Spór o uniwersalia
Monizm i pluralizm ontologiczny

Monizm i pluralizm ontologiczny

© Jarosław Kucharski

Spór o uniwersalia

•

Uniwersalia (powszechniki) – pojęcia
ogólne, stanowią efekt poznania świata przez
człowieka

© Jarosław Kucharski

człowieka

•

Jak istnieją uniwersalia?

•

Co poznajemy?

•

W jaki sposób tworzymy podstawę wiedzy?

Spór o uniwersalia

•

Skrajny realizm

▫ Uniwersalia istnieją niezależnie od swoich

Platon

427 – 347 pne

© Jarosław Kucharski

▫ Uniwersalia istnieją niezależnie od swoich

egzemplifikacji, stanowią wzorce dla wszelkich
bytów partykularnych

▫ Interpretacja chrześcijańska – uniwersalia istnieją

w umyśle Boga

▫ Uniwersalia są wieczne, nie są zależne od swoich

konkretyzacji

Spór o uniwersalia

•

Realizm umiarkowany

▫ Uniwersalia są częścią bytów, ale są niezależne od

Arystoteles

384-322 pne

© Jarosław Kucharski

▫ Uniwersalia są częścią bytów, ale są niezależne od

podmiotu poznającego

▫ Uniwersalia stanowią formę bytu – element

odpowiedzialny za przynależność gatunkową

▫ Formy nie mogą przetrwać zniknięcia wszystkich

swoich egzemplifikacji

Spór o uniwersalia

•

Konceptualizm

▫ Uniwersalia znajdują się w umyśle ludzkim, jako

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

▫ Uniwersalia znajdują się w umyśle ludzkim, jako

efekty poznania

▫ Nie są żadnymi zewnętrznymi i niezależnymi

bytami

▫ Posiadają istnienie zależne od podmiotów

Spór o uniwersalia

•

Stanowisko Tomasza z Akwinu

▫ Uniwersalia istnieją przed rzeczami (ante

rem) – wszystkie istnieją w umyśle Boga

św. Tomasz z Akwinu

1224-1274

© Jarosław Kucharski

rem) – wszystkie istnieją w umyśle Boga

▫ Uniwersalia istnieją w rzeczach (in re) – są

istotami (formami) konkretnych rzeczy, są
jednocześnie składnikiem bytu

▫ Uniwersalia istnieją po rzeczach (post rem)

– są efektem poznania bytów przez podmiot,
dzięki abstrahowaniu od cech indywidualnych

Spór o uniwersalia

•

Nominalizm

▫ Uniwersalia są jedynie nazwami (nomos), nie

Wilhelm Ockham

1285 -1349

© Jarosław Kucharski

▫ Uniwersalia są jedynie nazwami (nomos), nie

istnieją jako byty realne

▫ Pojęcia ogólne są jedynie słowami, które posiadają

pewne znaczenie, nie mają żadnego statusu
bytowego

Brzytwa Ockhama

•

Zasada prostoty wyjaśnień

Nie należy mnożyć bytów ponad potrzebę!

Wilhelm Ockham

1285 -1349

© Jarosław Kucharski

▫ Jeżeli jakieś zagadnienie można rozwiązać w

sposób prosty (bez komplikowania i tworzenia
dodatkowych elementów) to należy tak uczynić

▫ Zasada ekonomii poznania i myślenia – odejście

od „metafizycznych” sposobów interpretowania
rzeczywistości

Znaczenie sporu o uniwersalia

•

Jak istnieją byty matematyczne?

▫ Dlaczego 2+2 zawsze daje 4?

© Jarosław Kucharski

▫ Dlaczego 2+2 zawsze daje 4?

•

Co jest efektem naszego poznania?

▫ Czy poznajemy pewne byty, czy też elementy

tychże bytów?

Ile jest bytów?

•

MONIZM A PLURALIZM
ONTOLOGICZNY

© Jarosław Kucharski

▫ Czy byt jest jeden, czy też jest wiele bytów?

▫ W jaki sposób istnieją byty – czy są tego samego

rodzaju, czy może różnią się od siebie?

▫ Jeżeli bytów jest wiele – w jaki sposób mogą na

siebie oddziaływać?

Monizm ontologiczny

•

Parmenides z Elei

▫ Jest byt, a niebytu nie ma

Byt nie może być niebytem

Parmenides z Elei

540 – 470 pne

© Jarosław Kucharski

Byt nie może być niebytem

Niebyt nie może stać się bytem

▫ Byt jest wieczny (nie mógł najpierw nie być a

potem być)

▫ Byt jest niezmienny – nie może jakiś nie być
▫ Byt jest nieruchomy – nie może nie być w jakimś

miejscu

BYT JEST JEDEN!

Pluralizm ontologiczny

•

Istnieje wiele, odrębnych od siebie bytów

▫ Byty istnieją niezależnie od siebie
▫ Posiadają pewne właściwości

Arystoteles

384-322 pne

© Jarosław Kucharski

▫ Posiadają pewne właściwości
▫ Powstają i giną
▫ Zasada ruchu i zmiany jest w nich immanentnie
▫ Zachowują tożsamość pomimo zmian
▫ Wchodzą ze sobą w interakcje

Ile jest rodzajów bytów?

•

Czy byty są tylko materialne?

•

Czy istnieją byty duchowe?

© Jarosław Kucharski

•

Czy istnieją byty duchowe?

•

Czy istnieją byty jakiegoś innego rodzaju?

•

Z czego byty się składają?

Kartezjusz

•

Metoda kartezjańska:

▫ Wątpienie metodyczne

Należy zwątpić w każdą informacje, która dopuszcza

możliwość bycia nieprawdziwą

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

Należy zwątpić w każdą informacje, która dopuszcza

możliwość bycia nieprawdziwą

Łudzą nas zmysły

Możemy być w błędzie za sprawą złośliwego demona

▫ Należy dążyć do wiedz pewnej i niepowątpiewalnej
▫ Taką wiedzą są zdania typu cogito ergo sum

Nie można im zaprzeczyć

Są uchwytywane za pomocą intuicji

Są oczywistą prawdą

Metoda Kartezjusza

•

Analiza kartezjańska

▫ Wiedzę można budować wyłącznie na zdaniach

oczywistych i zdaniach, które z oczywistości

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

oczywistych i zdaniach, które z oczywistości
logicznie wynikają

▫ Wszelkie „idee złożone” należy rozkładać na

prostsze zagadnienia

▫ Zagadnienia złożone należy dzielić na zagadnienia

proste, aż do otrzymania zdań intuicyjnie
oczywistych

Zmiana znaczenia pojęcia IDEA

•

IDEA (Platon) – byt niematerialny stanowiący
wzorzec dla bytów materialnych (wieczny i
niezmienny)

Platon

427 – 347 pne

© Jarosław Kucharski

niezmienny)

•

IDEA (Kartezjusz i późniejsi filozofowie) – treść
umysłu, myśl, pojęcie, złożenie myśli,
zagadnienie, to o czym się myśli

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

Porządek poznania
(ordo cognoscendi)

•

Podstawą poznania – cogito ergo sum – myślę
więc jestem

▫ Zdanie najbardziej oczywiste z możliwych

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

▫ Zdanie najbardziej oczywiste z możliwych
▫ O innych zdaniach wątpię, aby były prawdziwe
▫ Wiem, że jestem umysłem, który poznaje i posiada

w sobie pewne idee

▫ Należy sprawdzić, czy idee te odpowiadają jakimś

bytom realnym

Porządek poznania
(ordo cognoscendi)

•

Istnienie Boga

▫ Posiadam w umyśle ideę bytu doskonałego – Boga
▫ Sam nie jestem doskonały – mogę wątpić i mogę

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

▫ Sam nie jestem doskonały – mogę wątpić i mogę

się mylić

▫ Mogę wytwarzać wyłącznie idee bytów

niedoskonałych – idea doskonałości jest poza
moim zasięgiem

▫ Idea doskonałości musi pochodzić od bytu

doskonałego

▫ Istnieje byt doskonały - BÓG

Porządek poznania
(ordo cognoscendi)

•

Istnienie innych bytów

▫ Skoro istnieje doskonały Bóg, to nie jest on

złośliwym demonem

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

złośliwym demonem

▫ Nie łudzi nas zatem co do prawdziwości

matematyki

▫ Nie łudzi nas również w kwestii istnienia innych

bytów

Łudzić mogą nas zmysły– pomyłka wynika z naszej

niedoskonałości

▫ Istnieją zatem inne byty materialne

Porządek istnienia
(ordo essendi)

•

Kartezjusz poszukuje substancji

▫ SUBSTANCJA – rzecz, która tak istnieje, że

żadnej innej rzeczy nie potrzebuje do

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

żadnej innej rzeczy nie potrzebuje do
swego istnienia

•

Podstawową substancją jest Bóg – istnieje
samoistnie

▫ Może stwarzać inne substancje

Porządek istnienia
(ordo essendi)

•

Wszystkie byty stworzone są albo myślące
(umysły) albo rozciągłe (byty materialne)

▫ Istnieją dwa rodzaje substancji:

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

▫ Istnieją dwa rodzaje substancji:

S. myśląca

S. rozciągła

▫ S. rozciągła ma miejsce w czasie i przestrzeni, jest

rozpoznawalna zmysłowo

▫ S. myśląca jest poznawalna wyłącznie umysłem,

nie posiada swojego „miejsca”, pojawia się i znika
w czasie

Porządek istnienia
(ordo essendi)

•

Modi substancjalne

▫ Substancje ulegają pewnym modyfikacjom
▫ S. rozciągła – poszczególne przedmioty posiadają

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

▫ S. rozciągła – poszczególne przedmioty posiadają

określone kształty, masę, kolory – modi

▫ S. myśląca – jej modi to myśli, uczucia,

przeczucia, idee, rozsądek etc

▫ Każda substancja przyjmuje na siebie określone

modi – atrybuty bądź jakości

▫ Dzięki odmiennym atrybutom można

rozpoznawać poszczególne byty

Modi substancjalne

•

Problem transsubstancjacji

▫ W jaki sposób dokonuje się przeistoczenie w

trakcie Mszy Św.?

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

trakcie Mszy Św.?

▫ Czy zmianie ulega substancja, czy też jej modi?

▫ Zmianie ulega substancja, ale bez zmian

atrybutów – przeistoczenie następuje, ale w
dalszym ciągu działa na zmysły tak, jak chleb i
wino

Porządek istnienia
(ordo essendi)

•

Czas i przestrzeń

▫ Czas i przestrzeń nie istnieją substancjalnie
▫ Przestrzeń – jest wyznaczana przez poszczególne

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

▫ Przestrzeń – jest wyznaczana przez poszczególne

ciała rozciągłe

▫ Nie może istnieć pusta przestrzeń, bez żadnego

bytu rozciągłego

▫ Czas – miara ruchu i zmiany – nie jest ani bytem

rozciągłym, ani myślącym

▫ Czas wyznacza jedynie zmiany dokonujące się w

bytach substancjalnych

Porządek odkrywania a porządek
istnienia

Porządek istnienia

Porządek poznania

Bóg (substancja

Ja – (cogito ergo sum) –

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

najdoskonalsza)

substancja myśląca

Substancje:

myśląca i rozciągła

Bóg (źródło idei

doskonałej)

Modi - atrybuty i jakości

substancji

Idee niedoskonałe

Czas i przestrzeń

Substancja rozciągła

Pluralizm (dualizm)
substancjalny

•

Istnieją dwa podstawowe rodzaje substancji:

▫ Substancja myśląca
▫ Substancja rozciągła

R. Descartes

(Kartezjusz)

1596 – 1650

© Jarosław Kucharski

▫ Substancja rozciągła

•

Z tych substancji powstają wszystkie byty, które
mogą istnieć samodzielnie

•

Byty różnią się od siebie dzięki modi –
odmiennym atrybutom i jakością