Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Wstęp

1. Związek pedagogiki z innymi naukami według Krzysztofa Rubachy

2. Nauki współpracujące z pedagogiką według Stefana Kunowskiego

3. Związek pedagogiki z innymi naukami według podręcznika pod redakcją Michała Godlewskiego

4. Działy pedagogiki

Bibliografia

Literatura podstawowa

Literatura dodatkowa

Wstęp

Serdecznie witamy po raz kolejny! Można powiedzieć, że po opanowaniu tego modułu

będziecie na półmetku naszego wspólnego studiowania pedagogiki. Czemu będzie

poświęcony ten moduł

— ostatni, który dotyczy metateorii pedagogiki

.

Jak wskazuje jego

tytuł, mówić w nim będziemy o naukach współpracujących z pedagogiką oraz o jej działach,

czyli inaczej subdyscyplinach. Omawiane zagadnienia (jeśli będzie to możliwe, gdyż nie

wszyscy wybrani przez nas autorzy uwzględniają te same problemy) odniesiemy, jak zwykle,

do trzech znanych nam podręczników. Zanim jednak to zrobimy, kilka słów wprowadzenia.

Jak zapewne Państwo dobrze pamiętacie z pierwszego modułu przedmiotem pedagogiki jest

wychowanie, edukacja. Posiadanie przez jakąś dyscyplinę naukową własnego przedmiotu

badań powoduje, że może ona istnieć samoistnie, to znaczy niezależnie. Nie oznacza to

jednak, że nie jest ona powiązana z całym kontekstem innych nauk. Powodów tego stanu

rzeczy jest kilka:

— po pierwsze, przedmiot badań pedagogiki jest wieloaspektowy i złożony;

— po drugie, otaczająca nas rzeczywistość, której jednym z przejawów jest wychowanie, jest

wielowarstwowa i wielokrotnie powiązana.

1

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Stąd wynika taka wielość nauk, metod badań (patrz moduł II), teorii opisujących i

wyjaśniających rzeczywistość. Ze stwierdzeń tych wyraźnie już widać, że jeśli pragniemy

dogłębnie i wnikliwie analizować fakty wychowawcze musimy do nich podchodzić

wieloaspektowo, uwzględniając rozliczne relacje pomiędzy zjawiskami. Do tego konieczna

jest współpraca interdyscyplinarna, czyli współpraca pomiędzy różnymi naukami. Różne

nauki posiadają bowiem odmienne przedmioty badań, a więc w odmienny sposób patrzą na

otaczający nas świat, stosują też różne, dostosowane do swojego przedmiotu badań,

metody.

Korzystanie z ich doświadczeń badawczych zapewnia więc bardziej wnikliwe i obiektywne

poznanie edukacyjnej, wychowawczej rzeczywistości.

Wszystkie powyżej przedstawione fakty przemawiają za współpracą pedagogiki z innymi

dyscyplinami naukowymi. Jakimi? Tego dowiecie się właśnie z treści modułu trzeciego.

W module tym omówimy też podział pedagogiki na subdyscypliny, czyli opiszemy jej działy.

Podziału jakiejś dyscypliny na poddyscypliny dokonuje się zazwyczaj ze względu na pewne

kryteria. Ciekawy sposób podzielenia i uporządkowania wiedzy pedagogicznej zaproponował

Stanisław Kawula, który sformułował rejestr siedmiu kryteriów.

Poniżej zamieszczamy zaproponowane przez wspomnianego pedagoga kryteria i krótki ich

opis. Oto one:

1. Kryterium celów działalności edukacyjnej — dzieli działalność wychowawczą ze względu

na rodzaje celów stawianych przez pedagogikę.

2. Kryterium metodologiczne — pozwala wyodrębnić w pedagogice, ze względu na

stosowane przez nią metody, dwa obszary o zróżnicowanym stopniu ogólności. Pierwszy

z nich to obszar analiz ogólnych odnoszących się do samej pedagogiki jako nauki oraz do

wszelkich uwarunkowań procesów i czynności edukacyjnych. Drugi obszar to analizy

akcentujące społeczne czynniki procesów i czynności edukacyjnych, a więc na przykład

oddziaływania różnych środowisk wychowawczych i socjalizacyjnych (rodzina, szkoła,

media, grupy rówieśnicze itp.).

3. Kryterium rozwojowe — według tego kryterium można uszeregować kolejno

subdyscypliny pedagogiczne odpowiadające różnym okresom i etapom życia człowieka

poddanego oddziaływaniom wychowawczym.

2

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

4. Kryterium dewiacji i defektów rozwojowych człowieka — w myśl tego kryterium

wyróżniona została pedagogika specjalna ze swoimi dyscyplinami szczegółowymi.

5. Kryterium instytucjonalne — odnosi się ono nie tyle do refleksji teoretycznej, co do

konkretnej działalności praktycznej przebiegającej w instytucjach pedagogicznych.

Możemy więc w ramach tego kryterium mówić na przykład o pedagogice szkoły wyższej,

która będzie się zajmowała miedzy innymi badaniem organizacji i struktury szkolnictwa

wyższego, monitorowaniem wprowadzonych innowacji, krytyczną analizują programów.

6. Kryterium problemowe — dotyczy wyodrębniania subdyscyplin pedagogiki ze względu na

typ problematyki edukacyjnej, którą się zajmują. Jeśli na przykład będzie to problematyka

systemów edukacji w kraju i na świecie, to będziemy mówić o pedagogice porównawczej.

W przypadku problemów dotyczących zawodu nauczyciela będzie to pedeutologia.

7. Kryterium dziedzin działalności ludzkiej — nawiązuje do rodzajów działalności człowieka,

które pedagogika obejmuje swoim polem badawczym. Będzie to więc na przykład:

pedagogika opiekuńcza, wychowawcza, terapeutyczna.

Przedstawione przez Kawulę kryteria podziału pedagogiki na jej działy są wieloaspektowe

i dzięki temu pozwalają szeroko ująć omawiany problem, którego szczegółowa analiza

będzie przedmiotem naszych dociekań w drugiej części tego modułu.

Po tym krótkim, ogólnym wstępie na temat współpracy pedagogiki z innymi dyscyplinami

naukowymi oraz podziałem nauk pedagogicznych na subdyscypliny pora już przejść do

zagadnień szczegółowych, które rozpoczniemy od analizy poglądów Krzysztofa Rubachy na

temat związku pedagogiki z innymi naukami.

1. Związek pedagogiki z innymi naukami według Krzysztofa Rubachy

W swoich dociekaniach badawczych, według Rubachy, pedagodzy często korzystają z nauk

humanistycznych na przykład z socjologii. Nauczyciele–badacze czerpią z niej wiedzę,

w celu wyjaśnienia zaobserwowanych w świcie edukacji faktów. Dzieje się tak, gdyż:

3

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

— człowiek posiada społeczną naturę;

— działalność wychowawcza dokonuje się bardzo często w obrębie grup społecznych.

W opisanych powyżej przypadkach pedagogika korzysta z dorobku innych nauk, a tym

samym nie dysponuje odpowiednimi kategoriami pojęciowymi, ponieważ nie zajmuje się

badaniem procesów społecznych. Jest to, jak wcześniej powiedziano, domena socjologii.

Aby przybliżyć czytelnikom zastosowanie socjologii w pedagogice, Rubacha posługuje się

przykładem.

Badacz–nauczyciel, obserwując przez pewien okres grupę uczniów, zauważa, że większość

z nich nie stosuje się do poleceń nauczyciela. W porównaniu z innymi przedmiotami

nauczania, większość osób ma z tego przedmiotu bardzo niskie oceny. Jedynie dwóch

chłopców otrzymuje oceny dobre i bardzo dobre. Pozostali uczniowie unikają kontaktu

z nauczycielem, niekiedy nawet bojkotują jego oczekiwania. Nauczyciel często przyłapuje ich

na niewłaściwym zachowaniu, braku wiedzy, ściąganiu na klasówkach itp.

Po kilku tygodniach obserwacji okazuje się, że dwaj uczniowie, którzy dotychczas mieli dobre

oceny, stopniowo zaczynają zachowywać się jak reszta grupy, zarówno gdy chodzi

o postępowanie, jak i otrzymywane oceny. Za sprawdziany pisemne i odpowiedzi ustne

coraz częściej otrzymują oceny nieodpowiednie. Nauczyciel–badacz zaczyna więc coraz

dokładniej obserwować tych dwóch uczniów i odkrywa, że są przygotowani do lekcji, ale

swoją wiedzę przed nim ukrywają. W tej sytuacji dochodzi on do następującego wniosku:

„Prawdopodobnie mogę uznać, że zachowanie tych dwóch uczniów, jest strategią oporu

wobec mnie i wynika to z konformizmu jako stylu adaptacji do oczekiwań grupy

rówieśniczej”.

Badający nauczyciel, szukając wyjaśnienia, posłużył się pojęciem konformizmu jako stylu

adaptacji. Jest to jedna z teorii socjologicznych, która opisuje reguły zachowań ludzi wobec

oczekiwań grupy społecznej. Zastosowanie wymienionej kategorii pozwoliło wyjaśnić

otrzymany wynik obserwacji i zrozumieć zachowanie uczniów.

Inny przykład prezentowany przez Rubachę dotyczy znajomości przez pedagoga

psychologii, która stanowi również jedną z dyscyplin naukowych współpracujących

z pedagogiką. Oto opisywany przez autora przykład:

4

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Badacz–nauczyciel próbuje oszacować efekty realizowanego w szkole programu

wychowania moralnego. W tym celu musi dokonać pomiaru poziomu rozwoju moralnego

uczniów przed ich przystąpieniem do programu, jak i po jego zakończeniu. Różnica

pomiędzy tymi pomiarami może świadczyć o efektywności programu wychowania

moralnego. Problem przedstawionych tu badań dotyczy wychowania moralnego.

Wychowanie moralne to kategoria pojęciowa między innymi psychologii. Psychologowie

analizują bowiem gotowość dziecka do myślenia moralnego, poziom jego dojrzałości

emocjonalnej i społecznej koniecznej do rozwiązywania problemów moralnych. Badający

pedagog musi więc znać te zagadnienia, by dokonać zaplanowanego pomiaru poziomu

rozwoju moralnego uczniów.

Psychologia, podobnie jak socjologia, stanowi więc dyscyplinę pomocniczą dla pedagogiki,

ponieważ psychologia dysponuje odpowiednim systemem pojęciowym i teoriami potrzebnymi

do wyjaśnienia wielu faktów psychologicznych, które stanowią bezpośredni kontekst praktyki

edukacyjnej. W zasadzie niemalże na każdym kroku nauczyciele napotykają na zjawiska

psychologiczne, co wynika z definicji wychowania, które jest oddziaływaniem na psychikę

i zachowanie się człowieka.

W tym miejscu należy jednak zachować ostrożność, by nie traktować pedagogiki jako

psychologii czy socjologii stosowanej. Nauki te w swojej strukturze mają takie subdyscypliny,

jak psychologia wychowania i socjologia wychowania. Te jednak służą testowaniu,

weryfikowaniu teorii psychologicznych i socjologicznych w jednej z form praktyki społecznej,

jaką jest wychowanie czy nauczanie. Pedagogika zaś ma za zadanie opisywać i wyjaśniać

praktykę edukacyjną, a wymienione nauki opisują oraz wyjaśniają odpowiednio zjawiska

psychiczne i społeczne. Wychowanie jest dla nich jedną z dziedzin, w których się ujawniają.

Uogólnijmy teraz to, co było do tej pory powiedziane. W podsumowaniu tym można

sformułować następujący wniosek:

Psychologia i socjologia dostarczają pedagogice wiedzy potrzebnej do:

— organizowania;

— planowania;

— krytycznego analizowania praktyki edukacyjnej.

Psychologiczne i socjologiczne prawidłowości zmian zachodzących w procesach

społecznych, poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych stanowią orientację dla

5

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

interwencji edukacyjnej. Także opisane przez psychologów prawidłowości procesów

wychowania, nauczania i uczenia się oraz procesów wzajemnego ustosunkowania się ludzi

do siebie stanowią źródło ważnych hipotez w badaniach faktów pedagogicznych. Można

dzięki temu krytycznie analizować skutki oddziaływań wychowawczych, odkrywać obszary,

w których edukacja blokuje szanse rozwojowe uczniów, jak i modyfikować jej oddziaływania,

czyniąc je bardziej efektywnymi. Podobnie krytycznego wglądu w procesy edukacyjne

dostarcza wiedza socjologiczna. Przydatna okazuje się socjologia małych grup społecznych,

wyjaśniająca dynamikę zjawisk zachodzących w klasie szkolnej, która — jak się okazuje —

może być źródłem zarówno impulsów rozwojowych, jak i doświadczenia przez uczniów

stanów deprawacji. W szerszym rozumieniu praktyki edukacyjne stanowią odbicie praktyk

społecznych uruchamianych przez państwo.

Oprócz psychologii i socjologii, pedagogika korzysta z dorobku innych nauk, których

przedmiot tworzy kontekst dla wyjaśnienia faktów pedagogicznych. Są to między innymi:

— medycyna;

— prawo;

— ekonomia.

Inny status niż opisane powyżej nauki ma filozofia, traktowana jest ona przez Rubachę jako

dyscyplina podstawowa dla pedagogiki. Podczas gdy psychologia i socjologia dostarczają

pojęć potrzebnych do wyjaśnienia faktów pedagogicznych, filozofia:

— dostarcza ogólnej i abstrakcyjnej refleksji nad nimi;

— pozwala uporządkować kategorie nadające znaczenie faktom edukacyjnym;

— pozwala wyodrębnić zróżnicowane sposoby stawiania pytań o istotę edukacji.

Wiele działów filozofii służy pedagogice. I tak ontologia stawia pytania o naturę bytu, a więc

można w niej poszukiwać odpowiedzi na temat istoty wychowania. Odpowiada ona też na

pytanie, czy rzeczywistość pedagogiczna istnieje obiektywnie, czy subiektywnie?

A może rzeczywistość pedagogiczna istnieje obiektywnie i subiektywnie?

Jak sądzicie? Spróbujcie przez chwilę się zastanowić i zweryfikować własną odpowiedź

z życiowym doświadczeniem, a potem porównajcie wasze wnioski z tymi poniżej znaku

zapytania.

?

6

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Według nas rzeczywistość pedagogiczna jest obiektywna, choć jest również przez nas

subiektywnie przeżywana. Fakty pedagogiczne często można więc analizować od zewnątrz

i od wewnątrz, czyli od strony ich obiektywnego istnienia (analiza zewnętrzna),

jak i przeżywania swego istnienia (analiza wewnętrzna faktu).

Po tej krótkiej refleksji powróćmy jednak do działów filozofii współpracujących z pedagogiką.

W tej kwestii Rubacha wymienia jeszcze epistemologię, dział filozofii, który stawia pytania

o naturę ludzkiego poznania. W kontekście pedagogiki są to pytania o:

— naturę naukowego poznania faktów edukacyjnych;

— naturę poznawania świata przez uczniów.

Jeśli będziemy poznawać, opierając się na epistemologii empiryzmu, to nie będziemy

wnikać w to, co niewidzialne, a więc w wewnętrzną stronę zjawisk pedagogicznych.

Wówczas też wybierać będziemy takie metody nauczania, które będą pobudzały głównie do

spostrzegania i bezpośredniego doświadczania przez uczniów.

Jeśli natomiast oprzemy swoje poznanie na epistemologii intuicjonizmu, to będziemy

jedynie analizować fakty edukacyjne od wewnątrz, w języku indywidualnych osób przez nas

badanych. Trudno nam będzie wtedy odkrywać ogólne prawidłowości wychowania. Na

poziomie metod nauczania będziemy preferować wówczas te metody, które odwołują się do

intuicji uczniów, do przeżywania przez nich podawanych treści.

Kończąc analizy dotyczące związków pedagogiki z filozofią, warto wyraźnie wskazać na

różnicę pomiędzy filozoficznymi inspiracjami pedagogów a filozofią wychowania jako

subdyscypliną naukową. Ta ostatnia podejmuje studia nad systemami i poglądami

filozoficznymi, które podejmowały rozważania o wychowaniu. Pedagodzy natomiast

poszukują w filozofii wiedzy, inspiracji i kategorii pojęciowych, które z jednej strony stanowią

podstawę poznawania rzeczywistości wychowawczej, a z drugiej pozwalają tę rzeczywistość

oglądać w zróżnicowanym świetle, odrywać myślenie o wychowaniu od faktów, aby z nową

wiedzą do nich powrócić.

Pora na podsumowanie. Proponujemy zrobić to w postaci schematu, którego opracowywanie

pozwoli powtórzyć i przemyśleć w całości przedstawione poglądy Rubachy, a także je

uporządkować. Zachęcamy więc do ponownego przeczytania tekstu i spróbowania

przedstawienia go w postaci graficznej. Zatem:

7

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Jak powinien wyglądać schemat, który ukazywałby relacje pomiędzy

pedagogiką a innymi dyscyplinami naukowymi?

?

A oto nasza propozycja. Możecie ją porównać ze swoją i w razie różnicy zdań — podjąć

z nami dyskusję.

PEDAGOGIKA

I p

o

ziom

III p

o

zi

om

II poz

io

m

FILOZOFIA

PSYCHOLOGIA

i

SOCJOLOGIA

inne nauki np.:

PRAWO

MEDYCYNA

EKONOMIA

Rysunek 1. Nauki współpracujące z pedagogiką według Krzysztofa Rubachy

2. Nauki współpracujące z pedagogiką według

Stefana Kunowskiego

Po omówieniu poglądów Krzysztofa Rubachy na temat współpracy pedagogiki z innymi

dyscyplinami naukowymi możemy przejść do analizy stanowiska innego ze znanych nam już

pedagogów, a mianowicie Stefana Kunowskiego.

Według niego, obecny rozrost zagadnień pedagogicznych spowodował znaczny rozwój

ilościowy i jakościowy nauk współpracujących z współczesną pedagogiką. Nauki te

8

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

dostarczają swoje metody wyodrębnionej części jakichś problemów wychowania. I tak oto

powstają takie podstawowe nauki pedagogiczne, jak np.:

— historia wychowania;

— socjologia wychowania;

— psychologia wychowania.

Wymienione nauki współpracują z innymi dyscyplinami, z których czerpią gotowe informacje.

Na przykład historia wychowania współpracuje z:

— historią polityczną;

— historią społeczną;

— historią gospodarczą;

— historią kultury.

Z kolei socjologia wychowania wspiera swoje dociekania takimi subdyscyplinami, jak:

— socjologia pracy;

— socjologia miasta i wsi;

— socjologia przemysłu;

— socjologia kultury masowej.

Z przedstawionych zestawień wyraźnie już widać, że współpraca pomiędzy pedagogiką

a innymi naukami jest wielopoziomowa i różnorodna. Sprawę komplikuje jeszcze dodatkowo

fakt, że oprócz wymienionych tu nauk, takich jak historia, socjologia, psychologia wraz z ich

naukami pomocniczymi, istnieje jeszcze jedna grupa dyscyplin współdziałających

z pedagogiką. W grupie tej Kunowski wymienia:

— logikę;

— cybernetykę;

— prakseologię;

— etykę;

— estetykę;

— demografię;

— ekonomikę kształcenia i oświaty;

— higienę z naukami medycznymi.

Według Stefana Kunowskiego ta ostatnia grupa nie stanowi bezpośrednio nauk

pomocniczych dla pedagogiki, chociaż czerpie ona z nich również wiedzę i dyrektywy.

9

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Podsumowując to, co do tej pory zostało przedstawione, możemy stwierdzić, że Kunowski,

omawiając relacje pomiędzy pedagogiką a innymi dyscyplinami naukowymi wyodrębnia:

— podstawowe nauki pomocnicze dla pedagogiki wraz z ich subdyscyplinami (na przykład

nauka podstawowa to socjologia, a jej subdyscyplina to socjaolgia miasta i wsi);

— nauki uzupełniające (na przykład logika).

Przez nauki podstawowe rozumie on takie, które bezpośrednio współpracują

z pedagogiką. Zaś nauki uzupełniające to takie, które pośrednio współpracują z

pedagogiką jako nauką.

Z powyżej przedstawionych danych wyraźnie już widać, że kwesta współpracy pedagogiki

z innymi naukami wymaga pewnego uporządkowania, które oddawałoby rodzaje i stopnie

współpracy pomiędzy naukami. Kunowski robi to przy pomocy schematu, który przypomina

gwiazdę (rys. 2).

Pedagogika

i jej działy

Etyka

Estetyka

Higiena

Demografia

Ekonomika

Cybernetyka

Prakseologia

Logika

T

F

P

S

B

A

K

H

Rysunek 2. Nauki współpracujące z pedagogiką według Stefana Kunowskiego

Źródło: Kunowski, 2000: 51

W powyższym schemacie wycinki w kole pedagogiki oznaczone wielkimi literami

przedstawiają pierwszy stopień, można powiedzieć główny, współpracy pomiędzy

10

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

pedagogiką a innymi naukami. W wyniku relacji (współpracy) pierwszego stopnia

powstają następujące nauki pedagogiczne:

Pierwszy stopień współpracy:

— H — historia wychowania, czyli nauka o przeszłości edukacyjnej;

— K — kulturologia wychowania, czyli nauka o relacjach kultura–pedagogika;

— A — antropologia wychowania,. czyli nauka o istocie, naturze i egzystencji człowieka;

— B — biologia wychowania, czyli nauka o podstawach biologicznych wychowania;

— P — psychologia wychowania, czyli nauka o rozwoju psychicznym oraz o funkcjonowaniu

psychiki w procesie wychowania i nauczania;

— S — socjologia wychowania, czyli nauka o zjawiskach społecznych w wychowaniu;

— F — filozofia wychowania, wyjaśniająca wychowanie na gruncie teorii rzeczywistości,

bytu, filozofii człowieka i filozofii wartości;

— T – teologia wychowania, ujmująca wychowanie w kategoriach religijnych.

Pola narożne na schemacie obrazują drugi stopień współpracy pomiędzy naukami.

Współpracujące tu z pedagogiką nauki maja jednak mniejsze znaczenie, niż nauki związane

z pierwszym stopniem, ponieważ mają one charakter uzupełniający. Poniżej ukazujemy

skład nauk tworzących drugi stopień współpracy.

Drugi stopień współpracy:

— higiena z naukami medycznymi;

— ekonomika oświaty i kształcenia;

— demografia;

— cybernetyka;

— prakseologia;

— logika z metodologią nauk i naukoznawstwo;

— estetyka — nauka o pięknie;

— etyka — nauka o moralności.

Pasy pomiędzy naukami współdziałającymi z pedagogiką obrazują nauki podstawowe

z naukami uzupełniającymi, z których dorobku korzystają nauki pedagogiczne. Tworzą one

trzeci stopień współpracy.

Po tych ogólnych uwagach Kunowski przechodzi do szczegółowych rozważań na temat

współpracy pomiędzy pedagogiką a innymi dyscyplinami. Dokonuje podziału relacji

11

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

pomiędzy pedagogiką a innymi naukami według ciekawego kryterium, jakim jest czas.

Uwzględnia mianowicie w naukach o wychowaniu czas:

— przeszły;

— teraźniejszy;

— przyszły.

Tym trzem kategoriom czasowym przyporządkowuje trzy bloki nauk współpracujących

z pedagogiką, i tak:

— czasowi przeszłemu odpowiadają nauki historyczne;

— czasowi teraźniejszemu nauki deskryptywne, czyli opisujące obserwacyjnie lub

eksperymentalnie zjawiska wychowawcze;

— czasowi przyszłemu nauki prospektywne, sięgające w przyszłość na podstawie

światopoglądowej, inaczej Kunowski nazywa te nauki światopoglądowymi.

Przyjrzyjmy się teraz bliżej wyodrębnionym przez Kunowskiego naukom.

Nauki historyczne w pedagogice

Zadaniem nauk historyczno-pedagogicznych jest badanie początków, czyli genezy, jak też

rozwoju wszelkich zagadnień praktycznych i teoretycznych wychowania od czasów

najdawniejszych aż do współczesnych. Ponieważ wychowanie jako wytwór życia

społecznego i kultury zależy zawsze od tych dwu zmieniających się współczynników, dlatego

też ulega ono przeobrażeniom, które nie zawsze muszą przebiegać harmonijnie, lecz mogą

być też wyrazem walki. Stąd znajomość historii pedagogicznej wprowadza do studium

pedagogiki orientację w działającym dynamizmie

wychowania oraz kształtuje myślenie

pedagogiczne. Wszystkie nauki historyczne w pedagogice sprowadzają się do dwu dziedzin:

— historii szkolnictwa i wychowania;

— historii myśli i doktryn pedagogicznych.

Historia szkolnictwa i wychowania na tle rozwijających się potrzeb życia społecznego

i kultury tak materialnej (ekonomicznej), jak i duchowej, w ramach historii politycznej

poszczególnych epok dziejowych bada przede wszystkim:

— instytucje powołane do wychowania dzieci i młodzieży;

— stosowane przez nie programy kształcenia, środki i metody z istniejącymi w tym czasie

zwyczajami i sposobami postępowania, tworzącymi razem system pedagogii;

— zawód nauczycielski.

12

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Historia doktryn pedagogicznych

Historia doktryn pedagogicznych zajmuje się rozwojem refleksji nad sprawami wychowania

w postaci idei, pomysłów, projektów reform zawsze w związku z postępem innych nauk oraz

z prądami polityczno-społecznymi, kulturalnymi i umysłowymi badanych epok. Nauka ta

koncentruje się głownie na zagadnieniach kształtowania się ideału człowieka oraz teorii

pedagogicznych. Ideał wychowania składa się z różnych wartości, realizowanych w

postawach wychowawczych ludzi. Ideały zmieniały się na przestrzeni dziejów — począwszy

od ideału greckiego kalokagatii (kalos — ‘piekny’, kai — ‘i’, agathos

— ‘dobry’), czyli

człowieka pięknego fizycznie i szlachetnego moralnie, dalej poprzez ideał wychowawcy

mędrca–retora, świętego, rycerza, dworzanina, gentelmana, patrioty, dobrego obywatela aż

do współczesnych ideałów „nowego człowieka”.

Wreszcie różne założenia, pomysły, tezy, postulaty i programy wychowania składają się na

rozległą dziedzinę teorii pedagogicznej, w której doktryny wypracowane przez twórców dają

obraz zawiłej mozaiki prądów i kierunków pedagogicznych zorientowanych:

— indywidualistycznie i socjologicznie;

— biologicznie lub kulturowo;

— religijnie lub materialistycznie.

Doktryny te doprowadzają do współczesnego stanu systemów wychowawczych.

Nauki empiryczne w pedagogice

Wychowawczy rozwój człowieka wiąże się somatyką, z psychiką oraz z życiem społecznym.

Wymienione zjawiska uwikłane w wychowaniu są opisywane i badane głównie w sposób

empiryczny: obserwacyjnie lub eksperymentalnie przez trzy nauki pedagogiczne:

— biologię wychowania;

— psychologię wychowania;

— socjologię wychowania.

Pierwsza z nich — biologia wychowania — mówi o:

— biologicznych podstawach życia organizmu;

— przekazywaniu życia;

— organicznych procesach wzrostu ciała i rozwoju mięśni;

— systemie nerwowym;

— cechach fizycznych organizmu (wzrost, waga, wygląd);

— cechach psychicznych, łącznie ze sposobami reakcji na bodźce;

13

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

— zależnościach człowieka od warunków środowiskowych (ilość i jakość pokarmu, wody,

powietrza, światła, ruchu i snu);

— dziedziczności fizycznej i psychicznej, związanej z układami genów w chromosomach

komórek rozrodczych.

Dorobek biologii wychowawczej stanowi również podstawę dla teorii wychowania fizycznego,

dietetyki oraz higieny rozwojowej, szkolnej i społecznej.

Psychologia wychowawcza obejmuje wiele dyscyplin pokrewnych i graniczących ze

sobą, takich jak:

— psychologia rozwojowa;

— psychologia wychowawcza;

— psychologia różnic indywidualnych;

— diagnostyka szkolna;

— psychopatologia;

— higiena psychiczna;

— psychodydaktyka;

— psychopedagogika.

Kolejną omawianą przez Kunowskiego nauką współpracującą z pedagogiką jest socjologia

wychowania. Zajmuje się ona badaniem zależności wychowania i jego wyników od

środowiska społecznego, w którym rozwój człowieka się odbywa. Na to środowisko składają

się:

— zwyczaje;

— stosunki i oddziaływania międzyludzkie;

— organizacje i instytucje społeczne.

Środowiska wychowawcze są polem ścierania się różnych wpływów grup społecznych.

Podstawę każdej grupy społecznej stanowią wartości uznawane przez jej członków, na które

składają się interesy, język, obyczaje, poglądy.

W każdym społeczeństwie rozwijają się stale dwie tendencje. Pierwszą tworzy proces

jednoczący wszystkie grupy społeczne w jedną. Druga tendencja polega na procesach

różnicujących klasowo lub stanowo społeczeństwo, co doprowadza do okresowego

zaostrzania się walki grup społecznych o panowanie.

14

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Społeczeństwo jest nosicielem i współtwórcą kultury danego typu, ono też kształtuje

wychowanie i szkołę.

Dlatego też socjologia wychowawcza określa wychowanie jako przysposobienie

wychowanka do stania się pełnoprawnym członkiem grupy

.

W ten sposób istotą wychowania

jest przystosowanie się wychowanka do żądań grup społecznych przez włączenie się do

wspólnoty języka, obyczaju, poglądów, zajęć itp. Całość zaś procesu rozwojowego polega

w tym ujęciu na socjalizacji, czyli uspołecznieniu się wychowanka. Socjalizacja

wychowawcza zaś ma dwa główne zadania:

1. Wprowadzenie wychowanków do świata kultury narodowej i ogólnoludzkiej poprzez

kształcenie ogólne, w wyniku czego następuje asymilacja kulturalna wychowanka

z wspólnotą społeczną i upodobnienie się psychiczne.

2. Wprowadzenie do aktualnego życia społeczeństwa przez kształcenie grupowe lub

kształcenie zawodowe, rezultatem czego jest przygotowanie do życia codziennego oraz

zróżnicowanie się społeczne zależnie od wybranego zawodu.

Poza socjalizacją wychowawczą szkoły i klasy szkolnej ważna jest socjologia wychowawcza

środowisk rodzinnych.

Nauki światopoglądowe w pedagogice

O celu wychowania, który sięga ku niewiadomej przyszłości, decydują najważniejsze

wartości, czyli ideały, których podstawą powinien być „prawdziwy” światopogląd godny

człowieka. Historia weryfikuje wartość światopoglądów. Dlatego też pedagodzy szukają

w nich elementów prawdziwych i niezmiennych, ponieważ te stanowią miernik ich wartości

i trwałości.

Dyscypliny naukowe, które szczególnie mocno oddziałują na sposób postrzegania świata

i wpływają na nasze opinie, nazywamy naukami światopoglądowymi. Należą do nich

następujące nauki:

— humanistyczne;

— filozoficzne;

— teologiczne.

Pierwsze dostarczają surowego materiału do poznania ideałów i postaw ludzkich, jak

bohaterstwo, miłość i tchórzostwo, zdrada, nienawiść itp., wyrażanych w historii narodów,

15

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

w ich sztuce i literaturze. Nauki humanistyczne choć służą pomocą w kształceniu

światopoglądu jednak nie rozstrzygają normatywnie, który z nich powinien być realizowany

w wychowaniu. Czynią to dopiero nauki filozoficzne, takie jak:

— logika;

— estetyka;

— metafizyka;

— epistemologia.

Ostatnia grupa z nauk światopoglądowych to teologia, które odwołują się do sfery religijnej.

W taki sposób ukazuje nam Kunowski związek pedagogiki z innymi dyscyplinami

naukowymi. Jakie wnioski nasuwają się dla nas z przemyśleń omawianego pedagoga?

Wydaje się, że:

1. Analiza zagadnień współpracy naukowej, uzmysławia, jak bardzo złożonej metodologii

wymaga przedmiot badań pedagogicznych, czyli wychowanie.

2. Oryginalny jest podział Kunowskiego na trzy stopnie współpracy pedagogiki z innymi

dziedzinami wiedzy (rys. 2).

3.

Oryginalny jest również wybór czasu jako kryterium podziału nauk współpracujących z

pedagogiką

.

3. Związek pedagogiki z innymi naukami według podręcznika

pod redakcją Michała Godlewskiego

W publikacji pod redakcją Godlewskiego Pedagogika. Podręcznik akademicki znajdujemy

obszerny rozdział poświęcony współpracy pedagogiki z innymi dyscyplinami naukowymi.

Rozdział ten jest napisany przez wielu autorów, którzy (z wyjątkiem Tadeusza Wujka

ukazującego interdyscyplinarny charakter pedagogiki) przedstawiają pedagogikę

z perspektywy reprezentowanych przez siebie dziedzin. I tak:

— Jan Legowicz pisze o współpracy pedagogiki z filozofią;

— Bogdan Sadowski omawia relacje pedagogiki z naukami biologicznymi;

— Janusz Rejkowski ukazuje związki psychologii z pedagogiką;

— Stanisław Kowalski opisuje współpracę pedagogiki z socjologią;

— Adam Łopata odnosi pedagogikę do polityki;

— Zbigniew Szeloch ukazuje współpracę pedagogiki z teorią organizacji i zarządzania

— Jan Kluczyński przedstawia relacje pomiędzy pedagogika a naukami ekonomicznymi.

16

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Przedstawimy tu przede wszystkim przemyślenia Wujka. Osoby zainteresowane

szczegółami relacji pedagogiki z innymi, wymienionymi powyżej naukami, odsyłamy do

książki zredagowanej przez Godlewskiego.

Wujek zwraca uwagę na fakt przynależności pedagogiki do nauk społecznych. Twierdzi, że

w rzeczywistości przeprowadzenie wyraźnych granic pomiędzy dyscyplinami naukowymi jest

sprawą trudną. We współczesnych warunkach wzrostu wzajemnych więzi i integracji nauk

coraz większe znaczenie uzyskują badania kompleksowe i interdyscyplinarne, które

przyczyniają się do formułowania uogólnień na wyższym poziomie, a zarazem do

pogłębionej analizy w każdej nauce. Wujek zauważa, że nie można zrozumieć specyfiki

danej nauki, jej przedmiotu i metod badawczych, jeśli pomija się jej związek z innymi

naukami. Współdziałanie w zakresie badań i wzajemne wykorzystanie wyników stają się

najważniejszym czynnikiem rozwoju nauk.

Pedagogika, jako nauka o wychowaniu człowieka, jest ściśle związana z wieloma

dyscyplinami naukowymi. Głęboki związek ma na przykład z socjologią, która

jest

nieodzowna dla pedagogiki, gdyż zajmuje się badaniem:

— struktury społeczeństw i praw ich rozwoju;

— wykrywaniem związków, zależności między poszczególnymi zjawiskami społecznymi;

— uogólnieniem twierdzeń dotyczących wszelkich aspektów wiedzy o życiu społeczeństw.

Ważna dla pedagogiki jest również, według Wujka, ekonomia, która analizuje prawa

rządzące produkcją i podziałem dóbr materialnych, łączy się też w pewnym stopniu

z socjologią.

Pedagogika nie może obyć się bez psychologii, ponieważ jej przedmiotem badań jest

człowiek, a dokładniej:

— cechy jego osobowości;

— zachodzące w nim procesy psychiczne;

— jego stosunki z otoczeniem.

Pedagogika jest według Wujka nauką, która formułuje cele wychowania. W procesie tym

wykorzystuje ona wyniki badań takich dziedzin nauk, jak:

— historia;

— filozofia;

17

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

— etyka;

— estetyka.

Przy rozwiązywaniu problemów badawczych pedagogika opiera się również na założeniach

filozoficznych związanych z wychowaniem moralnym, kanonem norm i wartości

obowiązujących w danej ideologii.

Pedagogika wykorzystuje także szeroko rezultaty badań nauk przyrodniczych. Wśród

nich Wujek wymienia przede wszystkim:

— fizjologię;

— anatomię;

— higienę.

Według niego z nauk przyrodniczych szczególne znaczenie dla pedagogiki ma fizjologia.

Dostarcza ona pedagogice danych na temat fizjologicznego podłoża funkcjonowania

organizmu człowieka. Ukazuje także biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi.

Wiedza z anatomii człowieka umożliwia pedagogice tworzenie optymalnych warunków

fizycznego rozwoju dorastających pokoleń. Higiena pomaga w eliminowaniu ze środowiska

człowieka wpływów szkodliwych dla jego zdrowia oraz wprowadzaniu czynników

pożądanych. Jedna z jej dziedzin, a mianowicie higiena szkolna, dostarcza m.in. określonych

norm dotyczących budynków szkolnych, urządzeń i pomocy naukowych oraz formułuje

wymagania odnośnie warunków uczenia się dzieci i młodzieży. Wiedza z zakresu higieny

szkolnej stwarza pedagogice możliwości zapewnienia właściwej ochrony zdrowia uczącej się

młodzieży.

Wujek podkreśla też związki pedagogiki z cybernetyką, przede wszystkim podnosi wagę

takich pojęć, jak informacja, sterowanie itp.

Wujka na zakończenie zauważa, że pedagogika korzysta nie tylko z uogólnień dyscyplin

naukowych, ale również z ich metod badawczych.

Po omówieniu poglądów Wujka, utartym już zwyczajem, spróbujemy je podsumować.

Zrobimy to, szukając odpowiedzi na następujące pytanie:

18

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Które z wymienionych przez Wujka dyscyplin współpracujących

z pedagogiką uważa on za najważniejsze?

?

Wydaje się, że wśród tych dyscyplin stawia on na pierwszym miejscu:

— filozofię (szczególnie wyodrębnia związki pedagogiki z filozofią marksistowsko-

leninowską);

— socjologię;

— psychologię.

Na drugim miejscu Wujek stawia:

— cybernetykę;

— nauki przyrodnicze np. fizjologię.

Podsumowanie poglądów omawianych pedagogów na temat związków pedagogiki z innymi dyscyplinami

naukowymi

Tadeusz Wujek był ostatnim z pedagogów, którego poglądy na interesujący nas temat

przedstawiłyśmy. Obecnie więc pora na podsumowania. Jak sądzicie, które z dyscyplin

naukowych są priorytetowe dla pedagogiki? A może idąc za przykładem Kunowskiego warto

byłoby ukazać relacje pedagogiki z innymi naukami na różnych poziomach. Proponujemy

teraz małą zabawę dydaktyczną. Spróbujcie opracować schemat ukazujący związek

pedagogiki z innymi naukami, a potem porównajcie go z naszym.

?

19

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

A oto propozycja naszego schematu (rys. 3):

BIO

LOGIA

, PRAWO, E

KONOMIA, MEDYCYNA itd

.

HIST

ORIA, SO

CJOLOGIA, PSYCHOLOGIA

PEDAGOGIKA

FILOZOFIA

Rysunek 3. Związek pedagogiki z innymi naukami

4. Działy pedagogiki

Zarówno w podręczniku pod redakcją Godlewskiego, jak i Kwiecińskiego i Śliwerskiego

problem działów pedagogiki nie znalazł odrębnego miejsca. Zdecydowanie najwięcej uwagi

temu zagadnieniu poświęcił Kunowski.

Według Kunowskiego narastający dorobek naukowy pedagogiki wymaga ciągłego

pogłębiania i kontynuacji. Dlatego też współczesna pedagogika poprzez metodologię

poznaje rzeczywistość wychowawczą na podstawie doświadczenia i opiera się na czterech

działach, do których należą:

— pedagogika praktyczna lub empiryczna, czyli obserwująca, zbierająca i badająca

całość doświadczenia wychowawczego rodziców, nauczycieli, wychowawców wszelkiego

rodzaju, mających do czynienia z dziećmi, młodzieżą i człowiekiem dorosłym,

opracowująca również doświadczenie dydaktyczne i metodyczne przy wszelkim

nauczaniu i uczeniu się;

— pedagogika opisowa lub eksperymentalna, czyli dział naukowo uogólniający

doświadczenie i badający eksperymentalnie prawa rządzące przebiegiem zjawisk

20

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

biologicznych, psychologicznych, socjologicznych lub kulturalnych, uwikłanych

i związanych z wychowaniem;

— pedagogika normatywna, która na podstawie filozofii człowieka (antropologii

filozoficznej), aksjologii i teorii kultury bada naturę człowieka, wytwory jego kultury

i na

tym tle ustala wartości, cele, ideały i normy, którymi powinno się kierować wychowanie;

— pedagogika teoretyczna, czyli ogólna, która jako dział najwyższy, obejmujący całość

badanego przedmiotu, dąży w oparciu o materiał empiryczny, eksperymentalny

i normatywny, dostarczany przez wcześniejsze działy pedagogicznych badań, do

stworzenia jednolitej teorii wszechstronnego rozwoju człowieka i jego uwarunkowań, teorii

odtwarzającej obiektywnie całą rzeczywistość wychowawczą.

Jako komentarz do tego podziału Kunowski dodaje, że działy w pedagogice nie są

poziomymi zgrupowaniami różnych zjawisk, jak np. w fizyce, w której występują obok siebie

takie działy, jak mechanika, optyka, termodynamika itp., lecz maja budowę pionową, która

od najszerszej podstawy doświadczenia praktycznego wychowawców idzie w górę, poprzez

uogólnienia zjawisk wychowawczych i wartości, aż do najogólniejszych pojęć ujmujących

proces rozwojowy człowieka.

Obok wymienionych powyżej przez Kunowskiego działów pionowych występuje

w pedagogice współczesnej także budowa pozioma, jakby pawilonowa, w której

tradycyjnie rozróżnia się pedagogikę:

— ogólną;

— zawodową;

— specjalną.

Warto też, według Kunowskiego, podkreślić, że działy konkretnych dyscyplin

pedagogicznych są zróżnicowane zależnie od przedmiotów wychowania i ich dziedzin. Na tej

podstawie możemy więc wyodrębnić na przykład:

— wychowanie fizyczne;

— wychowanie umysłowe;

— wychowanie moralne itp.

21

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

W działach pionowych główną rolę odgrywają sposoby poznawania praw lub ich stosowania,

a więc metody dochodzenia do prawdy o działaniach, zjawiskach, wartościach lub pojęciach

wychowania.

22

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

Bibliografia

1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) M. Godlewski, Warszawa.

2. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.

3. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.

4. Nauki filozoficzne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.) B. Suchodolski, Warszawa.

5. Nauki przyrodnicze i społeczne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.)

B. Suchodolski, Warszawa.

6. Suchodolski Bogdan, 1970: Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli,

Warszawa.

Literatura podstawowa

1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) M. Godlewski, Warszawa.

2. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa.

3. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.

4. Nauki filozoficzne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.) B. Suchodolski, Warszawa.

5. Nauki przyrodnicze i społeczne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.)

B. Suchodolski, Warszawa.

6. Suchodolski Bogdan, 1970: Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli,

Warszawa.

Literatura dodatkowa

1. Dąbrowska Teresa Elżbieta, Wojciechowska-Charalak Barbara,

1997: Między praktyką a

teorią wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lublin.

2. Gintecki Jan, 1993: Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, WSP, Zielona

Góra.

3. Pedagogika ogólna. Tradycja — teraźniejszość — nowe wyzwania, (red.) Teresa

Hejnicka-Bezwińska, Bydgoszcz, WSP, 1995.

4. Palka Stanisław, 1986: Teoretyczne podstawy pedagogiki, Kraków.

5. Nauki filozoficzne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.) B. Suchodolski, Warszawa.

6. Nauki przyrodnicze i społeczne współdziałające z pedagogiką, 1966: (red.)

B. Suchodolski, Warszawa.

23

Nauki współpracujące z pedagogiką i działy pedagogiki

24

7. Suchodolski Bogdan, 1970: Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli,

Warszawa.

Literatura w języku angielskim

1.

Baillin Sharon, Sinegael Harvey, Critical Thinking, 2003: [in:] The Blackwell Guide to the

Philosophy of Education, (ed.) N. Blake, P. Smeyers, R. Smith, P. Standish, Blackwell

Publishing, Oxford, p. 181–193.