1

Opracował: Dr Mirosław Geise

3. Analiza produkcji i kosztów w przedsiębiorstwie

Spis treści
1. Krótkookresowa a długookresowa teoria produkcji .................................. 2
2. Analiza kosztów produkcji ........................................................................ 5
3. Pojęcie zysku rachunkowego i ekonomicznego ........................................ 7

2

1. Krótkookresowa a długookresowa teoria produkcji

Produkcja jest świadomym procesem oddziaływania człowieka (zespołu ludzi) na

zgromadzone zasoby w celu wytworzenia określonego produktu. Produkcja polega na

łączeniu różnych czynników produkcji w celu uzyskania określonej ilości produktów.

Zależność między wielkością produkcji a nakładami czynników produkcji określa się w

literaturze mianem funkcji produkcji

1

, którą można zapisać w następujący sposób:

Produkt całkowity = f (Nakład ziemi, nakład kapitału, nakład pracy).

W analizie funkcji produkcji wyróżnia się stałe czynniki produkcji oraz czynniki

zmienne. Stałymi czynnikami produkcji są te, których nakładów nie można zwiększyć

w danym czasie. Do nich zalicza się technologie, budynki, hale fabryczne. Natomiast

zmienne czynniki produkcji to takie, których wielkość może zwiększyć w danym czasie.

Wśród nich występują zakupy materiałów, surowców, dodatkowej energii oraz pracy

człowieka. Wydzielenie stałych i zmiennych czynników produkcji jest konieczne do

wprowadzenia krótkookresowej i długookresowej teorii produkcji. W krótkookresowej

teorii przynajmniej jeden czynnik wyjaśniający zmiany skali produkcji jest stały, a w

teorii długookresowej wszystkie czynniki są zmienne. Tak więc, w krótkim czasie

zmianie ulegają tylko nakłady czynnika zmiennego, a w długim okresie wzrastają

nakłady czynnika zmiennego i stałego

2

.

W krótkookresowej teorii produkcji działa prawo malejących przychodów, które

stanowi, iż od pewnej wielkości nakładu czynnika zmiennego jego produktywność

krańcowa maleje (ceteris paribus). W celu szczegółowego opisania krótkookresowej

teorii produkcji należy wprowadzić i wyjaśnić pojęcia: produkt całkowity, przeciętny i

krańcowy.

a)

Produkt całkowity można przedstawić w formie graficznej jako krzywa produkcji

całkowitej. Krzywa ta prezentuje zmiany wielkości produkcji całkowitej oraz zmiany

nakładów czynnika zmiennego.

b)

Produkt przeciętny otrzymujemy dzieląc produkt całkowity przez ilość

zaangażowanych czynników zmiennych.

1

R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

2

M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.

3

c)

Produkt krańcowy (marginalny) jest to przyrost produkcji całkowitej wywołany

wzrostem nakładu o jednostkę czynnika zmiennego

3

.

Przykład wyjaśniający krótkookresową funkcję produkcji

Przedmiotem analizy jest przedsiębiorstwo ABC wydobywające gaz łupkowy. Firma

posiada stałe nakłady kapitału (technologie) oraz zmienne nakłady czynnika pracy.

Początkowo zatrudnienie dodatkowego pracownika daje przyrosty produkcji, rośnie

produkt całkowity. Równolegle rośnie produkt krańcowy i przeciętny, z tym że

krańcowy początkowo rośnie szybciej niż przeciętny, gdyż zatrudniani pracownicy dają

więcej niż proporcjonalny przyrosty produkcji.

Z kolei zatrudnianie następnych pracowników powoduje, iż produkt całkowity rośnie

ale coraz wolniej osiągając w pewnym momencie maksimum. Po osiągnięciu tego

punktu następuje szybki spadek produktu krańcowego — zaczyna działać prawo

malejących przychodów. W tym czasie spada również produkt przeciętny, z tym że

jego spadek jest wolniejszy niż produktu krańcowego. Zatrudnianie następnych

pracowników prowadzi w końcu do spadku produktu całkowitego i przeciętnego.

Produkt krańcowy w tych warunkach osiąga wartości ujemne.

Produkt całkowity, przeciętny a marginalny

Nakład

czynnika

zmiennego

Produkt

całkowity

(w mln

m

3

)

Produkt

przeciętny

(w mln

m

3

)

Produkt

krańcowy

(w mln

m

3

)

0

0

-

-

1

8

8

8

2

20

10

12

3

36

12

16

4

54

13,5

18

5

62

12,4

8

6

67

11,2

5

7

67

9,57

0

8

54

6,75

-13

Źródło: Opracowanie własne

3

M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.

4

Produkt całkowity, przeciętny a marginalny

Źródło: opracowanie własne

Opis wykresu:

 W przedsiębiorstwie wyróżnia się trzy etapy procesu produkcji.

 Etap I : w miarę wzrostu nakładu czynnika zmiennego rośnie wielkość produkcji

całkowitej, ale również rośnie produkcja przeciętna i krańcowa. Produkcja przeciętna

osiąga maksimum. W całym okresie produkt marginalny jest większy od przeciętnego.

Na wykresie temu etapowi odpowiada przedział na osi odciętych od 0 do 4 jednostek

czynnika zmiennego (zatrudnienia).

 Etap II : Produkcja całkowita rośnie osiągając maksimum. Natomiast produkcja

przeciętna i krańcowa spada. Produkt marginalny w całym okresie jest mniejszy od

przeciętnego. Na wykresie temu etapowi odpowiada przedział na osi odciętych od 5 do

7 jednostek czynnika zmiennego (zatrudnienia).

 Etap III : Produkcja całkowita spada i produkt marginalny osiąga wartości ujemne. Na

wykresie moment ten znajduje się dla 8 jednostek czynnika zmiennego

(zatrudnienia) .

 Optymalna wielkość produkcji dla przedsiębiorstwa znajduje się w etapie II.

W długim okresie wszystkie czynniki produkcji się zmieniają. Przedsiębiorstwo

podejmuje decyzje strategiczne, wśród których występują: wybór lokalizacji produkcji,

czy wybór technik wytwarzania. Zwiększenie nakładów czynników produkcji podnosi

rozmiary produkcji. Tempo wzrostu produkcji zależy od tzw. efektów skali. Wyróżnia

się trzy efekty skali: stałe, rosnące i malejące. W pierwszym wypadku rozmiary

produkcji powiększają się w takim samym tempie, jak nakłady czynników produkcji, w

drugim, relatywny wzrost rozmiarów produkcji jest większy od relatywnego wzrostu

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Pc

Pp

Pk

5

nakładów czynników produkcji, a trzecim rozmiary produkcji rosną wolniej niż nakłady

czynników

4

.

2. Analiza kosztów produkcji

Koszty produkcji są to konieczne nakłady, o charakterze pieniężnym, ponoszone w

przedsiębiorstwie, ściśle powiązane z efektami jego działalności. Koszty produkcji są

ewidencjonowane w rachunkowości przedsiębiorstwa, z tego względu nazywa się je

często kosztami rachunkowymi. Obok nich wyróżnia się w literaturze koszty

ekonomiczne, które obejmują zarówno koszty rachunkowe jak i alternatywne. Koszty

alternatywne są to koszty utraconych korzyści (wyjaśnienie w pierwszej części

opracowania).

Do kosztów alternatywnych zalicza się często część zysku przedsiębiorstwa.

Przedsiębiorca angażuje swoje umiejętności w określony rodzaj działalności.

Przedsiębiorczość obok kapitału, pracy i ziemi, można traktować jako czwarty czynnik

produkcji. Z tego względu część zysku jest naturalną zapłatą za wkład talentu

organizatorskiego dla przedsiębiorcy. Jest to zysk normalny

5

.

Koszty rachunkowe można podzielić na koszty stałe i koszty zmienne. Koszty stałe

(Ks) to takie koszty, których wielkość w zasadzie nie zmienia się przy zmianie

rozmiarów produkcji (np. koszty utrzymania administracji przedsiębiorstwa,

amortyzacja, kary płacone przez przedsiębiorstwo z tytułu przeterminowanych

zobowiązań wobec dostawców i banków). Koszty zmienne (Kz) natomiast to koszty,

które zmieniają się wraz ze zmianami rozmiarów produkcji (np. płace pracowników

produkcyjnych, koszty zakupu surowców). Jeśli rozmiary produkcji rosną to płace

pracowników produkcyjnych rosną, gdy produkcja maleje ich płace też maleją. Suma

kosztów stałych i zmiennych nazywa się kosztem całkowitym, a ich relacja do

wielkości produkcji określana jest kosztem przeciętnym. W analizie kosztów

wprowadza się pojęcie kosztu krańcowego, który jest zmianą kosztu całkowitego

wynikającą ze zmiany produkcji o dodatkową jednostkę

6

.

4

R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

5

M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.

6

R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

6

Koszty rachunkowe można podzielić również na koszty bezpośrednie i pośrednie.

Koszty bezpośrednie można rozliczyć na jednostkę produktu w oparciu o dokumenty

księgowe znajdujące się w przedsiębiorstwie. Do takich kosztów zalicza się między

innymi koszty zużycia materiałów bezpośrednich, koszty robocizny bezpośredniej, a

także koszty zużycia energii w procesie produkcyjnym. Natomiast rozliczenie kosztów

pośrednich na jednostkę produktu wymaga stosowania kluczy kalkulacyjnych. Do tych

kosztów zaliczamy między innymi koszty ogólnozakładowe, koszty zarządu i koszty

administracyjne.

Przykład wyjaśniający kształtowanie się kosztów całkowitych, przeciętnych i

krańcowych.

W pewnym przedsiębiorstwie zajmującym się produkcją jachtów dalekomorskich

rozkład kosztów stałych i zmiennych przedstawia się następująco (patrz tabela

poniżej).

Koszty całkowite, przeciętne, a krańcowe

Wielkość

produkcj

i

Koszt

stały

całkowit

y

Koszt

zmienny

całkowit

y

Koszt

całkowit

y

Koszt

stały

przeciętn

y

Koszt

zmienny

przeciętn

y

Koszt

całkowity

przeciętn

y

Koszt

krańcow

y

0

10

0

10

-

-

-

-

1

10

11

21

10

11

21

11

2

10

18

28

5

9

14

7

3

10

22

32

3,3

7,3

10,6

4

4

10

24

34

2,5

6

8,5

2

5

10

25

35

2

5

7

1

6

10

26

36

1,6

4,3

5,9

1

7

10

28

38

1,4

4

5,4

2

8

10

32

42

1,2

4

5,2

4

9

10

39

49

1,1

4,3

5,4

7

Źródło: Opracowanie własne

Koszty stałe wynoszą dla każdej wielkości produkcji 10 mln PLN, a zmienne rosną wraz

ze wzrostem produkcji. Wyznacz optymalną wielkość produkcji dla tego

przedsiębiorstwa.

7

Koszty całkowite, przeciętne, a krańcowe

Źródło: Opracowanie własne

Opis wykresu:

 Można wyróżnić trzy etapy w kształtowaniu się kosztów w przedsiębiorstwie

 Etap I : Wszystkie koszty spadają

 Etap II : Koszty krańcowe rosną, przecinając koszt zmienny przeciętny, który

przestaje spadać. Koszt całkowity przeciętny nadal spada osiągając minimum. W

punkcie minimum krzywa kosztu krańcowego przecina się z krzywą kosztu

całkowitego przeciętnego.

 Etap III : Wszystkie koszty w przedsiębiorstwie rosną.

 Przedsiębiorca będzie zmierzał do pozostania w etapie drugim.

3. Pojęcie zysku rachunkowego i ekonomicznego

Zysk rachunkowy powstaje w wyniku porównania przychodów całkowitych i kosztów

całkowitych (rachunkowych). W punkcie 5 opracowania został szczegółowy opisany

sposób obliczania tej kategorii ekonomicznej. Natomiast zysk ekonomiczny jest różnicą

przychodów całkowitych i kosztów ekonomicznych. Ta wielkość ekonomiczna jest

zawsze mniejsza od zysku rachunkowego. Przedsiębiorca angażując swoje kapitały w

określony rodzaj działalności gospodarczej rezygnuje automatycznie z innej

działalności, która również przyniosłaby mu określone zyski rachunkowe. Niezgodność

zysku rachunkowego z zyskiem ekonomicznym może prowadzić do takiej sytuacji, w

0

5

10

15

20

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Koszt zmienny przeciętny -
Koszt całkowity przeciętny -
Koszt krańcowy -

8

której przedsiębiorca uzyskuje określoną wartość zysku rachunkowego, a w tym

samym czasie, na skutek wysokiego kosztu alternatywnego, osiąga stratę

ekonomiczną, przychody całkowite nie pokrywają kosztów ekonomicznych. W tej

sytuacji przedsiębiorca powinien zmienić rodzaj prowadzonej działalności

gospodarczej

7

.

7

M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.