

Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

1

1.

R

ODOWÓD KONCEPCJI

Koncepcja E. H. Eriksona, mimo że w całości osadzona w myśli psychoanalitycznej dobrze
lokuje się w gronie koncepcji kulturowo-historycznych. Miejsce dla swoich analiz dotyczących
formowania się stylu syntetyzującej funkcji ego odnajduje w przestrzeni zjawisk dotyczących
jakości związków jednostki z jej naturalnym i kulturowo-społecznym środowiskiem rozwoju.

Objaśniając związki między ego a środowiskiem E. H. Erikson (1980 s.161) pisze, że słowo

„psychospołeczny” przez długi czas służyć miało jako awaryjny pomost między psychoanalizą,
wywodzącą swoje terminy z biologii, a nowszymi koncepcjami, które bardziej niż ona
systematycznie podjęły problem środowiska kulturowego. Wyjaśniając znaczenia terminu ego
zazwyczaj odwoływano się do lepiej zdefiniowanych, choć przeciwstawnych sobie zjawisk:
biologicznego id i socjologicznych „mas”. „Ego, jako indywidualne centrum zorganizowanego
doświadczenia i przyczynowego planowania znosi zagrożenia płynące zarówno ze strony
anarchii pierwotnych instynktów, jak i bezprawia ducha zbiorowości” (Erikson, 1980, s. 18-19).

Przyjmowane przez E. H. Eriksona podejście nazywane jest ekologią społeczną bądź

inaczej ekologi ą c yk lu ż ycia (Witkowski, 1989). Ze specyfiki życia danego człowieka w
środowisku wynika ich stałe naturalne, historyczne czy technologiczne dopasowywanie.
Zarówno jednostka przejmuje ze swego środowiska treści i formę dla zarysowania obrazu siebie,
jak i - kiedy obraz ten staje się wyraźny i atrakcyjny dla innych - staje się znaczącym elementem
środowiska innych ludzi. Ciągłość życia organizacji społecznej i nieprzerwany (choć nie zawsze
dostrzegalny) łańcuch form przekształceń w ramach jej tradycji jest najlepszą podstawą dla
formułowania oczekiwań, co do charakteru środowiska każdej nowej generacji dzieci. (Erikson,
1980, s. 162). „Edukacja [...] czerpiąca siłę ze zmieniających się warunków historycznych
wymaga ze strony dorosłych połączenia świadomej akceptacji historycznej heterogeniczności z
próbami poszukiwania sposobów zaspakajania potrzeb dziecka z wykorzystaniem nowego
kapitału znaczącej ciągłości” (Erikson, 1980, s.40).

Przyjmuje się tu, że każda jednostka rodzi się z pewną potencjalnością rozwojową, że ma

prawo do rozwijania tego potencjału, a społeczność powinna gwarantować najpełniejszy rozwój
każdemu ze swych członków. W związku z obserwowaną strukturalno-funkcjonalną
indywidualizacją procesu i efektów formowania tożsamości jednostki każdy element kultury
społeczności ludzkiej może stać się narzędziem uruchamiającym ów ludzki potencjał. Jednostka
czuje się wolna, gdy może wybrać identyfikację ze swą własną tożsamością ego i gdy uczy się
używać tego, co jest jej dane w tym, co musi być zrobione. Tylko w ten sposób, ze zgodności
własnego cyklu życia z określonym okresem ludzkiej historii, ego może czerpać siłę dla swego i
następnego pokolenia (Erikson, 1980, s. 50). Społeczeństwo, w tym podejściu, jest traktowane
przede wszystkim jako wspólnota cykli życiowych, wzajemnie się zazębiających, wspierających
bądź blokujących. Przyjmuje się tu, iż już najmniejsze dziecko żyje we wspólnocie cykli życia,
których przebieg zależy od niego tak samo, jak ono zależy od nich (Erikson, 1982, s. 25 - 34).
Od obecności bądź nieobecności dziecka w danej fazie życia osób dorosłych zależy często nie
tylko ich i jego samopoczucie w tej fazie, ale i możliwość poczucia spełnienia się w życiu i
poczucie pełni życia.

R

OZWÓJ Z PERSPEKTYWY

KONCEPCJI

E.

H.

E

RIKSONA



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

2

Uwagi te wyrażają znamienną implikację praktyczną cyklu życia jako ciągu faz potencjalnych

witalności, którym warunki mogą pozwolić się uaktualnić lub nie. Jakość przebiegu faz i to, z
jakim poczuciem jednostka rozwiązuje swoje problemy życiowe stanowią tu kryterium jakości
środowiska ludzkiego. W podejściu tym więc nie zewnętrzne kryteria, ale to jakiemu
odzwierciedleniu psychicznemu ulega kontekst procesu zaspakajania potrzeb jednostki,
rozstrzyga o tym, czy jego treść i sposób uformowania spełniają minimum warunków
rozwojowych dla danej fazy czy też nie (Witkowski, 1989).

Środowisko stanowi tu sposób istnienia świata odniesiony do stanu witalności

poszczególnych faz cyklu życia. Gdy dziecko osiągnie stan adaptacji do problemów
wynikających z życia w środowisku zdeterminowanym aktualną fazą rozwojową wymaga - jeśli
jego rozwój ma dalej postępować - wejścia w problemy następnego środowiska zapowiadającego
zjawiska charakterystyczne dla fazy nadchodzącej w jego rozwoju. Konieczność rozwiązywania
kolejnych problemów rozwojowych, przezwyciężania kryzysów wymaga nie jednego
środowiska (podstawowego), lecz całego szeregu środowisk, odpowiadających coraz to nowym
wymogom kolejnych faz rozwoju. Środowisko ludzkie musi więc dopuszczać i chronić szereg
zmian, bardziej czy mniej nieciągłych, jakkolwiek kulturowo i psychologicznie spójnych, z
których każda dokonuje się wraz z rozszerzającym się promieniem zadań witalnych (Erikson,
1980 s. 163; Witkowski, 1989).

2.

P

ODSTAWOWE POJĘCIA KONCEPCJI

E

GO

W koncepcji E. H. Eriksona (1968, s. 218) ego zostało związane nie tylko z ochroną spójności
egzystencji jednostki, ale i z formowaniem jej jakości. Od badań dotyczących rozproszenia ego
w niezorganizowanym tłumie, czy sposobu jego funkcjonowania w tłumie, w którym pojawia się
przywódca, jak komentuje E. H. Erikson zmianę podejścia do ego, zwróciliśmy się w stronę
zagadnienia początku dziecięcego ego w zorganizowanym życiu społecznym. Zamiast
uwydatniać to, czego organizacja społeczna zabrania dziecku zaczęto koncentrować się przede
wszystkim na tym, co społeczność ma mu do zaoferowania, jakimi sposobami podtrzymuje
dziecko przy życiu i jakimi sposobami kieruje jego potrzebami - uwodzi je w stronę swojego
specyficznego trybu życia (Erikson, 1980, s. 19). „Dziecko, które odkryło w sobie umiejętność
chodzenia wydaje się być popychane do doskonalenia tej sprawności nie tylko przez libidinalną
przyjemność w sensie freudowskiego erotyzmu ruchowego, czy przez potrzebę władzy w sensie
zasady pracy Ives Hendricka. Staje się również świadome nowego statusu i postawy „tego, który
umie chodzić”. [...] Bycie „kimś, kto mówi” staje się jednym z wielu kroków w rozwoju dziecka,
który dzięki wzrostowi fizycznej mocy i znaczenia kulturowego, dostarczaniu funkcjonalnej
przyjemności i społecznej identyfikacji, przyczynia się do formowania realistycznego poczucia
własnej wartości” (Erikson, 1980, s. 22).

F

UNKCJE EGO

,

Ego działa nieświadomie, stajemy się świadomi jego działania, ale nigdy jego samego.
Ego jest wewnętrzną instancją strzegącą spójności naszej egzystencji poprzez filtrowanie i
syntetyzowanie w każdym momencie, wszelkich naszych wrażeń, emocji, wspomnień oraz
impulsów, które starają się zająć nasze myśli i wpłynąć na nasze działanie, i które mogłyby
rozprysnąć się na kawałki, gdyby pozostały nieposortowane i nieopanowane przez wolno
wzrastający i ciągle czujny system filtrujący (E. H. Erikson, 1968, s. 218).
 syntetyzująca na granicach (1) świat zewnętrzny, (2) superego (3) id
 organ przystosowania i regulacji
 strażnik wewnętrznej ciągłości
 centralny mechanizm organizujący gotowy w każdym stadium bilansować się z jaźnią

będącą w trakcie przemian

P

OJĘCIE TOŻSAMOŚCI

Pojecie tożsamości stało się współcześnie niezmiernie przydatną kategorią w wyjaśnianiu



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

3

związków między zjawiskami dotyczącymi rozwoju i zaburzenia psychicznego jednostki a
sposobem organizacji i funkcjonowania społeczności. Kategoria ta nabrała szczególnej mocy w
obliczu wzrastającego poczucia braku lub utraty stabilnych, niezmiennych z pokolenia na
pokolenie (Mead, 1978) podstaw pozwalających w sensowny sposób organizować własne
zachowania. Pojawiające się z początkiem XX wieku nowe wynalazki, odkrycia, idee szybko
upowszechniające się w życiu, wydarzenia społeczne, a szczególnie doprowadzające do i
spowodowane I Wojną Światową i II Wojną Światową, wymagały od ludzi osobistego do nich
ustosunkowania (Rorty, 1996, s. 255-258). Wielość i różnorodność dyskretnie wdzierająca się w
życie zaczęła wymagać od jednostek, grup społecznych, społeczności decydowania o wyborze
własnego sposobu bycia i działania, tworzenia czytelnego dla siebie i dla innych ludzi obrazu
siebie.

Kategoria tożsamości nie powstała jako efekt refleksji filozoficznej nad życiem

współczesnego człowieka. Została powołana z potrzeby rozumienia, pozwalającej specjalistom
skoncentrowanym na zdrowiu psychicznym jednostki sensownie działać. Koncepcja tożsamości
E. H. Eriksona (1950/1963), odbiła się największym oddźwiękiem zarówno w teorii, jak i
praktyce nie tylko psychoanalitycznej. E.H. Erikson wprowadza termin „tożsamość”, być może
mało precyzyjnie, ale niezmiernie płodnie (por. Witkowski, 1989, s. 164-178), jako podstawową
kategorię dla wyjaśniania przekształceń zjawisk życia psychicznego jednostki w związku z ich
biologicznym i społeczno-historycznym uwikłaniem (Gasiul, 1992, s. 108). Duże znaczenie dla
wzrostu mocy wyjaśniającej kategorii tożsamość miała socjologiczna koncepcja H. G. Meada
(1934/1975). Koncepcja H. G. Meada kontynuując, choć nie bez krytyki (Mucha, 1992, s. 43) i
twórczego wkładu, sposób interpretacji „ja” zarysowany w koncepcji Ch. H. Cooleya (1902 /
1992), znalazła wielu kontynuatorów

1

. Najbardziej znany - E. Goffman (za: Hurrelmann,1994,

s. 145), posługiwał się terminami tożsamość społeczna, opisując ciągłość i spoistość
samodoświadczenia w procesie wypełniania różnych ról społecznych i opanowywania kolejnych
zakresów działania i tożsamość jednostkowa, opisując ciągłość i wewnętrzną spoistość
jednostkowego samodoświadczenia w toku zmieniających się okoliczności życiowych dla
zobrazowania wymogu, przed jakim staje rozwijająca się jednostka, która musi znaleźć swoje
rozwiązanie problemu bycia równocześnie podobnym do wszystkich i bycia niepodobnym do
nikogo.

Koncepcję, o znaczącym wkładzie dla wyjaśnienia zjawisk objętych kategorią „tożsamość”,

stworzył inspirowany pomysłami E. H. Eriksona, L. Kohlberga (za: Witkowski, 1990, s. 272) i
G. Meada (za: Kaniowski, 1990, s. 263-269) J. Habermas. Podobnie, jak poprzednicy zwracał
uwagę na sprzeczność oczekiwań rozwoju równocześnie w kierunku uspołecznienia i
indywidualizacji, jako na podstawowy czynnik konstytuowania się własnej tożsamości.
Koncentruje się on na społecznych i jednostkowych warunkach, które muszą zostać spełnione,
jeśli jednostka ma być dostatecznie zdolna do zachowania tożsamości. Przestrzeń dla
formowania tożsamości odnajduje w zrównoważeniu i aktywnym przezwyciężaniu napięć, które
pojawiają się jako efekt braku harmonii pomiędzy jednostkowymi potrzebami, społecznymi
wymaganiami a kompetencjami działania (za: Hurrelmann, 1994, s. 136).

Spostrzeżenia dotyczące tożsamości, w latach 60-70 znalazły zastosowanie w dyskusji na

temat charakteru, dynamiki i kierunku zmian instytucji edukacyjnych. Stały się szczególnie
użyteczne w kontekście problemu wielokulturowości i ludzi o „odmiennym rozwoju”. Idea
desegregacji doprowadziła do uświadomienia utraty sensu tradycyjnego podejścia do podstaw
organizowania działalności społecznej (w tym procesów edukacyjnych) skoncentrowanego, albo
na wzmacnianiu procesów indywiduacji, wynikających z tworzenia społeczności ludzi
indywidualnie zróżnicowanych, albo procesów socjalizacji tworzących społeczności ludzi
podobnych sobie (Rorty, 1989; Giroux, 1994). Obie opcje przez lata ścierały się ze sobą,
stanowiąc wzajemnie wykluczające się podstawy polityki społecznej.

Analizy rozwoju dobrze funkcjonujących społeczności (tzn. dających satysfakcję ich

uczestnikom, tworzących warunki do korzystania z jej zasobów i otwartych na współpracę z

1

Do kręgu kontynuatorów myśli Ch. H. Meada Hurrelmann (1994, s.134) zalicza Goffmana, Krappmanna,

Rosenberga i Gara.



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

4

innymi itd.) pozwalają zauważyć, że ich sprawność jest właśnie wynikiem jednanie tożsamości
z różnicą, a więc przezwyciężenie problemu ich sprzeczności. Współcześnie największą trwałość
mają te grupy społeczne, które formowały swoją tożsamość nie poprzez zacieranie
zróżnicowania swoich uczestników, ale poprzez czynienie z owego zróżnicowania swego atutu.
Osiągnięcie tożsamości przez rozwijającą się zgodnie z tym mechanizmem społeczność wymaga
długotrwałych wewnątrzgrupowych procesów polegających na wypracowywaniu zasad
współpracy (a nie - pokojowego współistnienia) między bardzo różnymi ludźmi, nowego języka
dla określania nowych zjawisk, tworzenia warunków do ujawniania i konfrontowania
zróżnicowanych stanowisk.

W procesie formowania się społeczności, nie musi dojść do utraty zróżnicowania jej

członków. W zachowanym i wytwarzanym zróżnicowaniu wewnątrz grupy wyraża się
podstawowa wartość żywych i dynamicznie rozwijających się społeczności. Nie powstają one
według wzorca, nie reprodukują przeszłości któregoś z jej członków czy dominującej frakcji.
Stanowią one kontynuację tradycji różnych wzorów funkcjonowania społecznego, wniesionych
przez poszczególnych uczestników, ale zorganizowanych w nową, nie mającą w przeszłości
sobie podobnych, całość. Dzięki mozolnemu procesowi integrowania ze sobą wątków
pochodzących z różnych tradycji, tego typu społeczności nie tylko same bogate są w procedury
wiązania ze sobą często bardzo różniących się od siebie elementów, ale i rzeczywiście
korzeniami powiązane są z rozmaitymi tradycjami. Społeczności tego typu charakteryzują się
długotrwałością ze względu na to, że w ich funkcjonowaniu zawarta jest zarówno sama
sprzeczność, jak i mechanizm konstruktywnego korzystania z niej, co zabezpiecza ją
najskuteczniej przed destrukcyjnym działaniem sprzeczności „znienacka”.
W psychologii najciekawsze rozwiązania dotyczące znaczenia różnicy i podobieństwa dla
rozwoju psychicznego jednostki przynoszą analizy i badania E. H. Eriksona (1968), dotyczące
procesu formowania się tożsamości jednostki i kontynuacje czy rekonceptualizacje jego myśli
dokonane przez J. E. Marcię (1966), R. D. Logana (1978; 1986), A. S. Watermana (1982).
Koncepcja E. H. Eriksona, mimo że wyrosła z psychoanalitycznie zorientowanych obserwacji
klinicznych (Erikson, 1980) ma dużo szersze niż praca kliniczna implikacje. Zaczerpnięty od H.
Hartmanna (1950) wątek dynamicznych relacji między ego a środowiskiem pozwolił E. H.
Eriksonowi na ożywienie istniejącego w psychoanalizie pojęcia środowiska i wypełnienie go
bogatą treścią, różnie znaczącą w poszczególnych momentach formowania się silnego ego. E. H.
Erikson, jak sam o sobie pisze, przytaczając słowa Rapaporta na temat swoich osiągnięć,
„...skupia się na epigenezie ego, na teorii związków z rzeczywistością, a szczególnie na
opracowaniu teorii roli rzeczywistości społecznej” (Erikson, 1980, s. 11). Cała jego koncepcja
skoncentrowana jest na śledzeniu w tych obszarach postępu i załamań w procesie formowania
się tożsamości.

K

ATEGORIA

„

POCZUCIE

”

Kiedy w koncepcji E. H. Eriksona mówimy o poczuciu należy pamiętać, że ma ono tu trzy
aspekty: jest świadome, a więc dostępne introspekcji, jest sposobem zachowania, a więc
dostępne obserwacji innych i jest ono wreszcie stanem weryfikowalnym jedynie badaniami i
psychoanalityczną interpretacją.

T

OŻSAMOŚĆ PSYCHO

-

SPOŁECZNA

Tożsamość psychospołeczna (to zastosowanie terminu tożsamość ma u E. H. Eriksona
najszerszy i najogólniejszy zakres) musi być równocześnie analizowana na wymiarach
subiektywny-obiektywny i indywidualny-społeczny. Jej osiągnięcie zależy od wzajemnego
uzupełniania się wewnętrznej indywidualnej (ego) syntezy i od integracji z rolą w swojej grupie.
Świadome poczucie osiągnięcia własnej tożsamości opiera się na dwóch jednocześnie
zachodzących procesach: bezpośrednim postrzeganiu swej niezmienności i ciągłości w czasie
oraz postrzeganiu faktu, że inni rozpoznają tę niezmienność i ciągłość (Erikson, 1980 s. 22;
Erikson, 1968, s. 50). Potrzeba tożsamości jest doświadczana jako potrzeba niezawodnej pełni
(wholeness) w czyimś doświadczeniu pośród społeczności. Tam, gdzie taka pełnia jest



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

5

nieosiągalna, potrzeba ta zwraca się ku "totalności". Poczucie tożsamości jest więc poczuciem
psychospołecznego powodzenia. Współwystępuje z odczuciem bycia u siebie [istoty w ciele],
poczuciem wynikającym ze świadomości własnego celu i wewnętrznej pewności związanej z
przewidywaniem bycia uznanym za kogoś wartościowego. Każde poczucie tożsamości rozwija
się i jest spostrzegane przez jednostkę (przed-świadomie) i jest obserwowane przez innych. Jest
często wskazywane przez stwierdzenie "on wie czego chce" [dokąd zmierza] albo "odnalazł się".

TOŻSAMOŚĆ EGO

,

TOŻSAMOŚĆ SELF

W koncepcji E. H. Eriksona (1980, s. 161) tożsamość posiada aspekt self i aspekt ego. Cała
wyjaśniająca moc terminu tożsamość ujawnia się u niego przy analizie splecionych ze sobą
procesów przekształceń self i ego. W koncepcji E. H. Eriksona możemy więc znaleźć określenia
tożsamość self i tożsamość ego. Mimo, że każdy z tych terminów dotyczy innego przedmiotu,
zrozumienie sensu rozwoju jednego bez rozumienia drugiego jest niemożliwe. Tożsamość ego
jest rezultatem działań ego w jego syntetyzującej funkcji. Funkcja ta formuje się w związku z
pracą, jaką wykonuje ego na granicy jednostki z jej środowiskiem, w czasie następujących po
sobie kryzysów dzieciństwa. Tożsamość można uznać za najważniejsze osiągnięcie ego w
okresie adolescencji. Można mówić o tożsamości ego, kiedy rozważa się syntetyzującą moc ego
w świetle jego centralnej psychospołecznej funkcji oraz o tożsamości self, kiedy rozważa się
integrację jednostkowego self i obrazów ról. (Erikson, 1968, s. 211). Ego testowałoby, wybierało
i integrowało reprezentacje self wywiedzione z psychospołecznych kryzysów dzieciństwa.
„Tożsamość ego charakteryzowana jest przez, mniej lub bardziej rzeczywiście osiągnięte,
nieust anni e rewi dowane (podkr. moje) poczucie rzeczywistości self w obrębie
rzeczywistości społecznej” (Erikson, 1980, s. 160). Tożsamość ego w subiektywnym aspekcie
jest więc świadomością faktu, że metody, za pomocą których ego dokonuje syntez
poszczególnych obrazów siebie, mimo że charakteryzują się one indywidualnym stylem,
nieuchronnie prowadzą do integracji oraz że ten styl syntetyzowania obrazów siebie zbieżny jest
z jego rozpoznaniem i ciągłością jego znaczenia dla innych ważnych osób w bezpośrednim
otoczeniu (mikrospołeczność) (Erikson, 1968, s. 50).

E

PIGENEZA

,

E. H. Erikson (1980, s. 53-57; 1985, s. 269-274; 1968, s. 91-96) opiera swoją analizę dynamiki
zjawisk uczestniczących w procesie formowania tożsamości na zasadzie epigenezy. Zasada
ta mówi, że wszystko, co rośnie posiada swój podstawowy plan (ground plan) i że na bazie
tego planu wzrastają poszczególne części całości, a każda część ma swój czas szczególnego
rozwoju. Dzieje się tak do czasu, gdy wszystkie części rozwiną się w formę funkcjonującej
całości. W każdej fazie rozwojowej dochodzi, zdaniem E. H. Eriksona do nasilenia
wewnętrznych konfliktów. Doprowadzają one w przełomowym momencie do kryzysu
funkcj onalnego . Pobudzenie, związane z przesunięciem energii instynktownej pojawia się w
nowej funkcjonalnej części i poprzez to staje się ona wrażliwa. Każdy krok w kierunku rozwoju
prowadzi do kryzysu funkcjonalnego, ponieważ wprowadza zmiany warunków działania
jednostki. Związek ten E. H. Erikson (1980, s. 54) komentuje w następujący sposób: „ ... na
początku życia dochodzi do najbardziej radykalnej ze wszystkich zmian: z życia
wewnątrzmacicznego na pozamaciczne. W fazach postnatalnych osiągnięcia rozwojowe typu
leżenie w stanie relaksacji, pewne siedzenie czy szybkie bieganie muszą zostać opanowane w
swoim własnym, odpowiednim czasie. Wraz z ich pojawieniem się często radykalnie i nagle
zmieniają się bowiem warunki życia osoby, wymagając zmian w obszarze struktury funkcji
psychicznych odpowiedzialnych za adaptację”.

Osobowość każdego człowieka rozwija się zgodnie z krokami predeterminowanymi

gotowością ludzkiego organizmu do zwiększania zakresu własnej świadomości i do wchodzenia
w interakcje ze zwiększającym w toku rozwoju znaczenie systemem oddziaływań społecznych.
Dla prezentacji zależności rozwojowych między poszczególnymi stadiami rozwoju Erikson
posługuje się diagramem epigenetycznym (Rys.2). W przedstawionym diagramie
epigenetycznym autor pozostawia wiele niewypełnionych miejsc. Przyjęta przez E. H. Eriksona



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

6

zasada epigenetyczna upoważnia go do myślenia w kategoriach ciągłości przekształceń
rozwojowych. Pozwala mu to formułować hipotezy o istnieniu nieodkrytych jeszcze, aczkolwiek
uzasadnionych na bazie czynionych założeń, form konfliktów wewnętrznych. Diagram sugeruje,
że w każdej fazie rozwojowej każdy z centralnych - w poszczególnych fazach rozwoju -
konfliktów ma w innej fazie jakąś postać. Nie dla wszystkich form konfliktów E. H. Erikson
formułuje osobne nazwy. Pełen zestaw informacji na temat konfliktów wewnętrznych
otrzymujemy jedynie na linii w poprzek diagramu, w poziomie na wysokości fazy VI, oraz w
pionie od fazy I do VII - w kolumnie 5. E. H. Erikson koncentrował swoją uwagę badacza na
centralnym, w procesie formowania tożsamości ego, kryzysie tożsamości pojawiającym się w
fazie VII. Z tego też powodu w diagramie znalazły się jedynie konflikty ustalone przez niego w
efekcie jego wieloletniej praktyki klinicznej.

1

Jak sugeruje E. H. Erikson noworodek może np. wykazywać coś podobnego do „autonomii” od

samego początku, gdy w szczególny sposób próbuje uwolnić swą trzymaną przez kogoś innego
rękę.

Diagram ten prezentuje postęp w różnicowaniu się części funkcjonalnej całości. Oznacza to

że każdy: (1) element całości jest systemowo powiązany z innymi, i że wszystkie one zależą od
właściwego rozwoju we właściwej kolejności każdego z nich, (2) każdy element istnieje w
jakiejś formie zanim nadejdzie dla niego krytyczny czas w rozwoju. Jak sugeruje E. H. Erikson
noworodek może np. wykazywać coś podobnego do „autonomii” od samego początku, gdy w
szczególny sposób próbuje uwolnić swą trzymaną przez kogoś innego rękę.
Każdy element ma swój własny okres przewagi, własny kryzys i odnajduje swoje trwałe
rozwiązanie pod koniec tego okresu.

KRYZYS

,

... związany z dużym planem (epigenetycznym), fazowym rozwojem kompetencji. Z tego planu
wynikają poszczególne części i czas przewagi wpływu, panowania do czasu kiedy wszystko
pojawi się w całości jako funkcjonalna całość. (...) Każdy komponent całości jest w jakiejś

Rys. 2. Diagram epigenetyczny
(oprac. na podstawie: E. H. Erikson,1968, s. 94; 1980, s.129).

I

N

ie

m

o

w

lę

c

tw

o

II

W

cz

esn

e

d

zi

ec

iń

st

w

o

III

W

ie

k

za

b

aw

y

IV

W

ie

k

szk

o

ln

y

V

A

d

o

le

sc

en

c

ja

VI

W

cz

es

n

a

do

ro

sł

ość

VII

D

o

ro

sł

oś

ć

VIII

W

ie

k

do

jr

za

ły

Ufność

vs

Brak ufności

Autonomia

vs

Wstyd i

Zwątpienie

Generatywność

vs

Stagnacja

Integralność

vs

Rozpacz,

rozgoryczenie

Jednobiegunowoś

ć

vs

przedwczesne

samoodróżnienie

Bipolarność

vs

Autyzm

Pewność siebie

vs

Świadomość

tożsamości

Perspektywa

czasu

vs

Pomieszanie

czasu

Polaryzacja

przywództwa

vs

Pomieszanie

władzy

Polaryzacja

ideologiczna

vs

Pomieszanie

ideałów

Intymność

vs

Izolacja

Pracowitość

a

Poczucie

niższości

Identyf.

zabawowa

vs

utożsam. z
fantazjami

Identyfikacja z

pracą

vs

tożsamość

„przedzamknięta”

Antycypacja

osiągnięcia

vs

Paraliż pracy

Eksperymentowa

nie z rolami

vs

Tożsamość

negatywna

Tożsamość

vs

Pomieszanie

tożsamości

Tożsamość

seksualna

vs

Pomieszanie

biseksualne

Solidarność

vs

społeczna

izolacja

Inicjatywa

vs

Poczucie winy



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

7

formie od początku. Każdy z nich, w cyklu witalności, napotyka swój czas i wtedy przechodzi
kryzys. Stadium staje się kryzysem poprzez to, że pobudzenie związane z przesunięciem energii
instynktownej pojawia się w nowej funkcjonalnej części i poprzez to staje się ona wrażliwa.
Zawsze dziecko jest wrażliwe na zranienie pod pewnymi względami i niewrażliwe pod
innymi.(...) Kryzys, w sensie rozwojowym, to kluczowy moment wzrastającej podatności na
zranienie i zwiększającego się potencjału rozwojowego. Specyfika każdego z kryzysów
rozwojowych wyraża się wzrostem wrażliwości na oddziaływanie pewnego typu, a
równocześnie brakiem wrażliwości na inne jego formy.

E

KOLOGIA CYKLU ŻYCIA

(...) każda jednostka rodząc się z pewną potencjalnością rozwojową (...) ma prawo do możli-
wości rozwijania tego potencjału (...) społeczność powinna gwarantować najpełniejszy rozwój
każdemu ze swych członków.
Społeczeństwo to wspólnota cykli życiowych, wzajemnie się zazębiających, wspierających, bądź
blokujących. Już najmniejsze dziecko żyje we wspólnocie cykli życia, które zależą od niego tak,
jak ono zależy od nich. (...) Od obecności lub nieobecności dziecka w danej fazie życia osób
dorosłych zależy często nie tylko samopoczucie w tej fazie, ale i możliwość poczucia spełnienia
się w życiu i pełni życia. Uwagi te wyrażają znamienną implikację praktyczną cyklu życia jako
ciągu faz potencjalnych witalności, którym warunki mogą pozwolić się uaktualnić lub nie. Fazy
te stanowią kryteria jakości środowiska ludzkiego i ich potrzeby rozstrzygają czy spełnia ono
minimum warunków rozwojowych dla danej fazy czy też nie.
Środowisko stanowi sposób istnienia świata, odniesiony do stanu witalności poszczególnych faz
cyklu życia. Rozwojowa konieczność przezwyciężania kryzysów wymaga nie tylko środowiska
podstawowego, lecz całego szeregu środowisk, odpowiadających coraz to nowym wymogom
kolejnych faz rozwoju. Środowisko ludzkie musi dopuszczać i chronić szereg zmian, bardziej
czy mniej nieciągłych, jakkolwiek kulturowo i psychologicznie spójnych, z których każda
dokonuje się wraz z rozszerzającym się promieniem zadań witalnych (Witkowski, 1989)

3.

C

ENTRALNE PROCESY ROZWOJOWE

K

RYZYS TOŻSAMOŚCI

Młodzi ludzie w okresie adolescencji, uwikłani w rewolucję dojrzewania genitalnego oraz
opanowani niepewnością przyszłych ról społecznych w swoich poszukiwaniach obrazu siebie
koncentrują się szczególnie na tym co trwałe i ostateczne, na bazie czego możliwym będzie
ustanowienie własnej adolescencyjnej subkultury. Adolescent z jednej strony jawnie poszukuje
ludzi i idei którym i w które mógłby wierzyć z drugiej obawiając się przedwczesnej i nadmiernej
ufności manifestuje swoją nieufność. Poszukując więc idei i ludzi koncentruje się na takich
wyborach którym wierność i służba potwierdzałaby godność ufania im. Adolescent odkrywa
rzeczywistą wartość ludzi i idei kiedy wiążąc się z nimi spostrzega zmianę w sposobie
traktowania siebie przez otaczające go znaczące osoby. Zmiana statusu na wyższy, robienie
„kariery” to z jednej strony zaspokojenie własnych ambicji obiecujące sukces z drugiej
zapowiedź satysfakcji funkcjonowania w poczuciu niepowtarzalnej doskonałości. Tego typu
poczucia stanowią dla młodego człowieka sygnały ukierunkowujące własne wybory i
wyznaczające charakter zaangażowania. Działając w oparciu o nie adolescent, który pomyślnie
przechodzi zamieszanie okresu dorastania, doprowadza do uporządkowania dostępnych sobie
ofert zorganizowania dorosłego życia w system różnie dla siebie wartościowych. Burzliwość
tego procesu silnie związana jest z ukształtowanymi w czasie dzieciństwa uzdolnieniami
młodego człowieka i z wolą poszukiwania i rozpoznawania aktualnych trendów społecznych.
Deficyty w zakresie możliwości identyfikacji z aktualnymi stylami życia zawężają pole
możliwych wyborów. Sytuacja wyboru staje się rzeczywiście dramatyczna kiedy przed młodym
człowiekiem otwiera się oferta wielu wartościowych sposobów zorganizowania własnej
dorosłości. Przezwyciężenie tego typu sytuacji owocuje w życiu jednostek wytworzeniem
własnej tożsamości która czerpie z wielu źródeł, która jest efektem twórczej syntezy tego, co



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

8

okazało się w przeżyciu adolescenta najbardziej wartościowe. Wybór stylu życia obiecującego
sukces połączony z satysfakcją funkcjonowania w sposób przybliżający do niepowtarzalnej
doskonałości zamyka problem tożsamościowego rozproszenia w życiu jednostki, otwierając ją
na wyzwania faz po tożsamości.

W

ĄTKI W PROCESIE FORMOWANIA TOŻSAMOŚCI

(por. Sękowska, 1999)

P

ROCES FORMOWANIA TOŻSAMOŚCI

Zanim w rozwoju jednostki dojdzie do psycho-społecznego osiągnięcia ego musi w sposób
konieczny (Erikson, 1963, s. 269-274; 1968, s. 91-96) przejść poszczególne fazy swojego
rozwoju. Przejść cykl przekształceń funkcjonalnych od prymitywnych form integracji dających
człowiekowi jedynie szansę przeżycia w świecie naturalnym, do takiego stylu integracji, który
pozwala bez obawy przed odkryciem niepoznanej dotychczas strony siebie, zagrażającej być
może rozproszeniem własnej tożsamości, wejść w bliską relację w INNYM człowiekiem.

E. H. Erikson (1968) używa terminu identity formation. Jest to proces wybiórczych odrzuceń,

wzajemnych asymilacji dziecięcych identyfikacji, włączania ich w obręb nowej konfiguracji
stanowiącej dla społeczeństwa (community) podstawę identyfikacji osoby jako kogoś, kto wybrał
drogę formowania się własnej indywidualności i będąc na tej drodze dokonał już jakichś
rozstrzygnięć.

Ego zmuszone jest, niejako przez fakt życia, do weryfikacji własnego stylu funkcjonowania

tak, aby w efekcie doprowadzić do zintegrowania w procesie formowania tożsamości znaczących
self w złożone Self (Erikson, 1968, s. 165-196). Zanim jednak do tego dojdzie, ego przechodząc
kolejne kryzysy zmaga się ze sprzecznościami i konfliktowością wynikającą ze specyfiki
każdego z nich. Niezbędnym warunkiem powodzenia w przełomowym dla formowania się
własnej tożsamości kryzysie tożsamości jest taka moc ego, dzięki której możliwe stanie się „ ...
równoczesne objęcie popokwitaniowego id, zrównoważenie przywoływanego na nowo super-
ego, uspokojenie często wybujałego ego-idealnego, a wszystko to w świetle możliwej do
przewidzenia przyszłości ustrukturowanej przez ideologiczny obraz świata” (Erikson, 1968, s.
211).

P

OMIESZANIE TOŻSAMOŚCI

Analizy przypadków wskazują, że kiedy w ważnych sferach życia człowieka kumuluje się wiele
sprzecznych tendencji, a tym samym zmniejsza się liczba sfer wolnych od konfliktów,
gwałtownie wzrasta u niego bardzo często dramatycznie manifestując się (Erikson, 1968 s. 212 -
216) potrzeba poczucia własnej tożsamości. (Szubert; 1976; Sokolik, 1994; Oleszkowicz, 1995;
1996). Sprzeczność tendencji prowadząca do poczucia rozproszenia, poczucia nieciągłości,
podzielenia i niewyodrębniania się w logice rozwoju wielu osób prowadzi do pojawienia się w
ich życiu motywów pobudzających ego do działania. Pobudzanie nie warunkuje jednak
powodzenia w procesie formowania tożsamości.

Sytuacja drastycznego pomieszania tożsamości pojawia się w życiu jednostki, kiedy

sprzecznościami targane są obie, zewnętrzna i wewnętrzna, sfery pracy ego. E. H. Erikson
zapoznaje nas z tego typu sytuacjami analizując biografie wielkich ludzi naszej epoki;
Gandhiego (1966) czy Lutra (1958), ale i analizując szczególnie trudne dla pracy klinicznej
przypadki (1968, s. 165-179). Pierwsi okazali się pokonać zamęt własnej tożsamości dokonując
przekroczenia tradycyjnych wzorów zorganizowania tożsamości swojej grupy kulturowej,
otwierając sobie i innym nowe drogi rozwoju, drudzy wyraźnie zeszli z drogi formowania
własnej psycho-społecznej tożsamości.

V

A

d

o

le

sc

e

n

cj

a

Pewność siebie

vs

Świadomość

tożsamości

Perspektywa

czasu

vs

Pomieszanie

czasu

Polaryzacja

przywództwa

vs

Pomieszanie

władzy

Polaryzacja

ideologiczna

vs

Pomieszanie

ideałów

Antycypacja

osiągnięcia

vs

Paraliż pracy

Eksperymentowa

nie z rolami

vs

Tożsamość

negatywna

Tożsamość

vs

Pomieszanie

tożsamości

Tożsamość

seksualna

vs

Pomieszanie

biseksualne



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

9

Przyjmuje się tu, że o jakości stylu integracji decyduje zdolność łączenia w całość różniących

się treści bez pozbawiania ich specyfiki i unikalności. Przestrzenią rozwoju tożsamości jest świat
zróżnicowanych zjawisk. Przeżywanie związku z nimi pobudza psychikę do funkcjonalnej i
strukturalnej reorganizacji. Podstawowym czynnikiem rozwoju tożsamości jest przeżywanie
czegoś nowego, różnego od tego, co utrwalone zostało w stylu pracy ego decydującym o jego
syntetyzującej mocy. Dzięki tego typu przeżyciom stare sposoby funkcjonowania okazują się
niewystarczające dla zachowania ciągłości realizacji potrzeb. Na poziomie świadomym taka
sytuacja ujawnia się podmiotowi poczuciem pomieszania. Pomieszanie tożsamości, jak pisze E.
H. Erikson komentując zjawiska okresu adolescencji, nie jest jednostką diagnostyczną, ale
opis em kr yz ys u roz wojowego , w który wmieszały się dotkliwe zaburzenia. Tam, gdzie
zakończenie definiowania siebie z powodów osobistych albo społecznych staje się zbyt trudne,
rezultatem staje się poczucie pomieszania ról: młody człowiek kontrapunktuje raczej, niż
syntetyzuje swoje seksualne, etniczne, zawodowe i typologiczne alternatywy i czuje się często
zobowiązany do definitywnego i totalnego opowiedzenia się po którejś stronie. Stan dotkliwego
pomieszania tożsamości zwykle manifestuje się wtedy, gdy młoda osoba zostaje narażona na
kombinację doświadczeń, "które oczekują" od niej równoczesnego zaangażowania w zakresie
fizycznej intymności, wybranego zawodu, w zakresie energicznego współzawodnictwa i
psychospołecznej definicji siebie.

Aktualny moment w historii kultury światowej wydaje się być pełen wyzwań dla tożsamości

rozwijających się jednostek (Kwieciński, 1987). Trudno znaleźć sferę życia społecznego, której
jakąś częścią nie byłby konflikt. Sfera oczekiwań społecznych objęta szczególną uwagą w tej
pracy pełna jest sprzecznych tendencji. Od rozwijających się ludzi oczekuje się równocześnie
zindywdualizowanych efektów ich rozwoju jak i ich typowości. Oczekiwanie co do typowości
przebiegu i efektów rozwoju każdego człowieka, to oficjalnie negowany (Sapir, 1978, s. 255),
choć w wielu obszarach praktyki społecznej silnie obecny ślad przeszłości.

T

OŻSAMOŚĆ NEGATYWNA

,

Przeżycie z poczuciem rozproszenia staje się możliwe dzięki temu, że młody człowiek znajduje
obok siebie innych ludzi w podobnej sytuacji. W procesie wytwarzania nowej jakości funkcji
psychicznych, w procesie formowania tożsamości zmierzającym do odtworzenia poczucia bycia
określonym w całości, nieoderwanym od innych, niepodzielonym w znaczący sposób
uczestniczą rówieśnicy i kultura grup, którą tworzą.

Każda praca wymaga sprzyjających jej wykonaniu warunków. Samookreślenie – trudna

praca, jaką mają do wykonania w tym okresie młodzi ludzie - wymaga z jednej strony
wyraźnego odcięcia się i zdystansowania od stale pytających o decyzję i ponaglających do
udzielenia odpowiedzi dorosłych, a z drugiej strony - określenia jakkolwiek siebie i swojego
miejsca pośród innych osób. Szczególnie atrakcyjnym, niosącym wiele fascynacji, a
równocześnie związanym z działaniem po najmniejszej linii oporu sposobem na przełamanie
rozproszenia i pomieszania różnych obrazów siebie okazuje się być tymczasowe przyjęcie, jako
podstawy dla zorganizowania własnej tożsamości, nieakceptowanych przez dorosłych własnych
wcześniejszych identyfikacji. Wykreowanie siebie właśnie takim, jakim nie chcą mnie widzieć
znaczący dorośli, pozwala:
(a) powstrzymać pytania dorosłych (bo to, kim jestem widoczne jest na każdym kroku),
(b) określić swoją tożsamość (tzw. negatywną),
(c) ustalić związki z innymi (wskazać wrogów i przyjaciół, obcych i swoich, moich i nie-moich).

Pragnienie, aby być kimś idzie w parze z obawą przed porażką w roli akceptowanej

społecznie. W obliczu przedłużającego się pomieszania tożsamości młodzi ludzie wolą być w
pełni złymi, niż niewystarczająco dobrymi (Szubert, 1976). Lepiej bowiem być
zauw aż an ym choć nieakceptowan ym K IMŚ, niż nikim , a jeżeli można dzięki temu
poczuć się związanym z innymi, uznawanym przez innych to oznacza to, w porównaniu do stanu
niepewności wynikającego z rozproszenia, zdecydowaną poprawę samopoczucia. Wejście w rolę
negatywną pozwala na dyskretną pracę nad tą częścią wcześniejszych obrazów siebie, w których
nigdy wcześniej nie doszło do pełnego samoujawnienia - było ono powstrzymywane przez



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

10

dorosłych, bądź też poprzez ich uwewnętrznioną postać np. sumienie. Dopiero pełne ujawnienie
siebie w znaczącej dla siebie i innych, choć negatywnej roli społecznej pozwala sprawdzić, jaką
stanowi to ofertę dla realizacji siebie samego.

Ta - tymczasowa - negatywna tożsamość pozwala najpierw uwolnić się od nie rozwiązanych

dziecięcych konfliktów, później zaś zyskać spokojny czas na dorastanie do możliwości
samodziel nego podjęcia próby odpowiedzi na centralne pytania: kim rzeczywiście jestem? i
dokąd zmierzam? Zanim jednak dojdzie do rozstrzygnięć w podstawowych wątkach kryzysu
tożsamości, negatywna grupa rówieśnicza daje młodemu człowiekowi pierwsze uspokojenie,
poczucie - jak „w oku cyklonu” - istnienia pośród chaosu i nieakceptacji otoczenia tego jednego,
ale za to niezmiernie znaczącego miejsca, w którym panuje spokój, w którym każda rzecz ma
swoje miejsce, gdzie wiadomo kto, ile jest wart, czego można od niego oczekiwać. Młody
człowiek identyfikując się z nieakceptowanymi przez świat dorosłych wartościami i jednocząc
się z podobnymi sobie – rozproszonymi - rówieśnikami, pozornie separując się od dorosłych
rzeczywiście robi krok w kierunku konfrontacji w otwartych drzwiach z dorosłością. Wraz z
innymi uczy się zachowań i postaw pozwalających bronić cenionych wartości. Doznaje poczucia
pewności siebie i ufności w siłę i wartość grupy.

Przynależność do grupy to, jak pisze Basistowa (1995, s.64), okazja do zdobycia

przeświadczenia o byciu „kimś specjalnym”, kimś wtajemniczonym, kimś, komu została
powierzona jakaś misja, co powoduje, że młody człowiek nabiera pewności siebie i ćwiczy się w
zachowywaniu wierności swoim wyborom. Nietolerancja wobec innych, obstawanie przy swoich
racjach to przejawy posuniętej do skrajności, totalnej wierności stanowiącej w początkowym
okresie procesu zmierzającego do przezwyciężenia pomieszania własnej tożsamości skuteczny
sposób ochrony ledwo co rysującego się, dzięki zdobyciu uznania w grupie, obrazu siebie.

4.

K

RYTERIA OCENY ROZWOJU

Można powiedzieć, że tym co rozwija się w cyklu życia człowieka jest jego JA. Jeżeli
potraktujemy JA jako pewną CAŁOŚĆ, to możemy ją charakteryzować na dwa sposoby:
1. po pierwsze na podstawie jej składników, jej treściowej zawartości;
2. po drugie na podstawie zasad zorganizowania tych składników.

T

REŚCIOWA ZAWARTOŚĆ

JA to indywidualne przekonania, zainteresowania, określone

potrzeby, motywy, wartości, sposób myślenia, kryteria oceny itp.

T

YPY INTEGRACJI

JA

E.H.Erikson (1964; 1995, s. 239-240) omawia trzy typy integracji Ja:

totality, confusion, wholeness. Stanowią one różną podstawę dla swobodnego działania w
otoczeniu.

Typ totality charakteryzuje się skłonnościami do tworzenia zamkniętych systemów, sztywno

powiązanych ze sobą w miarę jednorodnych treści. Integracja tego typu zachowuje swoją
spoistość dzięki zasadzie włączania w obręb całości wszystkiego, co naturalnie lub logicznie
należy do jednej kategorii, i bezwzględnego wykluczania poza obręb całości wszystkiego,
co obce. Charakteryzuje się absolutyzowaniem własnych ideałów i demonizowaniem
ideałów obcych. Struktura JA jest w takim przypadku sztywna i otoczona silnymi
granicami. JA nie dopuszcza zmian, nowości, inności. Silne i szczelne granice strzegą
spójności JA, za cenę sztywności i niepodatności na zmianę. Taka struktura JA jest czytelna
dla innych, ale pokojowo współistnieć może jedynie z podobnymi sobie (tymi które
zawierają podobne elementy). Bliskość z JA zbudowanym z innych, niepodobnych
składników jest zagrażająca i najczęściej niemożliwa. Relacje z innymi, niepodobnymi
przybierają postać sporów, wrogości, sprzeciwu, prób zdominowania i osiągnięcia przewagi.

Typ confusion charakteryzuje się pomieszaniem czy rozproszeniem treści. Struktura ich

połączeń jest nietrwała, łatwo ulega zmianom, nie zachowuje stabilności. Nowe treści
dotyczące siebie i znaczących innych łatwo destabilizują układ związków między treściami.



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

11

Jedne formy ich zorganizowania łatwo przechodzą w inne. Jest to typ ulegający własnym
złudzeniom i sugestiom innych. Jest to struktura, której brak elementu stabilizującego ją, a
związki między poszczególnymi treściami charakteryzują się tymczasowością. JA w takim
stanie jest bardzo podatne na oddziaływanie czynników zewnętrznych (w konkretnej
sytuacji, ze strony innych ludzi). Funkcjonowanie JA uzależnione jest od charakteru i układu
silnych elementów otoczenia. Taka struktura JA jest mało czytelna dla innych ludzi.
Działanie w oparciu o taką strukturę może być niespójne: w tym samym momencie życia
sposób działania może ulegać zmianie wraz z przechodzeniem z jednej sytuacji w inną, z
jednego środowiska w drugie.

Typ wholeness to człowiek wierny sobie i swoim ideałom pomimo przeciwności losu. Ma

poczucie swojej integralności, ciągłości swojego istnienia w czasie, własnej
indywidualności. Dopuszcza do konfrontowania zróżnicowanych treści dotyczących siebie i
znaczących innych bez obawy przed utratą własnej tożsamości. Elastyczny sposób
powiązania treści w strukturę pozwala na ich modyfikację pod wpływem
wintegrowywanych w swobodnie organizującą się całość nowych, często bardzo różnych
od już posiadanych treści. Taka struktura JA jest wyraźna, czytelna dla innych. Umożliwia
zachowanie względnej niezależności od wpływów otoczenia (z powodu silnej wewnętrzne
organizacji składników), a jednocześnie daje szansę utrzymywania bliskości z innymi
„niepodobnymi” (w związku z różnorodnością składników JA, mogących stanowić
płaszczyznę porozumienia i wzajemnego zrozumienia).

O

SIĄGNIĘTA TOŻSAMOŚĆ A ETOS SPOŁECZNY

W społecznościach wysoko rozwiniętych sens zachowań uczestników formujący się w związku z
etosem społecznym wynika z przyjmowanych przez nie zasad etycznych (Erikson, 1982, s. 92-
94). Istota osiągniętej tożsamości nie wynika z faktu posiadania zasad lecz z charakteru procesu,
który doprowadził do ich wytworzenia oraz stosunku, jaki ma jednostka do tego, co posiadła.
Etos społeczny, oddziałując poprzez codzienne życie uczestniczy w formowaniu tożsamości
członków społeczności. Poziom uformowania tożsamości poszczególnych jednostek ujawnia
najwyższy znaczący poziom zorganizowania ich społecznego środowiska. E. H. Erikson (1980,
s. 163) przyjmuje, że dla przejścia pełnego cyklu rozwoju ego potrzebne są różne środowiska
społeczne, a nie tylko jedno - podstawowe. W podsumowaniach swoich analiz dotyczących
kultury myśliwskiej czy rybackiej (1963, s. 153-156 i 180-186) wyraźnie wskazuje na związek
między sposobem zorganizowania prymitywnych społeczności a mechanizmami adaptacyjnymi
o ograniczonym zasięgu, jakimi dysponowali ich przedstawiciele.

Produkcja była do niedawna nie tylko działalnością służącą wytwarzaniu dóbr, ale i

dokonywaniu się przekształceń, organizacji społeczeństwa, zmian trybu i treści życia,
osobowościowych podstaw produkującej jednostki (Richta, 1971). Najcenniejszym i zarazem
najtrwalszym śladem, bo zapisanym w historii zmian uczestniczących w formowaniu się
świadomości człowieka epoki produkcji (Topolski, 1988) stało się opanowanie przez człowieka
umiejętności niezbędnych do organizowania współpracy i rywalizacji w ramach procesu
produkcji (Webber, 1984). Praca w społeczeństwach produktywnych stanowiła element
organizujący zarówno procesy społeczne, jak i jednostkowe. Podział pracy i wyprodukowanych
dóbr tworzył strukturę społecznej organizacji. Praca była również podstawową miarą wartości
człowieka. Jakość wykonywanej pracy, decydująca o miejscu w strukturze społecznej i sposobie
uczestnictwa w podziale dóbr determinowała jakość życia jednostki.
Rozwinięta organizacja społeczna stanowi środowisko rozwoju wysoce wyspecjalizowanych
mechanizmów adaptacyjnych. Poprzez fakt, że takie społeczności dopuszczają do osobistego
rozpoznania i modyfikowania znaczeń strukturotwórczych elementów organizacji systemu
współuczestniczą one w wyzwalaniu potencjału ludzi potrzebnego do podporządkowywania
zmienności swoim zamiarom i jednocześnie zasadom etycznym, związanym z etosem kultury, w
której i z której wyrośli.