

ć

strzykawk

ą

typu "luer".

Czyszczenie i konserwacja przewodów i innych przyborów stosowanych do

karmienia sond

ą

. Wszystkie przewody doprowadzaj

ą

ce od

ż

ywk

ę

do sondy oraz inne

urz

ą

dzenia nale

ż

y wymieni

ć

na nowe po 24 godz. u

ż

ytkowania.

Niebezpiecze

ń

stwa. Je

ś

li nie kontroluje si

ę

codziennej wymiany systemów

doprowadzaj

ą

cych od

ż

ywki, mo

ż

e doj

ść

do rozmno

ż

enia si

ę

bakterii w pozostało

ś

ciach

od

ż

ywki. Prowadzi to do zepsucia si

ę

, skwaszenia od

ż

ywki, a od

ż

ywianie chorego takim

preparatem mo

ż

e wywoła

ć

objawy nietolerancji i biegunek.

Przed ka

ż

dym podaniem płynu nale

ż

y bezwzgl

ę

dnie najpierw sprawdzi

ć

poło

ż

enie

zgł

ę

bnika. Gdyby np. uchodził do dróg oddechowych, to wlewaj

ą

c płyn do tak

umiejscowionego zgł

ę

bnika mo

ż

na narazi

ć

chorego na uduszenie.

35

Piel

ę

gnacja nosa

U chorych z zało

ż

on

ą

sond

ą

nale

ż

y

ś

ci

ś

le przestrzega

ć

starannego, codziennego

piel

ę

gnowania nosa. W tym celu trzeba odklei

ć

przylepiec mocuj

ą

cy sond

ę

, a grzbiet

nosa, uj

ś

cie zewn

ę

trzne sondy oraz otwory nosowe (dziurki nosa) starannie wyczy

ś

ci

ć

wacikami. W celu ochrony błony

ś

luzowej nosa powinno si

ę

j

ą

smarowa

ć

ma

ś

ci

ą

pantenolow

ą

. Po oczyszczeniu nosa, trzeba umocowa

ć

na nowo sond

ę

przylepcem, który

nie dra

ż

ni skóry.

Rodzaje od

ż

ywiania

Od

ż

ywianie parenteralne

W od

ż

ywianiu parenteralnym wył

ą

cza si

ę

prawie całkowicie funkcje trawienne przewodu

pokarmowego.

Poszczególne

składniki

po

ż

ywienia

s

ą

podawane

w

formie

zdepolimeryzowanej (molekularnej) bezpo

ś

rednio do krwi kr

ążą

cej. Choremu zakłada si

ę

na stałe cewnik do

ż

ylny (wenflon), przez który dokonuje si

ę

infuzji niezb

ę

dnych do

ż

ycia

substancji od

ż

ywczych o składzie dostosowanym do indywidualnych potrzeb chorego.

Takie od

ż

ywianie stosuje si

ę

u chorych, którym nie wolno, lub którzy nie mog

ą

si

ę

od

ż

ywia

ć

drog

ą

doustn

ą

(np. celem umo

ż

liwienia wygojenia si

ę

ostrego stanu

chorobowego w przewodzie pokarmowym) lub u chorych nieprzytomnych czy cierpi

ą

cych

na zaburzenia połykania.

Długotrwałe od

ż

ywianie dojelitowe (enteralne)

Długotrwałe od

ż

ywianie dojelitowe odbywa si

ę

za pomoc

ą

cienkiej sondy przebiegaj

ą

cej

wewn

ą

trz

ś

ciany jelita cienkiego (jejunostomia cienkoigłowa) wprowadzonej przez powłoki

brzuszne.

Piel

ę

gnacja sondy w okresie długotrwałego od

ż

ywiania dojelitowego. W celu

wydłu

ż

enia funkcjonowania zgł

ę

bnika, nale

ż

y bezwzgl

ę

dnie przed ka

ż

dym nowym

wlewem, podawanym zazwyczaj co dwie godziny, przepłuka

ć

go za pomoc

ą

strzykawki

36

oboj

ę

tnym płynem, np. lekk

ą

herbat

ą

. Opatrunek plastrowy, ochraniaj

ą

cy miejsce

nakłucia powłok, powinno si

ę

zmienia

ć

pocz

ą

tkowo codziennie (przez siedem dni), a

nast

ę

pnie co dwa lub trzy dni.

Przewlekłe od

ż

ywianie enteralne mo

ż

e si

ę

równie

ż

odbywa

ć

przez sondy wprowadzone

do

ż

oł

ą

dka lub dwunastnicy za pomoc

ą

gastroskopu.

Do enteralnego lub parenteralnego od

ż

ywiania prowadzonego w warunkach domowych

lub w domach opieki stosuje si

ę

sterylne zestawy dost

ę

pne w handlu. W skład takiego

zestawu wchodz

ą

wszystkie niezb

ę

dne materiały zarówno do zmiany opatrunków, jak i

sterylne sondy oraz przewody i ł

ą

czniki niezb

ę

dne do zamocowania kolejnego pojemnika

z mieszanin

ą

od

ż

ywcz

ą

. Zastosowanie takiego sposobu od

ż

ywiania powinno si

ę

odbywa

ć

pod nadzorem lekarza prowadz

ą

cego.

Kontrola skuteczno

ś

ci terapii

ż

ywieniowej

Codziennie sporz

ą

dzany protokół

ż

ywienia powinien obejmowa

ć

nast

ę

puj

ą

ce dane:

•

ci

ęż

ar ciała karmionego; wa

ż

enie powinno si

ę

odbywa

ć

zawsze w takich samych

warunkach (pora dnia, ubiór);

•

rodzaj zastosowanego od

ż

ywiania; receptura od

ż

ywek, ich temperatura, ilo

ść

, szybko

ść

podawania;

•

wypró

ż

nienia (stolce); cz

ę

stotliwo

ść

, konsystencja (płynne, papkowate, twarde);

•

dolegliwo

ś

ci; kiedy si

ę

pojawiły, jakiego rodzaju, jak długo trwały;

•

leki; czas podania, rodzaj i dawka;

•

zmiana opatrunku, kiedy, przez kogo wykonana. Inne istotne szczegóły.

Nale

ż

y bezwzgl

ę

dnie dotrzymywa

ć

terminów bada

ń

kontrolnych.