1

Dydaktyka historii oraz historii i społeczeństwa – część I, egzamin UŚ

Cele nauczania – wytyczne, które postawiono nauczycielowi i które powinien realizować.

 poznawcze
 kształcące
 wychowawcze

Cele ogólne zapowiadają oddziaływanie nauczyciela w określonym kierunku, wyrażone za pomocą
rzeczowników odsłownych (zapoznanie, wdrażanie, utrwalanie, systematyzowanie):

 kształcące – umiejętność łączenia wydarzeń, nauka logicznego myślenia
 wychowawcze – zwrócenie uwagi na znaczenie, na charakter
− nie określają tego, co uczeń powinien opanować oraz nie tworzą możliwości jego dydaktyczno-

wychowawczej działalności

+ są zwięzłe, sugestywne, ukierunkowywują pracę nauczyciela

Operacjonalizacja – uszczegółowienie ogólnych celów nauczania.

Cele operacyjne:

 opis czynności, jakie uczeń powinien wykonać w określonych warunkach
 wyrażone są opisem zachowań, jakie ma przejawiać uczeń po ukończeniu nauki
 sformułowane tak, aby umożliwiły wykazanie, że uczeń powinien znać, wiedzie, umieć, potrafić,

rozumieć.

W swej strukturze zawierają:



działanie (zachowania końcowe) – opis zadania, które ma być wykonane



warunek – opisanie okoliczności, w jakich działanie ma mieć miejsce



kryterium (standardy osiągania zachowania końcowego) – jakościowe lub ilościowe określenie

akceptowanego poziomu osiągnięć

Taksonomia celów nauczania - hierarchiczny schemat tych rodzajów wiadomości i umiejętności, które
naszym zdaniem uczniowie powinni sobie przyswoić po zakończeniu danej jednostki lekcyjnej.
B. Niemierko
I. Wiedza:
A. Zapamiętanie wiadomości – gotowość ucznia do przypomnienia sobie pewnych terminów, faktów,
teorii…, uczeń nie myli ich i nie dokonuje zniekształceń (wiedzieć: nazwać, zdefiniować, wymienić,
wyliczyć)
B. Zrozumienie wiadomości – uczeń potrafi je przedstawi w innej formie niż je zapamiętał (rozumieć:
uporządkować, streścić, wyjaśnić, zilustrować, rozróżnić, zinterpretować)
II. Umiejętności
C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych – opanowanie przez uczniów umiejętności
praktycznych, posługiwania się wiadomościami wg określonych wzorów (kształtować: rozwiązać,
skonstruować, zastosować, porównać, określić, narysować)
D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych – opanowanie przez uczniów umiejętności
formułowania problemów, dokonywania analizy i syntezy nowych dla niego zjawisk, wartościowania
(dowieść, przewidzieć, zanalizować , wykryć, ocenić)
III. Postawy i przekonania (H. Suchojad)
E. Stosunek do przeszłości i teraźniejszości
F. Potrzeby i aspiracje
H. Pohoska

 cele utylitarne – wartość dla ogółu
 cele poznawcze – dla mnie
 cele psychiczne – kształtowanie postaw, umiejętności

Źródła formułowania celów nauczania:

 proces dziejowy i jego poszczególne elementy
 historia jako nauka
 historia potoczna i jej funkcje pełnione w życiu
 szeroka i bogata wiedza o uczniu
 historia jako przedmiot szkolny

2

 obowiązująca ideologia społeczna
 realizowany program nauczania.

Metoda nauczania – sposób pracy, G. Majorek – układ sposobów powiązań czynności poznawczych ucznia
z czynnościami dydaktycznymi nauczyciela celem wywołania zmian w osobowości uczących się, to układ
celowo tworzony i systematycznie stosowany.
Wybór metod nauczania zależy od:

 celów lekcji
 tematu zajęć
 treści nauczania
 wieku uczniów
 możliwości poznawczych uczniów
 właściwości przedmiotu nauczania
 wyposażenia szkoły
 organizacji procesu nauczania
 indywidualnego doświadczenia nauczyciela

Rodzaje metod:

 podające: wykład informacyjny, prelekcje, opowiadanie, anegdota, opis, odczyt, objaśnianie lub

wyjaśnianie

 poszukujące: pogadanka, dyskusja, praca pod kierunkiem
 eksponujące: pokaz połączony z przeżyciem, film, sztuka teatralna, ekspozycja
 programowane: z użyciem podręcznika prog., z użyciem komputera, z maszyną dydaktyczną
 praktyczne: pokaz z objaśnieniem, p. z instruktażem, ćw. laboratoryjne, ćw. przedmiotowe, metoda

projektów, metoda przewodniego tekstu.

Model – ogólny zarys wszystkiego, co należy realizować w pracy z dzieckiem.
Strategia – wytyczone działania i cele.
Technika – elementy zw. ze sposobami pracy nauczyciela, bez klasycznych cech metod nauczania.
Metody podawcze:

 opowiadanie – słowne, obrazowe i emocjonalne przedstawienie przebiegu określonego wydarzenia

historycznego i in. z użyciem jak najbardziej charakterystycznych szczegółów

 opis – słowne, obrazowe przedstawienie składników jakiegoś wydarzenia hist. lub charakterystyka

właściwości poszczeg. składników

 wykład – zespół czynności i zabiegów metodycznych z dominującą rolą słowa mówionego

nauczyciela:

-

organizacyjny – ogólna charakterystyka zajęć szkolnych, materiału

-

informacyjny – przekazanie niedostępnego w podręczniku materiału lub uzupełnienie treści

podręcznikowych

-

analityczny – analiza zjawiska lub faktu hist. – geneza, przebieg, skutki

-

syntetyczny – rekapitulacja

-

problemowy.

Metody poszukujące:

 rozmowa nauczająca – pogadanka (met. sokratyczna – docieranie do prawdy przez pytania i

odpowiedzi)

 dyskusja
 praca pod kierunkiem

Metody aktywizujące

 debata „za” i „przeciw”
 analiza „SWOT” – mocne i słabsze strony
 metaplan
 dyskusja punktowa
 metoda projektów
 burza mózgów
 drzewko decyzyjne – graficzny zapis procesu podejmowania decyzji: zdefiniowanie problemu,

ustalenie możliwości rozwiązań, określenie zalet i wad, podjęcie najwłaściwszej decyzji

 pogadanka
 drama
 praca pod kierunkiem

3

Metody nauczania w zależności od:

 celu czynności dydaktycznej: wprowadzająca, utrwalająca, kontrolna
 udziału receptorów w procesie poznania: słowne, poglądowe, praktyczne
 źródła wiedzy ucznia: wykładowe-podające, pytaniowe-poszukujące
 postawy ucznia w procesie poznania: aktywizujące, pasywne
 przepływu informacji: monologowe, dialogowe
 logicznego toku czynności poznawczych: indukcyjne, dedukcyjne, analityczne, syntetyczne
 sposobu przeprowadzenia lekcji: konwencjonalne, nowatorskie, podające, poszukujące,

laboratoryjne

Nowa narracyjna filozofia historii
Narracja – wiedza, którą uczeń zdobywa w różnorodny sposób, poprzez teksty, słowo mówione, przekaz
ustny nauczyciela:

 warstwa logiczno-gramatyczna (informacyjna)
 warstwa perswazyjna (retoryczna)
 warstwa teoretyczno-ideologiczna (sterująca).

Nnfh odrzuca marksistowską dyrektywę o konieczności dziejowej, podziale na różne etapy rozwoju społ.-
ek., natomiast przyjmuje pluralizm prawd oraz występowanie w dziejach zmienności procesu historycznego.
Jej przedmiotem badań jest wszystko, co związane jest z człowiekiem, globalne ujęcie dziejów,
zainteresowanie życiem codziennym, poszerza badania o tzw. psychohistorię.

 zwrócenie uwagi na proces pisania historii
 przyjęcie pluralizmu prawd
 odrzucenie formacji społ.-ek.
 zaakceptowanie przypadku
 globalne ujęcie dziejów.

Materializm historyczny – zmienność w dziejach, teorie wyjaśniające zmiany z uwzględnieniem różnych
etapów rozwojowych w dziejach ludzkości, dynamizm. Przypadek to element niemożliwy.
Materializm dialektyczny – formacje społeczno-ekonomiczne: wspólnota pierwotna, feudalizm, kapitalizm,
socjalizm…

Program nauczania – podstawowy dokument obowiązujący każdego nauczyciela, ustanawiany przez MEN.
Obecnie to Podstawa programowa – obowiązkowy zestaw celów i zadań edukacyjnych wytyczających
kierunki oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego w procesie nauczania-uczenia się historii,
określających podstawowe treści nauczania oraz umiejętności, sprawności i planowane osiągnięcia ucznia.
Jest to dokument ministerialny, do którego realizacji zobowiązani są wszyscy nauczyciele w określonym
typie szkoły.
Przed 1999 – jeden program dla danego etapu edukacji, nie było ogólnodostępny, zawierał treści, cele (gł.
poznawcze), il. Godzin przeznaczona na dany dział, podstawowe wskazówki metodyczne.
Po 1999 – 15 II - wspólna podstawa programowa, kryteria nowoczesności dydaktycznej, kształcenie
umiejętności, odejście od encyklopedyzmu; cele nauczania historii w szkole, zadania szkoły, treści
programowe, osiągnięcia uczniów.
Dla 6 – letniej szkoły podstawowej i gimnazjum:

 szczegółowe cele edukacyjne – kształcenia i wychowania
 wymagania programowe zw. z celami
 procedury osiągania celów
 informacje zwrotne, opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich oceny

Dla szkoły ponadgimnazjalnej:

 szczegółowe cele edukacyjne – kształcenia i wychowania
 wymagania programowe zw. z celami
 procedury osiągania celów.

Dawny program nauczania (my):

 uwagi wstępne z celami nauczania
 treści nauczania, podział materiału na poszczególne klasy i jednostki tematyczne
 uwagi o realizacji treści programowej, orientacyjny podział treści na poszczeg. działy.

Obecny program:

 szczegółowe cele kształcenia
 materiał zw. z celami kształcenia

4

 procedury osiągnięcia celów
 opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje ich pomiaru;

różnice w treściach

Ramowy plan nauczania – uszczegółowiony wykaz godzin, które w minionym okresie zobowiązana była
zrealizować szkoła z poszczególnych przedmiotów w wymiarze tygodniowym w poszczeg. klasach, też w
ciągu całego cyklu nauczania.

Nauczanie programowe – rozbiór poszczególnych treści i przekazywanie ich uczniom dawkami, krokami.
Przejście do kolejnej dawki wymaga sprawdzenia poprzedniej.

 zasada podziału materiału
 z. aktywizowania uczniów
 z. zindywidualizowania tempa i treści uczenia
 z. natychmiastowej oceny ucznia
 z. empirycznej
 weryfikacji treści programowych.

Nauczanie zintegrowane (I-III) – proces uzgadniania i wprowadzania w poszczególnych przedmiotach
równoległości, polegającej na uzupełnianiu i naświetlaniu rożnych stron tych samych zagadnień (holizm).
Główne powody takiego nauczania to dążenie do przekazania uczniom spójnej treści, spójna realizacja
programu nauczania. NZ

 integracja międzyprzedmiotowa
 integracja ze środowiskiem lokalnym
 brak podziału na przedmioty, dzieci są pod opieką jednego nauczyciela, poznają podstawy

otaczającego świata

 celem połączenie treści nauczania i umiejętności wielu przedmiotów w toku jednej jednostki

lekcyjnej

 program chronologiczno-problemowy, integracja skupieniowo-promienista
 integracja treściowa, metodyczna, czynnościowa.

Nauczanie blokowe – całościowe traktowanie zdobytej wiedzy i łączenie jej w poszczególne bloki –
integracje międzyprzedmiotowa wewnętrzna, korelacja przedmiotów, przedmioty integrujące).
Integracja międzyprzedmiotowa

 scalanie wewnętrznych treści jednego przedmiotu
 scalanie różnych treści przedmiotów monodyscyplinarnych drogą ich korelacji
 scalanie treści w ramach poszczególnych przedmiotów przez wprowadzenie przedmiotów o char.

integrującym

 łączenie ze sobą przedmiotów nauczania w kompleksy/bloki o spójnym powiązaniu treściowym, np.

przyroda

 treściowa, psychiczna, czynnościowa, metodyczna, wychowawcza.

Przedmiot zintegrowany – jego program powstał w wyniku zintegrowania treści i umiejętności z zakresu
kilku przedmiotów nauczania.
Nauczanie interdyscyplinarne – proces dydaktyczny łączący kompetencje i treści nauczania wielu
przedmiotów oraz treści wychowawczych.

Pomiar dydaktyczny – kontrola wiedzy i umiejętności uczniów. To zastosowanie ścisłych metod
sprawdzania osiągnięć uczniów w celu ustalenia, jak pod względem ilościowym i jakościowym opanowali
dane treści historyczne i sprawności. Przedmiot pomiaru:

 stan faktycznej, w miarę pogłębianej wiedzy historycznej
 ogólna wiedza o procesie historycznym i jego mechanizmie
 wiedza dotycząca nauki historii i innych form przekazu historycznego
 przejawy naukowej postawy wobec przeszłości, charakterystycznej dla historyka
 akceptacja określonego systemu wartości.

Rodzaje:

 różnicujący – wynik ucznia rozpatrywany jest na tle wyników innych uczniów
 sprawdzający – wynik rozpatrujemy na tle wymagań programowych.

Cechy:

 powtarzalność
 odtwarzalność.

5

Ewaluacja – proces poznawczo-oceniający polegający na badaniu i ocenie programu kształcenia oraz
efektów jego realizacji oraz próba odpowiedzi na pytanie, co należy zmienić:

 diagnostyczna
 kształtująca (formatywna)
 podsumowująca (atestująca)

Etapy ewaluacji

 określenie tematu,
 postawienie kluczowych pytań
 sformułowanie kryteriów wartościowania i obowiązujących w organizacji standardów
 ustalenie jakie zagadnienia należy przeanalizować aby odp.
 zidentyfikowanie źródeł potrzebnych informacji
 wybranie metod pracy
 opracowanie narzędzi
 przygotowanie harmonogramu ewaluacji oraz narzędzia monitoringu
 analiza wyników
 przygotowanie wniosków i ocena

albo:

-

logiczna analiza celów, materiału i wymagań

-

przygotowanie i zastosowanie narzędzi pomiaru

-

analiza wyników

-

przygotowanie wniosków i ocen.

Formy ewaluacji

 pośrednie – prace wykonywane przez uczniów (kartkówki, testy)
 bezpośrednie – na podstawie obserwacji ucznia jak radzi sobie w domu podczas pracy z

podręcznikiem i podczas pracy w grupie na lekcji.

Dziedziny:

 poznawcze
 motywacyjne
 praktyczne.

Lekcja – podstawowa forma nauczania historii, jednostka elastyczna, czasowo odmierzona, z reguły
odbywana w klasie szkolnej i podporządkowana celom kształcenia struktura wykonywanych w określonych
warunkach pracy, zadań i czynności nauczyciela i uczniów, mająca na celu uzyskanie przez uczniów
wymaganej wiedzy i umiejętności.
Fazy lekcji:

 przygotowawcza
 wykonawcza
 kontrolna

Majorek – czynniki współtworzące lekcję historii:

 zewnętrzne:

-

współobecność stałej grupy uczniów i nauczyciela

-

czas trwania

-

miejsce i pora

-

środki dydaktyczne

 wewnętrzne:

-

cele i treści kształcenia

-

różnorodne czynności nauczyciela i uczniów w celu wykonania kolejnych zadań

-

postępowanie wg zasad nauczania i sprawnego działania.

Ogniwo lekcji - zamknięta całość łącząca w sobie elementy poprzedni i następujący. Łańcuch (lekcję)
tworzą poszczególne ogniwa nauczania:

 część porządkowo-organizacyjna Z
 rekapitulacja wtórna
 ogniwo wiążące/nawiązanie do tematu lekcji
 podanie tematu i jego realizacja Z
 rekapitulacja pierwotna
 omówienie i zadanie pracy domowej
 ocena pracy uczniów.

6

Typy lekcji:

 poznawcza (o. I-V, VII)
 utrwalająca (o I, IV, podsumowanie, VII)
 kontrolna (o. I, III, podsumowanie)

Majorek – zasady metodyczne lekcji historii

 konkretności
 systematyczności
 problemowości

Awans zawodowy nauczyciela:

 n. stażysta (9 m-cy)
 n. kontraktowy (do 6 lat)
 n. mianowany (ok. 3 lata)
 n. dyplomowany (po 9 latach)
 profesor oświaty

Tabela wynagrodzeń i płac:

 wykształcenie i stopień zawodowy
 tytuł zawodowy mgr bez przygotowania pedagogicznego

Fazy:

 f. kształcenia zawodowego
 f. adaptacji zawodowej
 f. dojrzałości zawodowej
 f. mistrzostwa zawodowego

Program autorski – wprowadzenie innowacji do podstaw programowych, które wymagają zgody
wszystkich władz występujących w szkole. Przy tworzeniu bierze się pod uwagę kryteria: selekcji, trwałości
wiedzy uczniów, przydatności, potrzeb uczących się.

Test osiągnięć szkolnych – zbiór zadań do zastosowania podczas jednych zajęć dydaktycznych, jest
obiektywny.
Pierwszy test – 1864, Georg Fischer.

 testy uzdolnień
 testy wiadomości szkolnych
 testy standaryzowane

Plan testu:

 analiza wybranego zakresu treści nauczania
 sporządzenie listy czynności uczni, które będą objęte sprawdzianem
 ustalenie ogólnej liczby zadań
 podział liczby zadań wg kategorii celów, wymagań na poszczególne stopnie szkolne
 materiału określanie ilościowej normy zadań na zaliczenie każdego poziomu.

Rodzaje zadań testowych:

 ZZ zamknięte:

-

P/F - prawda/fałsz

-

WW – wielokrotnego wyboru

-

ND – na dobieranie

 ZO otwarte:

-

KO – krótkiej odpowiedzi

-

RO – rozwiniętej odpowiedzi

-

L – z luką.

Budowa pytań – partykuła pytajna (słowo lub wyrażenie) i osnowa pytania prezentująca jego treść.
Podział pytań:

 podstawowe, pomocnicze
 Sośnicki: badawcze (pobudzające) i egzaminacyjne (kontrolne)
 Sławikowski: przygotowawcze, naprowadzające, podsumowujące.

Ścieżki edukacyjne – odnoszą się do zagadnień, problemów, których nie można przypisać tylko jednemu
przedmiotowi. Umożliwiają odchodzenie od praktyki przekazywania wyizolowanej wiedzy przedmiotowej
na rzecz łączenia informacji i umiejętności z różnych dziedzin. Stanowią zestaw treści i umiejętności o

7

istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja nie może się odbywać w ramach nauczania różnych
przedmiotów/bloków przedmiotowych czy w postaci odrębnych zajęć:

 szkoła podstawowa

-

edukacja prozdrowotna

-

e. ekologiczna

-

e. czytelnicza i medialna

-

wychowanie do życia w społeczeństwie

· wych. do życia w rodzinie
· wych. regionalne
· wych. patriotyczne i obywatelskie

 gimnazjum

-

edukacja prozdrowotna

-

e. ekologiczna

-

e. czytelnicza i medialna

-

kultura europejska

-

e. regionalna

-

obrona cywilna

-

kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej

 liceum i technikum

-

edukacja prozdrowotna

-

e. ekologiczna

-

e. czytelnicza i medialna

-

e. filozoficzna

-

e. europejska

-

e. regionalna

-

wychowanie do życia w rodzinie

System oceniania

 właściwie sprecyzowane polecenia na teście, jasne, czytelne
 jawność
 obiektywizm i rzetelność – jednakowe kryteria dla wszystkich i możliwość komentowania

Ocenianie zewnętrzne:

 porównanie osiągnięć ucznia ze standardami
 różnicowanie i selekcja uczniów ze względu na dalsze ścieżki kształcenia
 porównywanie efektywności programów nauczania i ścieżek kształcenia.

Ocenianie wewnętrzne:

 diagnozowanie każdego ucznia
 opis umiejętności i przekazaniu informacji zwrotnej dla ucznia i rodziców
 określanie efektywności stosowanych metod pracy i planowanie procesu nauczania.

Wymagania edukacyjne – 0-45% ndst, konieczne 46-60% dop, podstawowe 61-75% dst, rozszerzające 76-
90% db, dopełniające 91-100% bdb, wykraczające powyżej 100% cel.

Regionalizm – ruch społeczno-kulturalny dążący do zachowania swoistych cech kultury danego obszaru, do
pogłębienia wiedzy o jego kulturze, rozwoju i odnowy. Aleksander Patkowski 1926.
Zalety regionalizmu – Maleczyńska:

 likwiduje barierę pośredniości poznania historycznego
 oddala wątpliwości o powstawaniu separatyzmów lokalnych
 dzieje regionu dają podstawę do działań na obszarze mieszanym.

Edukacja regionalna

 celem zmienianie ludzi, gł. dzieci i młodzieży, stosownie do panujących ideałów i celów

wychowania

 zapoznanie z kulturą własnego regionu
 uwrażliwienie na odrębności kulturowe innych regionów, wpajanie założeń tolerancji

Cele edukacji regionalnej

 poznawcze
 kształcące
 wychowawcze

8

Środki dydaktyczne – przedmioty materialne lub ich wytwory oddziałujące na różne receptory i
umożliwiające własną rekonstrukcję procesu dziejowego.
Funkcje

 informacyjna/poznawcza
 motywacyjna
 emocjonalna
 integrująca
 weryfikacyjna
 kontrolna

Wybór zależy od

 tematu lekcji
 celów
 możliwości uczniów
 zasobów pracowni historycznej
 specyfiki zespołu klasowego
 inwencji, chęci i wyobrażenia nauczyciela.

Sygnatury na mapie hist.

 liniowe
 punktowe
 obrazkowe
 symboliczne
 geometryczne

Kartodiagram – mapa tematyczna przedstawiająca zmienność wybranych atrybutów obiektów
przestrzennych. To forma pośrednia między mapą a wykresem.

Spirala edukacyjna – Jezierski – wizja takiego programu nauczania i wychowania, gdzie z roku na rok
uczeń poszerza swoją wiedze i umiejętności.

System klasowo-lekcyjny – określony czas i miejsce nauczania, lekcja przyporządkowana do klasy.

Sylabus – propozycja zadań, które uczeń powinien wykonać po zakończeniu danego etapu edukacji.