gospodarka przestrz 05

Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone –
wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione bez zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów
Programu SIN we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczego Herkules firmy PASSAT - Paweł Pietrzyk.

Nazwa przedmiotu:

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

studia drugiego stopnia

kierunek: Administracja

semestr I

Wykład V: Rola inwestycji w przeobrażaniu przestrzeni (I)

Cechy inwestycji

Najczęściej inwestycje są definiowane jako nakłady gospodarcze zmierzające do

tworzenia i powiększania środków trwałych. Pojawiające się tu określenie środki trwałe

według zasad rachunkowości odnosi się do tych składników majątkowych, które są

kompletne i zdatne do użytku i mają przewidywany okres użytkowania dłuższy niż rok.

Środki trwałe w ujęciu rzeczowym obejmują nieruchomości, maszyny i urządzenia oraz

środki transportu (można do tego doliczyć tzw. wartości niematerialne i prawne). Przepisy

stanowią także, iż do środków trwałych można nie zaliczać przedmiotów o niskiej wartości

(np. poniżej 3000 zł). Ma to znaczenie w przypadku mienia ruchomego, lecz w przypadku

nieruchomości decydujących o poziomie zagospodarowania przestrzennego kraju limit ten

jest nieistotny. Nieruchomościami są przede wszystkim grunty oraz budynki (w tym lokale) i

budowle. Mają one odmienny charakter, gdyż tylko grunty nie zużywają się, natomiast

normatywny okres zużycia ekonomicznego większości budynków wynosi 40 lat (ale

budynków mieszkalnych - 66,6 lat) a budowli inżynieryjnych – 25 lat. Nie należy jednak

mylić zużycia ekonomicznego ze zużyciem moralnym czy fizycznym. Zużycie moralne

następuje na ogół szybciej niż ekonomiczne i znacznie szybciej niż fizyczne. Dotyczy ono

utraty wartości użytkowej środka trwałego ze względu na wypieranie go przez przedmiot

znacznie bardziej nowoczesny, posiadający zdecydowanie lepsze parametry użytkowe.

Najczęściej zużywają się moralnie maszyny i urządzenia; bardzo rzadko dotyczy to

nieruchomości, które pomimo postępu technologicznego niewiele tracą ze swych funkcji

użytkowych. Nieruchomości zużywają się fizycznie niekiedy znacznie później niż

wynikałoby to z okresu ich zużycia ekonomicznego. Nawet bez remontów i modernizacji

niektóre budynki i budowle mogą przetrwać setki lat. Stanowią więc one zdecydowanie

najtrwalszy składnik środków trwałych, decydując o tym, że kształt zastanej przestrzeni

(sztucznej i naturalnej) nie zmienia się jeśli człowiek nie zdecyduje się podjąć inwestycji,

czyli działań przeobrażających przestrzeń.

Zużycie ekonomiczne, nawet jeśli odbiega od fizycznego, jest bardzo ważne, gdyż

pozwala zinterpretować dane statystyczne na ten temat. Pojawiają się tu kategorie: wartość

brutto, wartość netto i umorzenie. Synonimem umorzenia jest amortyzacja środków

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład V

strona 2

trwałych odzwierciedlająca proces stopniowego zmniejszania się wartości użytkowanego

majątku trwałego. Minister Finansów określa poziom maksymalnych odpisów

amortyzacyjnych w stosunku do określonych środków trwałych (roczna stawka

amortyzacyjna dla budynku wynosząca 2,5 % oznacza, iż po 40 latach jego wartość księgowa

wyniesie 0 zł). Umorzenie czyli suma tych odpisów od początku użytkowania środków

trwałych jest przybliżonym obrazem ich zużycia. Wartość początkowa majątku trwałego

(wartość brutto) pomniejszona o umorzenie daje jego wartość netto. Porównanie wartości

netto i wartości brutto pozwala wyciągnąć wnioski o poziomie dekapitalizacji majątku

trwałego. Analizy tego typu prowadzi się w jednostkach komercyjnych i niekomercyjnych, w

gminach i regionach, w poszczególnych gałęziach i w całej gospodarce narodowej.

Zamiast będącego w powszechnym użytku określenia majątek trwały obecnie używa

się zwrotu aktywa trwałe (oznaczającego te aktywa, które nie zostały zaliczone do aktywów

obrotowych). Zmienia się także rozumienie inwestycji. Powyższe stwierdzenia uzasadniają

traktowanie inwestycji jako zespołu decyzji odnoszących się do znacznych kwot kapitałowych,

o skutkach długoterminowych i tylko w niewielkim stopniu odwracalnych. Właśnie ta

długoterminowość i względna nieodwracalność ma szczególne znaczenie dla gospodarki

przestrzennej. Definicja ta ma na tyle ogólny charakter, iż jednak dopuszcza nie tylko

inwestycje rzeczowe, ale także niematerialne. Chodzi o inne zagospodarowanie kapitałów niż

tylko wytworzenie lub zakup składników majątkowych. To dostosowanie do

upowszechniającej się praktyki językowej jeszcze lepiej widać w zmienionej ustawie o

rachunkowości traktującej jako inwestycje aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści

ekonomicznych wynikających z przyrostu wartości tych aktywów, uzyskania z nich

przychodów w formie odsetek, dywidend lub innych pożytków, w tym również z transakcji

handlowej, a w szczególności aktywa finansowe oraz te nieruchomości i wartości

niematerialne i prawne, które nie są użytkowane przez jednostkę, lecz zostały nabyte w celu

osiągnięcia tych korzyści. Pisze się wręcz, że inwestycjami mogą być też lokaty. Tym samym

wyróżniamy coraz częściej inwestycje finansowe i tradycyjne inwestycje rzeczowe.

Wykazują one oczywiste interakcje. Dalsze rozważania będą dotyczyć jednak tradycyjnych,

rzeczowych inwestycji, gdyż to one tworzą określony kształt przestrzenny.

Polityka inwestycyjna państwa

Na ogół wyróżnia się trzy główne kierunki oddziaływań państwa w ramach polityki

inwestycyjnej:

a) wpływanie na ogólne rozmiary inwestycji w gospodarce,

b) kształtowanie struktury inwestycji,

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład V

strona 3

c) oddziaływanie na rzecz podnoszenia efektywności inwestycji.

Ad. A. Procesy inwestycyjne są odzwierciedleniem stanu koniunktury gospodarczej i

przede wszystkim są głównym czynnikiem prowadzącym do poprawy tej koniunktury oraz

wzrostu gospodarczego. Decydują o stadium cyklu koniunkturalnego. W fazie kryzysu i

depresji inwestycje zamierają. W ten sposób grozi utrwalenie tego niepożądanego stanu, gdyż

od pobudzenia inwestycji zależy wejście w fazę ożywienia. Jednakże ożywienie niesie w

sobie zalążki późniejszego spadku produkcji. Przedsiębiorcy widząc dobrą koniunkturę mają

oczekiwania, iż będzie ona względnie trwała. Sygnały o dużym popycie w gospodarce

powodują, że zamierzają zwiększyć skalę produkcji. W tym celu zwiększają zatrudnienie, a

po wyczerpaniu się rezerw wynikających z niepełnego wykorzystania aparatu produkcyjnego

są zmuszeni do powiększania majątku trwałego aby sprostać rosnącemu popytowi i

maksymalizować swoją masę zysku (w istocie inwestycje są dokonywane wyprzedzająco,

zanim dojdzie do pełnego zagospodarowania rezerw pracy żywej i uprzedmiotowionej).

Podobne zachowania cechują pozostałych przedsiębiorców. W efekcie powiększających się

zdolności produkcyjnych (lub usługowych) gwałtownie wzrasta poziom zaspokojenia popytu

prowadząc do powstania nadprodukcji. Nadprodukcja oznacza zmniejszenie skali produkcji i

wiąże się z redukcjami zatrudnienia. Maleją wynagrodzenia i siła nabywcza społeczeństwa

prowadząc do dalszego zmniejszania się produkcji. Gospodarka znajduje się w stanie kryzysu

gospodarczego.

Aby nie dopuścić do realizacji przedstawionego schematu państwo stosuje działania

studzące koniunkturę grożącą przegrzaniem w środku fazy ożywienia. Chodzi o

zapobiegawcze zniechęcanie inwestorów aby nie dopuścić do wystąpienia głębokiego

kryzysu. Natomiast w fazie depresji państwo stosuje działania pobudzające koniunkturę. Nie

zawsze udaje się osiągnąć odpowiednią skuteczność oddziaływań (łatwiej schłodzić niż

pobudzić koniunkturę), m. in. ze względu na optymizm przedsiębiorców np. nie reagujących

na wysokie oprocentowanie kredytów lub ich pesymizm, którego nie jest w stanie

przezwyciężyć ani znikoma stopa procentowa, ani system zachęt w systemie podatkowym.

Jednakże rząd oraz bank centralny nie rezygnują z prób wyeliminowania wahań cyklicznych

szkodzących długofalowym tendencjom wzrostowym w gospodarce.

Inwestycje są głównym czynnikiem dynamizującym wzrost gospodarczy. Wynika to

m. in. z modelu wzrostu gospodarczego Harroda-Domara. Definiując współczynnik

kapitałochłonności (k) jako wielkość majątku trwałego (F) jaki należy zaangażować aby

wytworzyć jednostkę produktu (P) uzyskujemy iloraz:

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład V

strona 4

k = F/P

Natomiast chcąc przeprowadzić analizę wielkości przyrostowych (marginalnych,

krańcowych) możemy krańcowy współczynnik kapitałochłonności (k’) traktować jako

wartość, o którą należy powiększyć majątek trwały (czyli zainwestować) aby uzyskać

przyrost produkcji o 1 jednostkę:

k’ = ∆F/∆P = I/∆P

Stąd wyprowadzając przyrost produktu, a następnie dzieląc obie strony przez produkt

uzyskujemy:

∆P = 1/k’ * I

∆P/P = 1/k’ * I/P

Lewa strona odpowiada dynamice wzrostu gospodarczego (r), natomiast z prawej

strony mamy m. in. udział inwestycji w podzielonym produkcie, czyli stopę inwestycji (i):

r = 1/k’ * i

Należy przypomnieć, iż produkt narodowy brutto dzielimy na konsumpcję i

akumulację. Akumulacja obejmuje inwestycje i przyrost środków obrotowych i rezerw. Ten

ostatni czynnik jest stosunkowo mały i podlega wahaniom (może być ujemny) i dlatego w

uproszczeniu produkt obejmuje konsumpcję i inwestycje. Tym samym stopa inwestycji jest

dopełnieniem stopy konsumpcji. Gdy stopa konsumpcji wynosi 80 % (0,8) to stopa inwestycji

wynosi 20 % (0,2). Przed polityką gospodarczą stoi więc wybór – przede wszystkim chronić

obecny poziom życia czy głównie zabiegać o przyszły poziom życia (przyśpieszając wzrost

poprzez sukcesywne podnoszenie stopy inwestycji). Marginalny współczynnik

kapitałochłonności jest relacją wynikową, zależną od osiągniętego poziomu technologicznego

i w znikomym stopniu poddającą się wpływowi władz publicznych. Tym samym

dynamizowanie wzrostu zależy od zwiększania inwestycji w gospodarce. Jeśli przykładowo

k’ wynosi 4 (wielkość niemianowana) to przy stopie inwestycji wynoszącej 20 % uzyskamy

tempo wzrostu gospodarczego wynoszące 5 %. Zwiększając tę stopę do 24 % podnosimy

dynamikę wzrostu do 6 %.

W istocie sprawa jest bardziej złożona, gdyż inwestycje skutkują z opóźnieniem, nie

wszystkie okazują są jednakowo trafione, część powiększonych zdolności produkcyjnych jest

niewykorzystana ze względu na problem nadprodukcji, kapitałochłonność ulega pewnym

zmianom (na ogół powoli wzrasta) i przede wszystkim część majątku trwałego podlega

dekapitalizacji a w gospodarce mogą wystąpić usprawnienia przyśpieszające wzrost

gospodarczy o charakterze pozainwestycyjnym. Ostatnie dwa elementy uwzględnił Michał

Kalecki rozszerzając model Harroda-Domara do postaci:

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład V

strona 5

r = 1/k’ * i – a + u gdzie:

a – współczynnik wyrażający wpływ zużycia majątku trwałego na tempo wzrostu,

u - współczynnik wyrażający wpływ wszystkich pozainwestycyjnych czynników na

tempo wzrostu gospodarczego.

Powyższe rozszerzenie nie wpłynęło jednak znacząco na wnioski z analizy –

inwestycje stanowią główny czynnik wzrostu gospodarczego; w średnim i długim okresie nie

jest możliwe przyśpieszenie wzrostu gospodarczego bez dokonania poważnych nakładów

inwestycyjnych. Tym samym państwo musi aktywnie sprzyjać powiększaniu skali inwestycji,

zarówno prywatnych (firm i osób fizycznych), jak i publicznych, niekomercyjnych.

Przedstawione zależności wskazują jednocześnie na zmienność tempa przeobrażania

przestrzeni kraju.

Ad. B. Kształtowanie struktury inwestycji przez państwo prowadzi do

wyselekcjonowania inwestycji uznanych za szczególnie pożądane. Z jednej strony

zaspokajają one określone oczekiwania społeczne, a z drugiej strony prowadzą do

podniesienia efektywności ekonomicznej i przyśpieszenia wzrostu gospodarczego. Można

kształtować m. in. następujące struktury inwestycji:

- terytorialną (przestrzenną) – funkcję tę państwo realizuje w ramach polityki

regionalnej;

- rodzajową – transformacja polskiej gospodarki spowodowała istotną zmianę –

dawniej nakłady na budynki i budowle stanowiły ponad 65 % całości nakładów a

obecnie około 52 %; oznacza to, że szybciej rosną wydatki na maszyny i

urządzenia, a szczególnie na środki transportu, malejąca rola inwestycji

kubaturowych jest wyrazem postępu technologicznego i unowocześniania się

gospodarki; jest to także wyraz relatywnie mniejszej niż kiedyś roli wydatków

budżetowych na inwestycje publiczne; aby odrobić powstałe zapóźnienia

infrastrukturalne należałoby przywrócić dawną proporcję (jednakże zmienioną co

do istoty, gdyż kilkanaście lat temu inwestowano głównie w przemysł);

- przedmiotową (działowo-gałęziową) – jest to wyraz osiągniętej fazy rozwoju

ekonomicznego, zróżnicowań efektywności poszczególnych typów działalności

(przemysł, rolnictwo, transport, budownictwo, gospodarka komunalna, gospodarka

mieszkaniowa, służba zdrowia, obrona narodowa, finanse i bankowość, edukacja, i

wiele innych działów, gałęzi, branż czy sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności)

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

wykład V

strona 6

oraz określonych priorytetów społecznych; funkcja realizowana w ramach polityki

strukturalnej państwa;

- własnościową – z jednej strony gospodarka jest nadal prywatyzowana, głównie w

celu podniesienia rentowności firm, a z drugiej strony dokonywane są inwestycje

publiczne (nie tylko infrastrukturalne) prowadzące do poprawy sprawności jej

działania i wzrostu zaspokojenia potrzeb społecznych;

- relacja inwestycji produkcyjnych i nieprodukcyjnych – podział nieco

anachroniczny (obecnie za produkcyjne uważa się wszystkie typy działalności),

lecz odpowiadający innej relacji – między inwestycjami komercyjnymi i

niekomercyjnymi; jest to struktura w pewnym stopniu zbieżna ze strukturą

własnościową;

- relacja inwestycji nowych (greenfield) i restytucyjnych (przywracających dawne

walory) oraz modernizacyjnych (podnoszących nowoczesność i wartość majątku

trwałego); w okresie realnego socjalizmu główną uwagę koncentrowano na

nowych inwestycjach doprowadzając do szybkiej dekapitalizacji istniejącego

majątku i podniesienia kapitałochłonności gospodarki (dotyczyło to także

inwestycji mieszkaniowych).

Ad. C. Podnoszeniu efektywności procesów inwestycyjnych sprzyjają:

- wolna konkurencja między przedsiębiorstwami; eliminowanie monopoli;

- wielość i różnorodność źródeł pozyskiwania kapitałów (rynek kapitałowy,

konkurencja banków i firm leasingowych, funduszy etc.);

- istnienie sformalizowanych porównawczych procedur oceny (rachunek

efektywności inwestycji UNIDO);

- upowszechnianie się planowania w firmach (biznes plany);

- wzrost kwalifikacji i odpowiedzialności kadry kierowniczej;

- przestrzeganie prawa związanego z zamówieniami i przetargami publicznymi.

Ten ostatni czynnik, pomimo coraz lepszego prawa i procedur utrudniających

nadużycia, nie osiągnął poziomu zadowalającego. Raporty NIK potwierdzają, iż środki

publiczne są nadal często wydawane nieefektywnie, a realizacja inwestycji bywa powierzana

firmom drogim i nieprzygotowanym do ich prowadzenia.

Wykład opracował dr Leszek Cybulski