1

DYDAKTYKA W SPOŁECZEŃSTWIE INFORMACJI GLOBALNEJ:
ZAGROśENIA – SZANSE – WYZWANIA

Wstęp – zorientowanie na XXI wiek

Przywoływanie wieku XXI w rozważaniach naukowych i publicystyce stało się pewną
modą intelektualną, niekiedy banalną, bo uprawianą bez rzetelnej analizy przewidywanych
przemian cywilizacyjno-społecznych i wyzwań nieprzejrzystej przyszłości. A właśnie owa
nieprzejrzysta przyszłość staje się imperatywem kategorycznym myślenia o niej w
kategoriach zagrożeń, szans i wyzwań oraz podejmowania działań we wszystkich obszarach
egzystencji ludzkiej, stylów a także jakości życia, czyli próbą kreowania owej przyszłości

1

.

Niektóre organizacje, a także pewna liczba ludzi nauki i pracowników różnych firm
prowadzą już pracę nad znalezieniem rozwiązań rysujących się problemów

2

. To właśnie ci,

którzy już obecnie pracują nad wyzwaniami dnia dzisiejszego i jednocześnie przygotowują się
do nowych doświadczeń, jakie niesie ze sobą przyszłość, zostaną liderami i będą dominować
na rynku

3

. Nic więc dziwnego, że także dydaktyka chce podjąć trud przeanalizowania

problemów współczesnych oraz wyzwań jakie niesie dla niej edukacja w XXI wieku.
Kształcenie bowiem, tak jak wychowanie, jest zawsze dla przyszłości – o czym
przekonywująco pisał w swoim czasie Bogdan Suchodolski.
Współcześnie dydaktyka pojmowana jako teoria kształcenia i samokształcenia człowieka
(przy czym owo kształcenie ma wymiar zarówno nauczający, jak i wychowujący

4

, co wiąże

się ze sferą wartości poznawczych i zarządzaniem własnym rozwojem) jest dyscypliną
autonomiczną o uznanej powszechnie użyteczności dla praktyki

5

. Posiada swój przedmiot i

jasno określone zadania, ustalony zbiór wartości i precyzyjnych celów a także wytyczony
zakres treści oraz skodyfikowane zasady kształcenia, metody nauczania i uczenia się. Istotną
rolę odgrywa w niej także samokształcenie oraz proces wdrażania do niego oraz organizacja i
planowanie działalności dydaktycznej. Zajmuje się również podstawowymi formami
nauczania i uczenia się oraz podręcznikami i środkami dydaktycznymi a także kontrolą
procesu kształcenia, oceną , jak również dydaktycznymi implikacjami wykorzystania kontroli
i ewaluacji procesów dydaktycznych

6

. Oprócz dydaktyki ogólnej istnieją jeszcze dydaktyki

szczegółowe, zwane też przedmiotowymi, jak również dydaktyka szkoły wyższej, wojskowa,
zawodowa, czy dydaktyka dorosłych

7

. Przedmiotem więc naszych rozważań uczynimy przede

wszystkim rozwój i przemiany myśli dydaktycznej w jej zakresie ogólnym i dotyczącym
kształcenia dorosłych. Dydaktyka ogólna bowiem czyni przedmiotem swej analizy i propozycji
czynności uczniów i nauczycieli, a dydaktyka dorosłych bada i analizuje te same zagadnienia
w działalności edukacyjnej osób dorosłych, ale jej zakres jest bogatszy, (...)

8

. Tendencje

rozwojowe myśli i praktyki dydaktycznej rozpatrzymy zaś głównie ze względu na szanse,
zagrożenia i wyzwania jakie stwarza rodzące się społeczeństwo informacyjne

9

.

Społeczeństwo informacyjne

1

Edukacja zorientowana na XXI wiek, pod red. J. Gajdy, Lublin 2000, s. 7.

2

Zob. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku pod przewodnictwem

Jacques’a Delorsa EDUKACJA jest w niej ukryty skarb, Warszawa 1998.

3

P.F.Drucker: Zarządzanie w XXI wieku, Warszawa 2000, s. ix.

4

J. Półturzycki: Preparacje do studiowania dydaktyki, „Toruńskie Studia Dydaktyczne” 1993, nr 3, s. 38.

5

S. Palka: Pedagogika w stanie tworzenia, Kraków 1999, s. 103.

6

Zob. J. Półturzycki: Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1996.

7

Zob. J. Półturzycki: Dydaktyka dorosłych, Warszawa 1991.

8

Tamże, s. 12.

9

T.Goban-Klas, P. Sienkiewicz: Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999.

2

Znany japoński uczony Yonsji Masuda utrzymywał, że cywilizacja, którą zbudujemy w
XXI wieku, nie będzie cywilizacją materialną symbolizowaną przez ogromne konstrukcje
materialne, ale będzie faktycznie cywilizacją niewidoczną: cywilizacją informacyjną.
Samo wyrażenie społeczeństwo informacyjne pochodzi z Japonii (johoka shakai). Jako
pierwszy użył go w 1963 roku Tadao Umesamo w artykule na temat ewolucyjnej teorii
społeczeństwa

opartego

na

przemysłach

informacyjnych.

Został

on

następnie

spopularyzowany przez futurologa Kenichi Koyamę (Introduction to Information Theory,
1968). Johoka shakai stało się przez następne lata przedmiotem analiz ekspertów rządowych
i oficjalnym celem wielu ministerstw

10

.

Do Europy pojęcie społeczeństwa informacyjnego dotarło w 1978 roku. W latach
osiemdziesiątych przyjęło się powszechnie także w Stanach Zjednoczonych.
Społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo, które:
wytwarza informacje,

przechowuje informacje,
przetwarza informacje,
wykorzystuje informacje.

Informacje zawsze były ważne dla człowieka. Posługiwanie się informacją pozagenetyczną w
sterowaniu własnym rozwojem stanowi o osobliwości gatunku Homo sapiens. Ludzie to
prawdziwi informatożercy. Dopiero jednak we współczesnej gospodarce rynkowej stała się
także towarem, który można kupić i sprzedać, a to dzięki rewolucji technologicznej. Inaczej
mówiąc, społeczeństwo informacyjne zależy nie tylko od informacji, ta bowiem była obecna
od zawsze, lecz także od środków jej gromadzenia, przetwarzania i przesyłania, które są
ś

rodkami wartości produktów. Tym większa wartość produktu, im więcej w nim

informacji.
Przesyłanie pilnych wiadomości było znane już imperiom starożytności. Mimo jednak
systemu zmienników, dystans dwustu kilometrów można było przebyć przez co najmniej 5 do
7 godzin. Ta szybkość przesyłania ważnych informacji nie uległa zmianie przez dwa
tysiąclecia.. Co jednak najważniejsze, szybkość ta służyła przede wszystkim władcom i
wojskowym, a nie kupcom i społeczeństwu. Przełomem w przekazywaniu wiadomości stał się
28 kwietnia 1850 roku, gdy to Juliusz Reuter pożyczył od brukselskiego piwowara stadko 44
gołębi i z ich przemocą uruchomił pocztę handlową między Brukselą a odległym o 200 km
Achen. Transmisja listu zajęła dwie godziny. Sam J. Reuter sporo zarobił na swoim pomyśle,
ale co ważniejsze wykazał, że s z y b k i e przesyłanie informacji oraz przesyłanie jako
specyficzna usługa mogą być towarem. Im szybciej przekazuje się informacje, im są one
użyteczniejsze, tym większy może być zysk usługodawcy/producenta. W tym samy czasie
pojawia się telegraf, który zrewolucjonizował przesyłanie informacji i zapoczątkował
niesłychany rozwój technik telekomunikacyjnych.
Społeczeństwo informacyjne nie jest jednak społeczeństwem technik telekomunikacyjnych i
komputerów (infrastruktury). W istocie chodzi o coś znacznie ważniejszego, niż sama
powszechność technologii satelitarnych, kablowych czy komputerowych

11

. Chodzi o

przeobrażenie wszystkich sfer życia społecznego w oparciu o rozwój sektora informacji i
telekomunikacji, przygotowujące nowe społeczeństwo: johoka shakai. Przedstawimy teraz
w formie syntetycznej zestawienie nazw zmiany społecznej w okresie po II wojnie światowej.
1950 – Samotny tłum, człowiek posthistoryczny; 1953/56 – Rewolucja organizacyjna,
człowiek organizacji; 1958 /76 – Merytokracja, rewolucja edukacyjna, społeczeństwo
postkapitalistyczne, koniec ery ideologii, społeczeństwo przemysłowe, rewolucja
komputerowa, ekonomia wiedzy, nowa klasa pracująca, globalna wioska, człowiek

10

Tamże, s. 33.

11

Tamże, s. 35.

3

jednowymiarowy,

era

postcywilizacyjna,

społeczeństwo

usług,

społeczeństwo

technologiczne, nowe państwo przemysłowe, rewolucja naukowo-techniczna, podwójna
ekonomia,

neokapitalizm,

społeczeństwo

postmodernistyczne,

technokracja,

wiek

nieciągłości, spoleczeństwo skomputeryzowane, wiek postliberalny, kultura prefiguratywna,
era technotroniczna, wiek informacji, Compunifications, społeczeństwo postprzemysłowe,
społeczeństwo posttradycyjne, świat bez granic, nowe spoleczeństwo usług, rewolucja
informacyjna, wiek środków komunikowania, mediokracja, trzecia rewolucja przemysłowa,
społeczeństwo przemysłowo-technologiczne, Megacorp; 1977/ 1996 – Rewolucja
elektroniczna, ekonomia informacji, demokracja antycypacyjna, naród sieciowy, republika
technologii, społeczeństwo telematyczne, społeczeństwo okablowane, wiek komputerowy,
tysiąclecie mikro, mikro rewolucja, rewolucja mikroelektroniczna, trzecia fala, społeczeństwo
informacyjne, rynek sieciowy, rewolucja środków komunikowania, wiek informacji, państwo
komputerowe, wiek genów, drugi podział przemysłowy, Człowiek Turinga, Społeczeństwo
sieciowe

12

.

W ogromnym bogactwie nazw kryje się pewien inwariant znaczeniowy, który znajduje się
we wszystkich wyrażeniach. Jest nim pojęcie społeczeństwa informacyjnego. Zajmiemy się
teraz objaśnieniem tego wyrażenia.
Wzrost różnorodnych potrzeb człowieka przyniósł wzrost złożoności organizacji, aby
osiągnąć zamierzone cele, ludzie nieustannie doskonalili zarówno narzędzia pracy, jak i
struktury organizacyjne. Procesy te wymagały informacji aktualnych i użytecznych – one
bowiem stanowiły podstawę podejmowania decyzji. Jednakże niewykorzystane w porę
informacje mogły tworzyć bariery dalszego rozwoju.
Pierwsza rewolucja przemysłowa zwiększyła energetyczne możliwości człowieka, energię
mięśni zastępowała energia parowa, potem elektryczna i energia silników spalinowych.
Rewolucja organizacyjna, z kolei, doprowadziła najpierw do mechanizacji czynności, a
następnie do ich automatyzacji. Pojawiło się nowe zjawisko w życiu społecznym –
automatyzacja sterowania i zarządzania. Lecz ta rewolucja wzmogła zapotrzebowanie na
informację. Tempo wzrostu informacji jest zaś wprost proporcjonalne do kwadratu tempa
wzrostu produkcji. Mechanizacja i automatyzacja wymaga przede wszystkim zwiększenia
efektywności procesów informacyjno-decyzyjnych.
W przemysłowo rozwiniętych krajach rośnie liczba ludzi zatrudnionych w sektorze usług i
informacji. O tym, że nastąpiła rewolucja informatyczna, świadczą zarówno wskaźniki
technologiczne (np. dotyczące komputerów, urządzeń powielających informacje), jak i
ekonomiczne analizy rozwoju społeczno-gospodarczego krajów rozwiniętych. Jeden z
bardziej znanych badaczy przemian cywilizacyjnych Daniel Bell stwierdza: „ ludzkość
przeżyła dotychczas cztery odrębne przewroty w zakresie oddziaływań społecznych: w
mowie, piśmie, w druku i – obecnie – w telekomunikacji. Każdy przewrót jest związany z
różnym, technicznie uzasadnionym „sposobem życia”

13

. Te przewroty, co warto podkreślić,

mają swoje odzwierciedlenie w rozwoju myślenia dydaktycznego.
Każdy wynalazek technologiczny w dziedzinie przetwarzania energii i materii, który
wpływa na rozwój życia, zwiększa w ostatniej instancji potrzebę sterowania i kontroli, a więc
i potrzebę postępu w dziedzinie przetwarzania informacji i komunikowania.
Rewolucja przemysłowa wymagała opanowania sterowania i kontroli trzech głównych
dziedzin działalności gospodarczej: masowej produkcji, dystrybucji oraz konsumpcji dóbr i
usług. Na początku XX stulecia rozwijano też techniki pomagające utrzymać sprzężenie
zwrotne

z

masowym

konsumentem,

podstawa

marketingu,

także

politycznego

(demokratyczne wybory prezydenta czy posłów i senatorów).

12

Tamże, s. 36 – 38.

13

Tamże, s. 40.

4

Jednym z rezultatów rewolucji w sferze sterowania opartego na sprzężeniu zwrotnym staje
się powstawanie społeczeństwa informacyjnego: Społeczeństwo informacyjne to
społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i
komunikowania, lecz przetwarzanie informacji jest podstawą tworzenia dochodu
narodowego i dostarcza źródła utrzymania większości społeczeństwa

14

. Cechy i trendy

rozwojowe trzech typów społeczeństwa przedstawia poniższa tabela:

Społeczeństwo
agrarne

Społeczeństwo
przemysłowe

Społeczeństwo
informacyjne

bogactwo

ziemia

kapitał

wiedza

produkt podstawowy

ż

ywność

wyroby przemysłowe informacje, dane

praca

obok domu

daleko od domu

w domu, telepraca

transport

rzeka, droga

kolej, autostrada

infostrada

energia

ludzka, zwierzęca

węgiel, para, benzyna elektryczna, jądrowa

skala działania

lokalna

regionalna

globalna

rozrywka

obrzędowa, ludowa masowa

domowa, interakcyjna

tajemnica

religijna

polityczna

handlowa

oświata

mistrz

szkoła

komputer
telenauczanie

x Cechy i trendy rozwojowe społeczeństw według T.Goban-Klas, P.Sienkiewicz.

Analiza procesu zmian prowadzących do powstania społeczeństwa informacyjnego pozwala
na sformułowanie następujących hipotez

15

:

H 1. Wysoka dynamika zmian (rozwoju) sieci komunikacji społecznej stanowi zasadniczą
przyczynę powstania społeczeństwa informacyjnego.
H 2. Wzrost efektywności systemów informacyjnych przynosi amplifikację zmian
ilościowych i jakościowych w społecznej sieci komunikacji oraz w polityce informacyjnej w
systemie społecznym.
H 3. Zmiany sieci komunikacyjnej „indukują” zmiany pozostałych „komponentów” struktury
społecznej.
H 4. Kierunek zmian społecznych oraz kierunek postępu w technologiach informacyjnych są
silnie skorelowane (istnieje sprzężenie zwrotne).
H 5. Wzrost efektywności systemów informacyjnych jest warunkiem koniecznym, lecz nie
wystarczającym do tego, aby powstało „społeczeństwo informacyjne”.
H 6. Społeczeństwo, jako system wielki, charakteryzuje syntetyczna funkcja mocy
społecznej, czyli potencjalnej siły, której system może użyć do utrzymania aktualnej struktury
podstawowej.
H 7. (A. Charkiewicza): ilość informacji rośnie proporcjonalnie do kwadratu wartości
potencjału gospodarczego.
Społeczeństwo informacyjne należy rozpatrywać jako formę cywilizacyjną otwierającą
nową erę w rozwoju ludzkości, z właściwymi tej postaci wyznacznikami aksjologicznymi w
postaci:

♦

przechodzenie od mechanistycznej do systemowej wizji świata, w której
nawet niewielkie zmiany warunków początkowych, a więc działania

14

Tamże, s. 43.

15

Tamże, s. 45.

5

indywidualne, mogą niekiedy w zasadniczy sposób wpłynąć na zmiany
rzeczywistości;

♦

odchodzenie

od

wielu

paradygmatów

oświeceniowych,

w

tym

utożsamienie rozwoju z postępem;

♦

ewolucji systemu wartości, prowadzącej do zwiększenia adaptacyjności
zarówno jednostek, jak i całych społeczeństw do narastającej zmienności
otoczenia jako conditio humana początku XXI wieku.

Podkreślmy społeczeństwo informacyjne staje się rzeczywistością społeczną, natomiast
sposoby jej urzeczywistniania mogą być bardzo różne. Na ich wybór mają bowiem wpływ
takie czynniki, jak: stan rozwoju systemu społecznego, poziom edukacji, stopień rozwoju
technologii (systemów) informacyjnych, stan świadomości społecznej, rozum polityczny elit
rządzących, posiadanie odpowiednich zasobów (ludzi posiadających wysokie kompetencje )
umożliwiających zmiany. Podsumowując zaś dotychczasowe rozważania powiemy, że z tej
wizji społeczeństwa informacyjnego wynikają zarówno pewne zagrożenia, jak i szanse oraz
wyzwania ważne nie tylko dla państw i społeczeństw, ale także dalszego rozwoju myśli
dydaktycznej.

Zagrożenia – nowe zadania dla dydaktyki ogólnej

W coraz bogatszej literaturze poświęconej społeczeństwu informacyjnemu dominują oceny
pozytywne, akcentujące przede wszystkim szanse, czyli okoliczności sprzyjające jego
rozwojowi. Podkreśla się, że społeczeństwo informacyjne, nierozerwalnie związane z
komputerami, różni się od społeczeństwa tradycyjnego, przedstawianego (głównie w
telewizji) jako bierne, nastawione wyłącznie na konsumpcje, wrażliwe przede wszystkim na
wartości witalne (zdrowie, uroda, sprawność fizyczna). Społeczeństwo informacyjne jest
intelektualnie twórcze, racjonalne i otwarte na wartości duchowe (poznawanie, etyka w
biznesie), a swój rozwój myślenia opiera na „mądrości informatycznej”. Dlatego do głównych
programów wchodzących w skład planu ogólnego rozwoju społecznego zalicza się
informatycznie ukierunkowane szkolnictwo, oraz przekwalifikowanie kadr (np. w
Japonii).
Jak widać korzyściom poświęcono wiele uwagi, jednakże mniej miejsca zajmują
rozważania dotyczące, np. zagrożenia pozycji i prestiżu nauczycieli, rozluźnienia
kontaktów bezpośrednich między nauczycielami a uczniami, a także zaniedbywania
kultury uczuć i etyki. W związku, między innymi z tymi zagrożeniami, rodzą się obawy, że
powstanie społeczeństwo kontrolowane (widmo systemu Orwellowskiego), co w praktyce
oznaczałoby:

ingerencję informacyjną w życie prywatne;

centralizację i zmonopolizowanie informacji,

alienację wskutek automatyzacji i oszczędności w zatrudnianiu.

Już dziś można więc powiedzieć, że każdy z funkcjonujących systemów informatycznych i
telekomunikacyjnych może być związany z określonymi zagrożeniami. I każdy wykazuje
pewną podatność na działania o charakterze kryminalnym. Pojęcie „przestępczość
komputerowa” jest ciągle przedmiotem żywej dyskusji prawników i kryminologów, a także
etyków zajmujących się informacją w biznesie (handel informacjami, pozyskiwanie
informacji o konkurencji).
Z wiktymologicznego punktu widzenia ważna jest obawa, że potencjalnie każda osoba i
każda instytucja posiadająca komputer dołączony do jednej z wielu sieci m o ż e stać się

6

ofiarą przestępstwa. Nie można też traktować jako patologicznej podejrzliwości, że w i e l e
osób może ulec przeróżnym pokusom prowadzącym na drogę przestępstwa komputerowego.
W związku w wyszczególnionymi zagrożeniami można postulować – w odniesieniu do
nowoczesnej dydaktyki ogólnej i dydaktyki dorosłych – żeby uwzględniała w swoim zakresie
treści problemy dotyczące typowych środków ochrony przed przestępczością komputerową.
Przez środki bezpieczeństwa w systemach informatycznych rozumie się zabezpieczenia
technologiczne i środki administracyjne. które można stosować do komputerów, programów i
danych w celu zapewnienia ochrony interesów przedsiębiorstw oraz poufności
indywidualnej

16

.

Poufność jest prawem osoby ludzkiej do decydowania o tym, jakimi informacjami chce się
podzielić z innymi ludźmi i jakie jest skłonna od nich przyjąć. Tajność jest atrybutem
danych, opisującym stopień ochrony, jakie mogą one podlegać, uzgadnianym przez osoby lub
organizacje otrzymujące te dane. Dane są nienaruszalne, jeżeli nie różnią się od danych
ź

ródłowych i nie zostały przypadkowo lub umyślnie zmienione, ujawnione lub zniszczone

17

.

Te pojęcia powinny wzbogacić aparaturę pojęciową nowoczesnej dydaktyki ogólnej. Tak
samo w dydaktyce, obok zagadnień dotyczących systemów multimedialnych oraz
komputerów w edukacji, powinno się znaleźć miejsce na omówienie metod ochrony
systemów informatycznych, do których zalicza się metody identyfikacyjne, zabezpieczające,
alarmujące, organizacyjne i programowe.
W związku z problematyką szyfrowania danych należałoby poszerzyć zakres zadań
dydaktyki ogólnej włączając do nich omówienie podstawowych zagadnień kryptologii, czyli
nauki o utajnianiu informacji, obejmującej: kryptografię zajmującą się kodami i szyframi;
oraz kryptoanalizę, dotyczącą rozkodowywania (deszyfracji) informacji.
Rozwój systemów informatycznych i telekomunikacyjnych przyniósł wiele korzyści
społeczeństwu. Stworzył techniczne i organizacyjne przesłanki nowej fazy rozwoju
cywilizacji – społeczeństwa globalnej informacji, czyli społeczeństwa bogatego w informację
i czerpiącej z niej swój dobrobyt. Tak jak wielkie są szanse rozwoju, tak wielkie też wydają
się zagrożenia. Z punktu widzenia dydaktyki ogólnej jako nauki empiryczno-analitycznej i
humanistycznej ważne wydaje się zapoznanie z metodami i środkami zabezpieczenia, które
mogą zwiększyć stopień bezpieczeństwa i ochrony systemów informatycznych oraz sieci
cyfrowych zapewniających integrację usług edukacyjnych. Najważniejsze zalecenie płynące z
analizy zagrożeń jest następujące: ponieważ żaden system bezpieczeństwa nie obroni się, jeśli
człowiek zawiedzie zaufanie, przeto dydaktyka ogólna powinna bardziej akcentować
pierwiastki personalizmu w kształceniu człowieka. A będzie się to przejawiało, między
innymi, w podnoszeniu pozycji i prestiżu nauczyciela, wzmacnianiu więzi interakcyjnych
między uczestnikami procesu dydaktycznego oraz „ nasycenia” go wartościami moralnymi i
kulturą uczuć oraz szacunku dla każdego. Omówimy teraz implikacje społeczne jakie stwarza
spoleczeństwo informacji globalnej w podstawowych sferach życia ze szczególnym
uwzględnieniem edukacji czyli wychowaniem, kształceniem i samokształceniem przez całe
ż

ycie.

Szanse społeczeństwa informacyjnego – implikacje dla dydaktyki

Społeczeństwo, środowisko, gospodarka i kultura to podstawowe sfery życia ludzi. Te sfery
można z kolei podzielić na następujące dziedziny: polityka. praca, bezpieczeństwo,
obronność, zdrowie, ekologia, rolnictwo, produkcja, usługi, handel, komunikacja, transport,
organizacje, zarządzanie, edukacja, zachowania, twórczość, nauka i technika oraz czas wolny,
sport i turystyka. We wszystkich tych dziedzinach można wyróżnić istotne zjawiska w nich

16

Dz.cyt,. s. 63.

17

Tamże.

7

występujące, czyli tendencje, szanse rozwojowe oraz zagrożenia cywilizacyjne, będące
przedmiotem wyzwań jakie niesie ze sobą wiek XXI. W tym odcinku tekstu uwagę skupimy
głównie na kulturze, a w niej na edukacji, zachowaniach i nauce.
Rozwój systemów wspomagania kształcenia (CAL), a w szczególności systemów z d a l n e
g o nauczania i uczenia się stwarza następujące okoliczności sprzyjające dla rozwoju myśli
dydaktycznej

18

:

♦

wzrost możliwości korzystania z dowolnych baz danych w celu poszerzenia
wiedzy w obrębie dyscyplin specjalistycznych;

♦

wzrost indywidualizacji kształcenia, dokształcania i doskonalenia;

♦

wzrost

atrakcyjności

przekazu

dydaktycznego

(np.

dzięki

systemom

multimedialnym i wirtualnej rzeczywistości);

♦

rozwój kultury informatycznej w społeczeństwie;

♦

znaczący wzrost skuteczności nauczania i uczenia się, samokształcenia.

Istotę wiedzy stanowi informacja, jej gromadzenie jest gromadzeniem informacji, zaś jej
dostępność – możliwością dotarcia do potrzebnej informacji. W dydaktyce klasycznej
podstawowym narzędziem gromadzenia wiedzy pozostaje książka. Jednak ogromny przyrost
gromadzonej wiedzy sprawia, że dostęp do niej staje się coraz bardziej uciążliwy i zabiera
dużo czasu. W sukurs bibliotekom przychodzą komputery: zamiast tradycyjnych katalogów,
do pamięci komputera wprowadza się opis bibliograficzny wraz i indeksem słów kluczowych.
Posiadania skomputeryzowanego katalogu umożliwia dostęp do informacji bibliotecznej dla
użytkowników z innych miejscowości przez modem i własny komputer. To sprawia, że coraz
więcej informacji jest przechowywanych na innych nośnikach niż papier.
Łatwość komputerowego włączania dokumentów oznacza także łatwość ich kopiowania
oraz plagiatowania. A to może i powinno niepokoić dydaktyków, którzy już teraz więcej
uwagi powinni poświęcać odpisywaniu przez studentów prac via Interenet, pisaniem
opracowań na podstawie kilkunastu minutowych przeszukiwań baz danych. I w tej dziedzinie
– można powiedzieć – nie ma zboża bez chwastów. Można więc powiedzieć elektroniczna
edukacja tak, ale z jednoczesną kulturą etyczną. Pojawienie się nowych mediów sprawiło, że
dawne motto: informacja, edukacja i rozrywka zaczyna nabierać innej treści, którą Francuzi
ujmują następująco: informer-manipulez—amusez (informować-manipulować-zabawiać)

19

.

Coraz powszechniejsza „teleinformatyzacja” zarówno w skali micro (dom, rodzina) jak i
makro (globalnej) a także zastosowania sieci o zasięgu globalnym oraz wirtualnej
rzeczywistości w pracy i poza nią wyraźnie wpływają na

20

:

♦

racjonalizację postaw i zachowań społecznych,

♦

wzrost efektywności działania, ułatwiania w pracy i organizacji czasu wolnego;

♦

pobudzenie

wyobrażeń

dzięki

multimedialnym

systemom

i

wirtualnej

rzeczywistości;

♦

wzrost komunikacji międzyludzkiej.

Jednak korzystny wpływ informacji globalnej na zachowania człowieka w skali
jednostkowej i społecznej nie powinien zasłaniać zagrożeń dla kultury zachowań, do których
zalicza się „uzależnienia” od mediów elektronicznych (wirtualna rzeczywistość jako narkotyk
XXI wieku ?), łatwość rozpowszechniania treści mogących demoralizować odbiorców
(cyberporno czy cybersex). W tym kontekście warto pamiętać, że „współczesne środki
komunikacji w drastyczny sposób zmieniły zwykłe kategorie doświadczenia i świadomości,

18

Tamże, s, 153.

19

Tamże, s. 102.

20

Tamże, s. 154.

8

zwykłe struktury interesów i uczuć, zwykłe doznania faktu bycia istotą żywą, nawiązywania
relacji społecznych” (J. Carey)

21

.

Niesłychany rozwój teleinformatycznych systemów wyszukiwania informacji naukowej,
zdalnego dostępu do specjalistycznych baz danych i bazy wiedzy; systemów komputerowego
wspomagania badań naukowych, modelowania sprawia, że:

♦

przesuwają się granice poznania naukowego (bioinformatyka (przekształcanie
danych w genomie w wiedzę praktyczną), doświadczenia in silico- prowadzenie
badań naukowych „w krzemie” czyli w komputerze zamiast in vitro „ w szkle”
czyli tradycyjnej probówce);

♦

wzrasta efektywność badań naukowych ,

♦

następuje zmiana paradygmatu uprawiania nauki.

Ale także, co jest szczególnie ważne dla rozwoju dydaktyki nowoczesnej, ciągle rośnie
możliwość powszechnej popularyzacji nauki i osiągnięć techniki. Niestety także i tu
występować zaczynają zagrożenia związane z dominacją ścisłej wiedzy naukowej nad
formami poznania pozanaukowego oraz osłabieniem kontroli społecznej nad zastosowaniami
nauki w technice i w biotechnologiach. Warto więc w tym kontekście odnotować, że
zarysowuje się możliwość przełamania impasu metodologicznego w badaniach
pedagogicznych (edukacja globalna, etyka wartości uniwersalnych w skali całej ludzkości,
rozwój zdalnego kształcenia). A to są niewątpliwe okoliczności sprzyjające dla rozwoju
dydaktyki stającej przed wyzwaniami XXI wieku społeczeństwa globalnej informacji.
Rzecz jasna wiele z poruszanych tu zagadnień już znalazło oddźwięk w studiach
dydaktycznych

22

. Postuluje się w nich:1) zachęcanie do zdobywania nowych umiejętności, 2)

zbliżenie szkoły i przedsiębiorstw, 3) ograniczenia marginalizacji, 4) upowszechnienie
znajomości (trzech) języków, 5) równorzędne traktowanie znajomości inwestycji
materialnych i edukacyjnych

23

. Jednocześnie podkreśla się, wymaga się od edukacji

współczesnej zmian i modernizacji, by mogła w swym rozwoju sprostać

24

ambitnym

zadaniom jakie stawia przed nią wiek XXI, a my dodalibyśmy do tego rozwój społeczeństwa
globalnej informacji.

Wyzwania dla edukacji ustawicznej i dydaktyki
Przez wyzwania – ogólnie – można rozumieć okoliczności zmuszające do podejmowania
trudnych decyzji. Przedmiotem tych trudnych decyzji są przewidywane zagrożenia dla
egzystencji i rozwoju człowieka rozumianego jako gatunek osobliwy sterowany nie tylko
programem zakodowanym w przekazie genetycznym ale także kulturą rozumianą jako sposób
realizacji wartości w określonych okolicznościach. Usystematyzujmy te zagrożenia
akcentując w nich te element, które stanowią problemy decyzyjne do rozwiązania poprzez
ustawiczną aktywność edukacyjną.
Wyzwaniem dla edukacji obywatelskiej stanowi pokusa „totalitaryzmu informacyjnego
(monopolu państwa), wzrost ograniczenia wolności i prywatności obywateli, podwyższanie
„bariery technokratycznej” między władzą a społeczeństwem. Pedagogika pracy staje przed
wyzwaniem spowodowanym wzrostem bezrobocia strukturalnego, agresywnością działania
związków zawodowych, redukcją zatrudnienia w rolnictwie i przemysłach tradycyjnych.
Przeciwdziałanie marginalizacji mającej swe źródła w zróżnicowanym dostępie do wiedzy,
luce pokoleniowej i narastających antagonizmach narodowościowych.

21

Tamże.

22

Zob. Współczesne problemy kształcenia postulowane w dokumentach edukacyjnych i ich znaczenie dla

rozwoju szkolnictwa, w: „Toruńskie Studia Dydaktyczne”, Rok VIII (13-14), 1999.

23

Tamże, s. 35.

24

J.w.

9

Dydaktyka wojskowa powinna podjąć wyzwania jakie stwarza możliwość powstania
nowych form terroryzmu (infoterroryzm), wzrost prawdopodobieństwa zagrożeń obronności
w wyniku „fałszywych alarmów), a także wzrost liczby możliwych zagrożeń bezpieczeństwa
informacyjnego państwa, obniżaniu poczucia „obowiązku obronnego” społeczeństwa, oraz
zbyt silnemu uzależnieniu możliwości efektywnego działania w sytuacjach kryzysowych od
systemów technicznych (teleinformatycznych).
Z kolei pedagogika zdrowia powinna być świadoma zagrożeń płynących z możliwości
wykorzystania danych o stanie zdrowie do celów pozamedycznych, dehumanizacji opieki
medycznej, zróżnicowania dostępu do pomocy medycznej. Dydaktyka medyczna powinna
wykorzystywać w coraz szerszym zakresie dostęp do baz danych i współczesnej wiedzy
medyczne, skuteczności diagnoz medycznych, zapobiegania masowym zagrożeniom zdrowia
i życia poprzez korzystania z sieci teleinformatycznej, także w przypadku nagłych
przypadków (podejrzenia zawału serca).
Edukacja środowiskowa powinna zacząć aktywniej przeciwstawiać się ekologicznym
kłamstwom ekowojowników, kłamliwej propagandzie ekologicznej (P. Mastalerz:
Ekologiczne kłamstwa ekowojowników, Rzecz o szkodliwości kłamliwej propagandy
ekologicznej, Wrocław 2000); a jako wyzwania potraktować problemy związane ze
wzmocnieniem świadomości ekologicznej społeczeństwa opartej na rozwoju systemów
teleinformatycznych przeznaczonych do kontroli i monitorowania środowiska naturalnego,
możliwości uzgadniania działań na rzecz ochrony ekosystemu w skali międzynarodowej,
globalnej; korzystaniu z modeli symulacyjnych ekosystemów.
Dydaktyka rolnicza jako wyzwania dla swego rozwoju mogłaby podjąć zagadnienia
związane z możliwością efektywnego korzystania z serwisów informatycznych dla rolnictwa,
alokacji usług informacyjnych w regiony rolnicze, a także korzystania z baz danych, poczty
elektronicznej w celu zmniejszania luki cywilizacyjnej między miastem a wsią.
Edukacja ustawiczna i dydaktyka dorosłych powinny podjąć wyzwania rodzące się z
występowania konfliktów społecznych na tle automatyzacji i robotyzacji, redukcji
zatrudnienia, wzrostu wymagań dotyczących wykształcenia i efektywnej obsługi systemów
zautomatyzowanych, alienacji pracy. Pedagogiczne monitorowanie „zdalnych zakupów”
towarów i usług (teleshopping), a także uwrażliwienie na możliwość n o w y c h przestępstw
i oszustw. Włączenie do edukacji dorosłych zarządzania własnym rozwojem, profesjonalizacji
kadr kierowniczych, zarządzanie przez wartości

25

. W związku z tym powstaje konieczność

opracowania pedagogicznego nowych metod zarządzania adekwatnych do nowych modeli
struktur organizacyjnych i zachowań w organizacjach oraz etycznego doradztwa w biznesie.
Pedagogika kultury zaś powinna w swoich zadaniach na nadchodzący wiek powinna
zaliczyć przeciwdziałanie ograniczeniom „ludzkiego”, bezpośredniego kontaktu ze sztuką,
groźbie „homogenizacji” kultury i zanikającej tożsamości kulturowej, groźbie dominacji
ś

rodków audiowizualnych nad „tradycyjnym” kontaktem intymnym z książką.

Pedagogika czasu wolnego, turystyki i sportu powinna podjąć wyzwania płynące z
degradacji kultury fizycznej, a w konsekwencji obniżania się sprawności fizycznej
społeczeństwa, „automatyzacji” wycieczek turystycznych (szybko, pobieżnie, możliwie jak
najwięcej), wypoczynku w sieci teleinformatycznej jako przyczynie nowej choroby
cywilizacyjnej. Również sport, coraz bardziej nastawiony na sukces i ogromne pieniądze,
staje się wyzwaniem dla edukacji dorosłych przeciwstawiającej się szowinizmowi i
moralności państwowo-plemiennej: liczą się tylko medale zdobyte przez naszych i
zwycięstwa mojej drużyny, której jestem fanem.

25

P. F. Drucker: Zarządzanie w XXI wieku, Warszawa 2000; K. Blanchard, M. O’Connor: Zarządzanie poprzez

wartości, Warszawa 1998.

10

Trzeba powiedzieć, że zarówno szanse, jak i zagrożenia oraz wyzwania są przez uczonych
dostrzegane, podejmowane i wielostronnie dyskutowane

26

. Akcentuje się rolę nauczycieli

oraz ich kreatywność jako element unikalnych umiejętności profesjonalnych, potrzebę
stworzenia nowych zadań dla dydaktyki, które Raport Delorsa nazywa czterema filarami,
czyli odmiennymi celami i sposobami nabywania wiadomości i umiejętności

27

. Takie zadania

wymagają innego traktowania edukacji ustawicznej nie jako formę kształcenia lub
doskonalenia dorosłych, ale jako podstawowego procesu edukacyjnego trwającego przez całe
ż

ycie, a rozpoczynającego się w środowisku rodzinnym, przedszkolu i pierwszych latach nauki

szkolnej. To są nowe i ważne zadania dla dydaktyki i kształcenia nauczycieli

28

.

Analitycy prognozują, że już w roku 2005 rynek zwany przez nich e-education w Internecie
osiągnie wartość 40 miliardów dolarów. Znalezienie się na tym rynku – to także zadanie
zupełnie nowe dla dydaktyki dorosłych. Nie można przecież lekceważyć potrzeb
edukacyjnych coraz większej rzeszy osób korzystających w ramach edukacji ustawicznej z
możliwości jakie stwarzają nowe technologie informacyjno-komunikacyjne. Ale zawsze , a
szczególnie w edukacji i dydaktyce ważny będzie rozwój człowieka – sit venia verbo – w
ustawicznym stawaniu się coraz bardziej człowiekiem.

26

Zob. K. Denek: Edukacja w nadchodzącym stuleciu; J. Gnitecki: Dydaktyka i edukacja wobec wyzwań

gospodarki globalnej i cywilizacji informatycznej, w: „Toruńskie Studia Dydaktyczne” ROK IX(15); B. Bartz:
Nowe formy i miejsca uczenia się uwarunkowane przez technologie informacyjno-komunikacyjne, w: „Edukacja
Dorosłych”, Nr 3(24) 1999; J. Półturzycki: Edukacja ustawiczna a rozwój i przemiany dydaktyki, w: Rocznik
Andragogiczny 1999.

27

Zob. J. Półturzycki: Edukacja ustawiczna a rozwój dydaktyki, w: dz.cyt., s. 38 – 39.

28

Tamże, s. 38.