Metodyka prac inwentaryzacyjnych w ramach projektu
 Inwentaryzacja kluczowych gatunków ptaków polskich Karpat
oraz stworzenie systemu ich monitorowania i ochrony
3.6 GRUPA B  GATUNKI WYSOKOGÓRSKIE TERENÓW OTWARTYCH
Opracowanie: Rafał Bobrek, Tomasz Wilk. Uwag udzielili również: Przemysław Chylarecki, Bogusław
Czerwiński, Grzegorz Neubauer, Damian Nowak oraz Zespół Obserwatorów Projektu Ptaki Karpat.
Kluczowe gatunki liczone na powierzchni:
·ð pÅ‚ochacz halny Prunella collaris
·ð siwerniak Anthus spinoletta
·ð biaÅ‚orzytka Oenanthe oenanthe
(+ wszystkie pozostałe gatunki ptaków)
Losowanie powierzchni próbnych
Założono podział potencjalnych siedlisk kluczowych gatunków na dwie grupy:
(I) Niewielkie powierzchniowo polany beskidzkie położone poniżej górnej granicy lasu.
Wzięto pod uwagę te lokalizacje, na których w świetle zgromadzonych danych bibliograficznych,
występuje któryś z gatunków kluczowych (w szczególności siwerniak). Zaliczono do nich polany
Beskidu Śląskiego, Żywieckiego, Wyspowego, Gorców i Bieszczadów (za wyjątkiem poniższych).
Możliwe jest rozszerzenie tej grupy o lokalizacje nie wymienione dotychczas w danych
bibliograficznych.
(II) Tereny otwarte powyżej górnej granicy lasu oraz bardziej rozległe polany położone poniżej tej
granicy.
Zaliczono tu szczytowe partie Tatr i Babiej Góry (powyżej piętra zwartej kosodrzewiny), 12
największych połonin bieszczadzkich, kopułę szczytową Pilska oraz rozległe polany w okolicy
Skrzycznego w Beskidzie ÅšlÄ…skim.
Wobec różnego charakteru siedliska i skali przestrzennej, inwentaryzacja w tych dwóch grupach
przeprowadzana będzie odmiennymi metodami. W niniejszej instrukcji opisano podejście
metodyczne do liczeń w grupie II, które wykonywane będą od roku 2012.
W rama grupy II zastosowano jednolitą metodę liczeń, natomiast w różny sposób dokonano wyboru
powierzchni inwentaryzacyjnych.
W przypadku Tatr, na wszystkie tereny otwarte (rozumiane jako obszary położone powyżej zwartej
strefy kosodrzewiny) nałożono siatkę 2x2 km. Spośród wszystkich pól 2x2 km, położonych co
najmniej w 40% w polskich Tatrach, wyłoniono te, na których tereny otwarte (obszary skaliste oraz
hale, w tym także te poprzerastane płatami kosodrzewiny) stanowią co najmniej 24 % powierzchni.
W ten sposób otrzymano zbiór 22 kwadratów, które stanowią ramkę losowania. Spośród nich w
pojedynczym sezonie losowano 4 kwadraty, które stanowią właściwe powierzchnie
inwentaryzacyjne.
Poza Tatrami nie zastosowano siatki kwadratów  powierzchnie inwentaryzacyjne wyznaczono na
podstawie zasięgu siedlisk odpowiednich dla gatunków kluczowych w obrębie każdej z lokalizacji.
Była to zwykle polana, teren otwarty piętra alpejskiego lub subalpejskiego (pokryty luz
nymi zaroślami
1
kosówki, poprzecinanymi wysokogórskimi łąkami). W Bieszczadach powierzchnie inwentaryzacyjne
wybrano losowo (spośród 12 największych połonin), natomiast pozostałe trzy lokalizacje (Babia Góra,
Pilsko, Skrzyczne), jako jedyne w Beskidach Zachodnich, wybrano bezpośrednio.
Wielkość powierzchni
W Tatrach: 4 km2 (2x2 km) = 400 ha
Poza Tatrami: indywidualnie wyznaczone obszary, w przedziale od 70 do 250 ha
Rodzaj liczenia
Transekt punktowy
Liczba kontroli
2
Terminy kontroli
W Tatrach: Poza Tatrami:
0. przed 1. kontrolÄ… 1. kontrola: 15 V-5 VI
1. kontrola: 20 V-10 VI 2. kontrola: 10-30 VI
2. kontrola: 15 VI-5 VII
Minimalny odstęp pomiędzy liczeniami  cn. 10 dni. Z reguły w niższych położeniach górskich
kontrole powinny odbywać się wcześniej, a więc na początku zakresu podanego dla poszczególnych
kontroli. Natomiast kontrole wyżej w górach, szczególnie w Tatrach, odbywać się powinny raczej
póz
niej, pod koniec podanego zakresu. Powyższe terminy mogą być wyjątkowo także dopasowywane
do warunków fenologicznych w poszczególnych latach. Jeśli w danym roku wcześniej/póz
niej niż
zwykle rozpoczął się sezon wegetacyjny, to możliwe jest odpowiednie dopasowanie terminów
poszczególnych liczeń. O ewentualnym przesunięciu terminów w danym roku obserwatorzy zostaną
wyraz
nie poinformowani przed sezonem.
Pora prowadzenia kontroli
Godziny poranne, najlepiej do ok. godziny 11:00.
Przygotowania przed kontrolą i wybór lokalizacji punktów do liczeń
Øð poza Tatrami:
Przed przeprowadzeniem kontroli terenowej wymagane jest zapoznanie siÄ™ topografiÄ… terenu, w celu
optymalnego zaplanowania lokalizacji poszczególnych punktów i przybliżonego przebiegu trasy
przejścia pomiędzy nimi. Z powierzchnią należy zapoznać się przy pomocy map oraz portali GIS-
owych (Geoportal  w szczególności ortofotomapy, GoogleEarth). Punkty należy rozmieszczać w taki
sposób, żeby możliwie równomiernie  pokryły one całą inwentaryzowaną powierzchnię.
Poszczególne punkty należy lokalizować w odległości co najmniej 400 m od siebie i co najmniej 200 m
od granic powierzchni (ryc. 1b). Rozmieszczenie wyznaczonych przez siebie punktów liczeń, wraz z ich
numeracją (np. naniesione na skan mapy lub ortofotomapy) obserwator przesyła (w formie
elektronicznej) przed wykonaniem pierwszej kontroli terenowej do organizatora, w celu konsultacji
ich wyboru. Po wykonaniu liczeń obserwator przekazuje dodatkowo współrzędne geograficzne
rzeczywistych punktów, z których dokonywał kontroli (odczytane z odbiornika GPS!). Punkty należy
numerować kolejnymi liczbami naturalnymi 1, 2, 3& itd.
2
Øð w Tatrach:
Punkty w obrębie kwadratu rozmieszczone są w sposób systematyczny, by możliwie równomiernie
 pokryć cały kwadrat. Na każdej powierzchni 2x2 km zlokalizowanych jest 9 punktów liczenia
(numery od 1 do 9, ryc. 1a). Ich współrzędne geograficzne obserwator otrzymuje od organizatora
przed pierwszą kontrolą, mają one jednakże charakter w dużej części wstępny i ich lokalizacja będzie
prawdopodobnie zmodyfikowana przez obserwatora z uwagi na warunki terenowe. Dużo uwagi
należy poświęcić zapoznaniu się z topografią terenu (dostępne mapy topograficzne i ortofotomapy,
Geoportal, GoogleEarth) i starannemu zaplanowaniu trasy przemarszu pomiędzy punktami (tu
szczególnie należy brać pod uwagę kwestie dostępności i bezpieczeństwa). Należy się jednak
spodziewać, że w najwyższych partiach Tatr dotarcie do wybranych w sposób systematyczny
punktów nie będzie możliwe, a przynajmniej nie w zakładanym czasie kontroli. Dlatego też dla Tatr
przewidziano wykonanie wstępnej kontroli (kontrola 0) przeznaczonej nie na liczenie ptaków, ale na
zapoznanie się z powierzchnią i rozlokowanie punktów w jej obrębie w takich miejscach, do których
dotarcie będzie możliwe i bezpieczne. Pomóc w tym może ślad (track) zapisywany przez odbiornik
GPS, który  pokazuje trasę przejścia i może przez to ułatwić wybór miejsca do zlokalizowania
punktów. Należy umieszczać je wyłącznie w siedlisku potencjalnie dogodnym dla gatunków
kluczowych, więc możliwe jest, że nie uda się rozlokować w obrębie powierzchni wszystkich
dziewięciu punktów, a tylko mniejszą ich liczbę (powinno się je wtedy rozmieszczać w takich
odległościach jak poza Tatrami, czyli co najmniej 400 m od siebie i co najmniej 200 m od granic
powierzchni). Należy starać się lokalizować punkty w zróżnicowanych miejscach (doliny, zbocza,
granie itd.), by objąć liczeniem możliwie duże spektrum siedliskowe inwentaryzowanych gatunków,
oraz możliwie duży obszar kwadratu. Jeśli cześć kwadratu wypada poza granicami Polski, nie należy
rezygnować z liczenia w takiej części kwadratu. Należy pamiętać o zapisaniu w odbiorniku GPS
nowych współrzędnych przeniesionych (względem rozmieszczenia systematycznego) punktów.
a
b
Ryc. 1. Rozmieszczenie punktów liczeń na powierzchni oraz przebieg trasy przejścia (a) w Tatrach (systematyczne na pow.
2x2 km) i (b) poza Tatrami (przykładowe).
Przebieg kontroli
Protokół terenowy liczenia w Tatrach i na pozostałym obszarze praktycznie nie różni się. Jedyna
różnica dotyczy rozmieszczenia punktów liczenia oraz wielkości i kształtu powierzchni
inwentaryzacyjnej.
Obserwator odwiedza kolejno każdy z wybranych punktów, na którym wykonuje 10-minutowe
liczenie, a następnie przemieszcza się do kolejnego punktu, po drodze również rejestrując ptaki (ale
3
bez ich liczenia). Kolejność odwiedzania poszczególnych punktów jest dowolna, należy jednak
zróżnicować ją pomiędzy kontrolami  np. podczas drugiej kontroli zmienić sekwencję punktów na
odwrotną. Ma to na celu zróżnicowanie pory dnia, podczas której wykonywane jest liczenie z danego
punktu. Trasa przejścia powinna jednakże być w obu liczeniach możliwie taka sama, gdyż stała
(niezmienna pomiędzy kontrolami) jest również numeracja odcinków, którą obserwator ustala
podczas pierwszej wizyty w terenie. Odcinkowi nadaje się taki numer, jak numer punktu, do którego
dany odcinek  dochodzi . Odcinkowi od ostatniego kontrolowanego punktu do granicy powierzchni
należy nadać nr 0.
Po dotarciu do punktu obserwator rozpoczyna 10-minutową obserwację i nasłuch, podczas których
rejestruje wszystkie widziane i słyszane ptaki (wszystkich gatunków, ale z naciskiem na gatunki
kluczowe), przyporządkowując je do 4 pasów odległości od miejsca, gdzie stoi (ryc. 2):
Øð (A) 0-50 m,
Øð (B) 50-100 m,
Øð (C) 100-150 m,
Øð (D) powyżej 150 m.
Oddzielnie notowane są ptaki przelatujące (poprzez standardowe zaznaczenie na formularzu zasięgu
przelotu za pomocą strzałki), nie dotyczy to jednak powietrznych zachowań terytorialnych samców,
szczególnie świergotków (śpiew, toki), które również należy zaliczać do odpowiednich pasów
odległości (z pominięciem symbolu strzałki). Należy dołożyć wszelkich starań, by
przyporządkowywanie obserwacji do konkretnego pasa odległości było zgodne ze stanem faktycznym
i możliwie precyzyjne. Zalecane jest  przećwiczenie oceny odległości przed wykonaniem kontroli.
Do notowania wszystkich obserwacji stosować należy ogólnie przyjęte oznaczenia zachowań,
używane w metodzie kartograficznej oraz odpowiednie kody gatunkowe (patrz Załącznik I i III oraz
formularz terenowy). W przypadkach, w których to możliwe, identyfikować należy też wiek i płeć.
Dodatkowo, podczas przemarszu pomiędzy punktami, obserwator notuje wszystkie stwierdzone
gatunki ptaków, jednak zasadniczo nie liczy ich, a tylko notuje najwyższe stwierdzone kryterium
lęgowości (Załącznik II) w tabeli formularza terenowego  dla każdego odcinka trasy pomiędzy
dwoma punktami z osobna. Nieco inaczej traktowane są gatunki kluczowe, gdyż należy na nie
zwracać szczególną uwagę również na trasie przejścia. Cześć stanowisk tych gatunków (jako
relatywnie mało licznych) może pozostać niewykryta podczas liczeń z punktów, więc w przypadku ich
stwierdzenia na trasie pomiędzy punktami (lub w jakimkolwiek innym miejscu w obrębie
powierzchni) także należy je skrupulatnie notować (zapisując w tabeli formularza każdego
zaobserwowanego osobnika, a nie tylko kryterium lęgowości). Takie dodatkowe informacje (o
stanowiskach gat. kluczowych spoza punktów liczeń) będą niezbędne do oszacowania całkowitej
liczebności tych gatunków na inwentaryzowanej powierzchni, czego należy dokonać na koniec, po
wykonaniu dwóch liczeń.
Przykładowo uzupełniony formularz terenowy przedstawia ryc. 2.
Opis stanu siedlisk w punktach
Podczas jednej z kontroli obserwator powinien wypełnić Kartę Stanu Siedlisk (KSS) na poszczególnych
punktach. W karcie tej umieszczane sÄ… podstawowe informacje dotyczÄ…ce struktury i stanu
zachowania siedlisk na punkcie (w odległości do ok. 200 m od obserwatora). Czas potrzebny na
wypełnienie KSS na pojedynczym punkcie (ok. 5 min) nie powinien być wliczany do czasu
obserwacji/nasłuchu podczas liczenia.
4
W tej tabeli zapisujemy
W tej części
ptaki stwierdzone na
formularza
trasie przejścia pomiędzy
zapisujemy ptaki
dwoma punktami
stwierdzone w
liczenia. Dla każdego
50 m
punkcie liczenia.
gatunku notujemy
Zapisywane sÄ… one
najwyższe stwierdzone
w czterech pasach
kryterium lęgowości.
100 m
odległości od
obserwatora: do 50
m, 50-100 m, 100-150
150 m
m i powyżej 150 m.
Ryc. 2. Przykładowe zapisy w formularzu terenowym dla liczeń gatunków wysokogórskich. Pojedyncza strona formularza
służy do zapisu obserwacji z jednego punktu i jednego odcinka trasy przejścia pomiędzy dwoma punktami.
Podsumowanie wyników
Po wykonaniu obu kontroli obserwator podsumowuje wyniki, wypełniając formularz zbiorczy dla
powierzchni. W formularzu tym należy wymienić wszystkie stwierdzone podczas liczeń gatunki
(zarówno z grupy kluczowych, jak i pozostałe), podając dla każdego najwyższe stwierdzone kryterium
lęgowości, odpowiadającą mu kategorię gniazdowania (wg Załącznika II), oraz szacunkową liczebność
(liczbę par lub samców), pamiętając, że wszystkie informacje odnoszą się do całej powierzchni (2x2
km lub całej polany  także ew. poza granicami kraju!) oraz zarówno do obserwacji z punktów, jak i z
odcinków trasy przejścia pomiędzy punktami. Mimo, iż oszacowania liczebności dla gatunków
pospolitych i licznych będą obarczone dużym (i nieznanym) błędem, także dla tych gatunków należy
je zapisać, starając się ekstrapolować wyniki z liczeń na punktach i ew. z trasy przejścia na całą
inwentaryzowanÄ… powierzchniÄ™.
Informacje dodatkowe
Konieczne wyposażenie obserwatora:
·ð lornetka,
·ð naÅ‚adowany telefon komórkowy,
·ð odbiornik GPS (współrzÄ™dne w formacie: stopnieº minuty sekundy, dziesiÄ…te/setne  ),
·ð aparat fotograficzny - wskazany obiektyw o dÅ‚ugiej ogniskowej,
·ð zapas baterii (do wszystkich urzÄ…dzeÅ„!),
5
·ð instrukcja i zapas formularzy terenowych,
·ð mapy,
·ð zapas przyborów do pisania,
·ð odpowiednie obuwie i odzież,
·ð prowiant (kontrola w górskim terenie wymaga sporo energii),
·ð ew. wymagane zezwolenia na poruszanie siÄ™ poza szlakami w Parkach Narodowych.
Bezpieczeństwo
Podczas prowadzenia badań terenowych w trudnym, górskim terenie obserwatorzy muszą zapewnić
sobie bezpieczeństwo. Organizatorzy badań terenowych nie ponoszą odpowiedzialności za
ewentualne wypadki. Aby zminimalizować prawdopodobieństwo wypadku:
·ð nie prowadz
obserwacji w miejscach, w których wyjątkowo wysokie jest ryzyko wypadkowe,
np. strome zbocza górskie, rumowiska, obszary lawinowe. Jeśli powierzchnia
inwentaryzacyjna obejmuje miejsce o wysokim ryzyku wypadkowym, możesz zmodyfikować
trasę przejścia, tak aby omijała ona niebezpieczny obszar lub zrezygnować z liczenia
(powiadom o tym fakcie organizatora!),
·ð przed kontrolÄ… terenowÄ… powiadom kogoÅ›, gdzie dokÅ‚adnie wybierasz siÄ™ w teren,
szczególnie jeśli prowadzisz obserwacje samotnie, w trudnym terenie,
·ð upewnij siÄ™, że masz ze sobÄ… naÅ‚adowany telefon komórkowy,
·ð wpisz do swojego telefonu numery alarmowe (pogotowie ratunkowe  999; ogólny numer
alarmowy  112; GOPR  601 100 300),
·ð sugerujemy zabieranie ze sobÄ… zestawu pierwszej pomocy, szczególnie w przypadku
prowadzenia badań w odległych, trudno dostępnych obszarach.
Produkt liczeń i formularze do odesłania
 Produktem liczeń są:
·ð dwa formularze terenowe z poszczególnych kontroli,
·ð formularz zbiorczy,
·ð mapa topograficzna w skali 1:25 000 (lub 1:50 000) z naniesionymi rzeczywistymi punktami
liczenia,
·ð współrzÄ™dne punktów liczenia,
·ð jedna Karta Stanu Siedlisk (KSS)
Kserokopie wszystkich wymienionych materiałów należy odesłać po zakończeniu liczeń
w nieprzekraczalnym terminie do 31 sierpnia na adres Małopolskiego Biura OTOP, ul. Zyblikiewicza
10/1a, 31-029 Kraków.
Oprócz tego obserwator wprowadza wyniki liczeń ze swojej powierzchni poprzez elektroniczny
formularz dedykowany tym liczeniom, udostępniony na stronie www.ptakikarpat.pl,
w nieprzekraczalnym terminie do 31 sierpnia.
Bibliografia
Armatys P. 2002. Występowanie i preferencje siedliskowe świergotków Anthus na terenach
otwartych Gorczańskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. przyr. 21 (2) 207-223.
Bibby C., Jones M., Marsden S. 2000. Expedition Field Techniques. Bird Surveys. BirdLife
International, Cambridge.
Bollmann K, Reyer H-U. 2001. Reproductive success of Water Pipits in an alpine environment. The
Condor 103: 510-520.
Buckland, S.T., Anderson, D.R., Burnham, K.P. i Laake, J.L. 1993. Distance Sampling: Estimating
Abundance of Biological Populations. Chapman and Hall, London. ss. 446.
6
Cichocki W. 1996. Rozmieszczenie i liczebność wybranych gatunków ptaków w Tatrzańskim Parku
Narodowym w latach 1992-1995. Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek,
Tom 2, Biologia Kraków  Zakopane.
Faber M. 1992. Rozmieszczenie i liczebność siwerniaka Anthus spinoletta w Beskidzie Śląskim
i Beskidzie Żywieckim. Remiz 2(2-4): 74-79.
Grodziński W. 1957. Materiały do fauny kręgowców Bieszczad Zachodnich. Zesz. Nauk Uniw. Jagell.,
Zool. 10, 1: 177-221.
Gromadzki M. (red.) 2004. Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000  podręcznik
metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 8 (część II), ss. 447.
Hordowski J. 1999. Ptaki polskich Karpat Wschodnich i Podkarpacia. Tom I. Merkator, Przemyśl.
Jakubiec Z. 2003. Skróty łacińskich nazw ptaków oraz niektóre oznaczenia wykorzystywane
w badaniach terenowych. Notatki Ornitologiczne 44 (2): 121-126.
Kajtoch A
, Piestrzyńska-Kajtoch A. 2005. Występowanie siwerniaka Anthus spinoletta w Beskidzie
Wyspowym. Notatki Ornitologiczne 45 (3): 189-191.
Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia
ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. ss. 639.
Verbeek N. A. M. 1970. Breeding ecology of the Water Pipit. The Auk, 87: 425-451.
Walasz K., Mielczarek P. 1992. Atlas ptaków lęgowych Małopolski. Biologica Silesiae, Wrocław.
Załącznik I
7
Symbole zapisu stwierdzeń ptaków na formularzach (na przykładzie siwerniaka)
AS - siwerniak, płeć nieustalona
AS B& - samiec siwerniaka
AS - samica siwerniaka
AS - para siwerniaków
2 AS  2 osobniki
AS  zachowanie godowe: głos godowy, śpiew, lot tokowy
AS  niedokładnie zlokalizowany głos godowy, śpiew
AS X AS  zachowania agresywne dwóch osobników, np. walka, odganianie
* AS   gwiazdka dokładnie lokalizująca gniazdo danego gatunku (koniecznie należy dołączyć
krótki opis sytuacji  zapisać odpowiednie kryterium lęgowości, określić, czy gniazdo zajęte, czy nie
itp.)
AS - - - - AS  jednocześnie widziane różne ptaki,
AS - - - AS  jednocześnie stwierdzone 2 różne osobniki śpiewające
AS--------Ä…ðI  przemieszczenie o zlokalizowanym zakoÅ„czeniu lotu (zaznaczonym kreskÄ…)
--- AS --Ä…ð osobnik przelatujÄ…cy
AS juv.  ptak młodociany, tegoroczny
AS rodz.  rodzina (dorosłe + pull/podloty)
AS pok.  ptak z pokarmem,
AS z.  zaniepokojony ptak dorosły
Załącznik II
8
Wykaz stosowanych kryteriów lęgowości/zachowań i odpowiadających im kategorii gniazdowania
(wg Sikora i in. 2007, zmienione).
Zachowanie/kryterium lęgowości Symbol Kategoria
Obserwacja/stwierdzenie gatunku ST
Brak (D)
Ptak młodociany JUV
Pojedyncze ptaki obserwowane w siedlisku lęgowym O
Jednorazowa obserwacja śpiewającego lub odbywającego loty godowe Gniazdowanie
S
samca możliwe (A)
Obserwacja rodziny (jeden ptak lub para) z lotnymi młodymi R
Para ptaków obserwowana w siedlisku lęgowym P
ÅšpiewajÄ…cy lub odbywajÄ…cy loty godowe samiec stwierdzony co najmniej
przez 2 dni w tym samym miejscu (zajęte terytorium) lub równoczesne TE
stwierdzenie wielu samców w siedlisku lęgowym danego gatunku
Gniazdowanie
Kopulacja, toki KT
prawdopodobne
Odwiedzanie miejsca nadajÄ…cego siÄ™ na gniazdo OM
(B)
Głosy niepokoju sugerujące bliskość gniazda lub piskląt NP
Plama lęgowa (u ptaka trzymanego w ręku) PL
Budowa gniazda lub drążenie dziupli BU
Odwodzenie od gniazda lub młodych (udawanie rannego) UDA
Gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego roku GNS
Gniazdo wysiadywane WYS
Gniazdowanie
Ptaki z pokarmem dla młodych lub odchodami piskląt POD
pewne (C)
Gniazdo z jajami JAJ
Gniazdo z pisklętami PIS
Młode zagniazdowniki nielotne lub słabo lotne albo podloty
MA
O
gniazdowników poza gniazdem
9
Załącznik III
10