Podstawy prawne i organizacyjne oświaty
(Prawo oświatowe w zarysie)
Istota prawa
• Zgodnie z założeniami funkcjonalizmu prawniczego prawo jest tożsame ze zbiorem przepisów
prawnych zawartych w tekstach prawnych lub ze zbiorem decyzji faktycznie podejmowanych przez
sędziów i pracowników organów administracyjnych (prawo w działaniu). Według poglądu
teoretyków państwa i prawa, nie ma prawa bez państwa.
• Prawo to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych
przymusem państwowym.
• Psychologiczna teoria prawa Leona Petrażyckiego sprowadza prawo do pewnych przeżyć
psychicznych, emocjonalnych człowieka.
• Dość szeroko rozpowszechniło się także uznawanie za prawo norm słusznych, które mają wynikać z
różnorodnie rozumianej natury człowieka, świata, przyrody. Jest to tak zwane prawo natury.
• Według św. Tomasza prawo pozytywne, czyli prawo stanowione przez władzę
państwową, jest zmienne w czasie i przestrzeni. Inaczej prawo natury – jest niezmienne,
jest prawem doskonałym, kieruje naturą ludzką.
• Do koncepcji prawa mających największe znaczenie praktyczne należy teoria stworzona
przez pozytywizm prawniczy. Nazywany ojcem pozytywizmu anglosaskiego John Austin
przedstawił w 1832 r. koncepcję, która do historii przeszła pod nazwą teorii imperatywu.
Rozumiał on prawo jako rozkaz suwerennej władzy państwowej wydany obywatelowi
pod groźbą zastosowania przymusu.
• Niepozytywistyczne koncepcje kwestionują twierdzenie, że pojęcie prawa wyczerpuje się
w pojęciu stanowionych przez organy państwowe aktów normatywnych, którym
przysługuje przymus państwowy, i zakładają uznanie koniecznych wartości w prawie.
• Do uznanych współcześnie wartości prawa zalicza się najczęściej:
sprawiedliwość,
racjonalność,
równość wobec prawa,
zakaz dyskryminacji ze względu na rasę, przekonania polityczne, religijne i tak
dalej,
wolność słowa i zrzeszania się,
prawo do uczciwego i rzetelnego procesu,
zakaz stosowania tortur,
nakaz ochrony środowiska i dóbr kultury.
• Prawo przedmiotowe to całokształt norm (czy przepisów) prawa o cechach generalności i
abstrakcyjności, które są podstawą decyzji jednostkowych stosowania prawa.
• Prawo podmiotowe to prawo przysługujące podmiotowi prawa na mocy norm prawa.
• Przepis prawny to pewnego rodzaju napis, a norma prawna – to znaczenie tego przepisu.
• Wszystkie przepisy to reguły zachowania, nie zależnie od tego, czy są przepisami
kulinarnymi czy przepisami prawa. Są więc wypowiedziami wskazującymi sposób
postępowania, „przepisującymi”, jak należy postępować.
• Przepis prawny i norma prawna nie są zdaniami w sensie logicznym, ponieważ zdaniem
w sensie logicznym jest wypowiedź oznajmująca, której można przypisać wartość
prawdy lub fałszu, czyli wartość logiczną zdania.
• Normy należą do dużej grupy wypowiedzi dyrektywnych, obejmującej różnego rodzaju
zalecenia, rady, życzenia, wskazówki i tym podobne.
Przepis prawny, norma prawna
• Przepisy imperatywne (ius cogens) są często nazywane przepisami bezwzględnie
obowiązującymi.
• Przepisy dyspozytywne (ius dispositivum), inaczej względnie obowiązujące, to takie
przepisy, które stosuje się tylko wtedy, gdy podmiot lub strony same nie uregulowały
swych stosunków albo postanowienia mają jedynie częściowy charakter. Przepisy te
pozostawiają możliwość samodzielnego uregulowania treści stosunków prawnych –
„względnie” same zaczynają obowiązywać.
Podział przepisów prawnych
• Istnieje też podział na przepisy nakazujące, zakazujące i uprawniające. Rozróżnia się je
na podstawie tego, czy przepis wskazuje jedno możliwe zachowanie się w danej sytuacji,
nakazuje je (przepisy nakazujące) bądź zakazuje go (przepisy zakazujące), bądź
uprawnia (dozwala), aby podmiot lub podmioty prawa mogły wybrać sposób zachowania
się, które nie jest obowiązkowe (przepisujące uprawniające).
• Przepisy odsyłające mają przyczyniać się do zmniejszania rozmiarów wydawanych
aktów prawnych.
• Przepisy lub całe akty prawne o charakterze reguł powszechnych są określane mianem
lex generalis.
• Przepisy generalne to takie przepisy, których adresaci są określani nazwą generalną.
Przepisy indywidualne określają adresata nazwą indywidualną.
Obowiązywanie prawa
• Wyróżnia się trzy zakresy (aspekty) obowiązywania prawa: czasowy (temporalny),
terytorialny i osobowy (personalny). Czasowy zakres obowiązywania prawa odnosi się do
tego, w jakim przedziale czasu normy prawne mają być przestrzegane.
• Można wyróżnić cztery najczęściej stosowane sposoby określania momentu, od którego
akt prawny zaczyna obowiązywać:
akt prawny nabiera mocy obowiązującej z dniem ogłoszenia, czyli z datą, jaką nosi
organ publikujący dany akt prawny, na przykład datą ogłoszenia organu
publikującego, jakim jest Dziennik Ustaw,
akt prawny podaje datę kalendarzową lub wydarzenie, od którego nadejścia
uzyskuje on moc obowiązującą (np. od 12 stycznia 1974 r. lub od dnia przyjęcia
Polski do Unii Europejskiej,
jest wskazywana liczba dni od chwili ogłoszenia aktu, po upływie których wejdzie
on w życie (np. w 7 dni po ogłoszeniu czy w 30 dni po ogłoszeniu),
sam akt prawny nie stanowi, od kiedy obowiązuje, lecz wskazuje inny akt, w
którym są zawarte te rozstrzygnięcia.
• Przez pojęcie terytorialny zakres obowiązywania prawa rozumie się obszar, w obrębie
którego prawo obowiązuje.
• Zgodnie z przyjętą w naszym kraju zasadą akty normatywne stanowione przez organy
centralne, zarówno władzy ustawodawczej (Sejm, Senat), jak i władzy wykonawczej
(Prezydent RP, Rada Ministrów, ministrowie i inne organy administracji centralnej),
obowiązują na całym terytorium państwa, chyba że same stanowią inaczej.
• Osobowy (personalny) zakres obowiązywania prawa określa, kogo obowiązuje prawo, to
znaczy kto jest jego adresatem. Przyjęto zasadę, że obowiązuje ono wszystkie podmioty
(w tym również obcokrajowców) znajdujące się na terytorium państwa.
• Wyróżnia się dwa rodzaje podmiotów prawa:
osoby fizyczne,
osoby prawne.
• Osobą fizyczną jest każdy człowiek bez względu na wiek, płeć, stan zdrowia psychicznego
czy fizycznego i tak dalej. Podmiotowość prawna ludzi rozpoczyna się w chwili
urodzenia, czyli odłączenia od ciała matki, i trwa aż do śmierci.
• Każdej osobie fizycznej przysługuje zdolność prawna, czyli możliwość posiadania praw
lub obowiązków w dziedzinie prawa cywilnego.
• Czynność prawna to taka czynność osoby fizycznej (lub prawnej), która zmierza do
ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego przez złożenie
odpowiedniego oświadczenia woli.
• Osoby fizyczne mogą:
mieć pełną zdolność do czynności prawnych,
mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
Podmiot prawa
• Osobą prawną jest każda jednostka organizacyjna, której przepisy prawne przyznają
zdolność prawną (art. 33-34 k.c.). Posiada ona własny majątek, nabywa prawa i
obowiązki we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność niezależnie od osób
fizycznych, które wchodzą w jej skład.
• Specyficznym typem osób prawnych są jednostki samorządu terytorialnego.
Podmiotowość prawną gwarantuje jednostkom samorządu Konstytucja RP.
• W systemie oświaty nie mają osobowości prawnej przedszkola, szkoły i placówki
publiczne zakładane i prowadzone przez ministrów i jednostki samorządu
terytorialnego, gdyż są one jednostkami lub zakładami budżetowymi (art. 70 ust. 1
u.s.o.).
• Zgodnie z klasycznym podziałem, osoby prawne dzieli się na korporacje i zakłady.
• Tryb tworzenia osób prawnych regulują przepisy prawa. Wyróżnia się trzy podstawowe
tryby:
tryb erekcyjny,
tryb koncesyjny,
tryb normatywny (rejestracyjny).
• Pojęcie stosunek prawny jest odnoszone do wszelkich takich stosunków, w których
wyznaczona przez normy prawne sytuacja prawna jakiegoś podmiotu jest połączona w
taki czy inny sposób z sytuacją prawną drugiego.
• Stosunki zachodzące między podmiotami prawa oświatowego należą głównie do prawa
administracyjnego (publicznego).
• Stosunek prawny zwykło się określać przez jego elementy, to jest strony, uprawnienie i
obowiązek oraz przedmiot stosunku. Stronami stosunku prawnego są podmioty prawa,
czyli osoby fizyczne i prawne.
• Treścią stosunku prawnego jest uprawnienie i obowiązek, które tworzą między stronami
więź prawną.
• Stosunek prawny jest to więź prawna łącząca strony stosunku, w której uprawnienie
jednej strony jest skorelowane z obowiązkiem drugiej strony.
Stosunek prawny
• Prawo oświatowe nie jest oddzielną gałęzią prawa, należy bowiem do prawa
administracyjnego, a zasadnicza większość norm ma charakter publiczny.
• System prawa jest to całokształt obowiązujących w państwie przepisów prawnych, z
uwzględnieniem ich podziału na gałęzie, oraz zespół zasadniczych idei przewodnich, na
jakich opiera się ustrój państwa. Powiązania między normami systemu mają charakter
formalny, polegający na tym, że akt wyższego rzędu uprawnia (lub zobowiązuje)
określony podmiot do wydania aktu prawnego niższego rzędu i tak dalej.
Miejsce prawa oświatowego wśród gałęzi prawa
• Prawo publiczne jest prawem, które chroni interes państwa, interes wspólny, a prawo
prywatne strzeże interesu jednostki.
• Gałąź prawa zwykło się określać jako zespół norm, które regulują jednorodne, istotne
stosunki społeczne.
• Przyjmuje się najczęściej podział polskiego prawa na następujące gałęzie: prawo
administracyjne, prawo konstytucyjne, prawo karne, prawo finansowe, prawo
procesowe, prawo cywilne, prawo pracy.
• Prawo administracyjne jest zespołem norm regulujących administracyjną działalność
państwa – inaczej mówiąc, regulujących funkcję administrowania.
• Prawo oświatowe obejmuje przepisy prawne różnej rangi regulujące działalność
organów państwa i organów innych podmiotów prowadzących szkoły i placówki
oświatowe, w dziedzinie oświaty, kształcenia i wychowania, a także stosunki prawne w
tym zakresie.
• Prawo szkolne jest rozumiane jako całokształt przepisów prawnych regulujących
działalność państwa w dziedzinie oświaty i wychowania, odnoszący się przede wszystkim
do systemu szkolnictwa, czyli do szkół i innych zakładów oświatowo-wychowawczych
oraz do całego nadzoru nad nim.
• Prawo konstytucyjne jest najściślej związane z prawem administracyjnym. Normy
prawa konstytucyjnego stanowią punkt wyjścia norm prawa administracyjnego.
• Prawo karne określa czyny uznane za społecznie niebezpiecznie, sankcje karne grożące
w razie popełnienia takich czynów oraz ogólne zasady odpowiedzialności karnej.
• Prawo finansowe to zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez
państwo, ich rozdział i wydatkowanie, a także tryb funkcjonowania organów i instytucji
finansowych.
• Prawo procesowe jest to bardzo specyficzna gałąź prawa, związana z podziałem prawa
na materialne i formalne. Prawo materialne to zespół norm, które ustanawiają
merytoryczne obowiązki i prawa, regulują zachowanie podmiotów prawa i organów
państwa. Do prawa formalnego należą normy odnoszące się do organizacji instytucji
odpowiedzialnych za przestrzeganie prawa materialnego, oraz trybu dochodzenia prawa
i wykonywania obowiązków określonych w prawie materialnym.
• Prawo cywilne wywodzi się z prawa rzymskiego (ius civile), w którym oznaczało normy
mające zastosowanie do obywateli rzymskich (łac. civis ‘obywatel’, a ius civile ‘prawo
obywatelskie’). Współcześnie prawo cywilne jest jednym z najważniejszych działów
prawa. Ma zastosowanie nie tylko w stosunkach między obywatelami danego państwa,
ale także z osobami prawnymi i podmiotami zagranicznymi. Prawo cywilne to zespół
norm regulujących głównie stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste (np.
związane z dobrami osobistymi) między równorzędnymi podmiotami prawa.
• Prawo rodzinne to zespół norm regulujących podstawowe kwestie związane z
funkcjonowaniem rodziny, takie jak pokrewieństwo, zawarcie małżeństwa, relacje
majątkowe i osobowe między małżonkami, ustanie związku małżeńskiego czy władza
rodzicielska.
• Prawo handlowe (gospodarcze) to zespół norm, z natury rzeczy należących do prawa
cywilnego, które regulują organizację (ustrój) podmiotów gospodarczych oraz czynności
handlowe powstające między tymi podmiotami, a także między tymi podmiotami a
innymi
osobami
w
obrocie
gospodarczym,
zarówno wewnętrznym, jak i
międzynarodowym.
• Prawo pracy stanowi zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą a
pracownikiem dotyczące świadomej pracy zarobkowej.
• O źródłach prawa mówi się głównie w znaczeniu źródeł poznania prawa, źródeł w sensie
formalnym i materialnym.
• Źródłami poznania prawa są wszelkie czynniki dostarczające wiedzy o prawie.
• Źródła prawa w sensie formalnym to akty, dokumenty lub decyzje uważane w danym
systemie prawa za źródło norm prawnych. W Polsce takimi źródłami są ustawy, uchwały
rady gminy i tym podobne, a w krajach z systemem prawa anglosaskiego za takie źródła
prawa przyjmuje się na przykład precedensy.
• Źródłami prawa w sensie materialnym jest wszystko to, co pośre3dnio lub bezpośrednio
wpływa na treść prawa, a więc między innymi stosunki społeczne i gospodarcze, obyczaje
i zwyczaje oraz układ sił politycznych w państwie.
Źródła prawa i ich klasyfikacja
• Źródła prawa w państwie tworzą system powiązany ze sobą hierarchicznie. Przez system
źródeł prawa rozumie się całokształt źródeł prawa danego państwa w ich wzajemnym
powiązaniu, ujmowanym z punktu widzenia tego, co jest im wspólne, i tego, co je różni.
• Najważniejsze konsekwencje hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa są
następujące:
podstawą obowiązywania aktu zajmującego niższe miejsce w hierarchii jest akt
hierarchicznie nadrzędny,
relacje między aktami prawnymi zajmującymi różne miejsca w hierarchii opierają
się na zasadzie delegacji do stanowienia prawa,
akty zajmujące wyższą rangę przeważnie normują sprawy poważniejszej rangi,
akty niższego rzędu muszą być zgodne, czyli, inaczej mówiąc, nie mogą być
sprzeczne z aktami wyższej rangi,
moc obowiązująca aktów niższej rangi może zostać uchylona przez akty mające
wyższą pozycję w hierarchii.
• W III rozdziale Konstytucji RP polski dokonano rozróżnienia na źródła prawa
powszechnie obowiązującego i na źródła prawa o charakterze wewnętrznym.
• Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego należą akty zawierające generalne i
abstrakcyjne normy, które tworzą, zmieniają lub uchylają prawa i obowiązki obywateli i
osób prawnych.
Źródła prawa powszechnie obowiązującego
• Do konstytucyjnych źródeł prawa powszechnie obowiązującego zaliczyć można:
Konstytucję Rzeczypospolitej Polskie,
ustawy,
ratyfikowane umowy międzynarodowe,
rozporządzenia,
akty prawa miejscowego,
a także:
rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy wydawane – zgodnie z art. 234
konstytucji – tylko w sytuacjach nadzwyczajnych,
przepisy stanowione przez organizację międzynarodową, do której należy Polska,
jeżeli umowa międzynarodowa konstytuująca tę organizację przewiduje taką
skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym (art. 91 ust. 3
konstytucji).
• Konstytucja to: „ustawa zasadnicza wyposażona w najwyższą moc prawną, regulująca
podstawy ustroju państwowego, określająca zasady organizacji i powoływania
najwyższych ogniw aparatu państwowego oraz normująca podstawowe prawa i
obowiązki obywatela”.
• Od 17 października 1997 r. naczelne miejsce w systemie źródeł prawa zajmuje
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku.
• Szczególna treść konstytucji wynika z zakresu i ze sposobu regulowania nią zagadnień.
Do uniwersalnych zagadnień w treści konstytucji zalicza się:
ogólne zasady ustroju państwa,
określenie ustroju naczelnych organów władzy i zakresu ich kompetencji,
określenie podstawowych praw, wolności i obowiązków obywateli.
Konstytucja
• Ustawa jest najwyższym po konstytucji aktem prawnym. To akt normatywny uchwalony
przez Sejm z udziałem Senatu. Żaden inny organ nie może wydać ustawy, co jest
konsekwencją przyjętej od Monteskiusza zasady trójpodziału władzy.
• Szczególna moc prawna ustawy wyraża się następującymi cechami:
normy ustawowe mają samoistnie moc powszechnie obowiązującą, to znaczy do
wydania i obowiązywania ustawy nie potrzeba szczególnego upoważnienia,
normy ustawowe mogą być zmienione, uchylone lub zawieszone tylko przez inną
normę ustawową, nigdy zaś przez normę niższego rzędu,
ustawa może zmieniać, uchylać, lub zawieszać każdą inną normę prawa krajowego,
wydawanie innych aktów normatywnych (powszechnie obowiązujących) prawa
krajowego jest dopuszczalne tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia
zawartego w ustawie i w celu jej wykonania (art 91 ust. 1 konstytucji).
Ustawy
• Rzeczypospolita Polska przestrzega wiążącego ja prawa międzynarodowego (art. 9
konstytucji). Jeżeli chodzi o zasadnicze źródła prawa międzynarodowego, czyli umowy
międzynarodowe, to podstawowe znaczenie ma ich podział na umowy ratyfikowane i
nieratyfikowane.
• Ratyfikacja umów międzynarodowych należy do prezydenta jako głowy państwa.
• Wyjątkowa regulacja konstytucyjna dotyczy stosowania na terytorium naszego państwa
prawa europejskiego (wspólnotowego). Zgodnie z art. 91 ust. 3 konstytucji, gdy wynika
to z ratyfikowanej umowy międzynarodowej powołującą dożycia organizację
międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio i ma w
przypadku kolizji pierwszeństwo przed ustawami. należy wówczas stosować prawo
wspólnotowe, a nie ustawodawstwo polskie.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe
• Rozporządzenia są to akty wykonawcze do ustaw (art. 92 ust. 1 konstytucji) oraz
normatywne wydawane na podstawie szczegółowych upoważnień ustawowych przez
organy władzy wykonawczej.
• Konstytucja RP wskazuje enumeratywnie organy upoważnione do wydawania
rozporządzeń. Są to:
Prezydent RP,
Rada Ministrów,
Prezes Rady Ministrów,
ministrowie kierujący działami administracji rządowej,
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
Rozporządzenia
• Zgodnie z postanowieniami art. 87 ust. 2 konstytucji akty prawa miejscowego są
źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej na obszarze
działania organów, które je ustanowiły.
• Organy samorządu terytorialnego i terenowe organy administracji rządowej na
podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawach ustanawiają akty prawa
miejscowego (art. 94 konstytucji). Warunkiem wejścia w życie aktów prawa miejscowego
jest ich ogłoszenie (art. 88 konstytucji).
Źródła prawa miejscowego
• Można wyróżnić trzy główne rodzaje aktów prawa miejscowego stanowionych przez
terenowe organy administracji rządowej i jednostki samorządu terytorialnego:
akty zawierające statuty,
akty zawierające przepisy wykonawcze,
przepisy porządkowe
• Statuty mogą mieć dwojaki charakter: albo aktów o charakterze wewnętrznym (np.
statuty szkół i publicznych placówek oświatowych) przyjmowanych w formie uchwał
odpowiednich organów prowadzących, albo aktów powszechnie obowiązujących na
danym terenie (np. statuty gmin, powiatów i samorządowych województw).
• Źródła prawa wewnętrznego odgrywają szczególnie dużą rolę w faktycznym
funkcjonowaniu organów administracji, w tym administracji oświatowej, gdyż są to
przepisy prawne obowiązujące tylko jednostki organizacyjne podległe organowi
wydającemu te akty.
• Akty prawa wewnętrznego są skierowane do jednostek organizacyjnych,
podporządkowanych organowi wydającemu akt, oraz do pracowników tej jednostki albo
– w przypadku zakładów administracyjnych – do ich użytkowników (np. uczniów,
studentów, czytelników w bibliotece).
• Akty prawa wewnętrznego stanowią najbardziej zróżnicowaną kategorię źródeł prawa.
krąg organów stanowiących przepisy wewnętrzne nie został ściśle określony.
Źródła prawa wewnętrznego
• Akty wewnętrzne noszą różne nazwy. Należą tu regulaminy, instrukcje, okólniki, pisma
okólne, statuty i tym podobne. Te źródła prawa mogą mieć różny charakter. O zaliczeniu
statutów do aktów prawa wewnętrznego lub zewnętrznego decyduje treść i sposób
oznaczenia adresata. Tak na przykład statut gminy jest aktem prawa powszechnie
obowiązującego, a statut placówki oświatowej – aktem prawa wewnętrznego.
• Zgodnie z art. 60 u.s.o. „statut szkoły lub placówki publicznej powinien określać w
szczególności:
nazwę i typ szkoły lub placówki oraz ich cele i zadania,
organy prowadzące szkołę lub placówkę,
organy szkoły lub placówki oraz ich kompetencje,
organizację szkoły lub placówki,
zakres zadań nauczycieli oraz innych pracowników szkoły lub placówki,
zasady rekrutacji uczniów,
prawa i obowiązki uczniów, w tym przypadki, w których uczeń może zostać
skreślony z listy uczniów szkoły”.
• Źródła prawa wewnętrznego są kontrolowane przez działające w strukturach danej
jednostki organy o kompetencjach kontrolnych, a także organy nadrzędne nad organami
je stanowiącymi. Akty wewnętrzne wydawane w szkoła i placówkach oświatowych
kontroluje organ sprawujący nadzór pedagogiczny.
• Do innych źródeł prawa zalicza się akty planowania, normy techniczne, zwyczaj i
orzecznictwo.
• Państwo programuje swój rozwój, opracowuje plany długo- i średniookresowe.
Współcześnie jednym z najważniejszych dokumentów planistycznych jest Narodowy
Plan Rozwoju (NPR) przyjęty w drodze ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r.
• Prawo zwyczajowe nie należy do katalogu źródeł prawa, lecz może ono mieć znaczenie w
stosowaniu prawa. Prawo zwyczajowe powstaje przez faktyczne i jednolite
przestrzeganie pewnych reguł zachowania przez dłuższy okres i przekonanie, że reguły
te są prawnie obowiązujące.
• W licznych publikacjach podkreśla się znaczenie orzecznictwa organów administracji i
sądów powszechnych, w szczególności przy wykładni przepisów prawa i stosowaniu ich
w praktyce. Na przykład jeżeli dyrektor szkoły stosuje inną wykładnię przepisów niż
ogólnie przyjętą linię orzeczniczą, musi liczyć się z tym, że w przypadku zaskarżenia jego
decyzji zostanie ona uchylona.
Inne źródła prawa