Metodyka prac inwentaryzacyjnych w ramach projektu
 Inwentaryzacja kluczowych gatunków ptaków polskich Karpat
oraz stworzenie systemu ich monitorowania i ochrony
3.1 GRUPA A  GATUNKI LEÅšNE ÅšREDNIEJ WIELKOÅšCI
Opracowanie: Rafał Bobrek, Tomasz Wilk. Uwag udzielili również: Przemysław Chylarecki, A
ukasz
Kajtoch, Grzegorz Neubauer, Damian Nowak oraz Zespół Obserwatorów Projektu Ptaki Karpat.
Kluczowe gatunki liczone na powierzchni
·ð jarzÄ…bek Bonasa bonasia
·ð sóweczka Glaucidium passerinum
·ð dziÄ™cioÅ‚ biaÅ‚ogrzbiety Dendrocopos leucotos
·ð dziÄ™cioÅ‚ trójpalczasty Picoides tridactylus
·ð dziÄ™cioÅ‚ zielonosiwy Picus canus
·ð drozd obrożny Turdus torquatus
·ð muchołówka biaÅ‚oszyja Ficedula albicollis
·ð muchołówka maÅ‚a Ficedula parva
+ WSZYSTKIE pozostałe gatunki ptaków.
Losowanie powierzchni próbnych
Ramkę losowania stanowią wszystkie powierzchnie 2x2 km, położone w co najmniej 80 % w
granicach polskich Karpat, których lesistość wynosi ponad 70 % (grupa I) lub 31-60 % (grupa II)
 Å‚Ä…cznie 2310 powierzchni. Z pierwszej grupy losowano 80 % powierzchni w danym roku, a z grupy
drugiej  20 % powierzchni. Ponadto, wszystkie te kwadraty 2x2 km (2310) zaklasyfikowano pod
względem fizycznogeograficznym do Pogórzy lub Gór (wg Kondrackiego). Powierzchnie przecięte
granicą klasyfikowano do tej jednostki, która zajmuje większą cześć danego kwadratu 2x2 km. A
Ä…cznie
w ramach projektu objętych liczeniami zostanie ok. 300-400 takich powierzchni, z czego 75%
zlokalizowanych będzie w paśmie Gór, a 25% w paśmie Pogórzy. Liczby powierzchni w
poszczególnych warstwach losowania przedstawia tab. 1.
Tabela 1. Liczba powierzchni 2x2 km w polskich Karpatach (ramka losowania). Wzięto pod uwagę tylko powierzchnie co
najmniej w 80 % leżące w ww. obszarze.
Pogórza Góry Suma
31-60 % lesistości 485 650 1135
> 70 % lesistości 191 984 1175
676 1634 2310
Suma
W pojedynczym sezonie inwentaryzacją objętych będzie 80 kwadratów 2x2 km, losowanych spośród
wymienionych w tab. 1. Liczbę losowanych odcinków w poszczególnych warstwach przedstawia tab.
2.
Tabela 2. Liczba powierzchni 2x2 km, losowana do inwentaryzacji w pojedynczym sezonie.
Pogórza Góry Suma
31-60 % lesistości 4 12 16
> 70 % lesistości 16 48 64
Suma 20 60 80
1
Wielkość powierzchni
4 km2 (kwadrat 2x2 km)
Rodzaj liczenia
Transekt punktowy. Na powierzchni ptaki rejestrowane/wabione sÄ… na 9 punktach rozlokowanych
co 650 m, dodatkowo ptaki rejestrowane są na trasie przejścia pomiędzy punktami.
Liczba kontroli
4 (odstęp między kolejnymi kontrolami - min. 10 dni)
Terminy kontroli (+ gatunki aktywnie wabione podczas kontroli)
1. kontrola: 25.03  10.04 (dzięcioł trójpalczasty/dzięcioł białogrzbiety)
2. kontrola: 11.04  24.04 (sóweczka/dzięcioł zielonosiwy)
3. kontrola: 25.04  05.05 (dzięcioł trójpalczasty/jarząbek/dzięcioł białogrzbiety)
4. kontrola: 10.05  25.05
Z reguły na pogórzach kontrole powinny odbywać się wcześniej, a więc na początku zakresu
podanego dla poszczególnych kontroli. Natomiast kontrole w pasie gór, szczególnie wysoko w górach
odbywać się powinny raczej póz
niej, pod koniec podanego zakresu. Powyższe terminy mogą być
wyjątkowo także dopasowywane do warunków fenologicznych w poszczególnych latach. Jeśli
w danym roku wcześniej/póz
niej niż zwykle rozpoczął się sezon wegetacyjny, to możliwe jest
odpowiednie dopasowanie terminów poszczególnych liczeń. O ewentualnym przesunięciu terminów
w danym roku obserwatorzy zostanÄ… wyraz
nie poinformowani przed sezonem.
Pora prowadzenia kontroli
Wszystkie kontrole są wczesnoranne  optymalnie powinny odbywać się od wschodu słońca do godz.
11:00 (12:00). Całkowity czas kontroli w warunkach górskich wynosić będzie ok. 5-6 h: ok. 2 h
nasłuchu w punktach oraz ok. 3-3,5 h podczas przemarszu między punktami. Oznacza to, że należy
rozpocząć kontrolę możliwie jak najwcześniej - optymalnie ok. 6:00, choć szczególnie na
powierzchniach wysoko w górach będzie to trudne. Należy jednak dążyć do tego, żeby całą
powierzchnię skontrolować w okresie wysokiej aktywności ptaków.
Przygotowania przed kontrolÄ…
Przed przeprowadzeniem kontroli terenowej wymagane jest zapoznanie siÄ™ topografiÄ… terenu,
w celu optymalnego zaplanowania trasy przejścia oraz lokalizacji punktów liczenia. Z powierzchnią
należy zapoznać się przy pomocy dostępnych map oraz portali GIS-owych (Geoportal, GoogleEarth).
Pamiętaj także o wgraniu do odbiornika GPS-a odpowiednich map oraz współrzędnych punktów
nasłuchu.
Przebieg kontroli
Powierzchnia próbna to kwadrat 2x2 km. W ramach każdego z kwadratów wyznaczonych jest
9 punktów nasłuchu. Trasa przemarszu obserwatora przechodzi przez wszystkie punkty nasłuchu
(punkty P1-P9, ryc. 1) i obejmuje dodatkowo ok. 7 km trasy pomiędzy punktami (odcinki transektowe
2
zaznaczone żółtymi strzałkami, ryc. 1). Zaznaczony przebieg trasy przejścia jest tylko propozycją
i może być modyfikowany przez obserwatora w zależności od potrzeb i warunków terenowych.
Warunkiem jest tylko, by trasa zawsze obejmowała wszystkie 9 punktów nasłuchu. Należy się też
starać, by nie różniła się ona pomiędzy poszczególnymi kontrolami.
Ryc. 1. Powierzchnia inwentaryzacyjna 2x2 km przeznaczona do liczeń średniej wielkości ptaków leśnych. Na żółto
zaznaczona jest  idealna trasa przejścia oraz rozkład punktów nasłuchu. Zauważ, że numeracja punktów nasłuchu jest
rosnąca od punktu zlokalizowanego w lewym, górnym rogu kwadratu. Jeśli więc będziesz zaczynał kontrolę od punktu w
prawym dolnym rogu kwadratu, to zaczynasz jÄ… od punktu nr 9 (a nie nr 1!).
Ustalenie rzeczywistej trasy kontroli i lokalizacji punktów nasłuchowych
Powyższy schemat prezentuje  powierzchnię idealną . Rozmieszczenia zarówno punktów jak i trasy
przejścia między nimi, będzie niekiedy wymagało w trudnych górskich warunkach dostosowania do
warunków terenowych. Trasa przejścia powinna być dopasowana do lokalnych warunków
topograficznych  powinna więc biec wzdłuż poziomic i/lub wykorzystywać istniejące ścieżki, tak aby
przejście było jak najmniej męczące, a trasa powinna omijać strome, niebezpieczne fragmenty
górskich stoków. Jednocześnie punkty nasłuchowe powinny być zlokalizowane w pewnej odległości
(min. 100 m.) od potoków, które mogą zagłuszać odzywające się ptaki, oraz od często uczęszczanych
ścieżek (np. szlaków turystycznych), na których warunki siedliskowe niekiedy różnią się od pozostałej
części lasu, co może wpływać na reprezentatywność wyników.
Obserwator podczas pierwszej kontroli powinien tak dopasować trasę przejścia i lokalizację punktów
nasłuchowych, żeby:
a. zapewnić sobie bezpieczeństwo w trudnym górskim terenie,
b. zapewnić, żeby lokalizacja trasy i punktów była jak najbardziej zbliżona do  idealnej ,
c. zapewnić, by trasa przejścia była łatwa do powtórzenia w kolejnych kontrolach,
d. zapewnić, by trasa zawsze obejmowała wszystkie 9 punktów nasłuchu,
3
e. zapewnić możliwie jak najlepszą wykrywalność poszczególnych gatunków.
Podczas pierwszej kontroli obserwator kieruje się na kolejne, z góry zadane punkty nasłuchu, wg
współrzędnych zapisanych w GPS oraz mapy. Jeśli nie jest możliwe wykonanie nasłuchu na z góry
zdefiniowanym punkcie  idealnym , to obserwator wybiera miejsce w pobliżu, gdzie taki nasłuch
(i/lub stymulacja głosowa) może być prowadzony, pamiętając, że optymalna odległość punktów
nasłuchowych od siebie, to w przybliżeniu ok. 650 m. Podobnie na mapie zaznaczamy także przebieg
trasy przejścia między punktami (ryc. 2). Lokalizacja  rzeczywistych punktów nasłuchowych
zapisywana jest przy pomocy urzÄ…dzenia GPS, oraz zaznaczana na mapie.
W sytuacji, gdy któryś z punktów wypadnie na terenie otwartym (nieleśnym), nie należy  na siłę
modyfikować jego lokalizacji, tak by znalazł się on w lesie (chyba, że wiąże się to z jego nieznacznym
przesunięciem  d o 100 m). W takiej sytuacji należy wykonać normalne liczenie w siedlisku otwartym
(rezygnując jednakże z aktywnego wabienia, jeśli najbliższy teren leśny jest zbyt odległy, by
stymulacja głosowa miała sens).
Podczas pierwszej kontroli obserwator zapisuje współrzędne  rzeczywistego punktu w urządzeniu
GPS, oraz opisuje na mapie punkty charakterystyczne, po których można będzie trafić do tego punktu
w trakcie kolejnych kontroli. Zalecane jest także, aby zaznaczyć w jakiś sposób miejsce nasłuchu
 w lesie można powiesić kolorową wstążkę na pniu drzewa. Czas potrzebny na wykonanie tych
czynności nie jest wliczany do czasu nasłuchu.
Trasa przejścia powinna się zaczynać co drugie liczenie z przeciwległego końca, aby nie powodować
błędu systematycznego związanego z prowadzeniem nasłuchów na niektórych punktach zawsze
w póz
niejszych godzinach, w czasie zmniejszonej aktywności ptaków. Kolejna kontrola powinna
rozpoczynać się więc od punktu na którym skończyliśmy poprzednią wizytę na powierzchni.
Zauważ, że punkty nasłuchu numerowane są zawsze rosnąco, począwszy od lewego, górnego
narożnika kwadratu. Należy przestrzegać tego systemu numeracji  jest on stały, mimo że liczenie
może rozpoczynać się z innych punktów (niekoniecznie punktu nr 1).
Ryc. 2. Przykładowa powierzchnia liczeń 2x2 km. Na żółto zaznaczona jest trasa przejścia oraz rozkład punktów nasłuchu na
powierzchni  idealnej , na czerwono zaznaczony jest układ  rzeczywisty , dostosowany do warunków terenowych
i siedliskowych.
4
Opis stanu siedlisk w punktach
Podczas jednej z kontroli na powierzchni obserwator powinien wypełnić Kartę Stanu Siedlisk (KSS) na
poszczególnych punktach. W karcie tej umieszczane są podstawowe informacje dotyczące struktury
i stanu zachowania siedlisk na punkcie. Czas potrzebny na wypełnienie KSS na 1 punkcie (ok. 2 min)
nie powinien być wliczany do czasu nasłuchu/wabienia na punkcie. Uwaga! KSS dla siedliska leśnego
i nieleśnego są różne, dlatego jeśli choć jeden z punktów zlokalizowaliśmy na terenie otwartym,
należy dla niego wypełnić KSS przeznaczoną dla siedlisk nieleśnych!
Liczenie ptaków na punkcie
Po dojściu do punktu obserwator rozpoczyna 10 (15) minutowy nasłuch, w trakcie którego
zapisywane w formularzu terenowym są wszystkie słyszane i widziane gatunki ptaków. A
Ä…cznie
w sezonie obserwator odwiedza powierzchnię 4-krotnie. Przebieg poszczególnych kontroli nie różni
się między sobą, oprócz zestawu gatunków, które obserwator aktywnie wabi. Przebieg nasłuchu na
poszczególnych punktach przedstawiony jest szczegółowo w Ramce 1. Bardzo istotne jest, by dla
każdego punktu zapisać, który z gatunków był na nim aktywnie wabiony (lub zaznaczyć, że wabiono
dwa). W przypadku tych gatunków, zaznaczamy dodatkowo na formularzu fakt, że dany osobnik
został wykryty jeszcze przed rozpoczęciem stymulacji głosowej  przy kodzie gatunkowym należy
dopisać wtedy spont. (np. PUspont.) Nie dotyczy to oczywiście gatunków dla których nie stosuje się
stymulacji.
Ramka 1. Przebieg liczenia na punktach, w trakcie kontroli powierzchni inwentaryzacyjnej 2x2 km.
1. kontrola: 25.03  10.04 (dzięcioł trójpalczasty/dzięcioł białogrzbiety)
10 minut: 5 min. nasłuch  2 min. wabienie werblowaniem PT/DL*  1 min. nasłuchu  1 min.
wabienie głosem kontaktowym PT/DL*  1 min. nasłuchu.
* Jeśli punkt zlokalizowany jest w litym drzewostanie borowym używamy głosu dzięcioła trójpalczastego, jeśli
punkt zlokalizowany jest w litym drzewostanie liściastym używamy do wabienia głosu dzięcioła
białogrzbietego. Jeśli punkt zlokalizowany jest w drzewostanie mieszanym, wabimy kolejno głosami obu
gatunków (wg tego samego schematu, co powyżej, ale najpierw DL). Czas spędzany na punkcie wydłuża się
wtedy o dodatkowe 5 min.  > razem 15 min.
2. kontrola: 11.04  24.04 (sóweczka/dzięcioł zielonosiwy)
10 minut: 5 min. nasłuch  2 min. wabienie głosem GP/PU*  1 min. nasłuchu  1 min. wabienie
głosem wabienie głosem GP/PU*  1 min. nasłuchu.
* Jeśli punkt zlokalizowany jest w litym drzewostanie borowym używamy głosu sóweczki, jeśli punkt
zlokalizowany jest w litym drzewostanie liściastym używamy do wabienia głosu dzięcioła zielonosiwego. Jeśli
punkt zlokalizowany jest w drzewostanie mieszanym, wabimy kolejno głosami obu gatunków (wg tego samego
schematu, co powyżej, ale najpierw GP). Czas spędzany na punkcie wydłuża się wtedy o dodatkowe 5 min.  >
razem 15 min.
3. kontrola: 25.04  05.05 (dzięcioł trójpalczasty/jarząbek/dzięcioł białogrzbiety)
10 minut: 5 min. nasłuch  2 min. wabienie werblowaniem PT/DL* lub głosem TB*  1 min. nasłuchu
 1 min. wabienie głosem kontaktowym PT/DL* lub głosem TB*  1 min. nasłuchu.
* Jeśli punkt zlokalizowany jest w litym drzewostanie borowym używamy głosu dzięcioła trójpalczastego, jeśli
punkt zlokalizowany jest w litym drzewostanie liściastym używamy do wabienia głosu dzięcioła
białogrzbietego. Jeśli punkt zlokalizowany jest w drzewostanie mieszanym, wabimy kolejno głosem jarząbka
oraz dzięcioła trójpalczastego (wg tego samego schematu, co powyżej, ale najpierw TB). Czas spędzany na
punkcie wydłuża się wtedy o dodatkowe 5 min.  > razem 15 min.
4 kontrola: 10.05  25.05
10 min. nasłuchu (w szczególności FA i FP w drzewostanach liściastych, oraz TQ w drzewostanach
borowych).
5
Obserwator w trakcie nasłuchu stoi w punkcie, nie przemieszczając się. Należy zachowywać się cicho,
szczególnie podczas liczenia na którym wabi się jarząbka. Nie należy opuszczać punktu podczas
nasłuchu, by podejść do nierozpoznanego osobnika w celu jego dokładnej identyfikacji, gdyż zaburza
to czas nasłuchu i wydłuża przebywanie na punkcie. Jednakże wszystkie ptaki nierozpoznane należy
skrupulatnie notować na formularzu, stosując jako kod gatunkowy symbol X.
Podczas pobytu na punkcie notowane są WSZYSTKIE słyszane i widziane gatunki ptaków (a więc nie
tylko te aktywnie wabione!). Stwierdzenia ptaków w punktach zapisywane są w 4 pasach odległości
 okręgach o promieniu:
A) 0-25 m,
B) 25-50 m,
C) 50-100 m,
D) ponad 100 m.
Oddzielnie traktowane sÄ… ptaki stwierdzone w locie  na formularzu terenowym zapisujemy je
stosując symbol strzałki (patrz ryc. 3 i Załącznik I).
Na formularzach kontroli terenowej notowane powinny być następujące informacje: gatunek,
liczebność, płeć, wiek, zachowanie, informacje ważne z punktu widzenia określenia lęgowości
(np. śpiew, zajęte gniazdo), a w przypadku gatunków aktywnie wabionych także, czy został on
wykryty przed rozpoczęciem wabienia (należy wtedy dopisać spont. obok kodu gatunkowego), czy już
po jego rozpoczęciu. Poszczególne gatunki w formularzach powinny być zapisywane przy użyciu
powszechnie przyjętych kodów nazw gatunkowych, stosowanych m.in. w metodzie kartograficznej
i Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych (Załącznik III niniejszego dokumentu).
W tej tabeli zapisujemy
ptaki stwierdzone na
W tej części
trasie przejścia pomiędzy
formularza
dwoma punktami
zapisujemy ptaki
nasłuchu. Dla każdego
stwierdzone w
stwierdzonego gatunku
punkcie nasłuchu.
notujemy najwyższe
Ptaki zapisywane sÄ…
kryterium lęgowości.
w czterech o pasach
odległości od
obserwatora: do 25
m, 25-50 m, 50-100
m i powyżej 100 m
Ryc. 3 Przykładowy zapis w formularzu terenowym dla powierzchni 2x2 km. Pojedyncza strona formularza służy do zapisu
obserwacji z jednego punktu i jednego odcinka trasy przejścia pomiędzy dwoma punktami.
6
Liczenie ptaków podczas przemieszczania się pomiędzy punktami
Podczas przemieszczania się pomiędzy punktami obserwator także notuje stwierdzenia ptaków,
jednakże nie wykonuje standardowego liczenia, a jedynie notuje obecność WSZYSTKICH
stwierdzonych gatunków i określa dla każdego z nich (gatunku, nie osobnika) najwyższe stwierdzone
kryterium lęgowości (wg Załącznika II), stwierdzone na danym odcinku trasy przejścia (czyli pomiędzy
dwoma punktami). W formularzu kontroli terenowej dane te (kod gatunkowy i kryterium lęgowości)
notowane sÄ… w specjalnie do tego przeznaczonej tabeli (ryc. 3). Podczas pierwszej kontroli odcinki
trasy przejścia należy ponumerować (koniecznie także na mapie!) i tej raz przyjętej numeracji należy
się trzymać na wszystkich kontrolach. Odcinkowi nadajemy taki numer, jak numer punktu, do którego
 dochodzi . Przy czym odcinek od ostatniego punktu do granicy kwadratu powinien otrzymać numer
0.
Podsumowanie wyników
Po wykonaniu wszystkich czterech kontroli obserwator podsumowuje wyniki, wypełniając formularz
zbiorczy dla powierzchni 2x2 km. W formularzu tym należy wymienić wszystkie stwierdzone podczas
liczeń gatunki, podając dla każdego najwyższe stwierdzone kryterium lęgowości, odpowiadającą mu
kategorię gniazdowania (wg Załącznika II), oraz szacunkową liczebność (liczbę par lub samców),
pamiętając, że wszystkie informacje odnoszą się do całej powierzchni 2x2 km oraz zarówno do
obserwacji z punktów, jak i z odcinków trasy przejścia pomiędzy punktami. Mimo, iż oszacowania
liczebności dla gatunków pospolitych i licznych będą obarczone dużym (i nieznanym) błędem, także
dla tych gatunków należy je zapisać, starając się ekstrapolować wyniki z liczeń na punktach
i z trasy przejścia na całe 4 km2.
Informacje dodatkowe
Konieczne wyposażenie obserwatora:
·ð lornetka,
·ð naÅ‚adowany telefon komórkowy,
·ð odtwarzacz z wgranymi gÅ‚osami do wabienia i odpowiednio silnym gÅ‚oÅ›nikiem,
·ð zapas baterii (do wszystkich urzÄ…dzeÅ„!),
·ð odbiornik GPS (współrzÄ™dne w formacie: stopnieº minuty sekundy, dziesiÄ…te/setne  ),
·ð aparat fotograficzny - wskazany obiektyw o dÅ‚ugiej ogniskowej,
·ð instrukcja i zapas formularzy terenowych,
·ð mapy,
·ð zapas przyborów do pisania,
·ð odpowiednie obuwie i odzież,
·ð prowiant (kontrola jest dÅ‚ugotrwaÅ‚a i wymaga sporo energii).
Bezpieczeństwo
Podczas prowadzenia badań terenowych w trudnym, górskim terenie obserwatorzy muszą zapewnić
sobie bezpieczeństwo. Organizatorzy badań terenowych nie ponoszą odpowiedzialności za
ewentualne wypadki. Aby zminimalizować prawdopodobieństwo wypadku:
·ð nie prowadz
obserwacji w miejscach, w których wyjątkowo wysokie jest ryzyko wypadkowe,
np. strome zbocza górskie, rumowiska, obszary lawinowe. Jeśli powierzchnia
inwentaryzacyjna obejmuje miejsce o wysokim ryzyku wypadkowym, możesz zmodyfikować
trasę przejścia, tak aby omijała ona niebezpieczny obszar lub zrezygnować z liczenia
(powiadom o tym fakcie organizatora!).
7
·ð przed kontrolÄ… terenowÄ… powiadom kogoÅ›, gdzie dokÅ‚adnie wybierasz siÄ™ w teren,
szczególnie jeśli prowadzisz obserwacje samotnie, w trudnym terenie.
·ð upewnij siÄ™, że masz ze sobÄ… naÅ‚adowany telefon komórkowy.
·ð wpisz do swojego telefonu numery alarmowe (pogotowie ratunkowe  999; ogólny numer
alarmowy  112; GOPR  601 100 300)
·ð sugerujemy zabieranie ze sobÄ… zestawu pierwszej pomocy, szczególnie w przypadku
prowadzenia badań w odległych, trudno dostępnych obszarach.
Produkt liczeń i formularze do odesłania
 Produktem liczeń na powierzchni 2x2 km są:
·ð cztery formularze terenowe z poszczególnych kontroli (w tym jedna mapa z naniesionymi
rzeczywistymi punktami liczeń, oraz trasą przejścia i numeracją odcinków),
·ð formularz zbiorczy z powierzchni 2x2 km,
·ð jedna lub dwie Karty Stanu Siedlisk (KSS)  dla siedlisk leÅ›nych + ew. nieleÅ›nych,
Kserokopie wszystkich wymienionych materiałów należy odesłać po zakończeniu liczeń
w nieprzekraczalnym terminie do 31 sierpnia na adres Małopolskiego Biura OTOP, ul. Zyblikiewicza
10/1a, 31-029 Kraków.
Oprócz tego obserwator wprowadza wyniki liczeń ze swojej powierzchni 2x2 km poprzez
elektroniczny formularz dedykowany tym liczeniom, udostępniony na stronie www.ptakikarpat.pl,
w nieprzekraczalnym terminie do 31 sierpnia.
Bibliografia
Bibby C., Jones M., Marsden S. 2000. Expedition Field Techniques. Bird Surveys. BirdLife
International, Cambridge.
Buckland, S.T., Anderson, D.R., Burnham, K.P. i Laake, J.L. 1993. Distance Sampling: Estimating
Abundance of Biological Populations. Chapman and Hall, London. ss. 446.
Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.) 2009. Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny
dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa.
Gromadzki M. (red.) 2004. Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000  podręcznik
metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 7 (część I), ss. 314. T. 8 (część II),
ss. 447.
Jakubiec Z. 2003. Skróty łacińskich nazw ptaków oraz niektóre oznaczenia wykorzystywane
w badaniach terenowych. Notatki Ornitologiczne 44 (2): 121-126.
Mikusek R. (red.) 2005. Metody badań i ochrony sów. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych,
Kraków.
Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia
ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. ss. 639.
8
Załącznik I
Symbole zapisu stwierdzeń ptaków na formularzach (na przykładzie dzięcioła zielonosiwego)
PU - dzięcioł zielonosiwy, płeć nieustalona
PU B& - samiec dz. zielonosiwego
PU - samica dz. zielonosiwego
PU - para dz. zielonosiwych
2 PU  2 osobniki
PU  zachowanie godowe: głos godowy, śpiew, lot tokowy
PU  niedokładnie zlokalizowany głos godowy, śpiew
PU X PU  zachowania agresywne dwóch osobników, np. walka, odganianie
* PU   gwiazdka dokładnie lokalizująca gniazdo danego gatunku (koniecznie należy dołączyć
krótki opis sytuacji  zapisać odpowiednie kryterium lęgowości, określić, czy gniazdo zajęte, czy
stare itp.)
PU - - - - PU  jednocześnie widziane różne ptaki,
PU - - - PU  jednocześnie stwierdzone 2 różne osobniki śpiewające
PU- -------Ä…ðI  przemieszczenie o zlokalizowanym zakoÅ„czeniu lotu (zaznaczonym kreskÄ…)
--- PU--Ä…ð osobnik przelatujÄ…cy
PU juv.  ptak młodociany, tegoroczny
PU rodz.  rodzina (dorosłe + pull/podloty)
PU pok.  ptak z pokarmem,
PU z.  zaniepokojony ptak dorosły
spont.  dopisek stosowany wraz z powyższymi symbolami dla zaznaczenia osobnika wykrytego
przed rozpoczęciem stymulacji głosowej (stosowany wyłącznie dla gatunków aktywnie wabionych!)
9
Załącznik II
Wykaz stosowanych kryteriów lęgowości/zachowań i odpowiadających im kategorii gniazdowania
(wg Sikora i in. 2007, zmienione).
Zachowanie/kryterium lęgowości Symbol Kategoria
Obserwacja/stwierdzenie gatunku ST
Brak (D)
Ptak młodociany JUV
Pojedyncze ptaki obserwowane w siedlisku lęgowym O
Jednorazowa obserwacja śpiewającego lub odbywającego loty godowe Gniazdowanie
S
samca możliwe (A)
Obserwacja rodziny (jeden ptak lub para) z lotnymi młodymi R
Para ptaków obserwowana w siedlisku lęgowym P
ÅšpiewajÄ…cy lub odbywajÄ…cy loty godowe samiec stwierdzony co najmniej
przez 2 dni w tym samym miejscu (zajęte terytorium) lub równoczesne TE
stwierdzenie wielu samców w siedlisku lęgowym danego gatunku
Gniazdowanie
Kopulacja, toki KT
prawdopodobne
Odwiedzanie miejsca nadajÄ…cego siÄ™ na gniazdo OM
(B)
Głosy niepokoju sugerujące bliskość gniazda lub piskląt NP
Plama lęgowa (u ptaka trzymanego w ręku) PL
Budowa gniazda lub drążenie dziupli BU
Odwodzenie od gniazda lub młodych (udawanie rannego) UDA
Gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego roku GNS
Gniazdo wysiadywane WYS
Gniazdowanie
Ptaki z pokarmem dla młodych lub odchodami piskląt POD
pewne (C)
Gniazdo z jajami JAJ
Gniazdo z pisklętami PIS
Młode zagniazdowniki nielotne lub słabo lotne albo podloty
MA
O
gniazdowników poza gniazdem
10
Załącznik III
11