Metodyka prac inwentaryzacyjnych w ramach projektu
 Inwentaryzacja kluczowych gatunków ptaków polskich Karpat
oraz stworzenie systemu ich monitorowania i ochrony
3.4. GRUPA D  PTAKI SZPONIASTE
Opracowanie: Rafał Bobrek, Tomasz Wilk; na podstawie instrukcji prac terenowych i formularzy
Monitoringu Ptaków Drapieżnych, przygotowanej przez Komitet Ochrony Orłów. Uwag udzielili także:
Zdzisław Cenian, Przemysław Chylarecki, Tadeusz Mizera, Grzegorz Neubauer, Damian Nowak oraz
Zespół Obserwatorów Projektu Ptaki Karpat.
Kluczowe gatunki liczone na powierzchni:
·ð orzeÅ‚ przedni Aquila chrysaetos
·ð orlik krzykliwy Aquila pomarina
·ð trzmielojad Pernis apivorus
·ð bocian czarny Ciconia nigra
(+ wszystkie pozostałe gatunki szponiastych i kruk Corvus corax)
Losowanie powierzchni próbnych
Powierzchnie próbne losowane są spośród wszystkich kwadratów 10x10 km, których co najmniej 80%
powierzchni znajduje się w granicach Karpat polskich. Takich kwadratów jest 175. Zastosowano
podział fizycznogeograficzny (wg Kondrackiego) na Góry (70% kwadratów) i Pogórza (30%
kwadratów)  powierzchnie graniczne zaliczano do tej jednostki, w której położona była większa ich
cześć. W ich obrębie kwadraty 10x10 km losowano spośród takich, na których lasy zajmują 30-85%
powierzchni kwadratu. W każdym sezonie losowano po 14 powierzchni  ich przyporządkowanie do
poszczególnych warstw losowania przedstawia tab. 1. A
ącznie w ramach projektu objętych liczeniami
zostanie ok. 50 powierzchni.
Tabela 1. Liczba powierzchni 10x10 km, przeznaczonych do inwentaryzacji szponiastych, losowana każdego roku w obrębie
poszczególnych warstw.
Pogórza Góry Suma
Lesistość 30-85% 4 10 14
Wielkość powierzchni
Właściwa powierzchnia próbna ma 50 km2. Wylosowany kwadrat 10x10 km dzielony jest (z północy
na południe) na dwie połowy 5x10 km  zachodnią i wschodnią. Spośród nich wybierana jest w
sposób systematyczny zawsze połowa wschodnia, która staje się właściwą powierzchnią próbną, na
której wykonywane są liczenia.
Rodzaj liczenia
Liczenie z punktów obserwacyjnych.
Liczba kontroli
3
1
Terminy kontroli
1. kontrola: 25.03  10.04
2. kontrola: 05.05  20.05
3. kontrola: 10.07  25.07
Pora prowadzenia kontroli
Kontrola dzienna  optymalnie w godz. 8:00  17:30.
Przygotowania przed kontrolÄ…
Przed kontrolą należy wyznaczyć punkty widokowe z których prowadzone będą obserwacje. Ich
lokalizację należy zaplanować na podstawie analizy map, a następnie skonfrontować w czasie
pierwszej kontroli w terenie. Jeśli jednak teren jest trudny i obserwator uzna, że nie zdoła
zweryfikować trafności wyboru punktów podczas pierwszej kontroli powinien liczyć się
z koniecznością dokonania w tym celu dodatkowego wyjazdu.
Przebieg kontroli
Cel i ogólny zarys metody
Zasadniczym celem liczeń jest określenie na badanej powierzchni liczby i przybliżonej lokalizacji
terytoriów wszystkich gatunków kluczowych na podstawie rejestracji osobników obserwowanych
z punktów widokowych i interpretacji ich zachowań. Liczenia prowadzone są jednocześnie przez
dwóch obserwatorów na sąsiadujących ze sobą powierzchniach 5x5 km, tak że łącznie powierzchnia
próbna ma 50 km2 (2 podpowierzchnie 5x5 km).
Wyznaczanie punktów obserwacyjnych
Powierzchnie losowane są w siatce kwadratów 10x10 km (100 km2). W ramach tego kwadratu
w sposób systematyczny wybierana jest zawsze wschodnia połowa (5x10 km  właściwa
powierzchnia inwentaryzacyjna), na której wykonywane są liczenia (ryc. 1). Podzielona jest ona na
dwie podpowierzchnie 5x5 km  północną (A) i południową (B, ryc. 1).
A
B
N
Ryc. 1. Powierzchnia do liczenia ptaków szponiastych  kwadrat o boku 10x10 km. W ramach tej powierzchni do liczenia
wybierana jest ZAWSZE wschodnia połowa 5x10 km (czerwona ramka).
2
10 km
W ramach powierzchni 5x10 km, obserwatorzy wyznaczają 8 punktów widokowych (po cztery
w każdej z podpowierzchni 5x5 km), z których prowadzone będą obserwacje. Wyznaczenie punktów
zależy od warunków lokalnych. Ich lokalizację należy zaplanować na podstawie analizy map,
a następnie skonfrontować w czasie pierwszej kontroli w terenie. Jeśli jednak teren jest trudny
i obserwator uzna, że nie zdoła zweryfikować trafności wyboru punktów podczas pierwszej kontroli
powinien liczyć się z koniecznością dokonania w tym celu dodatkowego wyjazdu. Zaplanować
i zweryfikować terenowo należy również trasy przejazdów pomiędzy poszczególnymi punktami, tak
żeby obserwator był w stanie pokonać dystans oddzielający kolejne punkty możliwie najsprawniej.
Numeracja punktów w kwadratach jest stała (1-4 w podpowierzchni A i 5-8 w B) i nie należy jej
zmieniać (ryc. 2). Nie należy także numerować punktów w każdej z podpowierzchni z osobna
(np. w obu punkty 1-4), gdyż nie są one samodzielnymi jednostkami inwentaryzacyjnymi.
Rys. 2. Sposób wyznaczania punktów obserwacyjnych w obrębie kwadratu  po ich dopasowaniu do warunków lokalnych.
CzerwonÄ… ramkÄ… zaznaczono dwa kwadraty 5x5 km (podpowierzchnie A i B), a punkty 1-8 wskazujÄ… lokalizacjÄ™ wybranych
punktów widokowych.
Rozkład punktów widokowych będzie musiał być dopasowany do lokalnych warunków terenowych
i dostępności dróg. Należy jednak dążyć do tego, aby punkty obserwacyjne rozmieszczone były
równomiernie na powierzchni liczeń. Ich rozmieszczenie jest dowolne, ale należy dążyć do tego, by
mieściły się one w obrębie danej podpowierzchni 5x5 km. Najważniejszą przesłanką ich lokalizacji jest
to, że powinny zapewniać możliwie jak największy kąt widzenia, a przez to uczynić widocznym
maksymalnie duży obszar, możliwie cały obszar powierzchni inwentaryzacyjnej 5x10 km. Stąd, by
zapewnić spełnienie tego warunku, możliwe jest zlokalizowanie punktu obserwacyjnego poza
powierzchnią 5x10 km (nie dalej jednak niż 1 km od jej granicy), lub też nierówny podział punktów
widokowych pomiędzy podpowierzchnie 5x5 km (np. punkty 1-5 na podpowierzchni A i 6-8 na B).
Bardzo ważnym jest, aby liczenia za każdym razem prowadzać z tych samych punktów, dlatego należy
wybrać je ze szczególną starannością, przewidując utrudnienia mogące wystąpić w przyszłości, jak
pojawienie się ulistnienia na drzewach, zezwolenia na wstęp na teren prywatny, itp. Punkty nie
powinny być zmieniane.
Kolejne kontrole powinny się rozpoczynać od różnych punktów, np. jeśli pierwszą kontrolę
przeprowadzimy w kolejności: punkty nr 1, 2, 3, 4 (Obserwator I) i 5, 6, 7, 8 (Obs. II), drugą
3
10 km
powinniśmy zrealizować w odwrotnej kolejności: 4, 3, 2, 1 i 8, 7, 6, 5. Dla każdej następnej kontroli
staramy się dobrać inną konfigurację kolejności liczenia.
Czas kontroli
Każda z trzech kontroli powinna zostać wykonana w tych samych przedziałach czasowych,
z założeniem, że czas na obserwację z każdego punktu wynosi 2 godziny, a czas na przejazd/przejście
pomiędzy punktami wynosi ok. 30 min. Poniżej zaprezentowano przykładowe rozplanowanie godzin
liczenia i przejazdów, przy założeniu sekwencji kontroli punków: 1, 2, 3, 4 (Obserwator I) i 5, 6, 7, 8
(Obserwator II).
Nr punktu obserwacje przejazd
1 8:00  10:00
10:00  10:30
2 10:30  12:30
12:30  13:00
3 13:00  15:00
15:00  15:30
4 15:30  17:30
5 8:00  10:00
10:00  10:30
6 10:30  12:30
12:30  13:00
7 13:00  15:00
15:00  15:30
8 15:30  17:30
Jeśli nie zdołamy przemieścić się na kolejny punkt w czasie 30 min zapisujemy w karcie liczenia
godzinę, w której faktycznie dotarliśmy na miejsce, a czas liczenia na kolejnych punktach nie ulega
skróceniu (nastąpi przesunięcie w czasie wszystkich kolejnych okresów liczeniowych).
Technika prowadzenia obserwacji z punktów
Obserwator, na podstawie stwierdzeń rejestrowanych na punktach, określa liczbę i prawdopodobne
położenie rewirów gniazdowych wszystkich stwierdzonych na powierzchni gatunków kluczowych.
Notuje on zachowania poszczególnych osobników (stwierdzone podczas dwugodzinnej obserwacji z
punktu) i dokonuje ich interpretacji w odniesieniu do kryteriów lęgowości (Załącznik II). Wszystkie
stwierdzenia nanoszone są na mapę topograficzną w skali 1:25 000, a szczegóły poszczególnych
obserwacji notowane w formularzu kontroli. Prowadzenie notatek na mapach pozwala lepiej
zorientować się w kontrolowanym terenie i sprawniej interpretować obserwacje oraz powiązać je
z przestrzenią, w której są dokonywane. Natomiast formularz kontroli pozwala na uporządkowanie
i zebranie wszystkich danych. Najistotniejszym punktem zastosowanego podejścia metodycznego jest
odróżnianie ptaków nielęgowych (młodocianych, wyraz
nie migrujących), od ptaków lęgowych
(zajmujących terytorium lęgowe) w danym miejscu (w obrębie badanej powierzchni). Podstawą
uznania obserwacji za zajęty rewir gniazdowy są zachowania terytorialne, charakterystyczne dla
poszczególnych gatunków. Główny wysiłek obserwatora kierowany jest więc zasadniczo w stronę
ustalenia, czy zaobserwowany ptak gniazduje na inwentaryzowanej powierzchni, czy też jest
nielęgowy. Ponieważ czas poświęcany na obserwacje w jednym punkcie jest mimo wszystko dość
4
krótki (2h/kontrolę), zwykle gatunki obserwowane w odpowiednim terminie i siedlisku lęgowym
należy uznawać za lęgowe w danym miejscu. Jako nielęgowe traktować należy przypadki, w których
zdołamy z cała pewnością ustalić, że obserwowane ptaki są niedojrzałe (czyli niezdolne do rozrodu),
wędrują (np. przelatujące kierunkowo na dużej wysokości) oraz wszystkie obserwacje
w nieodpowiednim siedlisku i ew. terminie.
W przypadku nagłego załamania się pogody należy przerwać liczenie i dokończyć je innego dnia
w optymalnych warunkach pogodowych. Liczenie wznawiamy w takich przypadkach od punktu na
którym przerwaliśmy liczenie i kontynuujemy aż do ostatniego punktu. Obserwacje dokonane
w czasie przemieszczania się między punktami należy również notować i interpretować, chociaż nie
powinniśmy się zatrzymywać (na co zresztą nie pozwalają ograniczone możliwości czasowe).
Warunki pogodowe
Liczenia ptaków szponiastych opierają się w znacznej mierze na obserwacji ptaków widzianych
w locie. SÄ… to bÄ…dz
ptaki krążące nad rewirem gniazdowym, bądz
tokujące. W obu przypadkach złe
warunki pogodowe, jak silny wiatr, opady atmosferyczne, zamglenia, powodujÄ… drastyczne
zmniejszenie takiej aktywności. Nierzadko w takich warunkach ptaki w ogóle są niewidoczne. Zatem
planowanie liczenia musi iść w parze z zapoznaniem się z prognozą meteorologiczną na najbliższy
dzień lub dwa. Duża aktywność ptaków krążących wzrasta również po okresie złej pogody z opadami
i silnym wiatrem. Warto więc wybrać się w teren, gdy prognoza na dzień następny jest bardzo dobra,
zapowiadająca nadejście wyżu ze słoneczną pogodą.
Notowanie, interpretacja i analiza obserwacji
Wszystkie obserwacje gatunków kluczowych należy zaznaczać na podkładowej mapie topograficznej
(w skali 1:25 000). Przestrzenny rozkład stwierdzeń na mapie (przeloty, miejsca tokowania, zapadania
w las itd.) ułatwi póz
niej ustalenie rozmieszczenia rewirów poszczególnych par. Nanoszonym na
mapę stwierdzeniom (Załącznik I) należy nadawać kolejne numery (jednolita numeracja dla
wszystkich obserwacji z jednego punktu). Te same numery wpisać należy do formularza kontroli
terenowej (do tabeli szczegółowej), gdzie jest miejsce na dokładniejszy opis poszczególnych
obserwacji  wpisanie gatunku, kryterium lęgowości (Załącznik II) i wszelkich dodatkowych informacji
szczegółowych, które ułatwią potem obserwatorowi analizę stwierdzeń. Natomiast w tabeli
podsumowującej należy wpisać liczbę stwierdzonych osobników nielęgowych i zajętych rewirów dla
każdego z gatunków obserwowanych w czasie 2 h pobytu na punkcie.
Należy jeszcze raz podkreślić, że podstawową jednostką, liczoną podczas prac inwentaryzacyjnych
jest zajęte terytorium gniazdowe, a nie osobnik. Dlatego też obserwacje i ich interpretacja powinny
dążyć do ustalenia prawdopodobieństwa lęgowości poszczególnych osobników na powierzchni
badawczej. Muszą one pozwolić na oddzielenie ptaków lokalnie lęgowych od nielęgowych. Jedynie
dla ptaków uznanych za nielęgowe wynikiem liczeń jest liczba stwierdzonych osobników.
Ocenieniu tego służy skala Postupalsky ego (1974), zmodyfikowana przez Króla (1985) (Załącznik II).
Dokładne zapoznanie się z ww. skalą i jej stosowanie jest niezbędne przy zastosowanym podejściu
metodycznym, dlatego też każdy obserwator powinien się z nią bardzo dokładnie zapoznać.
Kategoryzowanie obserwacji wg tej skali pomaga zaklasyfikować je do jednej z dwóch grup:
gniazdowania prawdopodobnego lub pewnego. Stosując powyższe metody obserwator podaje wynik
inwentaryzacji (liczbę stwierdzonych rewirów) najczęściej w formie zakresu  niższa wartość to liczba
rewirów zajętych na pewno, a wyższa  liczba wszystkich stanowisk (gniazdowanie prawdopodobne +
pewne).
5
Niezbędne wyposażenie i materiały
·ð lornetka (8-12x) oraz luneta,
·ð odbiornik GPS i/lub kompas,
·ð dobry atlas do identyfikacji ptaków,
·ð metodyka liczeÅ„,
·ð formularz kontroli terenowej,
·ð arkusz mapy w skali 1:25 000,
·ð zapas przyborów do pisania,
·ð odpowiednia odzież,
·ð prowiant,
·ð ew. aparat fotograficzny, wskazany obiektyw o dÅ‚ugiej ogniskowej.
Obserwatorzy
Ponieważ liczenia ptaków szponiastych należą do bardzo trudnych, samodzielnie prowadzić je
powinny wyłącznie osoby z niezbędnym doświadczeniem w tym zakresie. Jest to warunek niezbędny,
zważywszy, że obserwatorzy muszą samodzielnie interpretować i przyporządkowywać obserwacje,
od czego bezpośrednio zależą uzyskiwane przez nich wyniki kontroli, a także muszą sprawnie
oznaczać liczone gatunki.
Produkt liczeń i formularze do odesłania
 Produktem liczeń na powierzchni 10x10 km są:
·ð trzy formularze terenowe z poszczególnych kontroli oraz trzy mapy topograficzne
z naniesionymi obserwacjami i punktami z których wykonywano liczenia (dla każdej
podpowierzchni),
·ð po jednym formularzu zbiorczym dla każdego stwierdzonego gatunku (jeden Å‚Ä…czny formularz
gatunkowy dla obu podpowierzchni, czyli dla obszaru 5x10 km!).
Kserokopie wszystkich wymienionych materiałów należy odesłać po zakończeniu liczeń
w nieprzekraczalnym terminie do 30 sierpnia na adres Małopolskiego Biura OTOP, ul. Zyblikiewicza
10/1a, 31-029 Kraków.
Oprócz tego obserwator wprowadza wyniki liczeń ze swojej powierzchni 10x10 km poprzez
elektroniczny formularz dedykowany tym liczeniom, udostępniony na stronie www.ptakikarpat.pl,
w nieprzekraczalnym terminie do 30 sierpnia.
Bibliografia
Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.) 2009. Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny
dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa.
Komitet Ochrony Orłów. Monitoring Ptaków Drapieżnych  Instrukcja prac terenowych wraz
z formularzami. http://monitoringptakow.gios.gov.pl/48,mpd.html
6
Załącznik I
Symbole zapisu obserwacji ptaków na mapie (na przykładzie trzmielojada).
PEA  trzmielojad, płeć nieustalona
PEAB&  samiec trzmielojada
PEA  samica trzmielojada
PEA  para trzmielojadów
2 PEA  2 osobniki
PEA  zachowanie godowe/terytorialne np. lot tokowy, głos
PEA  niedokładnie zlokalizowany ptak wydający głos godowy
PEA X PEA  zachowania agresywne dwóch osobników, np. walka, odganianie
* PEA   gwiazdka dokładnie lokalizująca gniazdo danego gatunku (koniecznie należy dołączyć
krótki opis sytuacji  zapisać odpowiednie kryterium (np. ON, ONi, ONy),
PEA - - - - PEA  jednocześnie widziane różne ptaki,
PEA - - - PEA  jednocześnie stwierdzone dwa różne osobniki wykazujące zachowania
godowe/terytorialne godowe/terytorialne,
PEA I - przemieszczenie o zlokalizowanym zakończeniu lotu (zaznaczonym kreską),
PEA - osobnik przelatujÄ…cy,
PEA juv.  ptak młodociany, tegoroczny,
PEA rodz.  rodzina (dorosłe + pull./podloty),
PEA pok.  ptak z pokarmem,
PEA z.  zaniepokojony ptak dorosły.
7
Załącznik II
Interpretacja i klasyfikowanie terytorialnych zachowań ptaków
drapieżnych w skali Postupalsky'ego/Króla
(za Monitoringiem Ptaków Drapieżnych, GIOŚ, zmienione)
A. GNIAZDOWANIE PEWNE
Wyróżniono się tutaj 7 kategorii. Zaszeregowanie obserwacji do jednej z nich oznacza, że obserwator
z całą pewnością stwierdza, iż miał do czynienia z zajętym przez parę lęgową rewirem. Przy
poszczególnych kategoriach podano skróty literowe.
1. Para dorosłych ptaków obserwowana w sezonie i siedlisku lęgowym (P)
Obserwator musi mieć pewność, że ma do czynienia z parą, a nie dwoma nie związanymi w parę
osobnikami. Definicja pary obejmuje następujące zachowania: dwa dorosłe ptaki tokujące,
kopulujące, przekazujące sobie pokarm, wspólnie niepokojące się na widok człowieka, wspólnie
broniÄ…ce terytorium.
Uwaga! W obrębie tej kategorii bardzo łatwo można popełnić błąd. Popisy terytorialne dwóch samców
niewprawny obserwator może zaliczyć do toków. Podobnie w niektórych okolicznościach ptaki z różnych
rewirów mogą wspólnie przeganiać drapieżniki. Szalenie ważny jest w tym względzie czas obserwacji. Jeśli nie
mamy całkowitej pewności mniejszym błędem jest zaklasyfikowanie obserwacji do kategorii: dwa ptaki, które
nie muszą stanowić pary (tB).
2. Rodzina (F)
Obserwowano młode ptaki wkrótce po opuszczeniu gniazda (żebrzące o pokarm lub karmione przez
rodziców).
3. Gniazdo z ubitą wyściółką (ONl)
Kategoria do ustalenia wyłącznie podczas kontroli dokonywanych poprzez wchodzenie do gniazd,
a zatem w opisanej metodyce nieprzydatna.
4. Para na odnowionym gniez
dzie lub w jego pobliżu (ONP)
W przypadku spotkania dwóch ptaków w lesie, bardzo blisko zajętego gniazda zawsze uznajemy że
mamy do czynienia z parą, nawet jeśli nie zaobserwujemy swoistych zachowań opisanych w punkcie
A.1. Jeśli jednak ptaki latają nad lasem w którym znajduje się odnowione gniazdo będziemy
potrzebowali potwierdzenia analogicznego jak w przypadku A.1. W przeciwnym razie obserwacja
będzie musiała zostać sklasyfikowana na poziomie ONtB  punkt B.4.
5. Gniazdo wysiadywane (ONi)
Zaobserwowaliśmy ptaka przesiadującego na gniez
dzie w pozycji wskazujÄ…cej na wysiadywanie.
6. Gniazdo z jajami (ONe)
Do kategorii tej zaliczamy przypadki stwierdzenia skorup jaj (zniszczonych lub po kluciu pisklÄ…t) pod
gniazdem lub w jego sÄ…siedztwie.
7. Gniazdo z pisklętami (ONy)
Podczas kontroli stwierdzono obecność młodych w gniez
dzie, lub jednoznaczne ślady, że z gniazda
wyleciały młode.
8
B. GNIAZDOWANIE PRAWDOPODOBNE
Znajduje się tutaj 6 kategorii. Zaszeregowanie obserwacji do jednej z nich oznacza, że obserwator nie
ma pewności, czy ma do czynienia z zajętym rewirem. Przy poszczególnych kategoriach podano
skróty literowe.
1. Pojedynczy dorosły ptak w sezonie i siedlisku lęgowym (B)
Podkreślić należy fakt, że do tej kategorii zaliczają się jedynie ptaki wykazujące zachowania
terytorialne, tj.:
·ð popisy powietrzne,
·ð ptaki niosÄ…ce materiaÅ‚ na gniazdo,
·ð ptaki niosÄ…ce pokarm, ale tylko jeÅ›li zaobserwujemy iż pokarm przenoszony jest do
potencjalnego siedliska gniazdowego (zalecana duża ostrożność w ocenie, ponieważ niektóre
ptaki drapieżne z upodobaniem korzystają ze stałych  stołówek i dolot nielęgowego ptaka
z pokarmem do takiego miejsca możemy niesłusznie zaliczyć do kategorii B),
·ð obserwacje ptaka zaniepokojonego lub broniÄ…cego terytorium.
2. Obserwacje dwóch ptaków, które nie muszą stanowić pary (tB)
Kategorię stosujemy w przypadku zaobserwowania dwóch lub większej liczby ptaków wykazujących
zachowanie terytorialne jw., spośród których, wykorzystując kryteria opisane w punkcie A.1 (kat. P)
nie jesteśmy w stanie wyodrębnić pary.
3. Pojedynczy ptak przy odnowionym gniez
dzie (ONB)
Kategoria używana jest w sytuacji, kiedy przy odnowionym gniez
dzie obserwujemy pojedynczego,
terytorialnego ptaka. Jeśli ptak przebywa bardzo blisko gniazda lub stoi na nim nie potrzebujemy
dodatkowego potwierdzenia, że jest to osobnik terytorialny. Jeśli jednak lata nad lasem, w którym
znajduje się gniazdo warunkiem przypisania kategorii ONB będzie zaobserwowanie zachowań
opisanych w punkcie B.1. Jeśli nie uda nam się takich zachowań zaobserwować powinniśmy zapisać
kategoriÄ™ ON (punkt B.5).
4. Obserwacje dwóch ptaków przy odnowionym gniez
dzie (ONtB)
Kategoria używana jest w sytuacji, kiedy przy odnowionym gniez
dzie obserwujemy dwa ptaki, ale nie
jesteśmy w stanie powiedzieć, czy stanowią parę lęgową.
5. Odnowione gniazdo (ON)
Kategoria dotyczy przypadków, kiedy kontrolując gniazdo stwierdzimy świeżą dobudowę, jednak nie
zaobserwujemy ptaków. Musimy jednak mieć pewność, że gniazdo nie zostało odnowione przez inny
gatunek, co można stwierdzić na podstawię śladów pozostawionych przez ptaki lub na podstawie
rodzaju użytego materiału gniazdowego.
6. Ślady ptaków w rewirze (T)
Kategoria dotyczy sytuacji w których podczas kontroli lasu gniazdowego nie znajdujemy gniazda i nie
spotykamy ptaków, ale trafiamy na ślady świadczące o tym, że musiały odwiedzać to siedlisko
(np. pióra).
9