Jak dawniej budowano

W tradycyjnym budownictwie ludowym

zabiegi

upiększające wykonywano przede

wszystkim na budynkach mieszkalnych.
W

dziewiętnastowiecznych

chałupach

ozdabianie budynku polegało zazwyczaj na
bieleniu

ścian

zewnętrznych

wapnem,

pokrywaniu ozdobnym szalunkiem drzwi
wejściowych, profilowaniu końcówek belek
stropowych i wycinaniu w wiatrownicach
specjalnych ozdób, na przykład rogów, łbów
końskich itp.

Ozdobny narożnik chałupy, lata dwudzieste XX wieku

(fot. M.Kamiński)

Po pierwszej wojnie światowej zdobnictwo

stało się bogatsze i objęło niemal cały budynek.
Ściany zewnętrzne zaczęto szalować deskami

Proces budowy od momentu wyboru

budulca  do  zamknięcia  budowy  miał  wiele
symbolicznych  odniesień.  Samo  drewno  miało
pewną  trójdziel-  ność  funkcji,  które  wiążą  się  z
trójdzielnością  konstrukcji  chałupy  lub  innego
budynku, wykonanego z drewna. Dolna,
najgrubs

za część pnia, zwana odziomkiem,

używana  była  na  podwaliny  i  na  dolne  części
ścian.  Powtórniak,  czyli  część  środkowa,  była
wykorzystywana  na  wyższe  partie  ścian  oraz
belki  stropowe.  Wierzchołki  drzew,  konary  i
grubsze gałęzie służyły do budowy więźb.

Sam d

obór drewna był bardzo ważny.

Dotąd  pamięta  się,  że  drzewa  były  ścinane
zimą.  Taki  zabieg  chronił  drewno  przed
owadami żerującymi w drewnie, tym bardziej, że
w  miejscu  ścinki  usuwano  korę  i  przeważnie  ją
palono. Śnieg ułatwiał ponadto transport drewna
z la

su. Ułożenie pnia na saniach było łatwiejsze,

a  sanie  można  było  bardziej  obciążyć.  Przy
wyborze  drewna  kierowano  się  również  innymi,
mniej  zrozumiałymi  w  obecnych  czasami
wymogami.

Do budowy chałup nie używano drzew

porażonych piorunem, drzew bartnych, drzew na
których  ktoś  się  powiesił,  drzew  zrośniętych,
czyli  bliźniaczych.  Wszystkie  wymienione
drzewa  mogły  nie  przynieść  pomyślności
gospodarzom w

przypadku użycia ich do

budowy domów.

malować farbami olejnymi w różnych kolorach

(np.  brązowym,  zielonym).  Węgły  obijano
pionowymi deskami i zdobiono motywami
geometrycznymi  i  roślinnymi.  Szczyty  dachowe
upiększano  szalunkami  z  desek  układanych
w

rozmaite wzory: romby, kwadraty, jodły,

pajęczyny, słońca. Nad otworami okiennymi
często umieszczano ażurowe dekoracje –
nadokienniki o bardzo bogatej gamie wzorów
roślinnych, zoomorficznych i geometrycznych.
W

niektórych domach okna posiadały ozdobne

płycinowe okiennice. Efektownie zdobiono też
drzwi wejściowe.

W drzwiach szalowanych stosowano

rozmaity układ szalunku, np. wzór rombu, jodły.
W drzwiach płycinowych pola wewnętrzne, czyli
płyciny, były frezowane, a całość ozdabiano
profilowanymi gzymsikami i listwami.

Charakterystycznym elementem domów

były też często bogato zdobione ażurowym
detalem ganki i werandy, które ustawiano od
frontu budynku przed reprezentacyjnym
wejściem.

Zdobiony nadokiennik, okres międzywojenny

(fot. M.Kamiński)

Przykłady najciekawszych chałup z za-

chowanym zdobnictwem znajdują się we
wsiach: Leszczewo (nr 5), Leszczewek (nr 1,
32), Cimochowizna (nr 5), Rosochaty Róg (nr 4),

Fragment zdobionego szczytu chałupy z końca lat 20.

XX w. (fot. M.Kamiński)

Przy budowie domów przez wieki

korzystano

najprostszych

narzędzi

ciesielskich. Do ociosania pnia drzewa do formy
wanczosa używano siekier i klinów. Belki na
konstrukcje również uzyskiwano bez użycia piły.
Ręczne traki były używane w końcowym
procesie, gdy trzeba było belki pociąć na deski.
Dopiero w

okresie

międzywojennym

upowszechniły się mecha- niczne piły tarczowe,
zwane krajzegami, początkowo napędzane
silnikami parowymi.

Budownictwo drewniane cechował swoisty

witalizm, podobny do biologicznego odradzania
się  drzewa.  Drewno  stanowiące  konstrukcję
domu  niszczało.  W  naszych  warunkach
klimatycznych  dom  drewniany  może  stać  około
150  lat.  Jednak  największe  spustoszenia
w

zabudowie przynosiły pożary. Pożary były

niejednokrotnie wynikiem toczonych na naszych
ziemiach wojen. Dziewiętnastowieczne drew-
niane budownictwo okolic jeziora Wigry zostało
w

większości zniszczone w wyniku działań

wojennych w latach 1914–1915. Wsie:
Leszczewek, Nowa Wieś, Magdalenowo,
Leszczewo i wiele innych zostały zbudowane
z

drewna w latach 20. ubiegłego wieku. Pewne

wyobrażenie  o  budownictwie  nad  Wigrami  daje
nam  stara  zabudowa  wsi  Słupie  w gminie
Bakałarzewo.  Wieś  pierwotnie  znajdowała  się
pomiędzy jeziorem Długim a Zatoką Słupiańską,
jednak  decyzją  carskich  urzędników  została
przeniesiona.  Mieszkańcy  przenieśli  swoje
domostwa,  która  szczęśliwie  przetrwały  na
nowym miejscu obie zawieruchy wojenne
ubiegłego wieku.

Maćkowa Ruda (nr 42, 48, 59), Wysoki Most
(nr 1, 3, 6, 7), Gawrychruda (nr 42), Krusznik
(nr

2, 15). Do interesujących domów, aczkolwiek

pozbawionych

zdobnictwa

zewnętrznego,

należą chałupy nr 4, 6, 7 w Wigrach oraz nr 9 w
Ma- gdalenowie.

W niewielkim zakresie zdobiono budynki

gospodarcze, np. szalowano drzwi w spichl-
erzach (wzór rombu, jodły), bądź wyciskano
wzory w

glinianych

ścianach

budynków

gospodarczych, czasem z zastosowaniem
kamyków.

Specyficznym rodzajem budynków na tym

terenie

były

łaźnie

wsiach

staroo

brzędowców, tzw. bajnie. Były to

niewielkie, drewniane lub murowane budynki o
jednym lub dwóch po-

mieszczeniach,

zaopatrzone w kamienne palenisko. Stawiano je
nad wodą. Obecnie zachowało się ich kilka, np.
w

Budzie

Ruskiej,

Maćkowej

Rudzie,

Jeziorkach. We

wsi Piotrowa Dąbrowa

zachowała  się  najprawdopodobniej  ostatnia
bajnia  o  glinianych  ścianach.  Po  pracach
remontowych  wykonanych  w  2000  roku  może
przetrwać jeszcze wiele lat.

Zmiany cywilizacyjne prowadzą, niestety,

do zanikania z krajobrazu wsi suwalskiej
kolejnych zabytków tradycyjnego budownictwa.
Zanim jednak to zastąpiło, zapomniano o sferze
duchowej, która ściśle przenikała się ze sferą
materialną.

Pewne gesty zostały utrwalone w naszej

tradycji. Stały się nieodłączną częścią rytuałów.
Popularny zwycza

j przenoszenia panny młodej

przez  próg  domu  na  rękach  pana  młodego
wiąże  się  z  odległą,  zupełnie  zapomnianą
tradycją  budowlaną.  Budując  dom  mieszkalny
kopano  płytki  rów  w  miejscu  ustawienia  ścian
nośnych;  ściany  te  opierano  zwykle  na
ułożonych  kamieniach  polnych, spojonych
zaprawą  glinianą  lub  wapienną.  W  miejscu,
gdzie  miało  być  wejście  do  chałupy,  zwykle
układano  masywny  głaz,  a  miejsce  to  nie  było
rozkopywane. Tradycja wyznaczenia obrysu
domu poprzez wykop pochodzi jeszcze z
czasów  pogańskich,  gdy  wierzono w duchy
ziemi,  które  zostają  uwolnione,  by  stać  się
częścią  ścian  domu.  Pod  głazem  stanowiącym
niejako próg domu ukryte były duchy stojące na
straży  domostwa,  do  którego  mogli  wejść

Tradycyjne budownictwo wykorzystujące

drewno  na  Suwalszczyźnie  powoli  ewoluowało.
Domy  stawały  się  większe.  Pojawiło  się
bogatsze  zdobnictwo.  Ważnym  czynnikiem
stawała  się  powszechna  wśród  ludności
wiejskiej  znajomość  obróbki  drewna.  Wymiana
doś- wiadczeń pozwalała na ulepszanie technik
ciesielskich. Dowodzi tego wprowadzanie
bogatego zdobnictwa w domach suwalskich po
pierwszej  wojnie  światowej.  Zanik  tradycyjnego
budownictwa  tłumaczony  jest  pojawieniem  się
nowych technologii oraz preferencyjnych
kredytów  dla  rolnictwa  w  latach  70.  ubiegłego
wieku.  Warto  jednak  przypomnieć  uwagę
wybitnego znawcy ludowego budownictwa  –
Mariana  Pokropka.  Napisał  on:  „Dziś  następuje
zanik architektury drewnianej , co trudno
wytłumaczyć  tylko  względami  utylitarnymi.  Czy
przypadkiem  u  podłoża  tych  przeobrażeń  nie
tkwi brak szacunku dla drewna, a w szerszym
rozumieniu dla środowiska naturalnego u współ-
czesnego  społeczeństwa?”.  Słowa  te  zostały
zapisane  blisko  dwadzieścia  lat  temu,  jednak
zachowały swoją aktualność.

Trzon kuchenny z murkami (fot. M.Kamiński)

__________________________
Dranica – deska, najczęściej oflis, służący do krycia

gospodarze.  Przeniesienie  przez  próg  miało
uchronić  nową  osobę  –  oblubienicę  przed
ewentualną  ich  nieprzychyl-  nością.  Dopiero  po
spędzeniu  nocy  z  mężem  oblubienica  stawała
się  częścią  rodziny.  I  odtąd  duchy  drzemiące
pod  progiem  mogły  bez  przeszkód  wpuszczać
nową gospodynię do domu. Obyczaj budowlany
dawno zaniknął, jednak tradycja noszenia panny
młodej na rękach przez próg pozostała.

Usługi Ciesielskie - domy drewniane - domy
szkieletowe - konstrukcje dachowe więźby

www.lech-bud.org

budynków, szop.
Gont – ciosana z szczepanego drewna iglastego płytka
drewniana o długość od 30 do 50 cm i szerokości około 10
cm służąca do krycia dachów. Gontami kryto budynki
bardziej okazałe (dwory, kościoły).
Jętka – element konstrukcji dachu, pozioma belka łącząca
dwie krokwie.
Krokiew – element konstrukcji dachu, dolna część krokwi
opiera się na ścianie, w górze krokwie są ze sobą
połączone.
Wanczos – wstępnie ociosany pień drzewa, pień drzewa
bez oflisów.