Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Wstęp
1. Związek pedagogiki z innymi naukami według Krzysztofa Rubachy
2. Nauki współpracujące z pedagogiką według Stefana Kunowskiego
3. Związek pedagogiki z innymi naukami według podręcznika pod redakcją Michała Godlewskiego
4. Działy pedagogiki
Bibliografia
Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa
Wstęp
Serdecznie witamy po raz kolejny! Można powiedzieć, że po opanowaniu tego modułu
będziecie na półmetku naszego wspólnego studiowania pedagogiki. Czemu będzie
poświęcony ten moduł
— ostatni, który dotyczy metateorii pedagogiki
.
Jak wskazuje jego
tytuł, mówić w nim będziemy o naukach współpracujących z pedagogiką oraz o jej działach,
czyli inaczej subdyscyplinach. Omawiane zagadnienia (jeśli będzie to możliwe, gdyż nie
wszyscy wybrani przez nas autorzy uwzględniają te same problemy) odniesiemy, jak zwykle,
do trzech znanych nam podręczników. Zanim jednak to zrobimy, kilka słów wprowadzenia.
Jak zapewne Państwo dobrze pamiętacie z pierwszego modułu przedmiotem pedagogiki jest
wychowanie, edukacja. Posiadanie przez jakąś dyscyplinę naukową własnego przedmiotu
badań powoduje, że może ona istnieć samoistnie, to znaczy niezależnie. Nie oznacza to
jednak, że nie jest ona powiązana z całym kontekstem innych nauk. Powodów tego stanu
rzeczy jest kilka:
— po pierwsze, przedmiot badań pedagogiki jest wieloaspektowy i złożony;
— po drugie, otaczająca nas rzeczywistość, której jednym z przejawów jest wychowanie, jest
wielowarstwowa i wielokrotnie powiązana.
1
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Stąd wynika taka wielość nauk, metod badań (patrz moduł II), teorii opisujących i
wyjaśniających rzeczywistość. Ze stwierdzeń tych wyraźnie już widać, że jeśli pragniemy
dogłębnie i wnikliwie analizować fakty wychowawcze musimy do nich podchodzić
wieloaspektowo, uwzględniając rozliczne relacje pomiędzy zjawiskami. Do tego konieczna
jest współpraca interdyscyplinarna, czyli współpraca pomiędzy różnymi naukami. Różne
nauki posiadają bowiem odmienne przedmioty badań, a więc w odmienny sposób patrzą na
otaczający nas świat, stosują też różne, dostosowane do swojego przedmiotu badań,
metody.
Korzystanie z ich doświadczeń badawczych zapewnia więc bardziej wnikliwe i obiektywne
poznanie edukacyjnej, wychowawczej rzeczywistości.
Wszystkie powyżej przedstawione fakty przemawiają za współpracą pedagogiki z innymi
dyscyplinami naukowymi. Jakimi? Tego dowiecie się właśnie z treści modułu trzeciego.
W module tym omówimy też podział pedagogiki na subdyscypliny, czyli opiszemy jej działy.
Podziału jakiejś dyscypliny na poddyscypliny dokonuje się zazwyczaj ze względu na pewne
kryteria. Ciekawy sposób podzielenia i uporządkowania wiedzy pedagogicznej zaproponował
Stanisław Kawula, który sformułował rejestr siedmiu kryteriów.
Poniżej zamieszczamy zaproponowane przez wspomnianego pedagoga kryteria i krótki ich
opis. Oto one:
1. Kryterium celów działalności edukacyjnej — dzieli działalność wychowawczą ze względu
na rodzaje celów stawianych przez pedagogikę.
2. Kryterium metodologiczne — pozwala wyodrębnić w pedagogice, ze względu na
stosowane przez nią metody, dwa obszary o zróżnicowanym stopniu ogólności. Pierwszy
z nich to obszar analiz ogólnych odnoszących się do samej pedagogiki jako nauki oraz do
wszelkich uwarunkowań procesów i czynności edukacyjnych. Drugi obszar to analizy
akcentujące społeczne czynniki procesów i czynności edukacyjnych, a więc na przykład
oddziaływania różnych środowisk wychowawczych i socjalizacyjnych (rodzina, szkoła,
media, grupy rówieśnicze itp.).
3. Kryterium rozwojowe — według tego kryterium można uszeregować kolejno
subdyscypliny pedagogiczne odpowiadające różnym okresom i etapom życia człowieka
poddanego oddziaływaniom wychowawczym.
2
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
4. Kryterium dewiacji i defektów rozwojowych człowieka — w myśl tego kryterium
wyróżniona została pedagogika specjalna ze swoimi dyscyplinami szczegółowymi.
5. Kryterium instytucjonalne — odnosi się ono nie tyle do refleksji teoretycznej, co do
konkretnej działalności praktycznej przebiegającej w instytucjach pedagogicznych.
Możemy więc w ramach tego kryterium mówić na przykład o pedagogice szkoły wyższej,
która będzie się zajmowała miedzy innymi badaniem organizacji i struktury szkolnictwa
wyższego, monitorowaniem wprowadzonych innowacji, krytyczną analizują programów.
6. Kryterium problemowe — dotyczy wyodrębniania subdyscyplin pedagogiki ze względu na
typ problematyki edukacyjnej, którą się zajmują. Jeśli na przykład będzie to problematyka
systemów edukacji w kraju i na świecie, to będziemy mówić o pedagogice porównawczej.
W przypadku problemów dotyczących zawodu nauczyciela będzie to pedeutologia.
7. Kryterium dziedzin działalności ludzkiej — nawiązuje do rodzajów działalności człowieka,
które pedagogika obejmuje swoim polem badawczym. Będzie to więc na przykład:
pedagogika opiekuńcza, wychowawcza, terapeutyczna.
Przedstawione przez Kawulę kryteria podziału pedagogiki na jej działy są wieloaspektowe
i dzięki temu pozwalają szeroko ująć omawiany problem, którego szczegółowa analiza
będzie przedmiotem naszych dociekań w drugiej części tego modułu.
Po tym krótkim, ogólnym wstępie na temat współpracy pedagogiki z innymi dyscyplinami
naukowymi oraz podziałem nauk pedagogicznych na subdyscypliny pora już przejść do
zagadnień szczegółowych, które rozpoczniemy od analizy poglądów Krzysztofa Rubachy na
temat związku pedagogiki z innymi naukami.
1. Związek pedagogiki z innymi naukami według Krzysztofa Rubachy
W swoich dociekaniach badawczych, według Rubachy, pedagodzy często korzystają z nauk
humanistycznych na przykład z socjologii. Nauczyciele–badacze czerpią z niej wiedzę,
w celu wyjaśnienia zaobserwowanych w świcie edukacji faktów. Dzieje się tak, gdyż:
3
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
— człowiek posiada społeczną naturę;
— działalność wychowawcza dokonuje się bardzo często w obrębie grup społecznych.
W opisanych powyżej przypadkach pedagogika korzysta z dorobku innych nauk, a tym
samym nie dysponuje odpowiednimi kategoriami pojęciowymi, ponieważ nie zajmuje się
badaniem procesów społecznych. Jest to, jak wcześniej powiedziano, domena socjologii.
Aby przybliżyć czytelnikom zastosowanie socjologii w pedagogice, Rubacha posługuje się
przykładem.
Badacz–nauczyciel, obserwując przez pewien okres grupę uczniów, zauważa, że większość
z nich nie stosuje się do poleceń nauczyciela. W porównaniu z innymi przedmiotami
nauczania, większość osób ma z tego przedmiotu bardzo niskie oceny. Jedynie dwóch
chłopców otrzymuje oceny dobre i bardzo dobre. Pozostali uczniowie unikają kontaktu
z nauczycielem, niekiedy nawet bojkotują jego oczekiwania. Nauczyciel często przyłapuje ich
na niewłaściwym zachowaniu, braku wiedzy, ściąganiu na klasówkach itp.
Po kilku tygodniach obserwacji okazuje się, że dwaj uczniowie, którzy dotychczas mieli dobre
oceny, stopniowo zaczynają zachowywać się jak reszta grupy, zarówno gdy chodzi
o postępowanie, jak i otrzymywane oceny. Za sprawdziany pisemne i odpowiedzi ustne
coraz częściej otrzymują oceny nieodpowiednie. Nauczyciel–badacz zaczyna więc coraz
dokładniej obserwować tych dwóch uczniów i odkrywa, że są przygotowani do lekcji, ale
swoją wiedzę przed nim ukrywają. W tej sytuacji dochodzi on do następującego wniosku:
„Prawdopodobnie mogę uznać, że zachowanie tych dwóch uczniów, jest strategią oporu
wobec mnie i wynika to z konformizmu jako stylu adaptacji do oczekiwań grupy
rówieśniczej”.
Badający nauczyciel, szukając wyjaśnienia, posłużył się pojęciem konformizmu jako stylu
adaptacji. Jest to jedna z teorii socjologicznych, która opisuje reguły zachowań ludzi wobec
oczekiwań grupy społecznej. Zastosowanie wymienionej kategorii pozwoliło wyjaśnić
otrzymany wynik obserwacji i zrozumieć zachowanie uczniów.
Inny przykład prezentowany przez Rubachę dotyczy znajomości przez pedagoga
psychologii, która stanowi również jedną z dyscyplin naukowych współpracujących
z pedagogiką. Oto opisywany przez autora przykład:
4
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Badacz–nauczyciel próbuje oszacować efekty realizowanego w szkole programu
wychowania moralnego. W tym celu musi dokonać pomiaru poziomu rozwoju moralnego
uczniów przed ich przystąpieniem do programu, jak i po jego zakończeniu. Różnica
pomiędzy tymi pomiarami może świadczyć o efektywności programu wychowania
moralnego. Problem przedstawionych tu badań dotyczy wychowania moralnego.
Wychowanie moralne to kategoria pojęciowa między innymi psychologii. Psychologowie
analizują bowiem gotowość dziecka do myślenia moralnego, poziom jego dojrzałości
emocjonalnej i społecznej koniecznej do rozwiązywania problemów moralnych. Badający
pedagog musi więc znać te zagadnienia, by dokonać zaplanowanego pomiaru poziomu
rozwoju moralnego uczniów.
Psychologia, podobnie jak socjologia, stanowi więc dyscyplinę pomocniczą dla pedagogiki,
ponieważ psychologia dysponuje odpowiednim systemem pojęciowym i teoriami potrzebnymi
do wyjaśnienia wielu faktów psychologicznych, które stanowią bezpośredni kontekst praktyki
edukacyjnej. W zasadzie niemalże na każdym kroku nauczyciele napotykają na zjawiska
psychologiczne, co wynika z definicji wychowania, które jest oddziaływaniem na psychikę
i zachowanie się człowieka.
W tym miejscu należy jednak zachować ostrożność, by nie traktować pedagogiki jako
psychologii czy socjologii stosowanej. Nauki te w swojej strukturze mają takie subdyscypliny,
jak psychologia wychowania i socjologia wychowania. Te jednak służą testowaniu,
weryfikowaniu teorii psychologicznych i socjologicznych w jednej z form praktyki społecznej,
jaką jest wychowanie czy nauczanie. Pedagogika zaś ma za zadanie opisywać i wyjaśniać
praktykę edukacyjną, a wymienione nauki opisują oraz wyjaśniają odpowiednio zjawiska
psychiczne i społeczne. Wychowanie jest dla nich jedną z dziedzin, w których się ujawniają.
Uogólnijmy teraz to, co było do tej pory powiedziane. W podsumowaniu tym można
sformułować następujący wniosek:
Psychologia i socjologia dostarczają pedagogice wiedzy potrzebnej do:
— organizowania;
— planowania;
— krytycznego analizowania praktyki edukacyjnej.
Psychologiczne i socjologiczne prawidłowości zmian zachodzących w procesach
społecznych, poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych stanowią orientację dla
5
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
interwencji edukacyjnej. Także opisane przez psychologów prawidłowości procesów
wychowania, nauczania i uczenia się oraz procesów wzajemnego ustosunkowania się ludzi
do siebie stanowią źródło ważnych hipotez w badaniach faktów pedagogicznych. Można
dzięki temu krytycznie analizować skutki oddziaływań wychowawczych, odkrywać obszary,
w których edukacja blokuje szanse rozwojowe uczniów, jak i modyfikować jej oddziaływania,
czyniąc je bardziej efektywnymi. Podobnie krytycznego wglądu w procesy edukacyjne
dostarcza wiedza socjologiczna. Przydatna okazuje się socjologia małych grup społecznych,
wyjaśniająca dynamikę zjawisk zachodzących w klasie szkolnej, która — jak się okazuje —
może być źródłem zarówno impulsów rozwojowych, jak i doświadczenia przez uczniów
stanów deprawacji. W szerszym rozumieniu praktyki edukacyjne stanowią odbicie praktyk
społecznych uruchamianych przez państwo.
Oprócz psychologii i socjologii, pedagogika korzysta z dorobku innych nauk, których
przedmiot tworzy kontekst dla wyjaśnienia faktów pedagogicznych. Są to między innymi:
— medycyna;
— prawo;
— ekonomia.
Inny status niż opisane powyżej nauki ma filozofia, traktowana jest ona przez Rubachę jako
dyscyplina podstawowa dla pedagogiki. Podczas gdy psychologia i socjologia dostarczają
pojęć potrzebnych do wyjaśnienia faktów pedagogicznych, filozofia:
— dostarcza ogólnej i abstrakcyjnej refleksji nad nimi;
— pozwala uporządkować kategorie nadające znaczenie faktom edukacyjnym;
— pozwala wyodrębnić zróżnicowane sposoby stawiania pytań o istotę edukacji.
Wiele działów filozofii służy pedagogice. I tak ontologia stawia pytania o naturę bytu, a więc
można w niej poszukiwać odpowiedzi na temat istoty wychowania. Odpowiada ona też na
pytanie, czy rzeczywistość pedagogiczna istnieje obiektywnie, czy subiektywnie?
A może rzeczywistość pedagogiczna istnieje obiektywnie i subiektywnie?
Jak sądzicie? Spróbujcie przez chwilę się zastanowić i zweryfikować własną odpowiedź
z życiowym doświadczeniem, a potem porównajcie wasze wnioski z tymi poniżej znaku
zapytania.
?
6
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Według nas rzeczywistość pedagogiczna jest obiektywna, choć jest również przez nas
subiektywnie przeżywana. Fakty pedagogiczne często można więc analizować od zewnątrz
i od wewnątrz, czyli od strony ich obiektywnego istnienia (analiza zewnętrzna),
jak i przeżywania swego istnienia (analiza wewnętrzna faktu).
Po tej krótkiej refleksji powróćmy jednak do działów filozofii współpracujących z pedagogiką.
W tej kwestii Rubacha wymienia jeszcze epistemologię, dział filozofii, który stawia pytania
o naturę ludzkiego poznania. W kontekście pedagogiki są to pytania o:
— naturę naukowego poznania faktów edukacyjnych;
— naturę poznawania świata przez uczniów.
Jeśli będziemy poznawać, opierając się na epistemologii empiryzmu, to nie będziemy
wnikać w to, co niewidzialne, a więc w wewnętrzną stronę zjawisk pedagogicznych.
Wówczas też wybierać będziemy takie metody nauczania, które będą pobudzały głównie do
spostrzegania i bezpośredniego doświadczania przez uczniów.
Jeśli natomiast oprzemy swoje poznanie na epistemologii intuicjonizmu, to będziemy
jedynie analizować fakty edukacyjne od wewnątrz, w języku indywidualnych osób przez nas
badanych. Trudno nam będzie wtedy odkrywać ogólne prawidłowości wychowania. Na
poziomie metod nauczania będziemy preferować wówczas te metody, które odwołują się do
intuicji uczniów, do przeżywania przez nich podawanych treści.
Kończąc analizy dotyczące związków pedagogiki z filozofią, warto wyraźnie wskazać na
różnicę pomiędzy filozoficznymi inspiracjami pedagogów a filozofią wychowania jako
subdyscypliną naukową. Ta ostatnia podejmuje studia nad systemami i poglądami
filozoficznymi, które podejmowały rozważania o wychowaniu. Pedagodzy natomiast
poszukują w filozofii wiedzy, inspiracji i kategorii pojęciowych, które z jednej strony stanowią
podstawę poznawania rzeczywistości wychowawczej, a z drugiej pozwalają tę rzeczywistość
oglądać w zróżnicowanym świetle, odrywać myślenie o wychowaniu od faktów, aby z nową
wiedzą do nich powrócić.
Pora na podsumowanie. Proponujemy zrobić to w postaci schematu, którego opracowywanie
pozwoli powtórzyć i przemyśleć w całości przedstawione poglądy Rubachy, a także je
uporządkować. Zachęcamy więc do ponownego przeczytania tekstu i spróbowania
przedstawienia go w postaci graficznej. Zatem:
7
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Jak powinien wyglądać schemat, który ukazywałby relacje pomiędzy
pedagogiką a innymi dyscyplinami naukowymi?
?
A oto nasza propozycja. Możecie ją porównać ze swoją i w razie różnicy zdań — podjąć
z nami dyskusję.
PEDAGOGIKA
I p
o
ziom
III p
o
zi
om
II poz
io
m
FILOZOFIA
PSYCHOLOGIA
i
SOCJOLOGIA
inne nauki np.:
PRAWO
MEDYCYNA
EKONOMIA
Rysunek 1. Nauki współpracujące z pedagogiką według Krzysztofa Rubachy
2. Nauki współpracujące z pedagogiką według
Stefana Kunowskiego
Po omówieniu poglądów Krzysztofa Rubachy na temat współpracy pedagogiki z innymi
dyscyplinami naukowymi możemy przejść do analizy stanowiska innego ze znanych nam już
pedagogów, a mianowicie Stefana Kunowskiego.
Według niego, obecny rozrost zagadnień pedagogicznych spowodował znaczny rozwój
ilościowy i jakościowy nauk współpracujących z współczesną pedagogiką. Nauki te
8
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
dostarczają swoje metody wyodrębnionej części jakichś problemów wychowania. I tak oto
powstają takie podstawowe nauki pedagogiczne, jak np.:
— historia wychowania;
— socjologia wychowania;
— psychologia wychowania.
Wymienione nauki współpracują z innymi dyscyplinami, z których czerpią gotowe informacje.
Na przykład historia wychowania współpracuje z:
— historią polityczną;
— historią społeczną;
— historią gospodarczą;
— historią kultury.
Z kolei socjologia wychowania wspiera swoje dociekania takimi subdyscyplinami, jak:
— socjologia pracy;
— socjologia miasta i wsi;
— socjologia przemysłu;
— socjologia kultury masowej.
Z przedstawionych zestawień wyraźnie już widać, że współpraca pomiędzy pedagogiką
a innymi naukami jest wielopoziomowa i różnorodna. Sprawę komplikuje jeszcze dodatkowo
fakt, że oprócz wymienionych tu nauk, takich jak historia, socjologia, psychologia wraz z ich
naukami pomocniczymi, istnieje jeszcze jedna grupa dyscyplin współdziałających
z pedagogiką. W grupie tej Kunowski wymienia:
— logikę;
— cybernetykę;
— prakseologię;
— etykę;
— estetykę;
— demografię;
— ekonomikę kształcenia i oświaty;
— higienę z naukami medycznymi.
Według Stefana Kunowskiego ta ostatnia grupa nie stanowi bezpośrednio nauk
pomocniczych dla pedagogiki, chociaż czerpie ona z nich również wiedzę i dyrektywy.
9
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Podsumowując to, co do tej pory zostało przedstawione, możemy stwierdzić, że Kunowski,
omawiając relacje pomiędzy pedagogiką a innymi dyscyplinami naukowymi wyodrębnia:
— podstawowe nauki pomocnicze dla pedagogiki wraz z ich subdyscyplinami (na przykład
nauka podstawowa to socjologia, a jej subdyscyplina to socjaolgia miasta i wsi);
— nauki uzupełniające (na przykład logika).
Przez nauki podstawowe rozumie on takie, które bezpośrednio współpracują
z pedagogiką. Zaś nauki uzupełniające to takie, które pośrednio współpracują z
pedagogiką jako nauką.
Z powyżej przedstawionych danych wyraźnie już widać, że kwesta współpracy pedagogiki
z innymi naukami wymaga pewnego uporządkowania, które oddawałoby rodzaje i stopnie
współpracy pomiędzy naukami. Kunowski robi to przy pomocy schematu, który przypomina
gwiazdę (rys. 2).
Pedagogika
i jej działy
Etyka
Estetyka
Higiena
Demografia
Ekonomika
Cybernetyka
Prakseologia
Logika
T
F
P
S
B
A
K
H
Rysunek 2. Nauki współpracujące z pedagogiką według Stefana Kunowskiego
Źródło: Kunowski, 2000: 51
W powyższym schemacie wycinki w kole pedagogiki oznaczone wielkimi literami
przedstawiają pierwszy stopień, można powiedzieć główny, współpracy pomiędzy
10
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
pedagogiką a innymi naukami. W wyniku relacji (współpracy) pierwszego stopnia
powstają następujące nauki pedagogiczne:
Pierwszy stopień współpracy:
— H — historia wychowania, czyli nauka o przeszłości edukacyjnej;
— K — kulturologia wychowania, czyli nauka o relacjach kultura–pedagogika;
— A — antropologia wychowania,. czyli nauka o istocie, naturze i egzystencji człowieka;
— B — biologia wychowania, czyli nauka o podstawach biologicznych wychowania;
— P — psychologia wychowania, czyli nauka o rozwoju psychicznym oraz o funkcjonowaniu
psychiki w procesie wychowania i nauczania;
— S — socjologia wychowania, czyli nauka o zjawiskach społecznych w wychowaniu;
— F — filozofia wychowania, wyjaśniająca wychowanie na gruncie teorii rzeczywistości,
bytu, filozofii człowieka i filozofii wartości;
— T – teologia wychowania, ujmująca wychowanie w kategoriach religijnych.
Pola narożne na schemacie obrazują drugi stopień współpracy pomiędzy naukami.
Współpracujące tu z pedagogiką nauki maja jednak mniejsze znaczenie, niż nauki związane
z pierwszym stopniem, ponieważ mają one charakter uzupełniający. Poniżej ukazujemy
skład nauk tworzących drugi stopień współpracy.
Drugi stopień współpracy:
— higiena z naukami medycznymi;
— ekonomika oświaty i kształcenia;
— demografia;
— cybernetyka;
— prakseologia;
— logika z metodologią nauk i naukoznawstwo;
— estetyka — nauka o pięknie;
— etyka — nauka o moralności.
Pasy pomiędzy naukami współdziałającymi z pedagogiką obrazują nauki podstawowe
z naukami uzupełniającymi, z których dorobku korzystają nauki pedagogiczne. Tworzą one
trzeci stopień współpracy.
Po tych ogólnych uwagach Kunowski przechodzi do szczegółowych rozważań na temat
współpracy pomiędzy pedagogiką a innymi dyscyplinami. Dokonuje podziału relacji
11
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
pomiędzy pedagogiką a innymi naukami według ciekawego kryterium, jakim jest czas.
Uwzględnia mianowicie w naukach o wychowaniu czas:
— przeszły;
— teraźniejszy;
— przyszły.
Tym trzem kategoriom czasowym przyporządkowuje trzy bloki nauk współpracujących
z pedagogiką, i tak:
— czasowi przeszłemu odpowiadają nauki historyczne;
— czasowi teraźniejszemu nauki deskryptywne, czyli opisujące obserwacyjnie lub
eksperymentalnie zjawiska wychowawcze;
— czasowi przyszłemu nauki prospektywne, sięgające w przyszłość na podstawie
światopoglądowej, inaczej Kunowski nazywa te nauki światopoglądowymi.
Przyjrzyjmy się teraz bliżej wyodrębnionym przez Kunowskiego naukom.
Nauki historyczne w pedagogice
Zadaniem nauk historyczno-pedagogicznych jest badanie początków, czyli genezy, jak też
rozwoju wszelkich zagadnień praktycznych i teoretycznych wychowania od czasów
najdawniejszych aż do współczesnych. Ponieważ wychowanie jako wytwór życia
społecznego i kultury zależy zawsze od tych dwu zmieniających się współczynników, dlatego
też ulega ono przeobrażeniom, które nie zawsze muszą przebiegać harmonijnie, lecz mogą
być też wyrazem walki. Stąd znajomość historii pedagogicznej wprowadza do studium
pedagogiki orientację w działającym dynamizmie
wychowania oraz kształtuje myślenie
pedagogiczne. Wszystkie nauki historyczne w pedagogice sprowadzają się do dwu dziedzin:
— historii szkolnictwa i wychowania;
— historii myśli i doktryn pedagogicznych.
Historia szkolnictwa i wychowania na tle rozwijających się potrzeb życia społecznego
i kultury tak materialnej (ekonomicznej), jak i duchowej, w ramach historii politycznej
poszczególnych epok dziejowych bada przede wszystkim:
— instytucje powołane do wychowania dzieci i młodzieży;
— stosowane przez nie programy kształcenia, środki i metody z istniejącymi w tym czasie
zwyczajami i sposobami postępowania, tworzącymi razem system pedagogii;
— zawód nauczycielski.
12
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Historia doktryn pedagogicznych
Historia doktryn pedagogicznych zajmuje się rozwojem refleksji nad sprawami wychowania
w postaci idei, pomysłów, projektów reform zawsze w związku z postępem innych nauk oraz
z prądami polityczno-społecznymi, kulturalnymi i umysłowymi badanych epok. Nauka ta
koncentruje się głownie na zagadnieniach kształtowania się ideału człowieka oraz teorii
pedagogicznych. Ideał wychowania składa się z różnych wartości, realizowanych w
postawach wychowawczych ludzi. Ideały zmieniały się na przestrzeni dziejów — począwszy
od ideału greckiego kalokagatii (kalos — ‘piekny’, kai — ‘i’, agathos
— ‘dobry’), czyli
człowieka pięknego fizycznie i szlachetnego moralnie, dalej poprzez ideał wychowawcy
mędrca–retora, świętego, rycerza, dworzanina, gentelmana, patrioty, dobrego obywatela aż
do współczesnych ideałów „nowego człowieka”.
Wreszcie różne założenia, pomysły, tezy, postulaty i programy wychowania składają się na
rozległą dziedzinę teorii pedagogicznej, w której doktryny wypracowane przez twórców dają
obraz zawiłej mozaiki prądów i kierunków pedagogicznych zorientowanych:
— indywidualistycznie i socjologicznie;
— biologicznie lub kulturowo;
— religijnie lub materialistycznie.
Doktryny te doprowadzają do współczesnego stanu systemów wychowawczych.
Nauki empiryczne w pedagogice
Wychowawczy rozwój człowieka wiąże się somatyką, z psychiką oraz z życiem społecznym.
Wymienione zjawiska uwikłane w wychowaniu są opisywane i badane głównie w sposób
empiryczny: obserwacyjnie lub eksperymentalnie przez trzy nauki pedagogiczne:
— biologię wychowania;
— psychologię wychowania;
— socjologię wychowania.
Pierwsza z nich — biologia wychowania — mówi o:
— biologicznych podstawach życia organizmu;
— przekazywaniu życia;
— organicznych procesach wzrostu ciała i rozwoju mięśni;
— systemie nerwowym;
— cechach fizycznych organizmu (wzrost, waga, wygląd);
— cechach psychicznych, łącznie ze sposobami reakcji na bodźce;
13
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
— zależnościach człowieka od warunków środowiskowych (ilość i jakość pokarmu, wody,
powietrza, światła, ruchu i snu);
— dziedziczności fizycznej i psychicznej, związanej z układami genów w chromosomach
komórek rozrodczych.
Dorobek biologii wychowawczej stanowi również podstawę dla teorii wychowania fizycznego,
dietetyki oraz higieny rozwojowej, szkolnej i społecznej.
Psychologia wychowawcza obejmuje wiele dyscyplin pokrewnych i graniczących ze
sobą, takich jak:
— psychologia rozwojowa;
— psychologia wychowawcza;
— psychologia różnic indywidualnych;
— diagnostyka szkolna;
— psychopatologia;
— higiena psychiczna;
— psychodydaktyka;
— psychopedagogika.
Kolejną omawianą przez Kunowskiego nauką współpracującą z pedagogiką jest socjologia
wychowania. Zajmuje się ona badaniem zależności wychowania i jego wyników od
środowiska społecznego, w którym rozwój człowieka się odbywa. Na to środowisko składają
się:
— zwyczaje;
— stosunki i oddziaływania międzyludzkie;
— organizacje i instytucje społeczne.
Środowiska wychowawcze są polem ścierania się różnych wpływów grup społecznych.
Podstawę każdej grupy społecznej stanowią wartości uznawane przez jej członków, na które
składają się interesy, język, obyczaje, poglądy.
W każdym społeczeństwie rozwijają się stale dwie tendencje. Pierwszą tworzy proces
jednoczący wszystkie grupy społeczne w jedną. Druga tendencja polega na procesach
różnicujących klasowo lub stanowo społeczeństwo, co doprowadza do okresowego
zaostrzania się walki grup społecznych o panowanie.
14
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Społeczeństwo jest nosicielem i współtwórcą kultury danego typu, ono też kształtuje
wychowanie i szkołę.
Dlatego też socjologia wychowawcza określa wychowanie jako przysposobienie
wychowanka do stania się pełnoprawnym członkiem grupy
.
W ten sposób istotą wychowania
jest przystosowanie się wychowanka do żądań grup społecznych przez włączenie się do
wspólnoty języka, obyczaju, poglądów, zajęć itp. Całość zaś procesu rozwojowego polega
w tym ujęciu na socjalizacji, czyli uspołecznieniu się wychowanka. Socjalizacja
wychowawcza zaś ma dwa główne zadania:
1. Wprowadzenie wychowanków do świata kultury narodowej i ogólnoludzkiej poprzez
kształcenie ogólne, w wyniku czego następuje asymilacja kulturalna wychowanka
z wspólnotą społeczną i upodobnienie się psychiczne.
2. Wprowadzenie do aktualnego życia społeczeństwa przez kształcenie grupowe lub
kształcenie zawodowe, rezultatem czego jest przygotowanie do życia codziennego oraz
zróżnicowanie się społeczne zależnie od wybranego zawodu.
Poza socjalizacją wychowawczą szkoły i klasy szkolnej ważna jest socjologia wychowawcza
środowisk rodzinnych.
Nauki światopoglądowe w pedagogice
O celu wychowania, który sięga ku niewiadomej przyszłości, decydują najważniejsze
wartości, czyli ideały, których podstawą powinien być „prawdziwy” światopogląd godny
człowieka. Historia weryfikuje wartość światopoglądów. Dlatego też pedagodzy szukają
w nich elementów prawdziwych i niezmiennych, ponieważ te stanowią miernik ich wartości
i trwałości.
Dyscypliny naukowe, które szczególnie mocno oddziałują na sposób postrzegania świata
i wpływają na nasze opinie, nazywamy naukami światopoglądowymi. Należą do nich
następujące nauki:
— humanistyczne;
— filozoficzne;
— teologiczne.
Pierwsze dostarczają surowego materiału do poznania ideałów i postaw ludzkich, jak
bohaterstwo, miłość i tchórzostwo, zdrada, nienawiść itp., wyrażanych w historii narodów,
15
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
w ich sztuce i literaturze. Nauki humanistyczne choć służą pomocą w kształceniu
światopoglądu jednak nie rozstrzygają normatywnie, który z nich powinien być realizowany
w wychowaniu. Czynią to dopiero nauki filozoficzne, takie jak:
— logika;
— estetyka;
— metafizyka;
— epistemologia.
Ostatnia grupa z nauk światopoglądowych to teologia, które odwołują się do sfery religijnej.
W taki sposób ukazuje nam Kunowski związek pedagogiki z innymi dyscyplinami
naukowymi. Jakie wnioski nasuwają się dla nas z przemyśleń omawianego pedagoga?
Wydaje się, że:
1. Analiza zagadnień współpracy naukowej, uzmysławia, jak bardzo złożonej metodologii
wymaga przedmiot badań pedagogicznych, czyli wychowanie.
2. Oryginalny jest podział Kunowskiego na trzy stopnie współpracy pedagogiki z innymi
dziedzinami wiedzy (rys. 2).
3.
Oryginalny jest również wybór czasu jako kryterium podziału nauk współpracujących z
pedagogiką
.
3. Związek pedagogiki z innymi naukami według podręcznika
pod redakcją Michała Godlewskiego
W publikacji pod redakcją Godlewskiego Pedagogika. Podręcznik akademicki znajdujemy
obszerny rozdział poświęcony współpracy pedagogiki z innymi dyscyplinami naukowymi.
Rozdział ten jest napisany przez wielu autorów, którzy (z wyjątkiem Tadeusza Wujka
ukazującego interdyscyplinarny charakter pedagogiki) przedstawiają pedagogikę
z perspektywy reprezentowanych przez siebie dziedzin. I tak:
— Jan Legowicz pisze o współpracy pedagogiki z filozofią;
— Bogdan Sadowski omawia relacje pedagogiki z naukami biologicznymi;
— Janusz Rejkowski ukazuje związki psychologii z pedagogiką;
— Stanisław Kowalski opisuje współpracę pedagogiki z socjologią;
— Adam Łopata odnosi pedagogikę do polityki;
— Zbigniew Szeloch ukazuje współpracę pedagogiki z teorią organizacji i zarządzania
— Jan Kluczyński przedstawia relacje pomiędzy pedagogika a naukami ekonomicznymi.
16
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Przedstawimy tu przede wszystkim przemyślenia Wujka. Osoby zainteresowane
szczegółami relacji pedagogiki z innymi, wymienionymi powyżej naukami, odsyłamy do
książki zredagowanej przez Godlewskiego.
Wujek zwraca uwagę na fakt przynależności pedagogiki do nauk społecznych. Twierdzi, że
w rzeczywistości przeprowadzenie wyraźnych granic pomiędzy dyscyplinami naukowymi jest
sprawą trudną. We współczesnych warunkach wzrostu wzajemnych więzi i integracji nauk
coraz większe znaczenie uzyskują badania kompleksowe i interdyscyplinarne, które
przyczyniają się do formułowania uogólnień na wyższym poziomie, a zarazem do
pogłębionej analizy w każdej nauce. Wujek zauważa, że nie można zrozumieć specyfiki
danej nauki, jej przedmiotu i metod badawczych, jeśli pomija się jej związek z innymi
naukami. Współdziałanie w zakresie badań i wzajemne wykorzystanie wyników stają się
najważniejszym czynnikiem rozwoju nauk.
Pedagogika, jako nauka o wychowaniu człowieka, jest ściśle związana z wieloma
dyscyplinami naukowymi. Głęboki związek ma na przykład z socjologią, która
jest
nieodzowna dla pedagogiki, gdyż zajmuje się badaniem:
— struktury społeczeństw i praw ich rozwoju;
— wykrywaniem związków, zależności między poszczególnymi zjawiskami społecznymi;
— uogólnieniem twierdzeń dotyczących wszelkich aspektów wiedzy o życiu społeczeństw.
Ważna dla pedagogiki jest również, według Wujka, ekonomia, która analizuje prawa
rządzące produkcją i podziałem dóbr materialnych, łączy się też w pewnym stopniu
z socjologią.
Pedagogika nie może obyć się bez psychologii, ponieważ jej przedmiotem badań jest
człowiek, a dokładniej:
— cechy jego osobowości;
— zachodzące w nim procesy psychiczne;
— jego stosunki z otoczeniem.
Pedagogika jest według Wujka nauką, która formułuje cele wychowania. W procesie tym
wykorzystuje ona wyniki badań takich dziedzin nauk, jak:
— historia;
— filozofia;
17
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
— etyka;
— estetyka.
Przy rozwiązywaniu problemów badawczych pedagogika opiera się również na założeniach
filozoficznych związanych z wychowaniem moralnym, kanonem norm i wartości
obowiązujących w danej ideologii.
Pedagogika wykorzystuje także szeroko rezultaty badań nauk przyrodniczych. Wśród
nich Wujek wymienia przede wszystkim:
— fizjologię;
— anatomię;
— higienę.
Według niego z nauk przyrodniczych szczególne znaczenie dla pedagogiki ma fizjologia.
Dostarcza ona pedagogice danych na temat fizjologicznego podłoża funkcjonowania
organizmu człowieka. Ukazuje także biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi.
Wiedza z anatomii człowieka umożliwia pedagogice tworzenie optymalnych warunków
fizycznego rozwoju dorastających pokoleń. Higiena pomaga w eliminowaniu ze środowiska
człowieka wpływów szkodliwych dla jego zdrowia oraz wprowadzaniu czynników
pożądanych. Jedna z jej dziedzin, a mianowicie higiena szkolna, dostarcza m.in. określonych
norm dotyczących budynków szkolnych, urządzeń i pomocy naukowych oraz formułuje
wymagania odnośnie warunków uczenia się dzieci i młodzieży. Wiedza z zakresu higieny
szkolnej stwarza pedagogice możliwości zapewnienia właściwej ochrony zdrowia uczącej się
młodzieży.
Wujek podkreśla też związki pedagogiki z cybernetyką, przede wszystkim podnosi wagę
takich pojęć, jak informacja, sterowanie itp.
Wujka na zakończenie zauważa, że pedagogika korzysta nie tylko z uogólnień dyscyplin
naukowych, ale również z ich metod badawczych.
Po omówieniu poglądów Wujka, utartym już zwyczajem, spróbujemy je podsumować.
Zrobimy to, szukając odpowiedzi na następujące pytanie:
18
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Które z wymienionych przez Wujka dyscyplin współpracujących
z pedagogiką uważa on za najważniejsze?
?
Wydaje się, że wśród tych dyscyplin stawia on na pierwszym miejscu:
— filozofię (szczególnie wyodrębnia związki pedagogiki z filozofią marksistowsko-
leninowską);
— socjologię;
— psychologię.
Na drugim miejscu Wujek stawia:
— cybernetykę;
— nauki przyrodnicze np. fizjologię.
Podsumowanie poglądów omawianych pedagogów na temat związków pedagogiki z innymi dyscyplinami
naukowymi
Tadeusz Wujek był ostatnim z pedagogów, którego poglądy na interesujący nas temat
przedstawiłyśmy. Obecnie więc pora na podsumowania. Jak sądzicie, które z dyscyplin
naukowych są priorytetowe dla pedagogiki? A może idąc za przykładem Kunowskiego warto
byłoby ukazać relacje pedagogiki z innymi naukami na różnych poziomach. Proponujemy
teraz małą zabawę dydaktyczną. Spróbujcie opracować schemat ukazujący związek
pedagogiki z innymi naukami, a potem porównajcie go z naszym.
?
19
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
A oto propozycja naszego schematu (rys. 3):
BIO
LOGIA
, PRAWO, E
KONOMIA, MEDYCYNA itd
.
HIST
ORIA, SO
CJOLOGIA, PSYCHOLOGIA
PEDAGOGIKA
FILOZOFIA
Rysunek 3. Związek pedagogiki z innymi naukami
4. Działy pedagogiki
Zarówno w podręczniku pod redakcją Godlewskiego, jak i Kwiecińskiego i Śliwerskiego
problem działów pedagogiki nie znalazł odrębnego miejsca. Zdecydowanie najwięcej uwagi
temu zagadnieniu poświęcił Kunowski.
Według Kunowskiego narastający dorobek naukowy pedagogiki wymaga ciągłego
pogłębiania i kontynuacji. Dlatego też współczesna pedagogika poprzez metodologię
poznaje rzeczywistość wychowawczą na podstawie doświadczenia i opiera się na czterech
działach, do których należą:
— pedagogika praktyczna lub empiryczna, czyli obserwująca, zbierająca i badająca
całość doświadczenia wychowawczego rodziców, nauczycieli, wychowawców wszelkiego
rodzaju, mających do czynienia z dziećmi, młodzieżą i człowiekiem dorosłym,
opracowująca również doświadczenie dydaktyczne i metodyczne przy wszelkim
nauczaniu i uczeniu się;
— pedagogika opisowa lub eksperymentalna, czyli dział naukowo uogólniający
doświadczenie i badający eksperymentalnie prawa rządzące przebiegiem zjawisk
20
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
biologicznych, psychologicznych, socjologicznych lub kulturalnych, uwikłanych
i związanych z wychowaniem;
— pedagogika normatywna, która na podstawie filozofii człowieka (antropologii
filozoficznej), aksjologii i teorii kultury bada naturę człowieka, wytwory jego kultury
i na
tym tle ustala wartości, cele, ideały i normy, którymi powinno się kierować wychowanie;
— pedagogika teoretyczna, czyli ogólna, która jako dział najwyższy, obejmujący całość
badanego przedmiotu, dąży w oparciu o materiał empiryczny, eksperymentalny
i normatywny, dostarczany przez wcześniejsze działy pedagogicznych badań, do
stworzenia jednolitej teorii wszechstronnego rozwoju człowieka i jego uwarunkowań, teorii
odtwarzającej obiektywnie całą rzeczywistość wychowawczą.
Jako komentarz do tego podziału Kunowski dodaje, że działy w pedagogice nie są
poziomymi zgrupowaniami różnych zjawisk, jak np. w fizyce, w której występują obok siebie
takie działy, jak mechanika, optyka, termodynamika itp., lecz maja budowę pionową, która
od najszerszej podstawy doświadczenia praktycznego wychowawców idzie w górę, poprzez
uogólnienia zjawisk wychowawczych i wartości, aż do najogólniejszych pojęć ujmujących
proces rozwojowy człowieka.
Obok wymienionych powyżej przez Kunowskiego działów pionowych występuje
w pedagogice współczesnej także budowa pozioma, jakby pawilonowa, w której
tradycyjnie rozróżnia się pedagogikę:
— ogólną;
— zawodową;
— specjalną.
Warto też, według Kunowskiego, podkreślić, że działy konkretnych dyscyplin
pedagogicznych są zróżnicowane zależnie od przedmiotów wychowania i ich dziedzin. Na tej
podstawie możemy więc wyodrębnić na przykład:
— wychowanie fizyczne;
— wychowanie umysłowe;
— wychowanie moralne itp.
21
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
W działach pionowych główną rolę odgrywają sposoby poznawania praw lub ich stosowania,
a więc metody dochodzenia do prawdy o działaniach, zjawiskach, wartościach lub pojęciach
wychowania.
22
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
Bibliografia
1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) M. Godlewski, Warszawa.
2. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.
3. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.
4. Nauki filozoficzne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.) B. Suchodolski, Warszawa.
5. Nauki przyrodnicze i społeczne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.)
B. Suchodolski, Warszawa.
6. Suchodolski Bogdan, 1970: Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli,
Warszawa.
Literatura podstawowa
1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) M. Godlewski, Warszawa.
2. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.
3. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.
4. Nauki filozoficzne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.) B. Suchodolski, Warszawa.
5. Nauki przyrodnicze i społeczne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.)
B. Suchodolski, Warszawa.
6. Suchodolski Bogdan, 1970: Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli,
Warszawa.
Literatura dodatkowa
1. Dąbrowska Teresa Elżbieta, Wojciechowska-Charalak Barbara,
1997: Między praktyką a
teorią wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
2. Gintecki Jan, 1993: Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, WSP, Zielona
Góra.
3. Pedagogika ogólna. Tradycja — teraźniejszość — nowe wyzwania, (red.) Teresa
Hejnicka-Bezwińska, Bydgoszcz, WSP, 1995.
4. Palka Stanisław, 1986: Teoretyczne podstawy pedagogiki, Kraków.
5. Nauki filozoficzne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.) B. Suchodolski, Warszawa.
6. Nauki przyrodnicze i społeczne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.)
B. Suchodolski, Warszawa.
23
Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki
24
7. Suchodolski Bogdan, 1970: Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli,
Warszawa.
Literatura w języku angielskim
1.
Baillin Sharon, Sinegael Harvey, Critical Thinking, 2003: [in:] The Blackwell Guide to the
Philosophy of Education, (ed.) N. Blake, P. Smeyers, R. Smith, P. Standish, Blackwell
Publishing, Oxford, p. 181–193.