„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Ewa Walasek
Beata Wawryn-śmuda

Wykonywanie zabiegów zoohigienicznych
321[04].Z2.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:

mgr inż. Elżbieta Worobik
mgr inż. Jarosław Stępień

Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł



Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

ą

programu jednostki modułowej 321[04].Z2.02,

„Wykonywanie zabiegów zoohigienicznych”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Czynniki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

16

4.1.3. Ćwiczenia

16

4.1.4. Sprawdzian postępów

17

4.2. Lokalizacja budynków inwentarskich

18

4.2.1. Materiał nauczania

18

4.2.2. Pytania sprawdzające

20

4.2.3. Ćwiczenia

20

4.2.4. Sprawdzian postępów

21

4.3. Przyczyny chorób zwierząt i profilaktyka

22

4.3.1. Materiał nauczania

22

4.3.2. Pytania sprawdzające

25

4.3.3. Ćwiczenia

26

4.3.4. Sprawdzian postępów

27

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

28

6. Literatura

32

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wykonywaniu zabiegów

zoohigienicznych, czynnikach wpływających na zdrowie i produkcyjność zwierząt,
prawidłowej lokalizacji budynków inwentarskich, przyczynach chorób zwierząt oraz ich
profilaktyce.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych.

321[04].Z2

Produkcja zwierzęca

321[04].Z2.01

śywienie zwierząt

gospodarskich

321[04].Z2.02

Wykonywanie zabiegów zoohigienicznych

321[04].Z2.04

Organizacja produkcji zwierzęcej

321[04].Z2.03

Użytkowanie maszyn i urządzeń oraz

obiektów inwentarskich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

zastosować odpowiednie zabezpieczenia terenu gospodarstwa rolnego,

−

określić czynniki wpływające na rozwój produkcji zwierzęcej w Polsce,

−

określić cechy charakterystyczne gatunków zwierząt gospodarskich,

−

scharakteryzować instalację wodociągową i elektryczną w budynkach inwentarskich
i pasiecznych oraz określić sposoby ich zabezpieczania,

−

scharakteryzować budowę, zasady działania, obsługi i konserwacji silników
elektrycznych oraz spalinowych stosowanych w rolnictwie,

−

określać topografię ważniejszych narządów u zwierząt,

−

charakteryzować rolę poszczególnych narządów zmysłu,

−

określać czynniki wpływające na rozwój zwierząt,

−

stosować zasady zachowania się przy zwierzętach,

−

dostrzegać zagrożenia związane z wykonywaną pracą,

−

zastosować zasady ochrony środowiska,

−

dobierać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych
prac.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3.

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić czynniki klimatyczne i glebowe wpływające na zdrowie oraz produkcyjność
zwierząt,

−

scharakteryzować rolę i budowę skóry zwierząt oraz jej wytworów,

−

scharakteryzować rolę i budowę oraz funkcjonowanie układu nerwowego zwierząt
gospodarskich,

−

określić wpływ hormonów na zdrowie i produkcyjność zwierząt,

−

scharakteryzować czynniki mikroklimatyczne pomieszczeń i określić ich wpływ na
zdrowie i produkcyjność zwierząt,

−

zorganizować prace porządkowe w budynkach inwentarskich,

−

zastosować metody odkażania pomieszczeń gospodarskich,

−

wyjaśnić wpływ higieny żywienia i pojenia na zdrowie oraz produkcyjność zwierząt,

−

zastosować zasady prawidłowego transportu zwierząt,

−

wymienić drobnoustroje oraz pasożyty wywołujące choroby zwierząt,

−

rozróżnić rodzaje chorób zwierząt oraz określić przyczyny i drogi zakażenia,

−

zapobiec zachorowaniom i udzielić pierwszej pomocy chorym zwierzętom,

−

wykonać zabiegi zoohigieniczne zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej, ochrony środowiska oraz przepisami weterynaryjnymi
dotyczącymi zwalczania chorób zwierząt.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Czynniki wpływające na zdrowie i produkcyjność zwierząt

4.1.1. Materiał nauczania

Zoohigiena, higiena zwierząt, nauka zajmująca się ochroną zdrowia zwierząt przez

badanie powiązań występujących pomiędzy organizmem zwierzęcia i warunkami środowiska.
Głównym celem zoohigieny jest eliminowanie wpływu czynników szkodliwych dla zwierząt
i kształtowanie warunków otoczenia w sposób umożliwiający utrzymanie ich w dobrej
kondycji zdrowotnej i psychicznej, co w przypadku zwierząt gospodarskich zapewnia
uzyskanie wysokiej wydajności. Zoohigiena bada wszelkie czynniki środowiska, np.: klimat,
glebę, intensywność i rodzaj promieniowania, powietrze, rodzaj i jakość paszy, budynki i inne
pomieszczenia inwentarskie, sposoby pielęgnacji zwierząt, określa wymogi, jakie muszą być
spełnione dla stworzenia właściwych warunków hodowli zwierząt. Środowisko zewnętrzne
jest zespołem elementów otaczających organizm, współdziałając z jego genotypem,
determinują one zakres jego funkcji. Poszczególne elementy środowiska zewnętrznego
oddziałują na organizmy z różną siłą, bezpośrednio lub pośrednio i są pozachromosomowym
ź

ródłem zmienności organizmów.

Między środowiskiem a organizmami istnieje powiązanie: określone środowisko

warunkuje istnienie określonych organizmów, które z kolei oddziałują na nie i zmieniają je.
Wzajemnym oddziaływaniem środowiska i organizmów, ze szczególnym uwzględnieniem
stosunków między- i wewnątrzgatunkowych, zajmuje się ekologia.

W hodowli zwierząt gospodarskich zwraca się uwagę na te elementy środowiska

zewnętrznego, które oddziałują z dużą siłą i bezpośrednio na organizm. Można je podzielić na
3 grupy: czynniki klimatyczne, glebowe i jako wypadkowa tych dwu grup – zasoby paszowe.
Czynniki te są w mniejszym lub większym stopniu kształtowane przez człowieka.
W mniejszym stopniu człowiek oddziałuje na czynniki klimatyczne, aczkolwiek może
tworzyć mikroklimat pomieszczeń inwentarskich. W większym natomiast stopniu może
oddziaływać na glebę przez zabiegi agrotechniczne, oraz na gromadzenie zasobów
paszowych, technologię ich przygotowywania, skarmiania, itp. Atmosfera, jej skład
chemiczny warunkuje oddychanie i spełnia funkcję osłony przed promieniowaniem
szkodliwym dla zdrowia zwierząt. Powietrze atmosferyczne składa się z:

−

78 % azot – N

2

,

−

21 % tlen – O

2

,

−

0,02-0,04 dwutlenek węgla – CO

2

,

−

inne składniki śladowe.

Ciśnienie atmosferyczne, gdy przekroczy 770 mm słupka rtęci, zaczyna ujemnie wpływać

na funkcje rozrodcze przeżuwaczy, a opadając poniżej 740 mm, wywołuje tzw. chorobę
górską, objawiającą się przyspieszonym tętnem, zawrotami głowy, utratą przytomności.
Niewielki spadek ciśnienia sprzyja zwiększaniu się liczby erytrocytów we krwi.

Temperatura może spowodować przegrzanie lub przeziębienie organizmu. W sposobie

reagowania na zmiany termiczne i w zdolnościach przystosowania się do wysokiej
temperatury i nasłonecznienia stwierdzono u zwierząt znaczne różnice, zarówno gatunkowe,
jak i osobnicze. Na ogół stwierdza się, że zwierzęta gospodarskie lepiej znoszą niskie
temperatury aniżeli wysokie, bo ich układ termoregulacji jest przystosowany przede
wszystkim do wytwarzania i zachowania ciepła, a nie do jego oddawania. Im mniejsze

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

zwierzę, tym większą ma w stosunku do masy ciała powierzchnię oddawania ciepła, dlatego
pomieszczenia dla małych zwierząt muszą zapewnić ochronę przed nadmierną utratą ciepła.

Temperatura otoczenia przekraczająca 24°C wykazuje ujemny wpływ na płodność bydła

europejskiego, nasienie buhajów jest wtedy gorszej jakości, mniej żywotne plemniki.
Polepszenie jakości nasienia buhajów i kozłów w takiej temperaturze uzyskano po ich
ostrzyżeniu. Temperatura przekraczająca 40°C wywołuje u bydła europejskiego zanik
apetytu, wskutek czego następuje chudnięcie, a u krów zanik wydzielania mleka.

Optimum temperatury dla koni zależy od ich typu użytkowego. Konie szlachetne,

orientalne, wykazują wyższy współczynnik tolerancji cieplnej i mogą być z powodzeniem
hodowane w klimacie podzwrotnikowym. Temperatura klimatu umiarkowanego odpowiada
stępakom, koniom ciężkim, roboczym, zaś temperatura charakterystyczna dla rejonów
północnych i górskich, o chłodniejszym klimacie, odpowiada koniom typu jucznego, kucom.

Promieniowanie wykazuje różny wpływ na organizmy, zależnie od długości fali.

Promieniowanie o długości fali 770 nm do 1 mm jest źródłem ciepła, zaś o fali krótszej,
500–100 ml, działa bakteriobójczo, pobudza wytwarzanie się pigmentu w skórze osobników
niealbinotycznych oraz witaminy D. Pobudza ono też metabolizm, stymuluje wzrost i rozwój
oraz odporność zwierząt w młodym wieku, a płodność – w dojrzałym. U zwierząt łaciatych,
z tzw. lokalnym albinizmem, zjadających grykę lub koniczynę szwedzką, pod wpływem
promieni słonecznych występują objawy fotopatologiczne w postaci wyprysków na miejscach
niepigmentowanych. Rośliny te bowiem zawierają substancje światłoczułe, które działają
w organizmie jako katalizatory.

Ś

wiatło, czyli widzialna część promieniowania, o długości fali 380–770 nm oddziałuje na

organizm poprzez nerwy wzrokowe. Wywiera ono wpływ na dobowe i sezonowe zmiany
działalności wegetatywnego układu nerwowego. Promienie świetlne są bodźcem
wywołującym wydzielanie hormonów gonadotropowych przez przedni płat przysadki
mózgowej, co sprzyja dojrzewaniu pęcherzyków Graafa i występowaniu wyraźnych objawów
rui u samic. Niedostatek światła sprzyja odkładaniu się tłuszczu u opasów, a u zwierząt
futerkowych wpływa na jakość okrywy włosowej.

Rytm sezonowy objawia się u zwierząt pobudzaniem i hamowaniem instynktu

rozmnażania. Jest on też bodźcem powodującym wędrówkę ptaków przelotnych, linienie
ssaków i pierzenie się ptaków, który także wywiera wpływ na produktywność zwierząt.

Wilgotność powietrza zbyt wysoka przy niskiej temperaturze powoduje wychładzanie

organizmu oraz sprzyja zapaleniu dróg oddechowych, a przy wysokiej – wywołuje zaburzenia
w przewodzie pokarmowym, osłabienie sprawności aparatu chłonnego i rozwój czynników
chorobotwórczych. Duża wilgotność w oborach, stajniach, chlewniach, przekraczająca 85%
wilgotności względnej, doprowadza do wydelikacenia zwierząt i zwiększa ich podatność na
gruźlicę. Staje się ona najbardziej dokuczliwym czynnikiem środowiska, szczególnie
w budynkach wykonanych ze stali i betonu, nie posiadających ogrzewanego stropu.
Występuje wówczas intensywne skraplanie się pary wodnej na suficie, która opada na
zwierzęta. Skraplaniu się pary wodnej można zapobiec, przechowując na strychu budynku,
w którym znajdują się zwierzęta, siano lub słomę. Gromadzeniu się pary wodnej
w pomieszczeniach zapobiega sprawna wentylacja i ograniczenie podawania płynnych pasz.

Opady atmosferyczne – deszcz, śnieg, grad i rosa. Opady deszczowe są korzystne dla

zwierząt, oczyszczają bowiem powietrze z zanieczyszczeń mechanicznych i zmywają brud
z powierzchni ciała, co ułatwia oddychanie przez pory skóry. Uderzenia kropli deszczu są
swoistym masażem skóry, co dodatnio wpływa na produkcję i reprodukcję, jeśli występuje
przy optymalnej temperaturze. Stwierdzono np., że w sezonach deszczowych osiągnięto
lepsze przyrosty ciężaru u krów niż w okresie suchym. Wykazano również dodatnią korelację
między opadami deszczu a płodnością bydła, bawołów, owiec i kóz. Natomiast opady śniegu
wywierają ujemny wpływ na samopoczucie zwierząt.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Ruchy powierza w pomieszczeniach inwentarskich spełniają rolę wentylatora, a na

wybiegach, stanowią swoisty masaż i ochładzają organizm w dni upalne. Działanie chłodnych
wiatrów sprzyja wzmożonej produkcji ciepła. Jeśli zwierzęta nie są zgrzane (spocone), to
silniejszy ruch powietrza w pomieszczeniach nie jest szkodliwy, jednakże należy unikać
przeciągów, czyli wąskich strumieni powietrza o dużej szybkości.
Energia elektryczna, a właściwie cząsteczki powietrza niosące ładunek dodatni wzmagają
oddychanie, ciśnienie krwi, tętno, ujemne natomiast wywołują zjawiska przeciwne – obniżają
tempo oddychania, ciśnienie krwi i tętno, zwiększają wrażliwość obwodowego układu
nerwowego.

Gleba jest elementem środowiska zewnętrznego oddziałującym na organizm zwierząt

głównie za pośrednictwem roślin przez nie zjadanych. Znajdujące się w niej: woda, makro –
i mikroelementy, mikroorganizmy i drobne zwierzęta wywierają wpływ na jej żyzność, skład
botaniczny i chemiczny roślin. Niedobór jednego z tych czynników powoduje często
obniżenie plonów lub pogorszenie jakości uzyskiwanych produktów. U zwierząt żywionych
paszami wykazującymi niedobór mikroelementów występują wady rozwoju, obniża się
produkcyjność i płodność. Poza tym mechaniczne właściwości gleby mogą oddziaływać na
niektóre cechy zwierząt. I tak np.: na glebach suchych i kamienistych kopyta koni są
niewielkie, twarde, na murszach zaś – duże i płaskie.

Wraz z rozwojem chemii i techniki człowiek skuteczniej ingeruje w procesy zachodzące

w glebie, kształtuje jej żyzność i stosunki wodne. Dzięki temu możliwe staje się powiększanie
plonów roślin, a tym samym produkcji zwierzęcej.

Od zasobności gleby i czynników klimatycznych zależą zasoby paszowe jako element

ś

rodowiska a z kolei od ilości i jakości paszy zależy ilość i jakość produktów pochodzenia

zwierzęcego. Na przykład brak w glebie miedzi i kobaltu wywołuje ich niedobór w paszy,
a przez to schorzenia zwierząt, obniżenie ich płodności oraz wydajności.

W celu ułatwienia poznania wpływu czynników środowiskowych na zwiększanie

wydajności zwierząt niezbędna jest znajomość niektórych zagadnień z fizjologii i anatomii
oraz wzajemnych relacji organizmu i czynników środowiskowych. Bardzo dużą rolę odgrywa
tu układ powłokowy, nerwowy oraz działanie hormonów.

Układ powłokowy składa się z powłoki ogólnej, czyli skóry i narządów pochodnych

skóry. Główna rola układu powłokowego polega na:

−

ochronie organizmu przed szkodliwym wpływem czynników zewnętrznych,

−

nawiązywaniu łączności z otoczeniem,

−

regulowaniu wewnętrznej temperatury ciała.
Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej.

Naskórek stanowi zewnętrzną warstwę skóry. Zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego
płaskiego. Najbardziej powierzchowna warstwa naskórka jest zrogowaciała, dzięki czemu
ochrania on skórę właściwą i tkanki leżące głębiej przed wpływem czynników szkodliwych.
Głębsze warstwy naskórka mają zakończenia nerwowe i ciałka dotykowe – narządy czucia
bólu, ciepła i zimna.

Warstwa rozrodcza naskórka wytwarza włosy, puszki kopytowe i raciczne, pochwy

rogowe oraz gruczoły skórne. W komórkach i między komórkami głębszych warstw naskórka
występują ziarenka barwnika – melaniny – od którego zależy zabarwienie skóry. Melanina
ochrania organizm przed nadmiernym działaniem promieni słonecznych. Produkują ją
komórki barwnikowe – melanocyty, leżące w warstwie rozrodczej naskórka.

Skóra właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej włóknistej zbitej. Włókna klejodajne

połączone są w wiązki ułożone w różnych kierunkach, co nadaje skórze dużą wytrzymałość.
Przebiegające między nimi włókna sprężyste czynią ze skóry narząd elastyczny i mocny.
W części skóry właściwej przylegającej do naskórka występują liczne pętle naczyń
krwionośnych. W skórze właściwej układają się gruczoły, naczynia krwionośne i chłonne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

oraz włókna nerwowe. Tu też znajdują się korzenie włosów. Masa skóry właściwej wynosi
ok. 88% masy całej skóry. Skóra właściwa po odpowiedniej przeróbce w garbarni jest
wykorzystywana jako cenny surowiec do wyrobu artykułów skórzanych.
Warstwa podskórna zbudowana jest z tkanki łącznej luźnej. W przestrzeniach między
włóknami klejodajnymi odkłada się tkanka tłuszczowa. Największą zdolność odkładania
tłuszczu pod skórą mają świnie, a ich podściółka tłuszczowa nosi nazwę słoniny. W tłuszczu
warstwy podskórnej znajduje się związek organiczny (prowitamina D – dehydrocholesterol),
z którego pod wpływem promieni ultrafioletowych słońca lub lampy kwarcowej powstaje
przeciwkrzywicza witamina D.

Od stopnia utkania warstwy podskórnej zależy zdolność przesuwania się (przesuwalność)

skóry w stosunku do leżących pod nią narządów oraz jej marszczenia się.

Spośród zwierząt domowych najgrubszą skórę ma bydło, a najcieńszą owce i kozy.

U wszystkich gatunków zwierząt najgrubsza jest skóra na grzbiecie i karku. Masa skóry bez
włosów stanowi u krowy od 6 do 8% masy ciała.
Skóra wytwarza wiele narządów takich jak: włosy, racice, kopyta, gruczoły potowe, gruczoły
łojowe, gruczoł mlekowy.

Włosy są wytworem warstwy rozrodczej naskórka. Mają one postać twardych, a zarazem

sprężystych nici, które pokrywają prawie całą powierzchnię ciała zwierząt. U bydła i koni
włosy nazywamy sierścią, u świni – szczeciną, u owiec – wełną (z wyjątkiem włosów
pewnych części głowy i kończyn).

W każdym włosie rozróżnia się łodygę (trzon), wystającą ponad skórę, i korzeń, tkwiący

w skórze właściwej. Korzeń włosa zakończony jest zgrubieniem zwanym opuszką (cebulką)
włosa. Do cebulki włosa wpukla się brodawka włosa z naczyniami krwionośnymi, które
dostarczają włosom substancji odżywczych. W cebulce włosa znajdują się komórki
nabłonkowe, dzięki którym rośnie on na długość. Środek włosa tworzy rdzeń, zbudowany
z komórek bezbarwnych. U starszych zwierząt między komórkami gromadzi się powietrze
i włos siwieje. Na rdzeniu włosa leży kora, zbudowana z komórek przylegających ściśle do
siebie. Kora włosa zawiera barwnik, od którego zależy kolor włosów. Najbardziej
zewnętrznie znajduje się powłoczka włosa, zbudowana z jednej warstwy płaskich,
zrogowaciałych komórek. Korzenie i trzony włosów ustawione są pod kątem do powierzchni
skóry. W kącie ostrym między powierzchnią skóry a korzeniem włosa biegnie, również
ukośnie, pasemko włókien mięśniowych gładkich, tworzących mięsień stroszący włosy. Pod
wpływem zimna mięśnie te kurczą się i włosy z ustawienia skośnego przyjmują położenie
prostopadłe do powierzchni skóry. W związku z tym znane są określenia: „włosy zjeżone” lub
„stojące dęba”. Skurcz wymienionych mięśni powoduje tzw. gęsią skórkę, a ponadto także
wyciskanie łoju z gruczołów łojowych i zamykanie ujść gruczołów potowych. Wszystko to
chroni organizm przed nadmierną utratą ciepła.

U zwierząt rozróżnia się kilka rodzajów włosów: pokrywowe, wełniste, długie,

dotykowe. Włosy pokrywowe, czyli rdzeniowe, są głęboko osadzone, dość sztywne i twarde.
Włosy wełniste (puchowe) nie mają rdzenia, są cienkie i częstokroć poskręcane. Tak zwane
runo owiec składa się głównie z włosów wełnistych. Włosy długie występują w niektórych
okolicach ciała i tworzą grzywę, ogon, szczotki pęcinowe. Włosy dotykowe wyrastają na
wargach, policzkach i powiekach. Są one długie, grube i sztywne. Ich torebki mają liczne
zakończenia nerwowe, stąd ich duża wrażliwość na dotyk. Stare włosy odłączają się od
brodawek włosowych i wypadają, a na ich miejsce wyrastają nowe. Proces ten nazywa się
linieniem. Rozróżnia się linienie ciągłe, trwające przez cały rok, i linienie okresowe – na
wiosnę i w jesieni, podczas którego cała okrywa zmienia się w dość krótkim czasie. Spośród
ssaków domowych jedynie owce ras szlachetnych nie przechodzą linienia okresowego.

Gruczoły potowe są wytworem naskórka wgłębionego w skórę właściwą. Mają kształt

długich, cienkich cewek, zwiniętych w głębi skóry w kłębek lub skręconych wężykowato. Ich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

przewody wyprowadzające otwierają się na powierzchni skóry małymi porami potowymi. Ze
zwierząt domowych najlepiej rozwinięte gruczoły potowe ma koń i dlatego poci się całą
powierzchnią skóry. Bydło także ma dużo gruczołów potowych, lecz znacznie słabiej
rozwiniętych i dlatego pocenie się jest u niego nieco mniejsze. Gruczoły potowe wytwarzają
płynną wydzielinę zwaną potem. W skład potu wchodzi woda (92–99%), sole mineralne,
produkty przemiany materii i małe ilości innych związków chemicznych. Pot konia zawiera
nieco więcej białka aniżeli pot innych gatunków zwierząt i dlatego się pieni.

Gruczoły łojowe powstają, podobnie jak gruczoły potowe, z wypuklonego w skórę

naskórka. Ze względu na budowę są gruczołami pęcherzykowymi. Trzony gruczołów
łojowych leżą w skórze właściwej, a przewody wyprowadzające otwierają się do pochewki
włosa. Komórki gruczołów łojowych produkują tłustą substancję zwaną łojem. Przy skurczu
mięśni stroszących włosy następuje wyciskanie łoju na powierzchnię skóry. Łój natłuszcza
włosy i skórę, ochrania ją z jednej strony – przed nadmiernym wysychaniem, a z drugiej –
przed wnikaniem do skóry wilgoci.

U owiec łój wydalany jest razem z potem i tworzy tłuszczopot. Szczególnie dużo

wytwarza się go u owiec o cienkim runie. Tłuszczopot chroni runo przed wilgocią i nie
dopuszcza do poplątania się poszczególnych pasemek wełny.

Gruczoły mlekowe są również gruczołami pochodnymi skóry.
Kopyta stanowią końcowy odcinek palców, którymi konie opierają się o podłoże.

W skład kopyta wchodzą narządy będące wytworem skóry i narządy, w których wytwarzaniu
skóra nie bierze udziału.

Do narządów kopyta będących pochodnymi skóry należą: puszka kopytowa, tworzywo

kopytowe i strzałka gąbczasta (opuszka palcowa konia). Drugą grupę narządów
występujących w kopycie, nie będących pochodnymi skóry, stanowią: kość kopytowa, nasada
dolna kości koronowej, trzeszczka kopytowa, chrząstki kopytowe, więzadła, ścięgna,
naczynia krwionośne oraz nerwy.

Puszka kopytowa zwana też puszką rogową, stanowi silnie zrogowaciałą warstwę

naskórka. Składa się ze ściany rogowej, podeszwy rogowej i strzałki rogowej. Ściana rogowa
ogranicza kopyto z przodu i z boków, a od tyłu zagina się w kierunku podeszwy, tworząc tzw.
wspory. Największą wysokość osiąga ściana puszki kopytowej z przodu, a ku tyłowi
stopniowo się zmniejsza. Grubość jej wynosi kilka milimetrów. Od zewnątrz ścianę puszki
tworzy róg, zwany glazurą, widoczny dobrze u koni, których kopyta są należycie
pielęgnowane. Na wewnętrznej powierzchni puszki kopytowej występuje około 600 blaszek
rogowych, które wklinowują się między blaszki tworzywa ściennego kopyta. Tak duża liczba
blaszek zwiększa powierzchnię, pozwalając na bardzo silne zespolenie puszki kopytowej
z kością kopytową. Środkową, najgrubszą warstwę ściany puszki kopytowej tworzy róg
rureczkowy i międzyrureczkowy.

Podeszwa rogowa wraz ze strzałką rogową zamyka puszkę kopytową od dołu. Podeszwa

ma kształt półksiężycowatej płytki zrastającej z dolną krawędzią ściany kopytowej. Miejsce
tego zrośnięcia jest widoczne na podeszwie rogowej w postaci jasnej smugi przebiegającej
równolegle do krawędzi kopyta i nosi nazwę linii białej. W linię białą wbija się podkowiaki
przy kuciu koni. Przekroczenie linii białej w kierunku środka podeszwy przy nieostrożnym
przybijaniu podkowy powoduje uszkodzenie tworzywa kopytowego i wywołuje kulawiznę
zwierzęcia.

Strzałka rogowa ma kształt klina wciskającego się w podeszwę. Tworzywo kopytowe

leży pod puszką kopytową. Składa się z warstwy rozrodczej naskórka i skóry właściwej. Jest
mocno unaczynione i unerwione. Wewnątrz kopyta między kością kopytową a strzałką
rogową występuje strzałka gąbczasta, kształtem przypominająca strzałkę rogową. Zbudowana
jest z tkanki łącznej włóknistej i tkanki tłuszczowej oraz zawiera dużo włókien sprężystych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Dzięki tym właściwościom stanowi ona rodzaj sprężystej poduszeczki, łagodzącej wstrząsy
powstające przy uderzaniu kopyta o twarde podłoże.

Ś

ciana kopyta dzięki tworzywu kopytowemu narasta stale od góry z szybkością 8–9 mm

na miesiąc. Podobnie, choć w mniejszym tempie, narasta róg podeszwy i strzałki. Przy
chodzeniu róg puszki kopytowej stopniowo się ściera i kopyta zachowują mniej więcej taki
sam kształt. U koni pociągowych, poruszających się często po twardym i nierównym podłożu,
ś

cieranie rogu puszki kopytowej jest większe niż jego przyrost. W celu zapobieżenia

nadmiernemu ścieraniu się rogu do kopyt przybija się podkowy. Nadmiar wyrośniętego, a nie
starego rogu usuwa się przy okresowym przekuwaniu koni.

Racice – występują one u zwierząt parzystkokopytnych (u bydła, świń, owiec). Mają

budowę podobną do kopyt, lecz różnią się od nich kształtem i brakiem strzałki rogowej oraz
znacznie cieńszym rogiem ścian racic. Opuszka palcowa występuje z tyłu podeszwy racicy
(u konia wewnątrz kopyta) i tworzy piętki raciczne. Jej zewnętrzna powierzchnia pokryta jest
grubą warstwą zrogowaciałego naskórka, który jest bardziej miękki aniżeli róg podeszwy.
Spełnia ona podobną rolę jak strzałka gąbczasta w kopycie konia.

Róg puszek racicznych narasta i ściera się podobnie jak róg puszek kopytowych koni.

W razie braku dostatecznej ilości ruchu i właściwego pielęgnowania ściany racic nadmiernie
wyrastają i zniekształcają się, co w poważnym stopniu utrudnia normalne chodzenie.

Rogi są to wytwory skóry charakterystyczne dla niektórych przeżuwaczy. Osadzone są na

wyrostkach kostnych kości czołowych, tzw. możdżeniach, na których znajduje się skóra
właściwa i warstwa rozrodcza naskórka wytwarzająca pochwę rogową.

W pochwie rogowej rozróżnia się podstawę, trzon i wierzchołek. Ściany pochwy rogowej

są zbudowane z podobnych warstw jak ściany puszki kopytowej. U krów w obrębie trzonu
rogu pojawiają się charakterystyczne pierścienie rogowe, między którymi występują
przewężenia, będące wynikiem zmian w nasileniu produkcji rogu. W ostatnich miesiącach
ciąży róg rośnie znacznie słabiej, co powoduje powstawanie przewężenia. Po porodzie
aktywność naskórka wzrasta i powstaje więcej rogu, co wyraźnie widać w postaci
uwypuklenia.

Skóra jest zewnętrznym narządem organizmu, spełniającym wiele czynności ważnych dla

ż

ycia i zdrowia zwierzęcia. Przede wszystkim dzięki znacznej wytrzymałości na działanie

czynników mechanicznych skóra zapobiega uszkodzeniu miękkich tkanek leżących pod nią.
Zrogowaciała warstwa naskórka chroni organizm przed wnikaniem do wewnątrz
drobnoustrojów chorobotwórczych oraz szkodliwych substancji chemicznych. Silne trucizny,
jak np. cyjanek potasu, nie działają na organizm, jeśli skóra nie jest uszkodzona. Wszelkie jej
skaleczenia powinny być odkażane.

Naskórek

zabezpiecza

organizm

także

przed

nadmierną

ilością

promieni

ultrafioletowych. W miesiącach letnich, kiedy promieniowanie jest silniejsze, w naskórku
gromadzi się więcej melaniny, która zatrzymuje promienie i chroni organizm przed
ewentualnym przegrzaniem czy oparzeniem. Jest to szczególnie ważne u zwierząt mających
mało barwnika w skórze, np. u świń.

Bardzo ważny jest udział skóry w regulacji temperatury organizmu. Funkcję tę spełnia

dzięki obecności w niej włosów i gruczołów potowych, które chronią organizm tak przed
utratą ciepła, jak też przed przegrzaniem. Gdy temperatura otoczenia staje się zbyt niska,
podrażnia zakończenia nerwowe w skórze, co powoduje nastroszenie włosów i zwiększenie
grubości zalegającej między nimi warstwy powietrza. Powietrze jest złym przewodnikiem
ciepła, chroni zatem organizm przed jego utratą. Dlatego na zimę wyrastają włosy dłuższe,
grubsze i gęstsze.

Pod wpływem zimna następuje zwężenie naczyń krwionośnych skóry, co powoduje

zmniejszenie przepływu krwi i oddawania ciepła. Jednocześnie zwężają się przewody
gruczołów potowych i ustaje na jakiś czas wydzielanie potu. W zabezpieczeniu organizmu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

przed utratą ciepła dużą rolę odgrywa również tkanka tłuszczowa, która odznacza się
kilkakrotnie mniejszym przewodnictwem ciepła niż tkanka mięśniowa.

Gdy temperatura otoczenia jest wysoka, skóra bierze udział w ochładzaniu organizmu,

głównie przez rozszerzenie naczyń krwionośnych. Ponieważ temperatura organizmu jest
z reguły wyższa niż temperatura otoczenia, krew dopływająca do skóry ochładza się i obniża
tym samym temperaturę ciała. Rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry zwiększa także
wydzielanie potu, który parując pochłania ciepło z organizmu; na wyparowanie 1 l potu
organizm zwierzęcia zużywa około 2679,7 kJ (640 kcal). W czasie pracy fizycznej lub
nasilonego ruchu pot wydzielany jest w dużych ilościach. Ma on kwaśny odczyn i niszczy
bakterie znajdujące się na powierzchni skóry.

Skóra spełnia pomocnicze funkcje również w wydalaniu szkodliwych produktów

przemiany materii, w pocie bowiem znajdują się końcowe produkty przemiany białka
(mocznik, kwas moczowy, amoniak). Gruczoły potowe biorą udział w regulacji ilości wody i
soli mineralnych w organizmie. Stąd wynika ścisła zależność czynnościowa między
gruczołami potowymi a nerkami. W zimie więcej wody wydalają nerki, a latem gruczoły
potowe. Przy nieprawidłowej czynności nerek w pocie pojawia się większa niż normalnie
ilość składników moczu. Skóra odgrywa rolę także w procesie oddychania. Przez znajdujące
się w niej pory dostaje się do organizmu tlen, a wydzielany jest dwutlenek węgla. U zwierząt
domowych oddychanie skórne nie przekracza kilku procent wymiany gazów. Zwiększa się
ono w czasie pracy fizycznej i w wyższej temperaturze otoczenia. W skórze znajdują się
zakończenia nerwowe – swoiste narządy dotyku czucia ciepła, zimna i bólu. Dzięki tym
zakończeniom organizm za pośrednictwem skóry nawiązuje ścisły kontakt z otoczeniem.

Wszystkie wymienione względy uzasadniają konieczność higienicznego utrzymania

skóry zwierząt, co jest podstawowym warunkiem jej prawidłowego funkcjonowania. Dlatego
takie zabiegi, jak czyszczenie i mycie (kąpiele) zwierząt, usuwają pot, złuszczony naskórek,
drobnoustroje, brud i inne zanieczyszczenia, co wpływa korzystnie na ich zdrowie
i samopoczucie

Układ nerwowy zbudowany jest z tkanki nerwowej. Pod względem anatomicznym,

można rozróżnić w nim dwie zasadnicze części: układ nerwowy ośrodkowy albo centralny
i układ nerwowy obwodowy. Układ ośrodkowy składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego.

Układ nerwowy reguluje czynności wszystkich pozostałych narządów i układów, dzięki

czemu mogą one działać sprawnie, harmonijnie i zgodnie z aktualnymi potrzebami
organizmu.

Biorąc pod uwagę funkcje, jakie poszczególne części układu nerwowego spełniają

w organizmie, a więc z punktu widzenia czynnościowego, można mówić o układzie
somatycznym i układzie autonomicznym (wegetatywnym).

Układ somatyczny unerwia częściowo narządy, których funkcje wiążą się ze

„świadomością” zwierzęcia i których działalność zależna jest od jego woli (głównie mięśnie
szkieletowe). Układ autonomiczny unerwia narządy wewnętrzne – serce, układ pokarmowy,
wydalniczy i inne, których czynności przebiegają niezależnie od woli zwierzęcia
(np.: uderzenia serca).

Układ nerwowy zbudowany jest z ogromnej liczby komórek nerwowych i glejowych.

Komórki nerwowe stanowią podłoże dla czynności całego układu nerwowego. Komórki
glejowe tworzą zrąb dla komórek nerwowych pełniąc zarazem funkcje ochronne i odżywcze.
Komórki nerwowe w ośrodkowym układzie nerwowym tworzą istotę szarą. Skupienia
komórek nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym pełniących jednakowe funkcje
noszą nazwę jąder, czyli ośrodków nerwowych. Skupienia komórek w układzie nerwowym
obwodowym noszą nazwę zwojów nerwowych. Włókna nerwowe skupione w istocie białej
ośrodkowego układu nerwowego tworzą drogi ośrodkowe przewodzące, natomiast włókna
w obwodowym układzie nerwowym tworzą nerwy, czyli drogi przewodzące obwodowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Układ nerwowy ma specjalnie przystosowane narządy służące do odbierania

i przekazywania podniet ze środowiska zewnętrznego. Są to narządy zmysłów.

Rozróżnia się narządy: wzroku, słuchu, równowagi, węchu, smaku i dotyku. Jedne z nich

odbierają podniety przy bezpośrednim zetknięciu się ciała zwierzęcia z bodźcem, inne
pozwalają na odbieranie ich z pewnej odległości.

Narząd wzroku

Przystosowany jest on do odbierania podniet świetlnych. Składa się z: rogówki,

twardówki, naczyniówki, ciała rzęsowego, tęczówki, siatkówki, ciałka szklistego, przedniej
i tylnej komory oka wypełnionej cieczą wodnistą.

Narządami dodatkowymi gałki ocznej są: powieki, gruczoł łzowy z drogami łzowymi

oraz mięśnie poruszające gałką oczną. Narządy dodatkowe chronią oko, wydzielają słonawą
substancję – łzy, które zwilżają rogówkę i zapobiegają jej wysychaniu. Mięśnie
przymocowują gałkę oczną do kości ograniczających oczodół i poruszają nią we wszystkich
kierunkach, decydujących o prawidłowym widzeniu. Narząd wzroku pozwala zwierzętom
rozpoznawać przedmioty, ich wielkość, wygląd i odległość.

Narząd słuchu i równowagi (narząd przedsionkowo-ślimakowy)

Narząd słuchu jest przystosowany do odbierania podniet dźwiękowych, a narząd

równowagi – do odbierania podniet z przestrzeni, co umożliwia zwierzęciu zachowanie
równowagi i orientowanie się w położeniu, jak też i właściwą składność, czyli koordynację
ruchów. Narząd ten składa się z ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. Ucho
zewnętrzne tworzą małżowina uszna i przewód słuchowy zewnętrzny. Małżowina uszna
wychwytuje dźwięki, a przewód słuchowy przewodzi je ku błonie bębenkowej ucha
ś

rodkowego. Ucho środkowe znajduje się w tzw. jamie bębenkowej, a od ucha zewnętrznego

oddzielone jest błoną bębenkową. W jamie bębenkowej mieszczą się kostki słuchowe:
młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Ich zadaniem jest przenoszenie drgań błony
bębenkowej do ucha wewnętrznego.

Ucho wewnętrzne mieści się w tzw. błędniku kostnym. Wewnątrz jego znajduje się

błędnik błoniasty. W błędniku błoniastym rozróżnia się przedsionek, kanały półkoliste
i ślimak. Wewnątrz części przedsionka i w kanałach półkolistych znajduje się narząd
równowagi, a w ślimaku – narząd słuchu.

Narząd węchu (powonienia)

Narząd węchu jest przystosowany do odbierania podniet chemicznych. Odgrywa dużą

rolę przy pobieraniu pokarmów stałych i płynnych, rozpoznawaniu osobników płci
przeciwnej itd. Receptory węchowe znajdują się w tylno -górnej części jamy nosowej zwanej
okolicą węchową. W bonie śluzowej znajdują się receptory węchowe, odbierające
podrażnienia z dostającego się do jamy nosowej powietrza. Spokojne oddychanie podrażnia
mniej receptorów, dlatego niektóre zwierzęta w czasie obwąchiwania karmy czy innych
przedmiotów wykonują szereg krótkich oddechów, co sprzyja podrażnieniu większej liczby
receptorów.

Narząd smaku i dotyku

Narząd smaku podobnie jak narząd węchu, przystosowany jest do odbierania podniet

chemicznych. Narządem smaku są kubki smakowe, występują w niektórych brodawkach
języka, w błonie śluzowej gardła i podniebienia miękkiego. W kubkach smakowych znajdują
się receptory smakowe. Warunkiem ich podrażnienia jest rozpuszczenie składników
pokarmowych w ślinie. Podniety smakowe zostają następnie przekazane do mózgowia.
Narząd smaku służy zwierzęciu do poznawania jakości paszy i napojów. Odbierane wrażenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

smakowe wpływają pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych, a tym samym na lepsze
trawienie.

Hormony – wydzieliny gruczołów dokrewnych. Są to substancje chemiczne czynne,

wywierające pobudzający albo hamujący wpływ na przebieg procesów życiowych organizmu.
Regulacja tych procesów za pośrednictwem hormonów nosi nazwę regulacji hormonalnej,
jest ona wolniejsza od nerwowej, ale ściśle z nią związana. Układ nerwowy może
przyspieszać lub opóźniać wytwarzanie albo uwalnianie hormonów, a hormony z kolei mogą
oddziaływać na układ nerwowy. Hormony w organizmie wpływają na przemianę materii,
regulują jego gospodarkę wodną i mineralną, wpływają na procesy związane z rozrodem
i kształtowaniem

się

cech

osobniczych

zwierząt,

wspomagają tworzenie

ciał

odpornościowych.

Gruczoły dokrewne razem z układem nerwowym tworzą system regulacji

neurohormonalnej, od której zależą funkcje życiowe organizmu.

Hormony odznaczają się swoistością działania na określone narządy, natomiast często nie

mają swoistości gatunkowej i dlatego ten sam hormon może być stosowany w celach
leczniczych u różnych gatunków zwierząt.

Gruczoły wydzielania wewnętrznego to: przysadka, szyszynka, tarczyca, gruczoły

przytarczycowe, grasica, nadnercze, część dokrewna trzustki i część dokrewna gruczołów
płciowych.

Hormony wydzielane są również przez komórki i tkanki wielu innych narządów,

np.: przez błonę śluzową przewodu pokarmowego. Są to tzw. hormony tkankowe, które
wywierają wpływ na wiele czynności życiowych organizmu.

Do ważniejszych hormonów należą:

−

wzrostowy (somatotropina), wpływający na przemianę materii i w efekcie na większy
wzrost ciała. Zmniejszenie jego wydzielania powoduje karłowatość zaś zwiększenie
prowadzi do tzw. gigantyzmu,

−

gonadotropowe, regulują czynności gruczołów płciowych. U samic rozróżnia się: hormon
dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, hormon wpływający na tworzenie się ciałka
ż

ółtego – hormon luteinizacyjny. U samców hormony gonadotropowe wpływają

pobudzająco na kanaliki nasieniotwórcze i komórki śródmiąższowe jądra, wytwarzające
hormony płciowe męskie,

−

laktogenny – prolaktyna,

−

regulujący czynność wydzielniczą tarczycy (tyreotropowy),

−

regulujący czynności kory nadnerczy (kortykotropina, ACTH) – pośrednio wpływa na
przemianę węglowodanów. Razem z hormonami kory nadnerczy wpływa on na
przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków otoczenia,

−

regulujący ciśnienie krwi i ilość wody w organizmie (wazopresyna),

−

wpływający na błonę mięśniową macicy i komórki nabłonkowo-mięśniowe gruczołu
mlekowego (oksytocyna),

−

Wyżej wymienione hormony wytwarzane są przez przysadkę,

−

melatonina, wydzielany przez szyszynkę. Zapobiega on zbyt wczesnemu osiąganiu
dojrzałości płciowej,

−

tyroksyna i trójjodotyronina, wytwarzany przez gruczoł tarczowy (tarczyca). Wpływają
one na przemianę białek, tłuszczów i węglowodanów, a tym samym na rozwój fizyczny
organizmu,

−

parathormon, produkowany przez gruczoły przytarczycowe. Reguluje ilość wapnia
i fosforu we krwi,

−

grasicy tj. tymozyna i tymopoetyna, wpływają one na mechanizmy obronne organizmu
skierowane przeciwko wirusom i komórkom nowotworowym. Grasica to gruczoł, który

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

jest szczególnie wykształcony u noworodków i młodych osobników, po osiągnięciu przez
organizm dojrzałości płciowej stopniowo zanika,

−

kory nadnercza regulują gospodarkę wodną i mineralną organizmu, inne wpływają na
przemianę węglowodanów, a jeszcze inne regulują czynności gruczołów płciowych
i wpływają na kształtowanie się drugorzędnych cech płciowych samczych i samiczych,

−

adrenalina, wytwarzany przez rdzeń nadnercza wpływa na układ krążenia. Adrenalina
podnosi poziom glukozy we krwi,

−

insulina i glukagon, produkowany jest przez trzustkę. Insulina obniża poziom glukozy we
krwi. Glukagon prowadzi do wzrostu stężenia glukozy we krwi,

−

pęcherzykowe, hormon ciałka żółtego i relaksyna wytwarzane są przez jajniki. Hormony
płciowe żeńskie wpływają na wykształcenie się drugorzędnych cech płciowych
samiczych,

−

testosteron i androsteron, wytwarzane są przez jądra. Powodują one wykształcenie się
charakterystycznych cech fizycznych i psychicznych samców.
U osobników kastrowanych w młodym wieku następuje zahamowanie rozwoju narządów

rozrodczych, zanik popędu płciowego. Spadek temperamentu i zwolnienie tempa przemiany
materii.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie czynniki klimatyczne wpływają na zdrowie i produkcyjność zwierząt?
2. W jaki sposób wpływa gleba na zdrowie zwierząt?
3. Jaki jest wpływ temperatury i wilgotności na zwierzęta?
4. Jaki jest wpływ promieniowania na zwierzęta?
5. Jak zbudowana jest skóra?
6. Jaka jest rola skóry?
7. Co to są hormony?
8. Jaki jest wpływ hormonów na zdrowotność zwierząt?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznawanie szkodliwych czynników klimatycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć foliogramy, rysunki i przeźrocza szkodliwych czynników klimatycznych,
2) dokonać pomiaru temperatury,
3) dokonać pomiaru wilgotności,
4) dokonać analizy nasłonecznienia i ruchu powietrza,
5) określić szkodliwość czynników klimatycznych,
6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru,

−

przybory do pisania,

−

rysunki,

−

foliogramy,

−

rzutnik,

−

termometr,

−

higroskop.

Ćwiczenie 2

Ocenianie stanu zdrowia zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) sporządzić arkusz oceny stanu zdrowia,
3) dokonać obserwacji wybranych zwierząt,
4) zanotować zauważone objawy:

a) stan apetytu,
b) częstotliwość oddechu,
c) tętno,
d) stan skóry,
e) zachowanie zwierzęcia,
f) inne zauważone zachowania niepożądane,

5) omówić wyniki obserwacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film,

−

przeźrocza,

−

foliogramy,

−

rysunki.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić czynniki klimatyczne wpływające na zdrowie zwierząt?

2) określić wpływ gleby na stan zdrowia zwierząt?

3) rozpoznać nadmierną wilgotność?

4) wymienić wytwory skóry i określić ich znaczenie?

5) wymienić narządy zmysłu oraz scharakteryzować ich rolę?

6) określić znaczenie hormonów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

4.2. Lokalizacja budynków inwentarskich

4.2.1. Materiał nauczania

Wymagania w stosunku do lokalizacji budynku zależą zarówno od wymagań

technicznych, jak i od tych odnoszących się do funkcji. W celu zaprojektowania najlepszego
możliwego systemu produkcji niezwykle ważne jest systematyczne podejście do tego zadania.
W wielu przypadkach wymagania i życzenia w stosunku do systemu utrzymania są sprzeczne,
ważne jest zatem poszukiwanie rozwiązań kompromisowych tam, gdzie nie będą one miały
niekorzystnego wpływu na produkcję i stronę finansową. Podczas wyboru lokalizacji
budynków należy uwzględniać wiele czynników takich jak krajobraz, klimat, teren, itp.

Krajobraz i rodzaje budynków Podczas decydowania o rodzaju budynku należy pamiętać,

ż

e nie wszystkie budynki pasują do każdego rodzaju krajobrazu. Polska wieś charakteryzuje

się znacznym zróżnicowaniem krajobrazowym, rozciągając się na obszarze od podmokłych
równin na północnym zachodzie po tereny wyżynne oraz góry na południowym wschodzie.
Ponadto krajobraz urozmaicony jest wielkimi rzekami. Wszystkie te elementy należy brać
pod uwagę przy planowaniu produkcji, rekreacji i turystyki. Zasadniczo budynki długie
i niskie dobrze pasują do krajobrazu nizinnego, podczas gdy wysokie (dwukondygnacyjne)
lepiej prezentują się na wyżynach i w górach. Różnice w wysokości można wykorzystać na
przykład do ułatwienia dostępu maszyn do wyższej kondygnacji budynku. Dokonując wyboru
projektu i typu budynku należy też uwzględniać miejscowe tradycje w tym zakresie.

Klimat. Różnice klimatyczne pomiędzy północą i południem oraz zachodem i wschodem

należy uwzględniać przy wyborze zarówno konstrukcji, jak i projektu budynku. W rejonach
występowania obfitych opadów śniegu, zarówno nachylenie dachu, jak i jego długość należy
dobrać tak, aby uniknąć zagrożeń i niedogodności powodowanych przez śnieg. Przy wyborze
lokalizacji budynku należy także brać pod uwagę nasłonecznienie oraz dominujący kierunek
wiatru. Słońce może być źródłem dodatkowego ciepła w okresie letnim przez okna i kalenice.
Kierunki wiatru są także ważne z punktu widzenia ich wpływu na wentylację oraz
przenoszenie pyłu i odoru na obszarze wokół gospodarstwa.

Teren. Decydując o wyborze terenu pod budowę należy skupić się na wyborze obszaru

suchego i stabilnego, w miarę równego. Nieodpowiednie jest stawianie budynków
w miejscach zagłębionych, stanowiących zlewnie wód opadowych gdyż grozi to nadmierną
wilgocią oraz utrudnia dostęp. Poziom wód gruntowych powinien być niski, najlepiej poniżej
2 metrów, a także powinna istnieć możliwość łatwego i skutecznego odprowadzenia wód
powierzchniowych od budynku. Nie wskazane jest także stawianie budynków na szczytach
pagórków, gdyż naraża to je na nadmierne wiatry. Wybierając teren pod budowę należy wziąć
pod uwagę zabezpieczenie w czystą wodę oraz właściwe usytuowanie na gnojownię,
zbiorniki na gnojowice a także miejsca na składowanie pasz objętościowych a więc silosy,
sterty.

Wybór materiałów. Podczas dokonywania wyboru materiałów budowlanych należy

wziąć pod uwagę rodzaj produkcji, jaka ma być prowadzona w danym budynku. Należy także
uwzględnić koszty prowadzenia produkcji i konserwacji. Bez tych ustaleń niemożliwe jest
wykonanie właściwego projektu. Cegły, beton i gazobeton są bardzo dobrymi tradycyjnymi
materiałami budowlanymi i pozostaną jedną z możliwych opcji przy wyborze materiałów dla
nowych budynków także w przyszłości. Nadal stosowane będą także prefabrykowane
elementy betonowe w postaci, np.: poziomo układanych bloków o szerokości 0,6 m lub
elementów ściennych na wysokość całej kondygnacji. Stosowanie izolacji cieplnej zależy od
wymogów planowanej produkcji zwierzęcej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

W projektowanych budynkach należy stworzyć w system zapewniający optymalny klimat
pomieszczeń oraz zapewnić wystarczającą przestrzeń umożliwiającą np.: rozprowadzanie
paszy i usuwanie nawozu. Klimat panujący w pomieszczeniach zależy od temperatury,
wilgotności, wymiany powietrza oraz oświetlenia naturalnego. Optymalna temperatura zależy
od gatunku zwierząt oraz od ich wieku. Znacznie wyższej temperatury wymagają zwierzęta
młode zwłaszcza prosięta np. w wieku 1–3 dni od 25 do 34°C. Przy rozpatrywaniu klimatu
panującego w pomieszczeniu należy zwracać uwagę na temperaturę jak i na wilgotność
powietrza. Wysoka temperatura tak przy niskiej jak i przy wysokiej wilgotności oraz niska
temperatura przy wysokiej wilgotności są niekorzystne dla zwierząt. Wilgotność powietrza
w budynkach określana jest jako wilgotność względna, czyli rzeczywista ilość pary wodnej
znajdująca się w powietrzu o danej temperaturze wyrażona w procentach wilgotności
maksymalnej. Wilgotność optymalna dla świń wynosi od 60 do 70% a dla bydła 80%.

Urządzenia wentylacyjne powinny zapewnić odpowiednią wymianę powietrza wewnątrz

budynku w celu utrzymania stałej temperatury, sprawnego odprowadzania pary wodnej oraz
szkodliwych gazów. W celu odpowiedniego oświetlenia całego wnętrza budynki powinny być
stawiane na osi północ – południe, tzn. tak, aby dłuższe ściany były od strony wschodniej
i zachodniej, wówczas w dni słoneczne pomieszczenie naświetlane jest przez cały dzień,
a jednocześnie nie powoduje nadmiernego nagrzewania budynku w godzinach południowych.

Aby zapewnić właściwą architekturę fasady, okna, drzwi i otwory wentylacyjne należy

rozmieścić z zachowaniem pewnej symetrii. Uporządkowany wygląd i harmonię nadają
fasadzie poziome linie proste w postaci np. równej linii dolnego i górnego brzegu okien.
Charakter fasadzie i całemu budynkowi może też nadać zastosowanie różnych kolorów
i struktur. Ta sama sytuacja zachodzi przy projektowaniu ścian szczytowych, z tym, że ściany
te muszą zawsze pasować do całości budynku. Dla podkreślenia linii pionowych w ścianie
szczytowej można na przykład zastosować specjalną strukturę tej ściany ponad bramą lub
drzwiami albo też inny kolor jej powierzchni dopasowany do kolorystyki całości.

Planowanie krajobrazu. Planując budowę nowego budynku lub rozbudowę istniejącego

należy wziąć pod uwagę planowanie krajobrazu. Sadzenie drzew pozwala na połączenie
budynku z krajobrazem. Szczególnie pionowe linie drzew mogą równoważyć poziome linie
współczesnych budynków gospodarskich. Oczywiście sadzenie drzew nie eliminuje potrzeby
dobrej architektury przez zakrycie budynku, ale ogólny wygląd gospodarstwa będzie lepszy.
Wszystkie drzewa stanowią pewną ochronę przed wiatrem, ale najlepszy efekt osiąga się
stosując pas drzew o szerokości 15-20 metrów. Poniżej drzew należy zasadzić krzewy, aby
powstrzymać powiew wiatru między drzewami. Pas roślinności o takiej strukturze zapewni
efektywną ochronę przed wiatrem w położonej za drzewami strefie o długości odpowiadającej
20-krotnej wysokości drzew. Dodatkowo oprócz ochrony przed wiatrem, drzewa zmniejszają
przenoszenie odoru, hałasu i pyłu w otoczeniu budynku. Szczególną uwagę należy zwrócić na
ten fakt wówczas, gdy budynek położony jest blisko granicy z sąsiednią działką. Wysoce
skutecznym sposobem ograniczania wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń powietrza (kurz,
gazy, mikroorganizmy), pochodzących z budynków gospodarskich, oczyszczalni ścieków
i zbiorników kanalizacyjnych, jest tworzenie stref ochronnych w postaci pasów zieleni. Jest to
najbardziej naturalny ze wszystkich środków ochronnych, oparty na podstawowych zasadach
rolnictwa ekologicznego. Niektóre gatunki drzew, krzewów i roślin łąkowych mają
właściwości bakteriobójcze i bakteriostatyczne. Zaleca się tworzenie stref izolacyjnych
i ochronnych z udziałem drzew wysokich, drzew średniej wysokości i krzewów.

Pasy zieleni mogą mieć strukturę zwartą, ażurową bądź luźną. Odpowiednio

zaaranżowane strefy ochronne są najlepszym sposobem odizolowania od otoczenia
szkodliwych dla środowiska budynków gospodarskich. Zaleca się utrzymywanie odległości
min. 20 metrów między budynkami a drzewami, aby uniknąć uszkodzeń konstrukcji budynku.
Jeżeli utrzymanie odległości 20 metrów nie jest możliwe, gatunki drzew dobiera się według

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

struktury ich korzeni. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej
w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich
usytuowanie, zawiera przepis dotyczący pasów zieleni wokół takich budowli. Budowle
rolnicze uciążliwe dla otoczenia powinny być odizolowane od przyległych terenów pasami
zieleni średnio i wysokopiennej.

Proces planowania. Planowanie jest procesem bardzo złożonym i obejmuje wiele różnych

ż

yczeń i wymogów, jakie należy spełnić. W celu uproszczenia i ustrukturyzowania tego

procesu, można posłużyć się metodą czteroetapową:

−

Pierwszy krok polega na określeniu skali planowanej produkcji, w czym pomaga schemat
funkcji wymieniający poszczególne jednostki i wielkości. Różne funkcje łączą się ze
sobą; pokazano w ten sposób linie transportowe (przemieszczanie paszy, zwierząt
i nawozu) i produkcyjne. Następnym działaniem jest przekształcenie schematu funkcji
w schemat przepływu.

−

Drugi krok to przekształcenie schematów funkcji i przepływu. Następnie należy
przedstawić diagramy funkcji i przepływów w postaci planu lokalizacji budynków
potrzebnych do prowadzenia produkcji. Nacisk kładzie się przy tym na położenie
budynków względem siebie i tym samym na optymalne wytyczenie linii produkcji
i transportu.

−

Trzeci krok polega na opracowaniu planu rozmieszczenia budynków i obszarów wokół
budynków, tzn. dróg, magazynów itp. Jedną z najważniejszych kwestii powinna być
lokalizacja magazynów nawozu naturalnego. Jest niezwykle istotne, by usytuowanie
magazynów obornika i zbiorników na gnojowicę nie uniemożliwiało rozbudowy
gospodarstwa w przyszłości. Należy też zwrócić uwagę na odpowiednie położenie
budynków inwentarskich i magazynów względem budynku mieszkalnego i sąsiednich
działek z uwagi na możliwe uciążliwości związane z odorem, hałasem i kurzem.

−

Czwarty krok polega na przyszłościowym spojrzeniu na plan i odpowiednim doborze
kształtu budynków. Chodzi tu o zbadanie wszelkich możliwych rozwiązań
alternatywnych i o dokonanie właściwego wyboru tak w krótszej, jak i w dłuższej
perspektywie czasowej.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie czynniki należy wziąć pod uwagę przy lokalizacji budynku?
2. Jaką rolę pełnią pasy zieleni przy budynkach inwentarskich?
3. Jaki grunt jest wskazany przy wyborze lokalizacji budynków inwentarskich?
4. W jaki sposób powinny być usytuowane budynki?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określenie wymagań dotyczących lokalizacji budynków inwentarskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczeń,
2) zgromadzić przepisy dotyczące lokalizacji budynków inwentarskich,
3) dokonać analizy planu istniejącej zabudowy,
4) dokonać analizy uwarunkowań terenu i innych czynników klimatycznych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

5) zaprojektować położenie obory dla 20 krów, wraz silosem, paszarnią, zbiornikiem na

gnojówkę i gnojowicę, oraz płytą gnojową,

6) zaprezentować swój projekt i uzasadnić zastosowane rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru,

−

filmy,

−

przeźrocza,

−

plan gospodarstwa z istniejącą zabudową na arkuszu papieru,

−

linijka,

−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Określenie wymagań dotyczących lokalizacji budynków inwentarskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczeń,
2) zgromadzić przepisy dotyczące lokalizacji budynków inwentarskich,
3) dokonać analizy planu istniejącej zabudowy,
4) dokonać analizy uwarunkowań terenu i innych czynników klimatycznych,
5) zaprojektować położenie chlewni dla 100 tuczników,
6) zaprezentować swój projekt i uzasadnić zastosowane rozwiązania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru,

−

filmy,

−

przeźrocza,

−

plan gospodarstwa z istniejącą zabudową na arkuszu papieru,

−

linijka,

−

przybory do pisania.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić jakie czynniki bierze się pod uwagę przy planowaniu

budynków inwentarskich?

2) określić jaki grunt jest wskazany przy wyborze lokalizacji budynków

inwentarskich?

3) wskazać w jaki sposób powinny być usytuowane budynki?

4) wymienić zadania wentylacji?

5) wyjaśnić jaką rolę pełnią pasy zieleni przy budynkach inwentarskich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

4.3. Przyczyny chorób zwierząt i profilaktyka

4.3.1. Materiał nauczania

Zwalczanie chorób ma duże znaczenie ekonomiczne, ponieważ powodują one

zahamowanie rozwoju zwierząt, zmniejszenie przyrostów i pogorszenie produkcyjności.
Chorobą nazywamy zachwianie równowagi w czynnościach życiowych organizmu, czyli
w normalnych procesach przemiany materii, spowodowane przez czynnik chorobotwórczy.
Choroby zakaźne są wywoływane przez drobnoustroje chorobotwórcze – wirusy, bakterie
i pierwotniaki.

Stwierdzenie choroby zwierząt jest możliwe dzięki zauważeniu u zwierzęcia jej

objawów. Zwykle na początku dostrzega się jedynie objawy tzw. zwiastunowe, a dopiero
potem objawy swoiste dla danej choroby. Zauważenie objawów zwiastunowych jest bardzo
ważne, gdyż umożliwia szybkie rozpoznanie choroby i wcześniejsze, a tym samym zwykłe
skuteczniejsze leczenie. Do najczęstszych objawów choroby należą: brak apetytu, osowiałość,
ociężałość, osłabione reagowanie na czynniki zewnętrzne, podwyższona temperatura, silne
rozszerzenie nozdrzy, zapadanie się skóry między żebrami i słabizn, przyspieszone tętno,
zwiększona częstotliwość oddechów. Zwierzę stoi z szeroko rozstawionymi kończynami
i z wyciągniętą szyją, łapiąc z trudem powietrze. Zachowanie się chorych zwierząt jest różne
w zależności od gatunku. Chora krowa wstaje niechętnie, a czasem nie chce się podnieść,
przestaje przeżuwać i wydziela mało mleka. Chora owca jest ospała, odłącza się od stada.
Chore świnie nie przyjmują pokarmu, zagrzebują się w słomę i nie wstają. Chory koń tylko
przy niektórych chorobach zdradza objawy bólu, oglądając się na boki, tarzając. Przy innych
chorobach jest osowiały i apatyczny. Chory drób niechętnie opuszcza pomieszczenia, często
odłącza się od stada, jest osowiały, pióra ma nastroszone.

Do powstania choroby zakaźnej nie wystarczy tylko obecność zarazków; muszą one

trafić na wrażliwy na daną chorobę organizm i wniknąć do niego. Wniknięcie i rozmnożenie
się zarazków w organizmie często jest uzależnione od swoistych dla różnych zarazków
czynników, które warunkują przenoszenie i rozpowszechnienie się choroby, np.: przez
kontakt, paszę lub przez żywych przenosicieli – owady (muchy, komary, wszy) lub pajęczaki
(kleszcze). Ponadto w powstawaniu i rozwoju chorób zakaźnych, szczególnie wywoływanych
przez drobnoustroje warunkowo chorobotwórcze, ważną rolę odgrywają czynniki
ś

rodowiskowe, czyli warunki bytowania zwierząt. Miejsce pobytu i rozmnażania się

zarazków nazywamy źródłem zakażenia. Źródłem zakażenia może też być organizm zdrowy
będący nosicielem. Natomiast wtórnym źródłem zakażenia może być skupienie zarazków
poza organizmem, np.: pastwisko zarażone wąglikiem lub szelestnicą bądź teren z kleszczami
zakażonymi zarazkami piroplazmozy.

Zarazki wnikają do organizmu różnymi drogami, czyli wrotami zakażenia. W niektórych

chorobach zakaźnych zakażenie wywołuje zetknięcie się zwierzęcia zdrowego z chorym,
czyli kontakt bezpośredni. W wielu chorobach zwierzęta zakażają się drogą pośrednią. Rolę
pośrednika w przekazywaniu zakażenia spełnia tu środowisko zewnętrzne zanieczyszczone
wydalinami i wydzielinami chorych zwierząt. Do przedmiotów mających praktyczne
znaczenie w przenoszeniu zarazków ze zwierząt chorych na zdrowe należą narzędzia służące
do pielęgnowania karmienia zwierząt, uprząż, worki i inne opakowania paszy. Zarazki mogą
być przenoszone na ubraniach. Mogą znajdować się na ścianach i podłodze środków
transportu służących do przewozu zwierząt. Zakażenie niektórymi chorobami jest możliwe
tylko w wypadku przeniesienia zarazków przez kleszcze bądź inne stawonogi. Również
pasożyty wewnętrzne, gryzonie, ptaki i zwierzęta dzikie odgrywają niekiedy dość znaczą rolę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

jako czynniki przenoszące choroby zakaźne. Najczęściej to szczury lub gołębie, a przy
wściekliźnie – lisy.

Niektóre drobnoustroje chorobotwórcze mogą rozwijać się u wszystkich gatunków

zwierząt gospodarskich (np. zarazki wąglika), inne zaś są chorobotwórcze tylko u zwierząt
jednego lub kilku gatunków (np. nosacizna – u koni, pomór – u świń, pryszczyca – u zwierząt
racicowych, itp.). Zwierzęta zdrowe, dobrze odżywione i utrzymane są w zasadzie mniej
wrażliwe na choroby zakaźne niż zwierzęta słabe, wychudzone i źle pielęgnowane. Zarazki
w różny

sposób

rozprzestrzeniają

się

w

organizmie: naczyniami krwionośnymi

i chłonnymi, wzdłuż nerwów, a także przez kontakt narządów zdrowych z chorymi.
Choroby zakaźne występujące masowo w określonym czasie i na znacznej przestrzeni
nazywamy chorobami zaraźliwymi albo zarazami.

Około 80–90% wszystkich zachorowań zwierząt gospodarskich jest wynikiem

nieodpowiedniego żywienia i złych warunków utrzymania. Chorobom należy zapobiegać
przede wszystkim przez ścisłe przestrzeganie zasad higieny, przez zapewnienie zwierzętom
właściwych pomieszczeń i warunków bytowania, ruchu na świeżym powietrzu oraz przez
prawidłowe żywienie i pojenie oraz użytkowanie.

Wielkość pomieszczeń inwentarskich powinna być taka, aby zwierzęta miały swobodę

poruszania się, wygodne legowisko i dostateczną ilość powietrza. W ciasnych
pomieszczeniach jest zwykle duszno i wilgotno, często zdarzają się urazy, zwierzęta nie mają
możliwości niezbędnego odpoczynku. Jako materiału do budowy należy używać jak najmniej
kamienia i betonu, gdyż pomieszczenia są wówczas zimne i często stają się przyczyną chorób
układu oddechowego, szczególnie prosiąt, które zapadają wówczas na grypę.

Ś

ciółka (słoma, torf, itp.), w zasadzie codziennie zmieniana lub uzupełniana, powinna

zapewnić zwierzętom ciepłe i suche legowisko, chłonąć wilgoć i gazy oraz nie drażnić skóry.
Odpowiednie urządzenia kanalizacyjne i ściółka stanowią ważny element w ochronie zdrowia
zwierząt gospodarskich.

W pomieszczeniach dla zwierząt gospodarskich powinna być odpowiednia liczba

dostatecznie dużych okien. Na każde 10–15 m

2

podłogi powinien przypadać 1 m

2

okna,

ś

wiatło słoneczne bowiem sprzyja rozwojowi i zdrowiu zwierząt, zapobiega krzywicy, działa

bakteriobójczo. Okna muszą być utrzymywane w czystości, gdyż przez brudne szyby światło
słoneczne się nie przedostaje.

W źle przewietrzanych pomieszczeniach inwentarskich gromadzi się dużo dwutlenku

węgla i innych szkodliwych gazów, pary wodnej, kurzu i zarazków, co powoduje
powstawanie różnych schorzeń. Niezmiernie ważne jest zapewnienie we wszystkich
pomieszczeniach dla zwierząt odpowiedniej wymiany powietrza przez prawidłowo działające
urządzenia wentylacyjne.

Przeziębieniom i schorzeniom układu oddechowego zapobiega się też przez utrzymanie

w pomieszczeniach odpowiedniej temperatury, zależnie od gatunku i liczebności zwierząt.
Niezbędne jest utrzymanie w czystości pomieszczeń dla zwierząt oraz naczyń do ich
karmienia i pojenia. Zasadą powinno być staranne usuwanie resztek nie zjedzonej karmy
z koryt i żłobów po każdym karmieniu i wyparzanie naczyń, z których karmi się przychówek.
Co najmniej dwa razy do roku: wiosną – po wyjściu zwierząt na pastwisko i jesienią – przed
rozpoczęciem okresu zimowego wszystkie pomieszczenia dla zwierząt powinny być
oczyszczone i odkażone mlekiem wapiennym, a chlewnie i kurniki znacznie częściej.
Pomieszczenia inwentarskie trzeba obowiązkowo odkażać również po wybuchu choroby
zaraźliwej, zwykle 1–2 procentowym roztworem sody żrącej przez opryskiwanie pod
ciśnieniem przy użyciu motopompy i węża gumowego.

Do najczęstszych nagłych wypadków u bydła należą zadławienia i wzdęcia. Zadławienie

zdarza się najczęściej w jesieni w wyniku uwięźnięcia w przełyku buraka, ziemniaka lub
jabłka, zbyt łapczywie połkniętego przez zwierzę. Objawem zadławienia jest niepokój,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

wyciąganie szyi, ślinienie, postękiwanie i kaszel. Z lewej strony szyi występuje uwypuklenie,
a potem dość szybko dochodzi do wzdęcia, gdyż zamknięte światło przełyku uniemożliwia
odbijanie się gazów. Przedmiot, który utkwił blisko gardła, można – uciskając szyję rękami
powyżej uwypuklenia – przesunąć w kierunku gardła i wyciągnąć z pyska zwierzęcia ręką
owiniętą w ręcznik. Jeżeli to się nie uda, uwięźnięty przedmiot przesuwa się dalej specjalną
sondą przełykową. Wymaga to dużej wprawy, dlatego zabieg ten powinien wykonywać
w miarę możliwości pracownik fachowy służby weterynaryjnej. Jeżeli zwierzęciu grozi
uduszenie z powodu silnego wzdęcia, należy przebić żwacz.

Zadławieniu zapobiega się przez niepodawanie roślin okopowych wygłodniałym

zwierzętom, niewypuszczanie bydła na kartofliska i niepłoszenie zwierząt w czasie jedzenia.

Wzdęcie żwacza powstaje u przeżuwaczy w wyniku zjedzenia nadmiernej ilości pasz

szybko fermentujących, szczególnie spasania po deszczu koniczyny czerwonej i innych roślin
motylkowych, zjedzenia niektórych roślin trujących lub pasz zepsutych oraz przy
zadławieniu. Chore zwierzę staje się osowiałe, później niepokoi się, poci i ogląda na boki,
przy czym brzuch ma wzdęty, zwłaszcza po lewej stronie. W razie braku pomocy zwierzę
ginie z uduszenia, gdyż powiększający się żwacz uciska na przeponę, płuca i serce. Jeżeli nie
można szybko uzyskać pomocy weterynaryjnej, należy ustawić chore zwierzę przodem wyżej
niż zadem, polewać mu boki zimną wodą, żwacz masować i uciskać pięściami, założywszy
uprzednio zwierzęciu grube powrósło ze słomy między szczękę a żuchwę oraz
przywiązawszy je do rogów. Butelką z grubego szkła można też wlać mu do przełyku takie
ś

rodki przeciwfermentacyjne, jak woda wapienna lub wódka.

W wypadku silnego wzdęcia należy zastosować sondę przełykową dla bydła, a jeżeli jej

brak – przebić żwacz trójgrańcem (trokarem). Przebija się dół głodowy po lewej stronie tuż za
ostatnim żebrem na wysokości guza biodrowego. W miejscu tym trzeba wystrzyc sierść
i skórę odkazić spirytusem. Odkażony przez wygotowanie trójgraniec przykłada się grotem
do skóry i mocno uderzając ręką lub drewnianym młotkiem w rękojeść narzędzia, przebija się
powłoki brzuszne. Następnie wyciąga się sztylet, pozostawiając w rance tylko pochewkę,
przez którą wydobywa się gaz. Nie należy dopuścić do zbyt gwałtownego uchodzenia gazu,
dlatego początkowo trzeba przymykać częściowo otwór pochewki palcem. Powinna ona
pozostawać w żwaczu przez 1-2 godz., przy czym dobrze jest wlewać przez nią wymienione
uprzednio środki przeciwfermentacyjne. Pochewkę tokara wyciąga się energicznym ruchem,
uciskając jednocześnie drugą ręką skórę wokół miejsca przebicia. Rankę po przebiciu należy
odkazić. Zapobieganie wzdęciom żwacza polega na stopniowym przechodzeniu z pasz
suchych na soczyste, zachowaniu szczególnej ostrożności przy wypędzaniu bydła na
koniczynę i inne zielonki, szczególnie mokre.

Ochwat – jest to choroba koni pojawiająca się nagle. Najczęściej jest wynikiem

karmienia zwierzęcia ziarnem świeżo zebranych zbóż, karmienia ziarnem bezpośrednio po
powrocie z pracy lub napojenia zgrzanego konia zimną wodą. Schorzeniu ulegają zwykle
kopyta kończyn przednich; są gorące i bolesne, koń z trudem odrywa je od podłoża, a po
zatrzymaniu się wysuwa nogi do przodu. Chorego konia należy zwolnić od pracy, rozkuć
i kopyta okładać zimną wodą, lodem lub gliną rozrobioną wodą z octem. Dalsze leczenie
należy powierzyć lekarzowi weterynarii. Nie należy podawać wody i pasz soczystych.
Zapobieganie polega na unikaniu skarmiania młodego żyta i pojenia koni zgrzanych.

Mięśniochwat porażenny (tzw. choroba poświąteczna). Najczęściej zdarza się u koni

dobrze odżywionych, wyprowadzanych na powietrze z ciepłej stajni po dniu wolnym od
pracy. Koń chory obficie się poci i drży, mięśnie zadu są silnie napięte i twarde, kończyny
tylne usztywnione, chód chwiejny. W razie wypadku zwierzę się nie podnosi. Jego mocz
przybiera barwę czerwoną. Konia z objawami mięśniochwatu porażennego należy wyprząc,
okryć derką i zaprowadzić do stajni. Nie wolno go zmuszać do jakiegokolwiek wysiłku. Na
jego lędźwie, krzyż i zad stosuje się gorące okłady, a potem skrapia zad terpentyną z olejem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

i rozciera. Dalsze leczenie należy powierzyć lekarzowi weterynarii. Zapobieganie polega na
zmniejszaniu dawki pokarmowej w dniu wolnym od pracy oraz wyprowadzaniu na świeże
powietrze.

Rany i krwotoki. Rany, a w ich zastępstwie krwotoki – mogą powstać wskutek nadziania

się zwierzęcia na ostry przedmiot, zaczepienia o źle zamocowane żłoby lub łańcuchy.
Zależnie od rodzaju uszkodzenia rany dzieli się na szarpane, kłute, rozwarte, itp.

Okolice rany oczyszcza się i usuwa z rany zanieczyszczenia oraz uszkodzone tkanki,

nożyczkami wystrzyga się dookoła sierść i miejsce to odkaża się spirytusem lub jodyną, tak
jednak, żeby środek odkażający nie dostał się do rany. Samą ranę odkaża się zwitkiem waty
zmoczonej łagodnym środkiem odkażającym, np.: wodą utlenioną lub 1-procentowym
roztworem nadmanganianu potasu albo rywanolu. Jeżeli nie ma większego krwotoku, na ranę
kładzie się gazę tak, aby sięgała parę centymetrów poza brzegi rany, a na nią watę, którą
przyciska się bandażem.

Przy niewielkim krwawieniu z rany tamowanie sączącej się krwi nie jest konieczne. Przy

większych krwotokach zwierzę umieszcza się w chłodzie lub na opatrunek daje się okłady z
lodu. Na skaleczone, silnie krwawiące kończyny nakłada się opaskę uciskową: powyżej rany
– przy krwotoku tętniczym (jasnoczerwona krew tryska strumieniem), a poniżej rany – przy
krwotoku żylnym (krew ciemnoczerwona). Opaska uciskowa może pozostawać na ranie tylko
1 godz. Krwotok w miejscu, w którym opaski założyć nie można, tamuje się twardym
tamponem z waty owiniętej gazą. Opatrunek do czasu wyleczenia trzeba codziennie zmieniać.

W celu jak najszybszej reakcji na stany zagrożeń w gospodarstwie niezbędna jest

apteczka weterynaryjna, w której będą znajdowały się podstawowe środki i sprzęt:

−

ś

rodki dezynfekujące (wodę utlenioną, jodynę, rywanol),

−

atlacet – do okładów,

−

zasypka alantanowa,

−

opatrunki, plaster,

−

opaska uciskowa,

−

penseta,

−

nożyczki z zaokrąglonymi, tępymi końcami,

−

sonda przełykowa dla bydła,

−

trójgraniec (trokar).

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co nazywamy chorobą?
2. Jakie czynniki wywołują choroby?
3. Jakie są objawy chorób u zwierząt?
4. Jakie czynniki wpływają na rozprzestrzenianie się chorób?
5. Jakie są sposoby udzielania pierwszej pomocy u zwierząt?
6. Co powinno się znajdować w apteczce weterynaryjnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analizowanie warunków higienicznych żywienia i pojenia zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ocenić czystość wody pod względem zanieczyszczeń mechanicznych oraz innych

widocznych zanieczyszczeń,

2) ocenić zapach wody,
3) ocenić czystość poideł, żłobów i pojemników na paszę,
4) ocenić stan paszy,
5) omówić wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru,

−

przybory do pisania,

−

próbki wody,

−

menzurka do pobrania wody,

−

próbki paszy.

Ćwiczenie 2

Planowanie wyposażenia apteczki weterynaryjnej w podręczne leki i materiały

opatrunkowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć przykładową apteczkę,
2) dokonać analizy niezbędnych leków, materiałów opatrunkowych,
3) określić wygląd i zastosowanie przyrządów weterynaryjnych: sondy przełykowej,

trójgrańca,

4) zaprezentować zaproponowane wyposażenie apteczki weterynaryjnej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru,

−

przybory do pisania,

−

przykładowa apteczka weterynaryjna.

Ćwiczenie 3

Udzielanie pierwszej pomocy zwierzętom gospodarskim w stanach zagrożenia ich

zdrowia i życia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć film dotyczący udzielania pierwszej pomocy zwierzętom gospodarskim

w stanach zagrożenia ich zdrowia i życia,

2) dokonać prezentacji na modelu założenia opatrunku w przypadku różnych urazów:

krwawienia tętniczego i żylnego kończyn, innych krwawień,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

3) dokonać na modelu prezentacji udzielania pomocy w przypadku wzdęcia,
4) dokonać na modelu prezentacji udzielania pomocy w przypadku zadławienia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały opatrunkowe,

−

trójgraniec,

−

sonda przełykowa,

−

modele zwierząt.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić co nazywamy chorobą?

2) wymienić czynniki wywołujące choroby?

3) wskazać czynniki wpływające na rozprzestrzenianie się chorób

4) wskazać sposoby udzielania pierwszej pomocy u zwierząt

5) wymienić objawy chorób u zwierząt?

6) wymienić co wchodzi w skład apteczki weterynaryjnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 30 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Zoohigiena to

a) nauka zajmująca się budową komórek.
b) metoda oceny genetycznej.
c) nauka zajmująca się zdrowiem zwierząt.
d) proces ewolucyjny.

2. Duża wilgotność w połączeniu z niską temperaturą powoduje

a) utrudnienia w oddawaniu ciepła.
b) wychładzanie organizmu.
c) zwiększenie wydajności u krów.
d) urazowe zapalenia czepca.

3. Optymalna temperatura dla prosiąt 1–3 dni wynosi

a) 25–34°C.
b) 10–15°C.
c) 15–20°C.
d) 39°C.

4. Jaka jest zawartość tlenu w powietrzu

a) 78%.
b) 21%.
c) 50%.
d) 15%.

5. Pod wpływem światła powstaje

a) kwas foliowy.
b) prowitamina A.
c) witamina C.
d) witamina D.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

6. Układ ośrodkowy składa się

a) narządów zmysłu.
b) włókna surowego.
c) nerwów rdzeniowych.
d) mózgowia i rdzenia kręgowego.

7. Największą zdolność odkładania tłuszczu pod skórą mają

a) świnie.
b) bydło.
c) owce.
d) konie.

8. Runo owiec składa głównie z włosów

a) pokrywowych.
b) wełnistych.
c) długich.
d) dotykowych.

9. Do narządów kopyta będących pochodnymi skóry należą

a) puszka kopytowa.
b) kość kopytowa.
c) nasada dolna kości koronnej.
d) chrząstki kopytowe.

10. Budynek inwentarski powinien być ustawiony na osi

a) wschód-zachód.
b) północ-południe.
c) nie ma żadnego znaczenia.
d) okna od strony północnej.

11. Hormon laktogenny to

a) insulina.
b) parathormon.
c) prolaktyna.
d) androsteron.

12. Hormon wazopresyna wytwarzany jest przez

a) tarczycę.
b) szyszynkę.
c) grasicę.
d) przysadkę.

13. Ochwat jest to choroba

a) koni.
b) kóz.
c) owiec.
d) bydła.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

14. Nosacizna jest chorobą

a) wszystkich zwierząt.
b) koni.
c) bydła.
d) zwierząt futerkowych.

15. Przyczyną wzdęć u krów jest

a) zjedzenie nadmiernej ilości paszy szybko fermentującej.
b) napojenie zimną wodą.
c) nadmierna ilość siana.
d) zjedzenie pasz treściwych.

16. Trokar jest to

a) narzędzie do usuwania pokarmu w przypadku zadławienia.
b) narzędzie służące do przebijania żwacza w przypadku silnego wzdęcia.
c) środek przeciw fermentacyjny.
d) lek stosowany przy ochwacie.

17. Ochwat jest wynikiem

a) karmienia zwierzęcia ziarnem świeżo zebranych zbóż.
b) karmieniem zwierzęcia ziarnem bezpośrednio po wysiłku.
c) napojenie zwierzęcia zimną wodą bezpośrednio po wysiłku.
d) wszystkie w/w odpowiedzi są poprawne.

18. Choroba poświąteczna to

a) mięśniochwat porażenny.
b) influenza koni.
c) gnicie strzałki kopytnej.
d) ochwat.

19. W przypadku silnie krwawiącej kończyny przy krwotoku tętniczym, opaskę uciskową

należy założyć
a) powyżej rany.
b) poniżej rany.
c) zakłada się dwie opaski, jedną powyżej rany a drugą poniżej.
d) żadna z w/w odpowiedzi nie jest prawidłowa.

20. Opaska uciskowa może pozostawać na ranie

a) 5 min.
b) 0.5 godziny.
c) 1 godzina.
d) 12 godzin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Wykonywanie zabiegów zoohigienicznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

6. LITERATURA

1. Hodowla zwierząt (praca zbiorowa): PWR i L, Warszawa 1996
2. Piotrowska K. (red.): Hodowla zwierząt. PWR i L, Warszawa 1996
3. Raczyk W. (red.): Zootechnika. PWR i L, Warszawa 1973
4. Systemy utrzymania bydła. Poradnik (praca zbiorowa): Instytut Budownictwa,

Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa; Duńskie Służby Doradztwa Rolniczego 2004

5. Systemy utrzymania koni. Poradnik (praca zbiorowa): Instytut Budownictwa,

Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa; Duńskie Służby Doradztwa Rolniczego 2004

6. Systemy utrzymania drobiu. Poradnik (praca zbiorowa): Instytut Budownictwa,

Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa; Duńskie Służby Doradztwa Rolniczego 2004