Poetyka opisowa (Rok I)



strofa – jednostka kompozycyjna, występująca w wierszach regularnych; jest jednostką
powtarzalną; dotyczy jedynie wierszy regularnych.



quasi-strofa – jednostka kompozycyjna występująca w wierszach nieregularnych
(analogiczna do strofy); jej kształt i wielkość są elementami zmiennymi.



strofoida – jednostka kompozycyjna występująca w wierszach wolnych i będąca analogiem
strofy w wierszach regularnych.



przerzutnia – wyrazista rozbieżność między granicą wersu, a granicą całostki składniowej
nie zakończonej w klauzuli, ale dopiero na początku wersu następnego; największą rolę
odgrywa w wierszu sylabicznym.



tekst stychiczny – tekst ciągły, bez podziału na strofy.



tekst stroficzny – tekst podzielony na strofy.



ekwiwalentność – równoważność, równoznaczność.



epifora – (powtórzenie) – zakończenie tym samym słowem lub zwrotem kolejnych
segmentów wypowiedzi, np.: zdań, wersów, strof.



anafora – (podniesienie, odwołanie się) – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na
początku kolejnych zdań, wersów, strof lub innych segmentów utworu.



anakolut – (nielogiczny, niespójny) – niepoprawna konstrukcja składniowa; w poezji może
służyć uniezwykleniu mowy.



anakruza – (zaintonowanie; wiersz sylabotoniczny) – pierwsza jedno- lub dwusylabowa
cząstka wersu poprzedzająca akcent i zapowiadająca określony tok stopowy.



animizacja – (ożywienie) – nadanie przedmiotom lub zjawiskom martwej natury itp.
właściwości lub atrybutów istot żyjących.



antropomorfizacja – wyposażenie w cechy człowiecze, sposoby zachowań i odczuwania
określonych zjawisk świata pozaludzkiego -> nie jest to personifikacja!

WIERSZ:



mowa w szczególny sposób zorganizowana brzmieniowo



przeciwstawny prozie



podział na równorzędne wierszowe jednostki (zwłaszcza wersy, których powtarzalność jest
źródłem rytmu)



podwójność członowania (napięcie między intonacją zdaniową, a intonacją wierszową)



czynnikami wierszotwórczymi w wierszu polskim są: liczba sylab, liczba i umiejscowienie
akcentów, liczba zestrojów akcentowych, oraz granice międzywyrazowe



inna nazwa -> mowa wiązana (mowa niewiązana to proza)

WIERSZ BIAŁY

wiersz bezrymowy; może występować we
wszystkich rodzajach wierszowania

WIERSZ WOLNY

nie podlega zasadzie rytmicznej powtarzalności
podobnie zbudowanych wersów; swobodny, ale
celowy rozkład rozmaitych wersów

WIERSZ NIEREGULARNY

modyfikuje zasady któregoś z regularnych
systemów wersyfikacyjnych i na ich tle jest
rozpoznawalny (wiersz nieregularny sylabiczny,
wiersz nieregularny sylabotoniczny oraz wiersz
nieregularny toniczny)

WIERSZ NIEREGULARNY SYLABICZNY powstał jako wariant wiersza sylabicznego;

polega on na zróżnicowanym, ale czytelnym i
często kontrastowo skomponowanym przeplocie
wersów różnej długości (z przewagą trzynasto-,
jedenasto- i ośmiozgłoskowca); rozwinął się w
XVIII w. jako wiersz bajki lub do wyrażania
monologów o silnym napięciu emocjonalnym
(np. Wielka Improwizacja), sceny szaleństwa
oraz objawień sił nadprzyrodzonych

WIERSZ NIEREGULARNY
SYLABOTONICZNY

wariant wiersza sylabotonicznego; pojawił się w
poezji romantycznej; polega na ograniczaniu i
modyfikacjach regularnością akcentowo-
sylabiczną; występują w nim wolne jamby,
trocheje oraz amfibrachy

WIERSZ NIEREGULARNY TONICZNY

wariant wiersza tonicznego; odznacza się
najmniejszą stabilnością i wyrazistością zasad
budowy; granica między tym typem wiersza a
wierszem wolnym są płynne

WIERSZ ŚREDNIOWIECZNY

asylabiczny, anumeryczny; ilość sylab w wersie
jest dowolna; nie ma jednostki, która byłaby
powtarzalna i tworzyła bazę dla rytmu;
Rozróżniamy tu frazę:
a) małą:
- krótkie zdania pojedyncze
- 8-zgłoskowiec
- opadająca
b) dużą:
- zdania podrzędnie złożone
- 13-zgłoskowiec
- rosnąca

POEZJA:



wszystkie utwory pisane wierszem



traktowana jako synonim liryki przez co obejmuje także prozatorskie utwory liryczne (np.:
poemat prozą)

LIRYKA:



jeden z trzech rodzajów literackich



obejmuje utwory, których materiałem tematycznym są zazwyczaj wewnętrzne przeżycia,
emocje i przekonania jednostki, przekazywane w wypowiedzi monologowej



obecność podmiotu lirycznego (jego odczucia i myśli budują świat przedstawiony)



wyróżniamy lirykę:
- bezpośrednią (1 os. l.p.)
- pośrednią (ukryte ja lub bezosobowo; liryka opisowa lub sytuacyjna)
- inwokacyjną (ja -> ty)
- podmiotu zbiorowego

Izosylabizm – ta sama liczba sylab w każdym wersie.

CHARAKTERYSTYKA WIERSZY REGULARNYCH

Wiersz sylabiczny

1) Rodzaje:



sylabizm względny – typ przejściowego wierszowania między sylabizmem
średniowiecznym a sylabizmem Kochanowskiego (M. Rej, Biernat z Lublina)



sylabizm ścisły – J. Kochanowski

2) Konstanty:



zasada izosylabizmu



zasada paroksytonicznej klauzuli



zasada średniówki w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowce

3) Klauzule:



paroksytoniczna – akcent pada na 2 sylabę od końca



proparoksytoniczna – 3 sylaba od końca



oksytoniczna – akcent pada na ostatnią sylabę

4) Średniówka (stały przedział wewnątrzwersowy, który dzieli wers na dwa półwersy, tzw.

hemistychy):



średniówka zatarta – wypada wewnątrz wyrazu



wzmocniona – pokrywa się z miejscem działu składniowego

Wiersz sylabotoniczny

1) Konstanty:



izosylabizm/sylabizm



równy rozkład akcentu



korzysta ze stóp

2) Rodzaje stóp

1

:



+ _ trochej



_ + jamb



+ _ _ daktyl



_ + _ amfibrach



_ _ + anapest



_ _ + _ peon

3) Prawa pozwalające na zmianę konturu wiersza sylabotonicznego:



prawo kataleksy – na końcu można obciąć 1 lub 2 zgłoski nieakcentowane

2

(daktyl,

trochej lub amfibrach), np.: + _ _ + _ _ + _ @ (trypodia daktyliczna katalektyczna)



prawo hiperkataleksy – dodanie w klauzuli lub przed średniówką 1 lub 2 głosek

1 Oznaczenia: “+” oznacza sylabę akcentowaną, natomiast “_” sylabę nieakcentowaną.
2 Znakiem “@” oznaczyłem zgłoskę nieakcentowaną dodaną lub odjętą.

nieakcentowanych (jamb, anapest, trochej), np.: _ + _ + _ + _ + @ (tetrapodia
jambiczna hiperkatalektyczna)



prawo anakruzy – na początku są dodawane 1 lub 2 głoski nieakcentowane, które nie
są liczone do toku stopowego, np.: @ + _ + _ + _ (trypodia trocheiczna z anakruzą)



prawo mniejszej regularności akcentowej na początku wersu – dotyczy wierszy
jambicznych i daktylicznych; w daktylicznych pierwszy daktyl zamienia się w
amfibrach, natomiast w jambicznych pierwszy jamb zamienia się na trochej

4) Transakcentacja – przesunięcie akcentu; może być:



meliczna – dotyczy tekstów wykonywanych przy muzyce



metryczna – przesunięcie wymuszone przez metrum (rytmikę tekstu)

5) Heksametr:



dzięki niemu wiersz sylabotoniczny wszedł do literatury wysokiej



metrum (rytmika) heroiczne i bohaterskie (naznaczone piętnem heroiczności), np.:
{+ _ (_) + _ (_) + _ (_) + _ (_)}{+ _ _ + _}
daktyl lub trochej stałe zakończenie

daktyl+trochej (adoniczny spadek klauzulowy)

6) Wiersz pojawia się w XVI wieku w pieśniach (jest doskonały do wykonywania przy

muzyce, kojarzy się ze wsią – folklor)



w XVII wieku przejęty przez miasto (np.: piosenka żołnierska)



w XVIII wieku wchodzi do literatury wysokiej



powstał dzięki heksametrowi antycznemu (głoski długie i krótkie zastąpiono
akcentowanymi i nieakcentowanymi)



w romantyzmie wykorzystywany w librettach operowych



w pozytywizmie -> M. Konopnicka



w XX wieku wiersz sylabotoniczny został odrzucony i nazwany wierszem
katarynkowym (poezja rewolucyjna, literatura okupacyjna)

Wiersz toniczny



pierwsza świadoma realizacja wiersza tonicznego – J. Kasprowicz Księga ubogich 1916



konstanta -> równozestrojowość



tendencja -> bezprzerzutniowość (Gajcy ją łamie)



zestrój akcentowy: prymarny lub ściągnięty

sylabotonizm

sylabizm ścisły

sylabizm względny

regularne tonizm

nieregularne

wiersz nieregularny

wiersz intonacyjno-zdaniowy

wiersz wolny