LEKI USPOKAJAJĄCE

(Sedativa)

Katedra Biochemii Farmakologii i
Toksykologii Wydział Medycyny
Weterynaryjnej Uniwersytetu
Przyrodniczego we Wrocławiu

opracował prof. dr Marcin Świtała

Materiały ćwiczeniowe z przedmiotu

Farmakologia weterynaryjna (ćw.4/2012)

Leki uspokajające

w medycynie weterynaryjnej stanowią grupę

środków neurodepresyjnych o zróżnicowanym mechanizmie działania.

Niezależnie od sposobu działania, są często wykorzystywane :

• do przygotowania zwierząt do badań diagnostycznych o dużym stopniu
inwazyjności,

• przed wykonaniem drobnych zabiegów pielęgnacyjnych lub
chirurgicznych,

• w złożonym farmakologicznym przygotowaniu pacjenta do narkozy
chirurgicznej

• do poskramiania zwierząt agresywnych zwłaszcza dzikich,

• przy transporcie zwierząt.

Mimo wyraźnego wpływu depresyjnego nie znajdują poza nielicznymi
wyjątkami (benzodiazepiny) zastosowania w leczeniu patologicznych
zachowań zwierząt, gdyż działają krótko, wykazują szereg działań
niepożądanych i nie dają trwałych efektów w likwidacji tych zaburzeń.

Podział leków uspokajających używanych w weterynarii

3. Leki uspokajające o działaniu neuroleptycznym

(trankwilizującym)

sedativo-neuroleptica (syn. neuroleptyki)

2. Leki uspokajające o działaniu nasennym

sedativo-hypnotica

1. Leki uspokajające o działaniu przeciwbólowym

sedativo-analgetica

Podgrupy leków uspokajających używanych w weterynarii

3. sedativo-neuroleptica

2. sedativo-hypnotica

1. sedativo-analgetica

pochodne tiazyny
(



2-adrenomimetyki)

ksylazyna
detomidyna
medetomidyna

benzodiazepiny

diazepam

barbiturany
długodziałające

inne

fenobarbital

wodzian chloralu

pochodne fenotiazyny

pochodne bytyrofenonu

pochodne tioksantenu

acepromazyna

azaperon

chloroprotiksen

podgrupa, pochodzenie chemiczne przykłady leków

S

N

N

H

CH

3

C

H

H

H

Ksylazyna

Medetomidyna

C

N

N

H

CH

3

CH

3

CH

3

H

Detomidyna

C

N

N

H

H

CH

3

CH

3

H

Leki uspokajające o działaniu przeciwbólowym

(



2-adrenomimetyki)

N
H

F

Br

N

N

H

Romifidyna

i inne: deksmedetomidyna

(S-enantiomer medetomidyny)

 -

uspokajające (zmniejszenie aktywności psychoruchowej i

wrażliwości na bodźce środowiska, spadek agresywności)

 -

przeciwbólowe (obejmujące bóle urazowe - z cięcia, oparzeń

oraz bóle trzewne)

 - wymiotne

 -

synergizm ze środkami neurodepresyjnymi (m.in. z ketaminą)

 -

w dużych dawkach leki te doprowadzają do unieruchomienia

zwierząt (immobilizacji) i usposabiają je do snu, co wykorzystuje się

w poskramianiu zwierząt dzikich,

Grupa ta klasyfikowana bywa także jako leki uspokajająco-nasenne o działaniu
przeciwbólowym

Pożądane

działanie farmakologiczne

leków uspokajająco-przeciwbólowych

Pobudzenie receptorów



2 w centralnym układzie nerwowym

Receptory te w ośrodkowym układzie nerwowym leżą pre- i post-
synaptycznie i odgrywają ważną rolę w modulacji funkcji nerwów adre-
nergicznych oraz w regulacji takich funkcji ośrodkowych jak: czuwanie,
poznanie, czucie bólu.

W autonomicznym układze nerwowym receptory



2

leżą z reguły

presynaptycznie regulując wydzielanie noradrenaliny i biorą udział w
regulacji krążenia. Typowym lekiem z tej grupy obniżającym ciśnienie
krwi (hypotensyjnym) pobudzającym receptory



2 jest klonidyna,

którą

stosowaje się głównie w medycynie człowieka.

Mechanizm ośrodkowego działania
leków uspokajająco-przeciwbólowych



wymioty,



niezborność ruchów i miorelaksacja



spadek ciśnienia krwi i bradykardia,



hypotermia,



hamowanie motoryki p. pokarmowego,



wzrost diurezy,



spadek wydzielania insuliny,



czasami poronienia

Niepożądane działania leków uspokajająco-przeciwbólowych

U przeżuwaczy większe dawki ksylazyny zwiększają silnie wydzielanie
śliny, doprowadzać mogą do atonii żwacza, wzdęcia, a nawet zachłystu
jego treścią i następowego zapalenia płuc.

Zastosowanie

leków uspokajająco-przeciwbólowych

Leki te stosuje się do:


uspokojenia zwierząt przed zabiegami lekarskimi wywołującymi

bolesność,

 jako leki przednarkotyczne

(najczęściej łączone z ketaminą, atropiną )



do unieruchamiania zwierząt dzikich (ksylazyna)

Przeznaczenie gatunkowe



2-

adrenomimetyków

ksylazyna

wszystkie gatunki zwierząt domowych i
dzikich (ssaki, ptaki)

detomidyna

konie, bydło,

medetomidyna psy, koty

romifidyna

konie

Dawki ksylazyny (mg/kg) stosowane u różnych gatunków zwierząt

gatunek

i.v.

i.m.

konie

0,5-1,1

1-2

bydło*

0,03-0,1

0,1-0,2

owce*

0,05-0,1

0,1-0,3

kozy*

0,01-0,5

0,05-0,5

świnie

-

2-3

psy

0,5-1

1-2

koty

0,5-1

1-2

ptaki

-

5-10

*

U tych gatunków powinny być stosowane niższe dawki leku jeśli chce

się uniknąć położenia się zwierzęcia

Porównanie dawek ksylazyny (mg/kg) wywołujących

uspokojenie i unieruchomienie zwierząt dzikich

gatunek

uspokojenie

unieruchomienie

dromedar

0,1

0,5

łoś

0,5

1,5

małpy

0,5 - 1

2 - 5

wilk

3 - 5

7- 8

niedźwiedzie

2 - 6

8 - 10

koty egzot.

8 - 10

Nie stosować ksylazyny u żyraf jako jedynego leku gdyż nie wywołuje on
zadawalającego unieruchomienia.

Do immobilizacji w ogrodach zoologicznych stosuje się często ksylazynę z
etorfiną (silnie działającym narkotycznym lekiem p-bólowym) U nietórych
jeleniowatych może to wywołać silną hypertermię.

Znane są leki antagonizujące działanie



2

–adrenomimetyków.

Należą do nich johimbina, tolazolina, atipamezol, idazoksan.

Antagoniści receptora



2

Leki te mogą przerwać działanie sedatywne i przeciwbólowe



2

– adreno-

mimetyków oraz ich niektórych działań niepożądanych.

Działanie to wykorzystywane jest po przedawkowaniu ksylazyny lub jej
pochodnych, a także do przerwania efektu unieruchomienia zwierząt
dzikich. Johimbina i tolazolina stosowana jest do zniesienia działania
ksylazyny i detomidyna, atipamezol do zniesiena działania medetomidyny.

N

HN

H

H

C

OH

H

O

CH

3

O

Johimbina

NH

N

HC

3

Atipamezol

HN

N

Tolazolina

Leki uspokajające o działaniu nasennym

pochodne benzodiazepiny

N

F

Cl

N

N

CH

3

Midazolam

i inne: lorazepam, zolazepam, oksazepam, nitrazepam, klonazepam, flurazepam,

l

Cl

N

N

O

CH

3

Diazepam

N

Cl

N

NH

O

CH

3

Chlorodiazepoksyd

Leki te nazywane w skrócie benzodiazepinami, bądź ataraktykami. W
medycynie ludzkiej nazywa się je anksjolitykami czyli środkami
przeciwlękowymi

W wyniku połączenia BZ z BZrec.
działanie GABA ulega nasileniu -
wzrasta przepływ jonów chlorkowych
oraz IPSP.
Efektem tego jest nasilenie
hamującego wpływu interneuronu
wydzielającego GABA na
przewodnictwo impulsu w komórce
efektorowej.

Mechanizm działania benzodiazepin (BZ)

BZ działają poprzez receptor
benzodiazepinowy (BZrec)., który
jest integralną częścią receptora
GABA-ergicznego - typu GABA A,

BZ

GABA

Receptor dla BZ

Receptor GABA-A

Receptor GABA
Kanał chlorkowy

Cl

-

Pobudzenie receptora GABA A
przez GABA otwiera kanał dla jonów
Cl-

, co wywołuje wzbudzenie

potencjału hamowania (IPSP) w
komórce efektorowej

Działanie GABA

Cl

-

IPSP

Cl-

Działanie GABA i BZ

IPSP

-

uspokajające (zmniejszenie aktywności psychoruchowej i wrażliwości na

bodźce środowiska, w tym zmniejszenie lękliwości - tzw. działanie

anksjolityczne),

- miorelaksacyjne

- nasenne -

ułatwiające zaśnięcie (po zwiększeniu dawki)

- przeciwdrgawkowe (diazepam, lorazepam)

-

synergizm ze środkami neurodepresyjnymi

(np. z ketaminą - zwiększającą napięcie mięśni szkieletowych)

-

w medycynie ludzkiej używane w leczeniu nerwic (działanie antyneurotyczne)

Pożądane działania farmakologiczne benzodiazepin

Niepożądane działanie farmakologiczne benzodiazepin

po użyciu dużych dawek - silna miorelaksacja i działanie nasenne.

Pochodne benzodiazepiny

nie działają

przeciwbólowo

!

-

jako leki przeciwlękowe do uspokojenia zwierząt – przed

lżejszymi zabiegami lekarskimi (diazepam p.o lub i.v.),

- jako leki przednarkotyczne w przygotowaniu pacjenta do
operacji (np.

w połączeniu z ketaminą ),

midazolam

lek o szybkim lecz krótkotrwałym działaniu, (podawany

i.v. lub i.m.)

preparat złożony tiletamina/zolazepam – podawany i.m. przed

drobnymi zabiegami i do narkozy psów i kotów i innych małych

zwierząt także egzotycznych

- jako leki przeciwdrgawkowe

w leczeniu padaczek i zatruć

przebiegających z drgawkami (diazepam i.v. lub doodbytniczo),

lorazepam -

lek o przedłużonym działaniu (i.v. lub donosowo),

-

jako leki korygujące nieprawidłowe zachowania u psów i kotów

(chlorodiazepoksyd podawany p.o., diazepam

u kotów p.o.)

-

jako leki pobudzające łaknienie (diazepam u kotów i.v.)

Zastosowanie benzodiazepin

Istnieje antagonista rec. BZ -
flumazenil.

Lek ten

używany głównie jako

antidotum - po przedawkowaniu
pochodnych benzodiazepiny

W weterynarii praktycznie bez
znaczenia

Flumazenil

F

N

N

N

O

C O

CH

3

CH

2

CH

3

Flumazenil

Antagonista benzodiazepin

Leki sedatywno-nasenne

barbiturany długodziałające

CH

3

O

O

CH

2

O

NH

NH

Fenobarbital

i inne: barbital, amobarbital, sekobarbital (USA)

Fenobarbital działa:

-

uspokajająco (zmniejszenie aktywności psycho-

ruchowej i wrażliwości na bodźce środowiska)

- nasennie -

ułatwiające zaśnięcie (po zwiększeniu

dawki)

- przeciwdrgawkowo (przeciwpadaczkowe)

Uwaga: barbiturany

nie działają przeciwbólowo

Pożądane

działania farmakologiczne

fenobarbitalu

Barbiturany podobnie jak benzodiazepiny nasilają działanie
GABA, lecz nie wiążą się tak specyficznie z receptorem
GABAergicznym.

Wpływ fenobarbitalu na receptor GABA nasila przepływ
jonów Cl

-

do komórki efektorowej, co hamuje jej aktywność.

Mechanizm działania fenobarbitalu

Niepożądane działania fenobarbitalu



Fenobarbital i inne barbiturany nasilają aktywność enzymów

wątrobowych. Stymulują syntezę cytochromu P-450 i

enzymów konjugujących. Zmienia to metabolizm wielu leków,

które najczęściej zmniejszają swą aktywność farmakologiczną.

W przypadku większej toksyczności metabolitów wzrasta

toksyczność leków lub trucizn.



Barbiturany długodziałające stosunkowo wolno przenikają przez

barierę krew-mózg stąd porażenie ośrodka oddechowego lub

naczynioruchowego nie jest bardzo niebezpieczne. Zdarzyć się to

może przy przedawkowaniu leku

Fenobarbital stosuje się do:



uspokojenia psów i kotów -

u szczeniąt podczas histerycznych zachowań w okresie ząbkowania,
przy niepokoju towarzyszącemu chorobom skóry lub chorobom
przewodu pokarmowego (często zachodzi potrzeba równoległej
terapii przeciwbólowej)

 jako lek przeciwdrgawkowy w padaczkach lub w innych
chorobach np. wirusowych,

w których występują drgawki.

Zastosowanie fenobarbitalu

NEUROLEPTYKI - POCHODNE FENOTIAZYNY

S

N

C

CH

2

CH

2

CH

2

N

CH

3

CH

3

Acepromazyna

O

CH

3

S

N

Cl

CH

2

CH

2

CH

2

N

CH

3

CH

3

Chloropromazyna

i inne: propiopromazyna, promazyna,

prochlorperazyna, perfenazyna, triflupromazyna

ACEPROMAZYNA

CHLOROPROMAZYNA

NEUROLEPTYKI - POCHODNE BUTYROFENONU

F

C CH

2

O

CH

2

CH

2

N

N

N

Azaperon

Droperidol

N

N

CH

2

CH

2

O

CH

2

C

F

N

O

H

DROPERIDOL

AZAPERON

i inne: fluanison, lenperon (USA), haloperidol - stosowany w medycynie ludzkiej

NEUROLEPTYKI - POCHODNE TIOKSANTENU

S

Cl

C

CH CH

2

CH

2

N

CH

3

CH

3

Chloroprotiksen

CHLOROPROTIKSEN

i inne: flupentiksol, klopentiksol - stosowane w medycynie ludzkiej

Mechanizm działania leków uspokajająco-neuroleptycznych

Głównym mechanizmem działania centralnego jest blokowanie
receptorów dla dopaminy - D2 i dla noradrenaliny -



1

.

Ponadto hamowane są także inne receptory w OUN – histaminowe,
serotoninowe i muskarynowe.

Siła hamującego działania na te receptory przez poszczególne leki różna.

Uważa się, że efekt sedacyjny wiąże się głównie z blokadą receptora



1

,

natomiast blokada receptora D2 związana jest ściśle z działaniem
antypsychotycznym (wykorzystywanym do leczenia schizofreni u
człowieka)

W miarę zwiększania dawki leku działanie uspokajające neuroleptyków
przechodzi w stan kataleptyczny (nie w sen) oraz pojawiają się drgawki.
Takie działanie ośrodkowe określa się jako neurolepsję

Na obwodzie blokada receptora



1 prowadzi do rozszerzenia naczyń i

spadku ciśnienia. Spada też aktywność osi przysadkowo-tarczycowej.
Doprowadza do hypotermii.

Takie efekt obwodowy neuroleptyków określa się jako neuroplegia.

Działanie farmakologiczne poszczególnych podgrup

neuroleptyków

Działania
pożądane

pochodne

fenotiazyny

bytyrofenonu tioksantenu

uspokajające
neuroleptyczne

tak

tak

tak

przeciwwymiotne

tak

tak

tak

przeciwhistaminowe

tak

nie

tak

synergizm z lekami
neurodepresyjnymi

tak

tak

tak

antypsychotyczne
(człowiek)

tak

tak

tak

Działanie farmakologiczne neuroleptyków

Działania

niepożądane

pochodne

fenotiazyny

bytyrofenonu

tioksantenu

hypotensja

tak

nie

tak

hypotermia

tak

tak

tak

drgawki pochodzenia

pozapiramidowego

tak

tak

tak

Leki neuroleptyczne

nie działają

przeciwbólowo i nasennie

!

Zastosowanie neuroleptyków

Leki uspokajające o działaniu neuroleptycznym stosuje się do:



uspokojenia zwierząt - przed lżejszymi zabiegami lekarskimi lub

kosmetycznymi, do poskramiania zwierząt dzikich w zoo, przed
przemieszczaniem zwierząt w obiektach hodowlanych



zabezpieczenia zwierząt przed stresem transportowym np. przy

przewożeniu douboju (stosuje się wtedy leki o krótkim okresie karencji np.
azaperon (Stresnil), Nie wolno natomiast zastosować poch fenotiazyny , które
długo pozostają w tkankach.



jako leki przeciwwymiotne szczególnie przed przewożeniem psów i

kotów z chorobą lokomocyjną

 wykorzystania w chirurgi jako tzw. leki przednarkotyczne np. przed
narkozą wywoływaną barbituranami krótkodziałającymi,



uzyskania stanu neuroleptoanalgezji u zwierząt w którym wykonuje się

zabiegi w stanie przytomności. Leki te są wówczas stosowane razem ze
środkami przeciwbólowymi. W weterynarii wykorzystuje się do tego nastę-
pujące kombinacje leków : droperidol + fentanyl i fluanison + fentanyl)

Azaperon w oryginalnym preparacie STRESNIL

stosowany jest głównie

do uspokojenia świń.
Lek stosuje się domięśniowo. Działanie leku występuje po 15 min. i trwa
ok. 2-3 godz. Jest on szybko eliminowany z ustroju.

Lek ten stosuje się
- w mniejszej dawce (1 mg/kg) przed transportem (jako lek antystre-
sowy),
-

w większych dawkach (2,5 mg/kg) do premedykacji (często u świń

stosowany z metomidatem

), w zabiegach położniczych, do uspoka-

jania

loch w okresie wychowu, u prosiąt po odsadzeniu przy łączeniu

w grupy produkcyjne,
-

w dużej dawce (4 mg/kg) w lżejszych zabiegach (na leżąco) w połą-

czeniu

ze środkami miejscowo znieczulającymi (przy ustępowaniu

działania leku brak efektu pobudzenia zwierząt, który występuje u

świń po podaniu pochodnych fenotiazyny).

Zastosowanie azaperonu

Chloroprotiksen stosowano u wszystkich gatunków zwierząt

u psów: do premedykacji przed narkozą chirurgiczną wywoływaną

podaniem barbituranów krótkodziałających.

u małych przeżuwaczy - do uspokojenia, przed zabiegami chirurgicznymi
wykonywanymi w znieczuleniu miejscowym

u świń - do uspokojenia zwierząt poddawanych zabiegom chirurgicznym
wykonywanym w infiltracyjnym znieczuleniu miejscowym. Lek ten

stosowano np. przy cesarskim cięciu, amputacji palców, przecięciu

ropnia, badaniu i zabiegach na racicach, przy restytucji chirurgicznej

wypadłej prostnicy.

Zastosowanie chloroprotiksenu

LEKI SEDATYWNO-NASENNE

WODZIAN CHLORALU

C C

Cl

Cl

Cl

H

OH

OH

Wodzian chloralu

Jest to najstarszy środek uspokajający wprowadzonym do
lecznictwa weterynaryjnego w 1875 r. przez Humberta. Obecnie
używany jest sporadycznie

W wyższych dawkach stosowany był do wywołania narkozy
chirurgicznej u dużych zwierząt (koni i bydła).

Lek wykazuje działanie uspokajające (zwierzę stoi nieruchomo,

z opuszczoną głową z zamkniętymi oczyma, zmuszone do ruchu

wykazuje brak jego koordynacji (ataksję),

Po nieco większej dawce zwierzę pokłada się.

Uwaga: lek

działa słabo przeciwbólowo

Działanie farmakologiczne wodzianu chloralu

Mechanizm działania wodzianu chloralu:

Nie jest poznany. Wiadomo, że po wprowadzeniu do ustroju lek

ulega przemianie w w trójchloroetanol, który jest odpowiedzialny

za działanie neurodepresyjne.

o

Lek z powodu dużych dawek i stosunkowo słabej

rozpuszczalności musi być podawany w dużych objętościach.

o

Lek ma działanie miejscowo drażniące.Przy podawaniu dożylnym

może powstać zapalenie żył po wydostaniu się leku na zewnętrzną

powierzchnię naczynia.

o

Lek ma nieprzyjemny smak i per os musi być podany sondą

dożołądkową.

o

Po podaniu dawek uspokajających lek jest stosunkowo

bezpieczny i nie występuje niebezpieczeństwo zatrzymania

oddechu i krążenia.

Działania niepożądane wodzianu chloralu

konie -

w celu wywołania sedacji wodzian chloralu może być

podany
doustnie - w dawce 60 g/ konia (450 kg)

dożylnie - w dawce 22-30 g/ konia (450 kg)

lek stosuje się w celu uspokojenia pobudliwych koni np. przed
kuciem, czy innymi zabiegami pielęgnacyjnymi lub lekarskimi.
Sedacja pojawia się po 10-15 min i trwa przez 30-60 min.

bydło - w celu uspokojenia lek podaje się dożylnie w dawce 10.5-
17.5g/sztukę (450 kg) w roztworze 7% -owym (150-250 ml),
najczęściej przed zabiegami chirurgicznymi przeprowadzanymi w
pozycji stojącej. Krowa stoi po tej dawce

Zastosowanie wodzianu chloralu

Materiał źródłowy

Adams H.R. Veterinary Pharmacology and Therapeutics 9th
ed.

– 2009,

Brander at al. Veterinary Applied Pharmacology and
Therapeutics 5th ed. -1991
Bishop Y., The Veterinary Formulary 5th ed.- 2001,
Boothe D.M. Small Animal Clinical Pharmacology and
Therapeutics - 2012
Goodman & Gilmans The Pharmacological Basis of
Therapeutics 11th ed.

– 2006,

Janiec W.,

Krupińska J. Farmakodynamika 3d ed. - 1995,

Katzung B.G Basic and Clinical Pharmacology

– 2007,

Maddison et al... Small Animal Pharmacology 2nd ed. - 2008
Plumb D.C. Veterimary Drug Handbook 6th ed. 2008
Rang H.P. et al. Pharmacology 6th ed. -. 2007

A.

Leki uspokajające o działaniu p-bólowym (sedativo-analgetica),

1. pochodne tiazyny -

α2 –adrenomimetica

ksylazyna,

detomidyna, medetomidyna, deksmetomidyna romifidyna

B. Leki uspokajająco-nasenne (sedativo-hypnotica),

1. Pochodne benzodiazepiny

diazepam, chlorodiazepoksyd, midazolam, lorazepam, zolazepam

2. barbiturany

fenobarbital, barbital

3. inne: wodzian chloralu

Przegląd leków uspokajających (sedativa).

C. Leki uspokajające o działaniu neuroleptycznym

1. pochodne fenotiazyny

acepromazyna, chloropromazyna, propiopromazyna

2. pochodne butyrofenonu

azaperon, droperidol, fluanizon, haloperidol,

3. pochodne tioksantenu

chloroprotiksen

D. Antagoniści leków uspokajających

1. antagoniści pochodnych tiazyny (antagoniści rec. α2)

johimbina, atipamezol, tolazolina, idazoksan

2. antagonista benzodiazepin

flumazenil

Podgrupy leków uspokajających używanych w weterynarii

3. sedativo-neuroleptica

2. sedativo-hypnotica

1. sedativo-analgetica

pochodne tiazyny
(



2-adrenomimetyki)

ksylazyna
detomidyna
medetomidyna

benzodiazepiny

diazepam

barbiturany
długodziałające

inne

fenobarbital

wodzian chloralu

pochodne fenotiazyny

pochodne bytyrofenonu

pochodne tioksantenu

acepromazyna

azaperon

chloroprotiksen

podgrupa, pochodzenie chemiczne przykłady leków