Metodyka prac inwentaryzacyjnych w ramach projektu
 Inwentaryzacja kluczowych gatunków ptaków polskich Karpat
oraz stworzenie systemu ich monitorowania i ochrony
GRUPA E  SOWY
Opracowanie: Rafał Bobrek, Tomasz Wilk; na podstawie instrukcji prac terenowych Monitoringu
Lęgowych Sów Leśnych, przygotowaną przez Stowarzyszenie Ochrony Sów (Sławomir Rubacha, Paweł
Szczepaniak). Uwag udzielili również: Przemysław Chylarecki, Krzysztof Kus, Grzegorz Neubauer,
Damian Nowak oraz Zespół Obserwatorów Projektu Ptaki Karpat.
Kluczowe gatunki liczone na powierzchni:
·ð puchacz Bubo bubo
·ð puszczyk uralski Strix uralensis
·ð wÅ‚ochatka Aegolius funereus
·ð sóweczka Glaucidium passerinum
(+ dodatkowo puszczyk Strix aluco, uszatka Asio otus i wszystkie pozostałe gatunki sów).
Losowanie powierzchni próbnych
Powierzchnie próbne losowane są spośród wszystkich kwadratów 4x4 km, których co najmniej 80%
powierzchni znajduje się w granicach Karpat polskich. Zastosowano podział fizycznogeograficzny (wg
Kondrackiego) na Góry (80% kwadratów) i Pogórza (20% kwadratów)  powierzchnie graniczne
zaliczano do tej jednostki, w której położona była większa część kwadratu. W ich obrębie kwadraty
4x4 km losowano spośród takich, na których lasy zajmują (I) 50-70% oraz (II) ponad 70% powierzchni
kwadratu. W pierwszej grupie znalazło się 30%, a w drugiej 70% kwadratów. W każdym sezonie
losowano po 14 powierzchni  ich przyporządkowanie do poszczególnych warstw losowania
przedstawia tab. 1. A
ącznie w ramach projektu objętych liczeniami zostanie ok. 50 powierzchni.
Tabela 1. Liczba powierzchni 4x4 km, przeznaczonych do inwentaryzacji sów, losowana każdego roku w obrębie
poszczególnych warstw.
Pogórza Góry Suma
Lesistość 50-70 % 1 3 4
Lesistość >70 % 2 8 10
Suma 3 11 14
Wielkość powierzchni
16 km2 (kwadrat 4x4 km)
Rodzaj liczenia
Transekt punktowy. Na powierzchni ptaki rejestrowane/wabione sÄ… na 9 punktach rozlokowanych
w odległości ok. 1250 m od siebie.
Liczba kontroli
3 (prowadzone w odstępach co najmniej 10 dni)
1
Terminy kontroli
(w nawiasach podano gatunki szczególnego zainteresowania podczas poszczególnych kontroli)
1. kontrola: 05.03  31.03 (puchacz, puszczyk uralski)
2. kontrola: 01.04  20.04 (włochatka, sóweczka, puszczyk uralski)
3. kontrola: 20.04  10.05 (włochatka, sóweczka, puszczyk uralski)
Z reguły na pogórzach kontrole powinny odbywać się wcześniej, a więc na początku zakresu
podanego dla poszczególnych kontroli. Natomiast kontrole w pasie gór, szczególnie wysoko w górach
odbywać się powinny raczej póz
niej, pod koniec podanego zakresu. Powyższe terminy mogą być
wyjątkowo także dopasowywane do warunków fenologicznych w poszczególnych latach. Jeśli
w danym roku wcześniej/póz
niej niż zwykle rozpoczął się sezon wegetacyjny, to możliwe jest
odpowiednie dopasowanie terminów poszczególnych liczeń. O takim fakcie obserwatorzy zostaną
poinformowani przez organizatora liczeń.
Pora prowadzenia kontroli
Kontrole nocne - od zachodu słońca (ze względu na sóweczkę) do 1 godz. przed wschodem słońca.
Przygotowania przed kontrolÄ…
Przed przeprowadzeniem kontroli terenowej wymagane jest zapoznanie siÄ™ topografiÄ… terenu,
w celu optymalnego zaplanowania trasy przejścia oraz lokalizacji punktów nasłuchowych. Optymalnie
trasę przejścia należy zaplanować podczas dziennej wizyty na powierzchni, przed przeprowadzeniem
kontroli nocnych. Dodatkowo pomocne tu mogą być mapy oraz portale GIS-owe (Geoportal,
GoogleEarth).
Pamiętaj także o wgraniu do odbiornika GPS-a odpowiednich map i współrzędnych punktów
nasłuchu, oraz odpowiednim przygotowaniu sprzętu do wabienia (głośnik, zasilanie, nagrania).
Przebieg kontroli
Wybór punktów stymulacji
W obrębie powierzchni próbnej należy wyznaczyć 9 punktów, z których wykonywana będzie
stymulacja gatunków docelowych.
Rzeczywiste rozmieszczenie punktów należy dostosować do warunków terenowych (sieci dróg
leśnych, konieczności odsunięcia od z
ródeł zakłóceń, np. potoku, drogi publicznej) w ten sposób, aby
zlokalizowanie w terenie i dotarcie do punktów stymulacji było jak najprostsze i najmniej
czasochłonne.
Wskazane jest aby rzeczywiste położenie punktów stymulacji ustalić w trakcie wizyty dziennej na
wybranej powierzchni próbnej. Należy prowadzić stymulację z miejsc, które gwarantują dobre
 rozchodzenie się odtwarzanych głosów, np. przy powierzchniach otwartych jak śródleśne łąki,
zręby, skrzyżowania linii oddziałowych, a unikać np. zwartych młodników, drągowin i drzewostanów
z bujnym podszytem. W związku z tym położenie rzeczywistego punktu stymulacji w terenie może
być nieco inne od wstępnie zaplanowanego tylko na podstawie mapy. Należy jednak stosować
zasadę, że odległość pomiędzy sąsiednimi punktami stymulacji nie powinna być mniejsza niż 1 km
oraz że punkty stymulacji powinny być w miarę równomiernie rozmieszczone na powierzchni leśnej
wchodzącej w obręb powierzchni próbnej 4x4 km. Obserwator nadaje punktom kolejne numery od 1
do 9  wg kierunku numeracji z E do W oraz z N na S. Schemat, którym należy się kierować przy
rozmieszczaniu punktów stymulacji na powierzchni przedstawiają ryc. 1. i 2.
2
Pewną trudność może sprawić zlokalizowanie punktów wabienia w kwadratach o mniejszej
powierzchni lasów (wylosowanych w obrębie warstwy 50-70% lesistości), dlatego w przypadku takich
powierzchni należy zwrócić szczególnie dużo uwagi na wybór lokalizacji punktów. Możliwe, że nie uda
się na takiej powierzchni inwentaryzacyjnej rozmieścić wszystkich dziewięciu punktów  należy
jednak dążyć do wyznaczenia możliwie największej ich liczby, stosując się do poniższych zasad:
a) jeśli las tworzy na powierzchni 4x4 km zwarty kompleks, punkty należy rozmieszczać wg
schematu z ryc. 1., wyznaczając odpowiednią ich liczbę spośród 9  idealnych
(proporcjonalnie do powierzchni lasu w kwadracie),
b) jeśli las jest pofragmentowany na mniejsze płaty rozsiane w kwadracie, należy wyznaczyć tyle
punktów (maksymalnie do 9), aby każdy izolowany płat lasu o powierzchni ponad 25 ha
znalazł się w odległości nie większej niż 500-600 m od któregoś z punktów wabienia. Dotyczy
to także płatów lasu o mniejszej powierzchni, jeżeli stanowią one fragment większego płatu
leżącego w swej głównej części już poza granicami wyznaczonego kwadratu. Pozwoli to na
zmniejszenie prawdopodobieństwa nie wykrycia ptaków zasiedlających izolowane fragmenty
lasu.
Ryc. 1. Idealne rozmieszczenie punktów stymulacji w obrębie powierzchni 4x4 km.
2
1
3
6
5
4
8
Ryc. 2. Przykład przesunięcia punktów stymulacji względem założonych (punkty  rzeczywiste  na żółto)
na powierzchni 4x4 km przeznaczonej do inwentaryzacji sów.
3
Stymulacja
Kolejność odwiedzanych przez obserwatora w trakcie kontroli punktów jest dowolna, podobnie jak
sposób w jaki obserwator dotrze do nich. Kontrola powinna odbywać się w warunkach sprzyjających
aktywności głosowej sów i być tak zaplanowana aby w ciągu jednej nocy wykonać stymulację na
wszystkich punktach. Należy dążyć do tego aby podczas kolejnych kontroli kolejność odwiedzania
punktów stymulacji była różna, np. odwrotna.
Na każdym z dziewięciu punktów podczas  kontroli nocnej należy odtworzyć głosy czterech
gatunków docelowych według następującej kolejności:
º% GP (1 min. stymulacji + 2 min. nasÅ‚uchu) º% AFU (1 min. stymulacji + 2 min. nasÅ‚uchu) º% SXU
(1 min. stymulacji + 2 min. nasÅ‚uchu) º% BB (1 min stymulacji + 2 min. nasÅ‚uchu) º% 8 min. nasÅ‚uchu
Jak wynika z powyższego, na każdym punkcie stymulacji podczas  kontroli nocnej obserwator
spędza 20 min.
Głośność stymulacji powinna być zbliżona do siły głosu danego gatunku sowy. Stymulacja powinna
być zasadniczo prowadzona ciągle  bez przerw, jednakże w momencie ujawnienia się danego
gatunku, wabienie jego głosem należy przerwać, by zbytnio nie niepokoić ptaków i nie prowokować
ich przemieszczeń. Bardzo przydatna jest obecność dwóch obserwatorów  w tym jednego
oddalonego o 50-100 m od z
ródła stymulacji. Ułatwia to  wychwycenie odzywających się w trakcie
stymulacji ptaków oraz określenie kierunku i odległości.
Nie wykonuje się stymulacji gatunków dodatkowych (puszczyk SXA, uszatka AO i ew. pozostałe
gatunki sów - płomykówka Tyto alba (TA), pójdz
ka Athene noctua (AN) i uszatka błotna Asio
flammeus (AF)), jednak odnotowywane sÄ… one na punktach stymulacji (podczas  kontroli nocnych )
oraz poza nimi.
Kontrola może być prowadzona przez dwóch obserwatorów wykonujących stymulacje na różnych
punktach tej samej powierzchni próbnej. W takim wypadku nie należy jednak prowadzić jednoczesnej
stymulacji na punktach sÄ…siadujÄ…cych ze sobÄ….
Zapis wyników kontroli
Do zadań obserwatora należy wypełnienie:
A) formularza kontroli na punktach stymulacji (9 punktów) dla każdej z trzech kontroli nocnych,
B) arkusza kontroli powierzchni próbnej,
C) formularza pozostałych stwierdzeń (jeśli są),
A) Formularz kontroli na punkcie stymulacji w czasie kontroli nocnych
Po dotarciu na rzeczywisty punkt stymulacji obserwator odnotowuje na odpowiednim formularzu
(z właściwym nr punktu): współrzędne punktu, warunki atmosferyczne (siła i kierunek wiatru, opady,
zachmurzenie) i słyszalność - według poniższych wytycznych oraz godzinę rozpoczęcia stymulacji.
Wiatr
1  brak lub słaby
2  umiarkowany
3  silny
Kierunek wiatru
N, NE, E, SE, S, SW, W, NW
4
Opady
S  śnieg, D  deszcz
1  brak
2  słaby
3  silny
Zachmurzenie : procentowo
Słyszalność
I  dobra (brak zakłóceń lub zakłócenia nieistotne)
II  dostateczna (drobne lub krótkotrwałe zakłócenia mogące wpływać na słyszalność, np. lekki wiatr, szczekanie
psów)
III  ograniczona (stałe zakłócenia mogące wpływać znacząco na słyszalność, np. silniejszy wiatr, potok, odległy
ruch samochodowy)
IV  bardzo słaba (stałe zakłócenia praktycznie uniemożliwiające efektywny nasłuch, np. ruchliwa droga)
Po zakończeniu stymulacji obserwator odnotowuje w formularzu wszystkie stwierdzone (słyszane
i widziane) osobniki gatunków sów (posługując się kodami literowymi). Odległość należy określić jak
najdokładniej. Kierunek do stwierdzonego osobnika określany jest azymutem. Zapis w rubrykach
 W trakcie wabienia ,  1 minuta nasłuchu i  2 minuta nasłuchu dotyczy osobników sów (tylko GP,
AFU, SXU, BB) reagujących na stymulację w czasie od początku wabienia danego gatunku do końca
drugiej minuty nasłuchu. Nagrania dla ułatwienia zawierają  znacznik pomiędzy pierwszą a drugą
minutą nasłuchu pozwalający precyzyjnie określić czas reakcji na stymulację. W przypadku reakcji
póz
niejszej tych gatunków należy zaznaczyć rubrykę  Póz
niej i ewentualne uwagi. Według tego
schematu dokonuje się zapisów dla każdego z 9 punktów stymulacji.
Przykładowe zapisy w formularzach przedstawione są poniżej.
5
B) Arkusz kontroli powierzchni próbnej
Wypełniany w trakcie lub po zakończeniu  kontroli nocnej . Należy uzupełnić wszystkie wymagane
dane. Ważnym punktem jest określenie przez obserwatora rzeczywistej liczby osobników
stwierdzonych na powierzchni inwentaryzacyjnej podczas każdego z liczeń (tabela  Ogólna liczba
osobników ). Natomiast po wykonaniu wszystkich kontroli obserwator określa liczbę par każdego
stwierdzonego na powierzchni gatunku sowy (tabela  Liczba par ptaków ).
C) Formularz pozostałych stwierdzeń
Na formularzu pozostałych stwierdzeń odnotowuje się wszystkie osobniki gatunków sów słyszane
i widziane podczas przebywania obserwatora na powierzchni próbnej poza punktami stymulacji.
Przykładowe zapisy w formularzu przedstawione są poniżej.
Informacje dodatkowe
Konieczne wyposażenie obserwatora:
- odtwarzacz (wskazany odtwarzacz plików WAV) z odpowiednio silnym głośnikiem,
- GPS (współrzÄ™dne w formacie: stopnieº minuty sekundy, dziesiÄ…te/setne  ),
- kompas lub GPS z dokładnym kompasem elektronicznym (działającym  na postoju !),
- latarka (wskazane posiadanie dwóch z
ródeł światła na ewentualność awarii jednego z nich, lub
np. słabej i mocnej latarki która może posłużyć do oświetlania ptaków podlatujących lecz nie
odzywajÄ…cych siÄ™),
- odpowiednie obuwie (ciepłe i wodoodporne) i ubranie (gwarantujące komfort cieplny),
- prowiant (kontrola jest długotrwała i wymaga sporo energii).
Bezpieczeństwo
Podczas prowadzenia badań terenowych w trudnym, górskim terenie obserwatorzy muszą zapewnić
sobie bezpieczeństwo. Organizatorzy badań terenowych nie ponoszą odpowiedzialności za
ewentualne wypadki. Aby zminimalizować prawdopodobieństwo wypadku:
·ð nie prowadz
obserwacji w miejscach, w których wyjątkowo wysokie jest ryzyko wypadkowe,
np. strome zbocza górskie, rumowiska, obszary lawinowe. Jeśli powierzchnia
inwentaryzacyjna obejmuje miejsce o wysokim ryzyku wypadkowym, możesz zmodyfikować
trasę przejścia, tak aby omijała ona niebezpieczny obszar lub zrezygnować z liczenia
(powiadom o tym fakcie organizatora!).
·ð przed kontrolÄ… terenowÄ… powiadom kogoÅ›, gdzie dokÅ‚adnie wybierasz siÄ™ w teren,
szczególnie jeśli prowadzisz obserwacje samotnie, w trudnym terenie.
·ð upewnij siÄ™, że masz ze sobÄ… naÅ‚adowany telefon komórkowy.
·ð wpisz do swojego telefonu numery alarmowe (pogotowie ratunkowe  999; ogólny numer
alarmowy  112; GOPR  601 100 300)
sugerujemy zabieranie ze sobą zestawu pierwszej pomocy, szczególnie w przypadku prowadzenia
badań w odległych, trudno dostępnych obszarach.
6
Produkt liczeń i formularze do odesłania
 Produktem liczeń na powierzchni 4x4 km są:
·ð 3 formularze kontroli nocnej na punktach stymulacji (każdy dla 9 punktów),
·ð 1 arkusz kontroli powierzchni próbnej,
·ð co najmniej 1 formularz pozostaÅ‚ych stwierdzeÅ„ (w razie braku takich stwierdzeÅ„ należy
odesłać pusty formularz z odpowiednią adnotacją!),
·ð 1 mapa z naniesionymi rzeczywistymi punktami stymulacji i ich numeracjÄ….
Kserokopie wszystkich wymienionych materiałów należy odesłać po zakończeniu liczeń
w nieprzekraczalnym terminie do 30 września na adres Małopolskiego Biura OTOP, ul. Zyblikiewicza
10/1a, 31-029 Kraków.
Oprócz tego obserwator wprowadza wyniki liczeń ze swojej powierzchni 4x4 poprzez elektroniczny
formularz dedykowany tym liczeniom, udostępniony na stronie www.ptakikarpat.pl,
w nieprzekraczalnym terminie do 30 września.
Bibliografia
Mikusek R. 2009. Sowy Strigiformes. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.). Monitoring ptaków
lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią;
ss. 83-89. GIOÅš, Warszawa.
Gromadzki M. (red.) 2004. Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000
 podręcznik metodyczny. Tom 8. Ministerstwo Środowiska, Warszawa
Mikusek R. (red.) 2005. Metody badań i ochrony sów. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych,
Kraków.
Szczepaniak P. Monitoring Lęgowych Sów Leśnych (MLSL)  instrukcja dla obserwatorów (wraz
z formularzem terenowym).
7