Nr

1

(

5)

Marzec

1993

METEORYT

Biuletyn wydawany przez

Olszty

ń

skie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne i Society

of Meteoritophiles

dla polskich miło

ś

ników meteorytów

Meteoryt

Peekskill

i uszkodzony przeze

ń

samochód.

Michelle Knapp miała niezbyt mił

ą

niespodziank

ę

9 pa

ź

dzier-

nika

zeszłego

roku,

gdy

wa

żą

cy

12,4

kg

meteoryt

kamienny

rozbił

tył jej samochodu, odbił si

ę

i wybił dołek na podje

ź

dzie. Osiem-

nastoletnia

Michelle,

mieszkaj

ą

ca

w

Peekskill

na

przedmie

ś

ciach

Nowego Jorku, ogl

ą

dała wła

ś

nie telewizj

ę

.

"Nagle

usłyszałam

pot

ęż

ny

huk

i

pomy

ś

lałam,

ż

e

zderzyły

si

ę

dwa

samochody.

Wyjrzałam

na

zewn

ą

trz

i

zobaczyłam,

ż

e

baga

ż

nik

jest

całkiem

rozbity.

"

Spadek 30 cm meteorytu był poprzedzony bolidem obserwowanym

z Nowego

Jorku,

Pennsylwanii,

Wirginii,

Marylandu

i

Północnej

Karoliny.

Meteoryt

został

wst

ę

pnie

sklasyfikowany

jako

chondryt

zwyczajny L6 przez dr Wiliama Menke z Obserwatorium Geologicznego

Lamont Doherty w Nowym Jorku. Dalsze analizy zostały podj

ę

te przez

dr

Martina

Prinza

z

Ameryka

ń

skiego

Muzeum

Przyrodniczego,

ale

Michelle Knapp nie zgodziła si

ę

na długotrwałe badania okazu, gdy

handlarze meteorytów zaoferowali jej sze

ś

ciocyfrow

ą

sum

ę

.

Nie

jest

wci

ąż

jasne,

czy

jej

agencja

ubezpieczeniowa

zap-

łaci

za

uszkodzenie

samochodu

i

jak

to

wpłynie

na

wysoko

ść

składki

ubezpieczeniowej.

Dla

Michelle

nie

jest

to

jednak

problem. Otrzymała ju

ż

kilka atrakcyjnych ofert zakupu jej samo-

chodu, za który zapłaciła kiedy

ś

tylko 100 dolarów.

1

Od Redaktora:

Rozpocz

ą

łem

numer

nietypowo,

poniewa

ż

od

tych

wstr

ę

tnych

handlarzy

meteorytów,

którzy

nie

pozwalaj

ą

na

zbadanie

okazu,

otrzymałem

zdj

ę

cia,

które

postanowiłem

pokaza

ć

.

Czerwone

zabarwienie

powierzchni

meteorytu,

to

lakier

starty

z

samochodu.

Fragmenty meteorytu s

ą

oczywi

ś

cie do kupienia za $20 -$25 za gram.

Zainteresowanym słu

żę

adresami.

Brak handlarzy meteorytów w naszych polskich realiach te

ż

nie

gwarantuje

ż

e

okazy

meteorytów

b

ę

d

ą

przebadane,

o

czym

ś

wiadczy

przykład

meteorytu

Kłodawa,

odkrytego

w

1986

roku.

Wst

ę

pne

informacje

o

tym

meteorycie

zostały

opublikowane

w

"Przegl

ą

dzie

Geologicznym"

nr

1/1987

i

zapadła

cisza.

Dot

ą

d

nie

zgłoszono

odkrycia do Meteoritical Bulletin, ani nie udost

ę

pniono meteorytu

do

bada

ń

nikomu

innemu.

Podobno

jakie

ś

badania

s

ą

prowadzone.

Na

oko

meteoryt

przypomina

wygl

ą

dem

mezosyderyt,

ale

ma

nietypow

ą

budow

ę

.

W

Polsce

równie

ż

mamy

ciekawe

zjawisko,

o

którym

informuje

prof.

dr

hab.

Andrzej

Manecki.

Proponuj

ę

tak

ż

e

artykuły

i

nowiny

z

Impact!

nr

6/92,

za

których

przetłumaczenie

dzi

ę

kuj

ę

pp.

Mi-

chałowi

Kosmulskiemu

i

Markowi

Ś

cibiorowi.

Tłumacze

otrzymali

w nagrod

ę

małe

fragmenty

chondrytu

zwyczajnego

H4

Reggane

003.

Ch

ę

tnych

do

tłumaczenia

nast

ę

pnego

numeru

uprzedzam

jednak,

ż

e

podobnej nagrody nie gwarantuj

ę

.

Andrzej S. Pilski

redaktor

* -- * -- * -- * -- * -- * -- * -- * -- * -- * -- * -- *

INTERESUJ

Ą

CE ZJAWISKO W JERZMANOWICACH Z DNIA 14.01.1993

ANDRZEJ MANECKI - Zakład Mineralogii i Geochemii AGH

Zabierałem

si

ę

do

napisania

obiecanego,

krótkiego

artykułu

dla

"Meterorytu"

o

chondrach,

a

tu

14

stycznia

br.

miał

miejsce

w Jerzmanowicach

k.

Krakowa

efekt

geofizyczny

(?)

meteorologicz-

ny

(?)

astronomiczny

(?).

O

godz.

18.50

mieszka

ń

cy

Jerzmanowic

zaobserwowali

lot

kuli

barwy

rt

ę

ciowoniebieskiej,

a

nast

ę

pnie

usłyszeli

dwa

wybuchy

w

odst

ę

pie

50

sekund.

Pierwszy

spowodował

odspojenie

fragmentu

pionowej

ś

ciany

wysokiego

osta

ń

ca

skały

wa-

piennej

i

rozrzut

jej

du

ż

ych

(do

kilkunastu

kg)

fragmentów

na

odległo

ść

ok.

150

m.

Zniszczeniu

uległy

dachy

okolicznych

domów.

W gruncie

stwierdzono

po

wybuchu

liczne

bruzdy

i

wgł

ę

bienia.

W trzydziestu

domach

zniszczone

zostały

bezpieczniki

elektryczne,

a w

kilku

stopione

przewody,

uszkodzone

telewizory.

Miejsce

i efekty drugiej eksplozji nie s

ą

znane. Po pierwszym wybuchu spadł

grad. Efekty

ś

wietlne i akustyczne były widoczne i słyszane m.in.

w Krakowie. Byłem tych efektów

ś

wiadkiem. Obserwatorium Geofizyczne

PAN w Skale zanotowało dwa wstrz

ą

sy.

Opisane

zjawisko

w

Jerzmanowicach

wzbudziło

zainteresowanie

meteorologów,

geofizyków,

astronomów,

geologów

i

nas

mineralogów.

W terenie

aktywnie

działa

krakowska

grupa

Polskiego

Towarzystwa

Miło

ś

ników

Astronomii.

Byłem

w

Jerzmanowicach

z

astronomami

z Obserwatorium

Astronomicznego

UJ

i

ogl

ą

dałem

liczne

skutki

wybuchu

(efekty

fali

akustycznej,

elektromagnetyczne

i

in.).

Powołano

grup

ę

specjalistów

ró

ż

nych

dyscyplin,

którzy

pod

moim

kierunkiem maj

ą

opisa

ć

to ciekawe zjawisko i ew. opracowa

ć

krótki

raport.

2

Pi

ęć

setlecie Ensisheim

Hugh Douglas

Pi

ęć

set

lat

temu

kamienny

meteoryt

spadł

tu

ż

obok

alzackiego

miasteczka

Ensisheim.

Obecnie

jest

najstarszym

zachodnim

meteo-

rytem, który przetrwał do naszych czasów.

Ówczesna ilustracja przedstawiaj

ą

ca spadek meteorytu Ensisheim. Jest:

przedstawiony jednocze

ś

nie w dwóch pozycjach: na w kraterze (przez

uprzejmo

ść

H. van Steen)

Niezwykły spadek

Szesnastego

listopada

1492

roku

(w

ówczesnym

kalendarzu

ju-

lia

ń

skim

był

to

7

listopada)

o

godzinie

11.30

rano,

młody

chło-

piec, przechadzaj

ą

c si

ę

po polach w okolicach Ensisheim w Alzacji

(Francja)

usłyszał

przera

ź

liwy

huk.

Patrz

ą

c

w

niebo

obserwował

z przera

ż

eniem, jak wielki, ciemny kamie

ń

p

ę

dził w kierunku Ziemi

i

uderzył

w

ni

ą

zakopuj

ą

c

si

ę

w

mi

ę

kkiej

ziemi

pola

pszenicy

na

gł

ę

boko

ść

1,5

m.

Natychmiast

pop

ę

dził

do

domu,

aby

opowiedzie

ć

swojej rodzinie o tym diabelskim zdarzeniu.

Kilka

godzin

pó

ź

niej

chłopiec

prowadził

grup

ę

mieszczan

po

drodze na południe od Battenheim. Pokazał ich przywódcom, w którym

miejscu

upadł

kamie

ń

,

a

im

wkrótce

udało

si

ę

wydoby

ć

cały,

nieuszkodzony meteoryt. Jednak nie pozostał on w tym stanie długo.

Wierz

ą

c,

ż

e to znak od Boga, mieszczanie zacz

ę

li odr

ą

bywa

ć

kawałki

z

meteorytu,

aby

zatrzyma

ć

je

jako

talizmany.

Lokalny

s

ę

dzia,

przyjaciel Ko

ś

cioła, był rozw

ś

cieczony. Kamie

ń

mógł oczywi

ś

cie by

ć

darem

Boga,

ale

mógł

równie

dobrze

by

ć

dziełem

szatana.

Kazał

przenie

ść

meteoryt do Ensisheim i zaku

ć

w ła

ń

cuchy boj

ą

c si

ę

,

ż

e

kamie

ń

mógłby ulecie

ć

z powrotem do swego diabelskiego władcy.

Ludzie w Ensisheim byli w wi

ę

kszo

ś

ci niezadowoleni z inter-

wencji s

ę

dziego. Jak mógł ziemski diabeł rzuca

ć

kamienie z Nieba?

Na odpowied

ź

trzeba było czeka

ć

dziesi

ęć

dni, czyli do przy bycia

Cesarza Maksymiliana.

3

Maksymilian

był

synem

Ś

wi

ę

tego

Cesarza

Rzymskiego

Fryderyka

III i nosił dumny tytuł Króla Rzymskiego. Siedemnastego listopada

trzydziestotrzyletni cesarz zajechał do Ensisheim w drodze na pole

bitwy

z

Francuzami,

a

po

poznaniu

tego

dziwnego

wydarzenia

oraz

zwi

ą

zanego

z

nim

zamieszania,

kazał

przenie

ść

czarny,

trójk

ą

tny

kamie

ń

do swego królewskiego zamku przy murach miejskich.

Przez

nast

ę

pne

dni

Maksymilian

prosił

wielu

ludzi

o

rad

ę

i w ko

ń

cu doszedł do wniosku,

ż

e meteoryt rzeczywi

ś

cie był darem od

Boga

i

znakiem

pomy

ś

lno

ś

ci.

Rozkazał,

aby

był

strze

ż

ony

przez

miejscowe duchowie

ń

stwo, oraz aby go zawiesi

ć

w ko

ś

ciele na chórze,

co

miało

przypomina

ć

o

jego

niebia

ń

skim

pochodzeniu,

ale

nim

pozwolił, by kamie

ń

opu

ś

cił jego posiadło

ść

, odłupał od niego dwa

fragmenty, z których jeden zatrzymał dla siebie, a drugi podarował

swemu

wielkiemu

przyjacielowi

-

Arcyksi

ę

ciu

Zygmuntowi

Austriackiemu.

Meteoryt

został

w

ko

ń

cu

przetransportowany

do

ko

ś

cioła

pa-

rafialnego,

gdzie

jego

histori

ę

spisano

na

płycie

pami

ą

tkowej.

Pomimo,

ż

e

przedtem

wa

ż

ył

około

127

kg,

prawie

połowa

została

odłupana i zabrana, jako talizmany maj

ą

ce przynosi

ć

szcz

ęś

cie.

Interesuj

ą

ce zdarzenie

Meteoryt stał si

ę

znanym powszechnie głównie dzi

ę

ki temu,

ż

e

był pierwszym spadkiem obserwowanym przez

ś

wiadków po wynalezieniu

zmechanizowanego druku przez Johanna Gensfleisha Gutenberga (1397-

-1468)

w

Niemczech

w

latach

pi

ęć

dziesi

ą

tych

XV

wieku.

W

trzech

miastach

wydrukowano

specjalne

ulotki

relacjonuj

ą

ce

histori

ę

spadku, z ilustracjami i wierszami autorstwa Sebastiana Branta.

Brant

twierdził,

ż

e

spadek

meteorytu

był

znakiem,

ż

e

Bóg

sprzyja Maksymilianowi w walce z jego wrogami, ale pomimo wszystko

był

tym

zdarzeniem

zakłopotany.

Przyjmował

on,

ż

e

meteoryt

"zakrzepł" w atmosferze od gor

ą

cych promieni sło

ń

ca (pomysł wcale

nie

był

nowy

i

wywodził

si

ę

ju

ż

ze

staro

ż

ytnej

Grecji),

ale

nie

mógł zrozumie

ć

jak takie ciało mogło powsta

ć

w czasie mro

ź

nej zimy.

Ci

ą

gle

jednak

uznawał

jego

niebia

ń

skie

pochodzenie,

a

pó

ź

niej

w 1493 roku gdy Król Fryderyk zmarł w swym królewskim zamku w Linz,

Brant uznał,

ż

e meteoryt był równie

ż

przepowiedni

ą ś

mierci króla.

Wkracza zw

ą

tpienie

Pierwsze

podejrzenie

(w

1528

r.),

ż

e

meteoryt

nie

jest

natury

boskiej,

prawdopodobnie

nie

pochodzi

od

nikogo

innego

ni

ż

Theophrastus

Bombastus

von

Hohenheim

(1493-1541)

znany

sk

ą

din

ą

d

jako

Paracelsus.

Poza

powierzchown

ą

znajomo

ś

ci

ą

alchemii,

Para-

celsus był te

ż

doktorem medycyny i wykładał w Bazylei o potrzebie

bada

ń

do

ś

wiadczalnych,

które

uwa

ż

ał

za

wa

ż

niejsze

od

tradycyjnej

nauki w medycynie. Znalazł si

ę

on w Ensisheim w raczej kłopotliwych

okoliczno

ś

ciach.

4

Paracelsus leczył bogatego i wa

ż

nego obywatela Bazylei, który

odmówił płacenia rachunków. Postanowił on powiadomi

ć ś

wiat z jakim

łajdakiem

miał

do

czynienia,

a

ten

ż

e

obywatel

niezwłocznie

wydał

nakaz

aresztowania

go

pod

zarzutem

zniesławienia.

Paracelsus

uciekł

z

miasta

i

w

lutym

1528

r.

przybył

do

alzackiego

miasteczka.

W

ś

wiecie Paracelsusa Wszech

ś

wiat składał si

ę

z tylko trzech

"pierwiastków":

siarki,

która

symbolizowała

dusz

ę

,

rt

ę

ci

(ducha)

i soli

(ciała

stałe).

W

swojej

ksi

ąż

ce

Liber

Heteororum

wydanej

po

ś

miertnie

w

1569

roku

pisał,

ż

e

meteoryt

składał

si

ę

z

soli

i przypominał ziemsk

ą

materi

ę

. Nie trzeba dodawa

ć

,

ż

e mieszczanie

nie byli zachwyceni z tej analizy.

Wojna Trzydziestoletnia

Przez

ponad

sto

lat

meteoryt

spokojnie

wisiał

w

ko

ś

ciele.

Potem przyszła Wojna Trzydziestoletnia, która rozp

ę

tała si

ę

w 1618

i trwała do roku 1648.

Przez wi

ę

kszo

ść

wojny Ensisheim pozostało katolick

ą

twierdz

ą

,

ale

dwudziestego

grudnia

1632

r.

miasto

zostało

zdobyte

przez

protestanckich

Szwedów,

aby

w

rok

pó

ź

niej

by

ć

uwolnionym

przez

Katolickie

Wojska

Cesarskie

i

ponownie

przej

ę

tym

przez

Szwedów

w 1634 r.

W

roku

1635

armia

szwedzka

została

zast

ą

piona

przez

francuskie

oddziały

z

Lotaryngii,

które

pó

ź

niej

zostały

wyparte

przez

Sakso

ń

sko-Weimarskiego

protestanckiego

Ksi

ę

cia

Bernarda

za

pomoc

ą

wojsk

najemnych.

W

1639

roku

Szwedzi,

Francuzi

i

wojska

najemne zawarły sojusz, a miasto pozostało w ich posiadaniu a

ż

do

zako

ń

czenia wojny przez Pokój Westfalski w roku 1648. Godny uwagi

jest

fakt,

ż

e

pomimo

znacznego

zniszczenia

ko

ś

cioła

meteoryt

pozostał

nietkni

ę

ty,

chocia

ż

nie

wiadomo,

czy

naje

ź

d

ź

cy

my

ś

leli,

ż

e niem

ą

drze byłoby rusza

ć

meteoryt, czy po prostu uwa

ż

ali go za

bezwarto

ś

ciowy.

Rewolucja Francuska

W 1789 roku Francja została rozerwana przez Rewolucj

ę

, a rok

pó

ź

niej stała si

ę

republik

ą

. W 1793 roku Francuscy Rewolucjoni

ś

ci

zabrali

meteoryt

na

ekspozycj

ę

w

Bibliotece

Narodowej

w

Colmar,

aby wi

ę

cej obywateli Republiki mogło go obejrze

ć

. Pozostał on tam

do

roku

1803

-

roku

spadku

meteorytów

w

L'Aigle

kiedy

został

zwrócony

do

ko

ś

cioła

w

Ensisheim.

Ko

ś

ciół

w

ko

ń

cu

zawalił

si

ę

w

1854

r.,

a

meteoryt

przeniesiono

do

Hotelu

de

Ville,

gdzie

znajduje si

ę

do dzisiaj.

Osobliwo

ść

Naukowa

W

roku

1800,

kilka

lat

po

opublikowaniu

przez

Ernsta

F.F

Chladniego

twierdzenia,

ż

e

meteoryty

rzeczywi

ś

cie

s

ą

pochodzenia

kosmicznego, Charles Berthold, profesor chemii w Szkole Central-

5

nej

Departamentu

Haut

Rhin,

zbadał

meteoryt

Ensisheim.

Meteoryt

zawierał:

42%

krzemionki,

17%

tlenku

glinu,

14%

tlenku

magnezu,

20%

tlenku

ż

elaza,

2%

wapna

(CaO)

i

2%

siarki,

z

czego

Berthold

wywnioskował,

ż

e jest on zwyczajn

ą

wtórn

ą

skał

ą ż

elazist

ą

.

W

mi

ę

dzyczasie,

w

Anglii

chemik

Edward

Howard

(1774-1816)

badał

meteoryty,

które

spadły

w

Yorkshire

w

Anglii,

w

Sienie,

Benares,

Taborze,

Krasnojarsku,

Campo

del

Cielo,

Siratik

i

Ste-

inbach

i

doszedł

do

wniosku,

ż

e

s

ą

one

pochodzenia

kosmicznego.

Porównał

te

ż

swoje

wyniki

z

wynikami

Bertholda

i

orzekł,

ż

e

En-

sisheim

te

ż

jest

meteorytem.

Praca

Howarda

przekonała

Antoine-

-Francois

de

Fourcroy

(1755-1809),

aby

bli

ż

ej

przyjrzał

si

ę

"kamieniowi

z

Ensisheim",

co

te

ż

uczynił

i

w

1802

roku

przyj

ą

ł

pogl

ą

d o kosmicznym pochodzeniu meteorytu.

Ensisheim

W

Ameryce

Odłamki

meteorytu

Ensisheim

podró

ż

owały

po

całym

ś

wiecie

i odegrały wa

ż

n

ą

rol

ę

w ameryka

ń

skiej meteorytyce.

Czternastego

grudnia

1807

r.

o

godzinie

6.30

rano

w

Weston,

w stanie

Connecticut,

spadł

deszcz

meteorytowy.

Niejaki

Daniel

Salmon

znalazł

siedemnastokilogramowy

okaz

na

swoim

polu

owsa

i przesłał

go

nowojorskiemu

mineralogowi

dr

Archibaldowi

Bruce,

który porównał przysłany mu okaz z fragmentem meteorytu Ensisheim

i zgodził

si

ę

,

ż

e

okaz

z

Weston

był

meteorytem.

Słysz

ą

c

o

spadku

w Weston

Thomas

Jefferson

rzekomo

powiedział:

„

Ła

ć

wiej

uwierzy

ć

,

ż

e

dwaj

Jankescy

profesorowie

kłami

ą

,

ni

ż ż

e

kamienie

spadaj

ą

z nieba”.

Pomimo,

ż

e

ta

historia

jest

prawdopodobnie

apokryfem,

z wielu

listów

Jeffersona

wiemy

o

jego

krytycznym

nastawieniu

do

meteorytów.

Ensisheim dzisiaj

Meteoryt

Ensisheim

przetrwał

nienaruszony

Wojn

ę

Trzydzies-

toletni

ą

,

I

i

II

Wojn

ę

Swiatow

ą

,

ale

nie

wytrzymał

inwazji

nau-

kowców i zabobonnych ludzi. Ze 127 kg, które spadły w Górnej Nad-

renii pi

ęć

set lat temu, pozostało obecnie mniej ni

ż

60% (tabela).

Dzi

ś

meteoryt jest szarym kamieniem o wymiarach 32 cm ×28cm ×30cm.

Jest najstarszym spadkiem meteorytu na zachodzie, który przetrwał

do

dzi

ś

,

i

drugim

najstarszym

na

całym

ś

wiecie,

b

ę

d

ą

c

młodszym

tylko

od

meteorytu

Nogata,

który

spadł

dziewi

ę

tnastego

maja

861

roku n.e.

Meteoryt

Ensisheim

jest

brekcjonowanym

chondrytem

oliwinowo-

-hiperstenowym

LL6,

popularnie

zwanym

amfoterytem,

o

wieku

eks-

pozycji na promieniowanie kosmiczne ok. 20 mln lat. Tylko 55,75 kg

meteorytu pozostaje w Hotelu de Ville w Ensisheim wraz z tablic

ą

pami

ą

tkow

ą

, na której czytamy:

Wielu wie wiele o tym kamieniu,
Każdy coś o nim wie,
Ale nikt nie wie dostatecznie dużo.

6

1)

Szkic meteorytu

Ensisheim

,

wykonany przez

K. Unglerta

w

1772

roku.

(Przez

uprzejmo

ść

H. van Steen)

Obecne miejsca przebywania okazów Ensisheim.

PODZI

Ę

KOWANIA:

Jestem

bardzo

wdzi

ę

czny

panu

H. van

Steenowi

za

pozwolenie u

ż

ycia ilustracji z jego prywatnej kolekcji, oraz panu

R.K. Wileyowi za przeprowadzenie bardzo przydatnych i pouczaj

ą

cych

dyskusji.

Chlałbym

te

ż

podzi

ę

kowa

ć

J. Dentowi

za

przeczytanie

r

ę

kopisu

oraz

zaproponowanie

mi

ró

ż

nych

zmian,

które

znacznie

rozwin

ę

ły i zmieniły nie do poznania mój artykuł.

LEKTURA UZUPEŁNIAJ

Ą

CA:

Bari, H. (1984) La Meteorite d'Ensisheim, tombee le 7 novembre
1492.

Hineraux

&

fossiles

,

112, 13-19.

Marvin, U.B. (1992) The Meteorite of Ensisheim: 1492 to 1992

Meteoritics,

27, 28-72

Od

redaktora:

Moja

ż

ona

Edith,

która

w

zeszłym

roku

odwiedziła

Ensisheim,

twierdzi,

ż

e

meteoryt

znajduje

si

ę

obecnie

w

Pałacu

Regencji,

w

Muzeum

Historii

i

Archeologii,

gdzie

z

okazji

500-lecia spadku zorganizowano specjaln

ą

wystaw

ę

.

0,006kg Wrocław, Muzeum Mineralogiczne
0,176kg Tucson, Arizona, kolekcja Roberta A. Haaga
0,416kg Malta, Montana, kolekcja Marlina Cilza
0,077kg Kopenhaga, Muzeum Geologiczne Uniwersytetu
0,675kg RAZEM

Dodatkowe miejsca przebywania okazów meteorytu Ensisheim

7

55,75kg

Ensisheim, Hotel de Ville

9,79kg

Pary

ż

, Muzeum Przyrodnicze

0,905kg

Berlin, Uniwersytet Humboldta

0,689kg

Londyn, Muzeum Przyrodnicze

0,660kg

Wiede

ń

, Muzeum Przyrodnicze

0,458kg

Waszyngton, D.C. Muzeum Przyrodnicze USA

0,316kg

Tubingen, Uniwersytet

0,209kg

Tempe, Arizona, USA, Uniwersytet Stanowy

0,018kg

Budapeszt, Muzeum Przyrodnicze

68,79Skg

RAZEM

Przecinanie, polerowanie i trawienie meteorytów

Harold Ellis

Zwiedzaj

ą

c,

praktycznie

ka

ż

de,

wi

ę

ksze

muzeum

przyrodnicze,

w jakimkolwiek

kraju,

natrafisz

z

pewno

ś

ci

ą

na

meteoryty,

które

zostały

przeci

ę

te

i

wypolerowane

i,

w

przypadku

ż

elaznych,

wyt-

rawione

kwasem.

Ten

sposób

traktowania

ujawnia

ich

wewn

ę

trzn

ą

struktur

ę

i

przekształca

kawałek

skały

z

Kosmosu

w

pi

ę

kny

i

fas-

cynuj

ą

cy cud przyrody.

Wielu

kolekcjonerów

kupuje

meteoryty

ju

ż

poci

ę

te

i

wypole-

rowane,

ale

znacznie

ta

ń

sze

jest

kupowanie

ich

w

naturalnej

pos-

taci

i

przygotowanie

ich

samodzielnie.

Nie

jest

to

szczególnie

trudne

(chocia

ż

mo

ż

e

to

by

ć

czasem

ci

ęż

ka

praca)

i,

je

ś

li

znaj-

dziesz

na

to

czas,

mo

ż

e

to

da

ć

du

ż

o

zadowolenia.

Najpierw

jed-

nak...

Spór o przecinanie

Je

ś

li

powiedziałby

ś

kustoszowi

muzeum

lub

komu

ś

zajmuj

ą

cemu

si

ę

zawodowo

meteorytyk

ą

,

ż

e

zamierzasz

ci

ąć

,

polerowa

ć

i

trawi

ć

meteoryt,

to

prawdopodobnie

dostali

by

ataku

serca.

W

ostatnich

latach wyst

ę

puje d

ąż

enie do pozostawiania meteorytów nietkni

ę

tymi,

z

wyj

ą

tkiem

bada

ń

naukowych.

Naukowcy

obawiaj

ą

si

ę

,

ż

e

przy-

gotowanie

meteorytu

dla

celów

wystawienniczych

zanieczyszcza

okaz

utrudniaj

ą

c

wykonywanie

bada

ń

.

W

przypadku

rzadkiego

meteorytu

obrabianie go mogłoby zniszczy

ć

jego warto

ść

naukow

ą

.

W

gruncie

rzeczy

naukowcy

maj

ą

oczywi

ś

cie

racj

ę

...

no,

pra-

wie.

Meteoryty, które kupujesz ty i ja, s

ą

na rynku poniewa

ż

nikt

wi

ę

cej ich nie chce! Cz

ę

sto pochodz

ą

one z muzeów lub instytutów

badawczych, które by

ć

mo

ż

e nie badaj

ą

ju

ż

meteorytów, lub maj

ą

za

mało

miejsca

na

przechowywanie

albo

niewystarczaj

ą

ce

fundusze

i potrzebuj

ą

sprzeda

ć

okazy,

aby

móc

realizowa

ć

inne

projekty

badawcze. Czy powód jest taki, czy inny, mo

ż

esz by

ć

prawie pewnym,

ż

e je

ś

li zdołałe

ś

kupi

ć

meteoryt, to nie jest on rzadki, ma mał

ą

warto

ść

naukow

ą

i,

gdyby

ś

go

dał

naukowcowi,

to

le

ż

ałby

gdzie

ś

przez

wiele

lat

(cz

ę

sto

w

niezbyt

idealnych

warunkach).

Zapomnij

wi

ę

c

o

tych

profesjonalistach,

którzy

nie

rozumiej

ą

rynku,

lub

dlaczego

jeste

ś

my

tak

zafascynowani

meteorytami,

i

przygotuj

ambitnie swój okaz.

Wybór meteorytu

To,

jak

przygotujesz

meteoryt,

zale

ż

y

głównie

od

tego,

jaki

typ

kupiłe

ś

.

Ogólnie

meteoryty

kamienne

s

ą

ci

ę

te

i

polerowane,

podczas

gdy

ż

elazne

potrzebuj

ą

tak

ż

e

trawienia

kwasem,

co

jest

zawsze potencjalnie niebezpieczn

ą

czynno

ś

ci

ą

, i lakierowania.

Przede

wszystkim

kup

najwi

ę

kszy

okaz

na

jaki

mo

ż

esz

sobie

pozwoli

ć

.

Niektóre

struktury,

takie

jak

gruboziarniste

figury

Widmanstattena,

s

ą

tylko

wtedy

dostrzegalne,

gdy

odsłoni

ę

ty

jest

du

ż

y fragment powierzchni, ale nawet drobnoziarniste figury ro-

8

bi

ą

wi

ę

ksze wra

ż

enie na du

ż

ym okazie. Nawet je

ś

li czujesz,

ż

e cena

du

ż

ego meteorytu jest nieco wygórowana, pami

ę

taj,

ż

e po przeci

ę

ciu

zyskujesz

dwa

okazy

i

zawsze

mo

ż

esz

sprzeda

ć

drug

ą

połówk

ę

zmniejszaj

ą

c poniesione koszty.

Pami

ę

taj,

ż

e niektóre meteoryty s

ą

zupełnie kruche i nie da

si

ę

ich

przeci

ąć

.

Je

ś

li

masz

w

ą

tpliwo

ś

ci,

porozmawiaj

ze

sprze-

daj

ą

cym.

Sposoby przecinania

Zanim przetniesz meteoryt, przyjrzyj mu si

ę

z bliska. Je

ś

li

ma

p

ę

kni

ę

cie

lub

szczelin

ę

,

to

prawdopodobnie

lepiej

b

ę

dzie

przecina

ć

wzdłu

ż

niej. Szczeliny pojawiaj

ą

si

ę

zazwyczaj dlatego,

ż

e minerały w meteorycie nie s

ą

całkowicie zwi

ą

zane wzdłu

ż

pewnej

płaszczyzny i w rezultacie meteoryt jest osłabiony. Je

ś

li b

ę

dziesz

ci

ąć

w

poprzek

tego

osłabienia,

mo

ż

e

si

ę

okaza

ć

,

ż

e

meteoryt

rozpadnie si

ę

na kilka mniejszych kawałków, na co wcale nie masz

ochoty.

Je

ś

li twój okaz nie ma

ż

adnych widocznych p

ę

kni

ęć

, przetnij

go tak, aby uzyska

ć

najwi

ę

ksz

ą

powierzchni

ę

przekroju.

Sam

proces

ci

ę

cia

jest

całkiem

prosty.

Mocujesz

meteoryt

w imadle

u

ż

ywaj

ą

c

podkładek

gumowych

lub

piankowych,

aby

nie

uszkodzi

ć

powierzchni

meteorytu

(szczególnie

wa

ż

ne,

je

ś

li

chcesz

zachowa

ć

nietkni

ę

t

ą

skorupk

ę

obtopieniow

ą

)

i

tniesz

go

piłk

ą

do

metalu (mo

ż

na ju

ż

dosta

ć

brzeszczoty z osadzonymi ziarnami w

ę

glika

wolframowego,

dobre

do

tego

celu,

ale

drogie

-

przyp.

red.).

Potrzeba troch

ę

czasu, aby przeci

ąć

meteoryt kamienny, a znacznie

wi

ę

cej

na

przeci

ę

cie

meteorytu

ż

elaznego.

Mógłby

ś

jednak

ułatwi

ć

sobie

ż

ycie.

zorientuj si

ę

, czy s

ą

w okolicy jakie

ś

mechaniczne urz

ą

dzenia

do ci

ę

cia. Miejsca, gdzie masz szans

ę

je znale

źć

, to uniwersytety,

szkoły,

jubilerzy,

niektóre

muzea

i

zakłady

techniczne.

Je

ś

li

powiesz,

ż

e

chcesz

przeci

ąć

kawałek

skały

z

Kosmosu,

b

ę

dziesz

zdziwiony

jak

wiele

osób

zechce

ci

pomóc,

cz

ę

sto

bez

ż

adnej

zapłaty.

Meteoryty

kamienne

najlepiej

ci

ąć

przy

pomocy

piły

diamen-

towej, ale, wbrew powszechnej opinii, do meteorytów

ż

elaznych ona

si

ę

nie nadaje. Problem z meteorytami

ż

elaznymi polega na tym,

ż

e

ich

mieszanina

stopów

ż

elaza

i

niklu

czyni

je

nieprawdopodobnie

trudnymi do przeci

ę

cia, a obecno

ść

wrostków słu

ż

y tylko do tego,

aby prac

ę

utrudni

ć

jeszcze bardziej. Je

ś

li u

ż

yjesz piły z ostrzem

z ziarenek diamentu, najprawdopodobniej wykruszysz diamenty (koszt

jest taki,

ż

e nie warto o tym my

ś

le

ć

!). Niektórzy ludzie twierdz

ą

,

ż

e

mo

ż

esz

przecina

ć

meteoryt

ż

elazny

przy

małej

pr

ę

dko

ś

ci

piły,

ale

gdy

kiedy

ś

spróbowałem

tego,

zauwa

ż

yłem,

ż

e

meteoryt

stawał

si

ę

bardzo

gor

ą

cy

i

musiał

by

ć

ci

ę

ty

w

kilku

etapach

z parogodzinnymi

przerwami,

aby

pozwoli

ć

mu

ostygn

ąć

.

I

wci

ąż

niszczył ostrze.

Znacznie

lepszym

rozwi

ą

zaniem

jest

przecinanie

meteorytów

ż

elaznych piłk

ą

do metalu. Zgoda, jest to ci

ęż

ka praca i nawet

9

mały okaz mo

ż

e sprawi

ć

,

ż

e r

ę

ka b

ę

dzie bolała przez kilka dni. Ale

znowu,

s

ą

dost

ę

pne

piły

mechaniczne

i

ka

ż

dy

wi

ę

ksze

przed-

si

ę

biorstwo

maj

ą

ce

własny

zakład

remontowy

musi

tak

ą

mie

ć

(s

ą

cz

ę

sto u

ż

ywane do przecinania rur metalowych). Mo

ż

esz nawet znale

źć

pił

ę

w miejscowym warsztacie samochodowym. B

ą

d

ź

jednak przygotowany

na zapłacenie za kilka wymienianych ostrzy, bo czasem oka

ż

e si

ę

;

ż

e

to meteoryt tnie ostrze, a nie na odwrót.

Przecinanie

meteorytów

bogatych

w

ż

elazo

zawsze

stanowiło

problem.

Gdy

meteoryt

Estherville

-

mezosyderyt,

był

przecinany

w 1880 roku, był najpierw przekazany do kamieniarza, który piłował

200

kg

okaz

przez

blisko

400

godzin

marnuj

ą

c

du

żą

ilo

ść

pił,

co

zrobiło

niewielkie

wra

ż

enie

na

meteorycie.

Meteoryt

został

nast

ę

pnie

przesłany

do

in

ż

yniera,

który,

u

ż

ywaj

ą

c

piły

tarczowej

z hartowanej

stali,

zako

ń

czył

prac

ę

w

ci

ą

gu

59

godzin,

ale

pot-

rafił

zredukowa

ć

czas

potrzebny

na

drugie

przecinanie

do

sze

ś

ciu

godzin

polewaj

ą

c

meteoryt

i

pił

ę

mieszanin

ą

wody

(aby

chłodzi

ć

meteoryt

powstrzymuj

ą

c

go

od

rozszerzania

si

ę

i

zaciskania

os-

trza), oleju (jako smar) i mydła (cz

ęś

ciowo jako smar, a cz

ęś

ciowo

aby ułatwi

ć

wymieszanie wody z olejem).

Dzi

ś

nie my

ś

limy o u

ż

ywaniu wody, oleju i mydła, poniewa

ż

s

ą

to składniki reaguj

ą

ce ze stopami

ż

elaza. Jednak wci

ąż

chłodzenie

meteorytu

jest

konieczne,

aby

ochroni

ć

przed

zniszczeniem

termicznym

jego

wewn

ę

trzn

ą

struktur

ę

i

powstrzyma

ć

zaciskanie.

Zwykle

u

ż

ywa

si

ę

do

tego

wody

destylowanej,

która

potem

powinna

by

ć

dokładnie usuni

ę

ta.

Polerowanie

Gdy

ju

ż

przeci

ą

łe

ś

meteoryt,

potrzebujesz

go

wypolerowa

ć

.

Jest

to

proces

wielostopniowy,

który

zaczyna

si

ę

od

arkusza

gru-

boziarnistego papieru

ś

ciernego.

Znowu

meteoryt

powinien

zosta

ć

umocowany

w

imadle,

a

zew-

n

ę

trzna

powierzchnia

zabezpieczona

gum

ą

lub

piank

ą

.

We

ź

arkusz

gruboziarnistego

papieru

i

owi

ń

go

wokół

drewnianego

klocka,

a nast

ę

pnie

delikatnie,

ale

zdecydowanie

trzyj

przeci

ę

t

ą

po-

wierzchni

ę

meteorytu.

Zauwa

ż

ysz,

ż

e

idzie

to

łatwiej

je

ś

li

b

ę

-

dziesz

to

robił

rytmicznie

(zwykle

słucham

muzyki

podczas

szli-

fowania, chocia

ż

staram si

ę

unika

ć

kankana) i nie trzeba dodawa

ć

,

ż

e meteoryty

ż

elazne s

ą

trudniejsze do polerowania ni

ż

kamienne.

Celem

tego

pierwszego,

zgrubnego

szlifowania

jest

usuni

ę

cie

nierówno

ś

ci

po

piłowaniu.

Niektórzy

meteorytofile

dowodz

ą

,

ż

e

najlepszym

sposobem

na

to

jest

tarcie

prostopadle

do

rys

pozos-

tawionych

przez

pił

ę

,

potem

tarcie

bardziej

drobnoziarnistym

pa-

pierem

prostopadle

do

poprzedniego

kierunku

i

tak

dalej,

ale

prawd

ę

mówi

ą

c

próbowałem

ró

ż

nych

metod

i

wszystkie

wydaj

ą

si

ę

jednakowo skuteczne.

Potrzebujesz

cztery

do

pi

ę

ciu

rodzajów

papieru

ś

ciernego

o ró

ż

nej

grubo

ś

ci

ziaren,

u

ż

ywaj

ą

c

stopniowo

papieru

coraz

bar-

dziej drobnoziarnistego. Chocia

ż

mo

ż

liwo

ść

u

ż

ycia do szlifowania

10

2)

narz

ę

dzia

elektrycznego

(jak

wiertarka

z

przymocowan

ą

ko

ń

cówk

ą

szlifuj

ą

c

ą

)

wydaje

si

ę

kusz

ą

ca,

to

jedna

trudno

jest

kontrolowa

ć

prac

ę

takiego

urz

ą

dzenia

nawet

przy

małej

pr

ę

dko

ś

ci

i

mógłby

ś

spowodowa

ć

nieprzewidziane

uszkodzenie

okazu.

Jedyny

moment,

gdy

mo

ż

esz

bezpiecznie

u

ż

y

ć

narz

ę

dzia

elektrycznego

z

nakładk

ą

pole-

ruj

ą

c

ą

,

to

ko

ń

cowe

polerowanie.

Nie

jest

to

jednak

niezb

ę

dne

i dobre

polerowanie

powierzchni

gładkim

suknem

da

równie

dobry

rezultat.

Skoro

zako

ń

czyłe

ś

polerowanie

b

ą

d

ź

przygotowany

na

rozcza-

rowanie!

Zapewne

stwierdzisz,

ż

e

kawałki

karborundu

wbiły

si

ę

w przeci

ę

t

ą

powierzchni

ę

.

Potrzebne

wi

ę

c

b

ę

dzie

tobie

stoj

ą

ce

swobodnie

szkło

powi

ę

kszaj

ą

ce,

dobre

o

ś

wietlenie

(mo

ż

e

by

ć

poł

ą

-

czone jedno z drugim), co

ś

z ostrym ko

ń

cem, jak np. szydło i za-

cisk mocuj

ą

cy do pulpitu. I usi

ą

d

ź

wygodnie.

Umocuj

meteoryt

na

pulpicie

i

ostro

ż

nie,

u

ż

ywaj

ą

c

obu

r

ą

k,

wydłubuj

szydłem

płatki

karborundu.

Rób

to

bardzo

ostro

ż

nie,

bo

je

ś

li

ostrze

ze

ś

li

ź

nie

si

ę

i

zadrapie

powierzchni

ę

,

b

ę

dziesz

musiał wróci

ć

do etapu szlifowania

ś

rednioziarnistym papierem.

Czasem

zauwa

ż

ysz,

szczególnie

w

meteorytach

ż

elaznych,

obszary

korozji

blisko

zewn

ę

trznych

powierzchni,

które

mog

ą

psu

ć

wygl

ą

d meteorytu i które w pewnych przypadkach mog

ą

rozci

ą

ga

ć

si

ę

na cał

ą

brył

ę

meteorytu. powiniene

ś

odci

ąć

je, gdzie to mo

ż

liwe.

W

przypadku

meteorytów

kamiennych

i

ataksytów,

skoro

wypo-

lerowałe

ś

okaz, to praca jest zako

ń

czona. Ale w przypadku heksa-

edrytów i oktaedrytów twoja praca dopiero si

ę

zaczyna!

Trawienie

Heksaedryty charakteryzuj

ą

si

ę

włoskowatymi sp

ę

kaniami zwa-

nymi

liniami Neumanna

przecinaj

ą

cymi powierzchni

ę

przekroju.

Sze

ść

etapów

obróbki

meteorytu:

1)

Sprawdzenie

p

ę

kni

ęć

.

2)

Piło-

wanie.

3)

Polerowanie.

I

TYLKO

DO

METEORYTÓW

ZELAZNYCH:

4)

Mie-

szanie

chemikaliów.

5)

Trawienie

kwasem.

6)

Pokrywanie

lakierem

dobrej jako

ś

ci.

11

Oktaedryty

ukazuj

ą

skomplikowan

ą

gmatwanin

ę

wst

ąż

ek

znan

ą

jako

figury

Widmanstättena.

Wst

ąż

ki

tworz

ą

ce

figury

s

ą

zlo

ż

one

z dwóch stopów

ż

elaza i niklu: ubogiego w nikiel (Ni = 6%)

kama-

cytu i bogatego w nikiel (Ni = 13-48%) taenitu. Gdy rozprowadzisz

kwas

po

przeci

ę

tej

powierzchni,

taenit

bardziej

opiera

si

ę

działaniu

kwasu,

ni

ż

kamacyt,

i

rezultatem

jest

struktura

płaskorze

ź

by.

Rozumie si

ę

samo przez si

ę

,

ż

e obchodzenie si

ę

z kwasem jest

zawsze

niebezpieczne

i

powiniene

ś

podj

ąć

pewne

kroki

dla

ochrony

siebie

i

miejsca,

w

którym

pracujesz.

Upewnij

si

ę

,

ż

e

pokój

ma

dobr

ą

wentylacj

ę

i

ż

e

nie

b

ę

dziesz

niepokojony

przez

dzieci

lub

zwierz

ę

ta.

Wycieraj,

gdy

tylko

co

ś

si

ę

rozleje

i

szukaj

pomocy

medycznej, gdy rozlejesz kwas na skór

ę

, usun

ą

wszy przedtem kwas za

pomoc

ą

du

ż

ej ilo

ś

ci wody.

-------------------------------------------------------

Do trawienia meteorytu s

ą

potrzebne nast

ę

puj

ą

ce rzeczy:

1)

30 ml st

ęż

onego kwasu azotowego (HNO

3

).

2) Co najmniej

500

ml

99%

izopropanolu.

3) Co najmniej

500

ml

95%

etanolu.

4) Woda destylowana.

5) 2 szklane zlewki.

6) Szklane płytkie naczynie.

7) Nowy, czysty p

ę

dzelek.

-------------------------------------------------------

B

ę

d

ą

ci potrzebne chemikalia i sprz

ę

t wymienione wy

ż

ej. Dalej

nale

ż

y post

ę

powa

ć

tak:

1) Wlej kwas azotowy do jednej zlewki.

2) Wlej izopropanol do drugiej zlewki.

3) Powoli wlej kwas do izopropanolu poruszaj

ą

c zlewk

ą

.

4) Uzyskany roztwór wlej do płytkiego naczynia.

5) Trzymaj

meteoryt

nad

naczyniem

i

p

ę

dzelkiem

delikatnie

pokrywaj

roztworem

wypolerowan

ą

powierzchni

ę

.

Koniecznie

załó

ż

gumowe

r

ę

kawiczki,

okulary

ochronne

i

fartuch

i

zawsze

poruszaj

p

ę

dzelkiem od siebie, aby unikn

ąć

opryskania.

6) Po

upływie

kilku

sekund

figury

zaczn

ą

si

ę

ukazywa

ć

.

Gdy

b

ę

d

ą

wyra

ź

ne,

powiniene

ś

opłuka

ć

meteoryt

w

wodzie

destylowanej

i natychmiast zanurzy

ć

w

99%

izopropanolu.

7) Przenie

ś

meteoryt do etanolu na par

ę

godzin, a potem wy-

susz

na

powietrzu.

Powtarzaj

ą

c

ten

punkt

kilka

razy

zmniejszysz

ryzyko pojawienia si

ę

pó

ź

niej brunatnych plam na meteorycie.

Niektórzy

meteorytofile

pomijaj

ą

izopropanol

i

u

ż

ywaj

ą

w punkcie 3 mieszanin

ę

kwasu i etanolu. Ta mieszanina mo

ż

e jednak

sta

ć

si

ę

niestabilna

i

wybuchn

ąć

.

Je

ś

li

zamierzasz

przechowywa

ć

roztwór do trawienia, bezpieczniej jest u

ż

y

ć

izopropanolu.

Lakierowanie

Lakierowanie tak

ż

e wzbudza kontrowersje i wi

ę

kszo

ść

naukowców

badaj

ą

cych

meteoryty

nie

zalecałaby

tego.

Trzeba

jednak

po-

wiedzie

ć

,

ż

e zakładaj

ą

oni,

ż

e meteoryt jest cenny dla nauki,

12

i

ż

e

jest

przechowywany

w

idealnych

warunkach.

W

rzeczywisto

ś

ci

wi

ę

kszo

ść

meteorytów,

które

trafiaj

ą

do

r

ą

k

amatorów,

nie

s

ą

warto

ś

ciowe dla nauki i nie były trzymane w idealnych warunkach.

Cz

ę

sto

mam

wra

ż

enie,

ż

e

ci,

którzy

wygłaszaj

ą

takie

przestrogi,

powinni

kierowa

ć

swe

pouczenia

raczej

do

kustoszy

muzeów

ni

ż

do

kolekcjonerów

amatorów,

poniewa

ż

niektóre

z

okazów

meteorytów,

jakie

znajdowałem

w

kolekcjach

muzealnych

na

całym

ś

wiecie,

były

w opłakanym stanie.

Lakierowanie

ochroni

powierzchni

ę

przekroju

meteorytu

ż

e-

laznego

przed

kurzem,

wilgoci

ą

,

rdzewieniem,

lepkimi

paluszkami

dzieci

i

za

ś

linionym

mokrym

j

ę

zykiem

twego

ulubionego

psa.

Bez

lakieru

b

ę

dziesz

miał

szcz

ęś

cie,

je

ś

li

powierzchnia

przetrwa

wi

ę

cej

ni

ż

pi

ęć

lat.

stosuje

si

ę

to

jednak

tylko

do

meteorytów

ż

elaznych, meteoryty kamienne na ogół nie wymagaj

ą

lakierowania.

Jest

wiele

rodzajów

lakieru

dost

ę

pnych

w

sklepach,

ale

po-

winiene

ś

przeczyta

ć

uwa

ż

nie

instrukcj

ę

i

upewni

ć

si

ę

,

ż

e

nadaj

ą

si

ę

one do metalu.

upewnij

si

ę

,

ż

e

powierzchnia

meteorytu

jest

wolna

od

kurzu

i nanie

ś

bardzo cienk

ą

warstw

ę

lakieru na powierzchni

ę

meteorytu,

najlepiej w ciepłym pomieszczeniu z dobr

ą

wentylacj

ą

. Pozostaw do

wyschni

ę

cia

zgodnie

z

instrukcj

ą

producenta,

a

potem

nałó

ż

drug

ą

warstw

ę

.

Zwykle

konieczne

s

ą

cztery

warstwy.

Je

ś

li

po

ś

wi

ę

cisz

troch

ę

czasu

na

wła

ś

ciwe

wykonanie

pracy,

nie

b

ę

dziesz

musiał

zajmowa

ć

si

ę

ponownie tym meteorytem przez wiele lat.

Harold Ellis jest kolekcjonerem meteorytów mieszkającym w Carlisle

w Anglii. Swój pierwszy meteoryt otrzymał on od Harveya Niningera.

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

* * *

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Od redaktora: Dla wi

ę

kszo

ś

ci z nas temat tego artykułu jest

zupełn

ą

abstrakcj

ą

,

bo

mało

kogo

sta

ć

na

kupno

tak

du

ż

ego

okazu

meteorytu,

by

mo

ż

na

było

go

obrabia

ć

.

Chciałbym

jednak

zwróci

ć

uwag

ę

na

inn

ą

stron

ę

zagadnienia.

opisywane

tu

metody

mog

ą

by

ć

przydatne do rozpoznawania meteorytów, zwłaszcza

ż

elaznych. Je

ś

li

kawałek

ż

elaza wydaje si

ę

podejrzany, mo

ż

na odci

ąć

mały fragment,

wypolerowa

ć

powierzchni

ę

przekroju

i podda

ć

trawieniu

kwasem.

Je

ś

li

uka

żą

si

ę

figury

Widmanstättena,

mamy

meteoryt.

Zwracam

jednak

uwag

ę

,

ż

e

figury

te

tworz

ą

regularn

ą

sie

ć

równoległych

linii, bo mo

ż

na je pomyli

ć

z nieco bardziej chaotyczn

ą

struktur

ą

austenitu

pojawiaj

ą

c

ą

si

ę

po

wytrawieniu

niektórych

kawałków

ziemskiego

ż

elaza,

na

przykład

z

dymarek

ś

redniowiecznych.

Przestrzegam te

ż

wła

ś

cicieli małych okazów meteorytu Sikhote-Alin

przed ich przecinaniem i trawieniem, bo w tym przypadku wynik nie

jest wart trudu, a cały meteoryt jest ładniejszy.

13

NOWINY

Chapman porzuca raport gdy wpychaj

ą

si

ę

do niego chłopcy z SDI

Clark

Chapman

żą

da,

aby

usun

ąć

Jego

nazwisko

z

przygotowy-

wanego

raportu

dotycz

ą

cego

niebezpiecze

ń

stwa

zderzenia

Ziemi

z planetk

ą

z obawy,

ż

e program jest rabowany przez urz

ę

dników SDI

(zobacz

Poszukiwanie

meteoroidów

mog

ą

cych

spa

ść

na

Ziemi

ę

-

Meteoryt nr 3)

Chapman

napisal

do

Johna

Rathera,

przewodnicz

ą

cego

Komitetu

Przechwytuj

ą

cego,

ż

e

nie

chce

by

ć

ł

ą

czony

z raportem,

który

jest

„ogólnie

stronniczy

i

technicznie

wadliwy”.

Twierdzi,

ż

e

zrobiono

„celowe usiłowanie zniekształcenia

raportu z korzy

ś

ci

ą

dla u

ż

ycia technologii wojskowych.”

Spór

pojawił

si

ę

z

obawy,

ż

e

projekt

zostaje

przejmowany

przez personel wojskowy zwi

ą

zany z Inicjatyw

ą

Obrony Strategicznej

(SDI). Od ko

ń

ca zimnej wojny jest mało entuzjazmu dla kontynuowania

SDI i wycofanie funduszy na ten cel mo

ż

e by

ć

tylko kwesti

ą

czasu,

prowadz

ą

c

do

ogranicze

ń

w

przemy

ś

le

obronnym.

Kierownictwo

SDI

widzi "Kosmicznego Wroga" jako ratunek z nieba, jak twierdzi Brian
Marsden ze Smithsonian Astrophysical Observatory. Marsden otrzymał
telefon z Waszyngtonu, który nie pozostawił

ż

adnych w

ą

tpliwo

ś

ci,

ż

e

SDI zamierza przej

ąć

pełn

ą

kontrol

ę

nad sytuacj

ą

. Nie zgadza si

ę

na

ujawnienie swego

ź

ródła.

Szkic

raportu

NASA,

przekazany

dla

Impact!

przez

jednego

z uczestników zespołu, wspomina o armadzie setek pocisków kr

ążą

cych

wokół

Ziemi,

z

głowicami

bojowymi

o

mocy

100

megaton

i

nawet

o mo

ż

liwym

u

ż

yciu

antymaterii

do

zniszczenia

meteoroidu

gro

żą

cego

zderzeniem.

Inne

propozycje,

to

zainstalowanie

baterii

dział

laserowych

na

Ziemi

i

Ksi

ęż

ycu.

Jednak

najbardziej

szokuj

ą

cy

pomysł,

to

ć

wiczenia

w

strzelaniu

do

planetek

z

u

ż

yciem

broni

j

ą

drowej.

Nic

dziwnego,

ż

e

ta

propozycja

została

usuni

ę

ta

z krótkiego,

wst

ę

pnego

raportu,

przedło

ż

onego

Kongresowi

przed

rokiem.

Zwolennicy

broni

s

ą

najwyra

ź

niej

amatorami

celowania

do

mniejszych

obiektów.

Krytycy

nie

s

ą

tym

zdziwieni,

wskazuj

ą

c,

ż

e

poniewa

ż

s

ą

one

bardziej

liczne

i

trudniejsze

do

trafienia,

wi

ę

c

stan

ą

si

ę

obfitym

ź

ródłem

zyskownego

zaj

ę

cia

dla

przemysłu

obronnego na wiele nadchodz

ą

cych lat.

Cały

spór

mo

ż

e

jednak

okaza

ć

si

ę

czysto

akademickim.

Wcze

ś

-

niej

NASA

twierdziła,

ż

e

zamierza

przeznaczy

ć

na

ten

projekt

1,5

mln dolarów, a obecnie jest mowa tylko o 500 tysi

ą

cach. Oczywi

ś

cie,

je

ś

li

NASA

nie

jest

w

stanie

wesprze

ć

finansowo

zalece

ń

własnej

komisji, to wydaje si

ę

nieprawdopodobne, aby ograniczaj

ą

cy bud

ż

et

rz

ą

d USA sfinansował interwencj

ę

wojskow

ą

.

Brachinity - nowy rodzaj achondrytów

C.E. Nehru ze współpracownikami wykazał istnienie nowej grupy

achondrytów nazwanej

brachinity

.

Grupa

otrzymala

nazw

ę

od

pierwszego

meteorytu

tego

rodzaju,

nazwanego

Brachina,

znalezionego

26

maja

1974

r.

w

Australii

Południowej. Od tego czasu znaleziono cztery inne, podobne meteo-
ryty.

S

ą

to:

ALH84025,

Eagles

Nest,

LEW88763

i

Window

Butte.

Brachinity

zawieraj

ą

obj

ę

to

ś

ciowo

74-98%

oliwinu

,

0-2,4%

ortopi-

roksenu

1,5-8,2%

klinopiroksenu,

6,7-12,9%

plagioklazu,

0,5-1,2%

chromitu, 1,8-4,0% FeS i

ś

ladowe ilo

ś

ci fosforanu i metalu. Nie s

ą

zwi

ą

zane z grup

ą

HED lub angrytami, ale s

ą

odr

ę

bn

ą

pierwotn

ą

grup

ą

achondrytów,

która

jest

w

wysokim

stopniu

utleniona

(jest

równowa

ż

na grupie L-chondrytów) i ma skład bliski chondrytom oraz

achondrytow

ą

tekstur

ę

. Musiały one powsta

ć

z materii chondrytowej

i wszystkie

przeszły

przez

etap

cz

ęś

ciowego

topnienia

i rekrystalizacji do typu 6 lub 7 stopnia. Brachinity do

ś

wiadczyły

tak

ż

e

ró

ż

nego

stopnia

utlenienia

metalicznego

ż

elaza

podczas

ogrzewania.

Kometa mo

ż

e zderzy

ć

si

ę

z ziemi

ą

Odkryta

ostatnio

ponownie

kometa

okresowa

Swift-Tuttle

-

macierzysta

kometa

Perseid,

sierpniowego

roju

meteorów

-

mo

ż

e

zderzy

ć

si

ę

z Ziemi

ą

, ostrzega Duncan Steel z Obserwatorium Anglo-

Australijskiego.

Oczekuje si

ę

, ,

ż

e gdy kometa znów powróci w okolice Sło

ń

ca,

znajdzie si

ę

w perihelium 11 lipca 2126 roku, ale niedokładno

ść

jej

orbity oznacza,

ż

e kometa mo

ż

e znale

źć

si

ę

w perihelium nawet 26

lipca. Je

ś

li tak by było, to kometa mogłaby zderzy

ć

si

ę

z ziemi

ą

14

sierpnia

2126

roku.

14

.,

Wielko

ść

komety nie jest znana, ale jest oceniana na

10

km.

Je

ś

li uderzy ona w Ziemi

ę

„

siła zderzenia b

ę

dzie równowa

ż

na eks-

plozji 20 milionów megaton, czyli 1,6 miliona razy wi

ę

cej ni

ż

moc

bomby zrzuconej na Hiroszim

ę

” twierdzi Steel.

Brian

Marsden

z

Harvard-Smlthsonian

Centrum

Astrofizyki

za-

apelowal

do

astronomów

o

obserwowanie

komety

Swift-Tuttle

tak

długo,

jak

to

b

ę

dzie

mo

ż

liwe,

po

jej

przej

ś

ciu

najbli

ż

ej

Sło

ń

ca

w grudniu zeszłego roku, aby zebra

ć

dostateczn

ą

liczb

ę

obserwacji,

która pozwoli na obliczenie bardziej dokładnej orbity komety.

Je

ś

li

nawet

b

ę

dzie

wygl

ą

dało,

ż

e

kometa

zamierza

przeci

ąć

drog

ę

Ziemi, zderzenie nie jest nieuniknione. Kometa Swift-Tuttle

potrzebuje tylko

3,5

minuty, by min

ąć

Ziemi

ę

, tak, i

ż

szanse,

ż

e

do zderzenia nie dojdzie, s

ą

wci

ąż

jak

400

do 1. Jednak naukowcy

i przywódcy

polityczni

nie

wydaj

ą

si

ę

ch

ę

tnymi

do

przyjmowania

zakładów

i

je

ś

li

b

ę

dzie

wygl

ą

dało,

ż

e

mo

ż

e

doj

ść

do

zderzenia,

jest

prawdopodobne,

ż

e

zostan

ą

podj

ę

te

wysiłki,

aby

zniszczy

ć

komet

ę

lub zmieni

ć

jej orbit

ę

.

Jest du

ż

o planetek mog

ą

cych trafi

ć

w Ziemi

ę

Ś

rednio około

50

planetek maj

ą

cych co najmniej

10

m

ś

rednicy,

przelatuje bli

ż

ej Ziemi ni

ż

Ksi

ęż

yc ka

ż

dego dnia, a ka

ż

dego roku

około

pi

ę

ciu

z

nich

trafia

w

nasz

ą

planet

ę

,

twierdzi

David

Rabinowitz z Uniwersytetu w Arizonie. Taki wynik swych obserwacji
przedstawił on na drugiej mi

ę

dzynarodowej konferencji po

ś

wi

ę

conej

badaniom

planet

w

Munich,

w

pa

ź

dzierniku

zeszłego

roku.

Jego

badania s

ą

cz

ęś

ci

ą

programu pilnowania Kosmosu i wykorzystuj

ą

CCD,

który umo

ż

liwia wykrycie znacznie mniejszych i słabszych planetek

ni

ż

przy u

ż

yciu tradycyjnej kliszy.

Meteoryt wa

żą

cy ton

ę

wybił krater w Rosji

Meteoryt Sterlitamak, wa

żą

cy co najmniej ton

ę

, utworzył spory

krater na przedgórzu Uralu, w Rosji, w

1990

roku. Spadł on

17

maja

o

godz.

23.20

miejscowego

czasu,

20

km

na

zachód

od

miasta

Sterlitamak.

Spadek

był

poprzedzony

jasnym

bolidem

(przybli

ż

ona

jasno

ść

-5

wielko

ś

ci

gwiazdowej)

p

ę

dz

ą

cym

z

południa

na

północ,

który

według

wielu

ś

wiadków,

spadał

pod

k

ą

tem

45

stopni

do

horyzontu.

Ś

wiadkowie

twierdz

ą

,

ż

e

bolid

ś

wi

ę

cił

a

ż

do

uderzenia

w ziemi

ę

,

po

czym

słyszano

kilka

eksplozji.

Krater

znaleziono

19

maja.

Krater ma

4,5

do

5

m gł

ę

boko

ś

ci, ze stromymi

ś

cianami wyso-

kimi

na

około

3

m

i

z

ci

ą

głym

obrze

ż

em

o

grubo

ś

ci

60

-

70

cm.

Krater otaczaj

ą

, uło

ż

one promieni

ś

cie, okruchy wyrzuconej z niego

materii. Najdłu

ż

sze promienie s

ą

ku północy.

W

pobli

ż

u

krateru

znaleziono

jakie

ś

dwa

tuziny

fragmentów

meteorytu, wa

żą

cych od kilku do kilkuset gramów. Kopi

ą

c w kraterze

odkryto dwa fragmenty (3

i 6 kg) na gł

ę

boko

ś

ci około 8 m. Miały

one

dobrze

widoczne

figury

Widmanst

ä

ttena.

Rok

pó

ź

niej

odkryto

okaz

315

kg

na

gł

ę

boko

ś

ci

12

m.

Miał

on

regmaglipty

i

skórk

ę

obtopieniow

ą

o grubo

ś

ci 0,5 mm.

Przed

zderzeniem

meteoryt

był

brył

ą

100x100x28

cm,

która

w momencie

uderzenia

wa

ż

yła

jakie

ś

l

-

1,5

tony.

(

Meteoritics,

27, 3, 276)

Młode mezosyderyty mog

ą

pochodzi

ć

z du

ż

ej planetki

Młody

wiek

mezosyderytów

(3,6

mld

lat)

jest

interpretowany

jako

rezultat

pot

ęż

nego

zderzenia

ich

macierzystej

planetki.

Za-

równo Ksi

ęż

yc jak i ciało macierzyste meteorytów HED doznały w tym

czasie silnych zderze

ń

. Obecnie H. Haack wraz z innymi sugeruj

ą

,

ż

e mezosyderyty pochodz

ą

z du

ż

ego ciała macierzystego, o

ś

rednicy

400

-

800

km,

które

z

powodu

rozmiarów

stygło

bardzo

wolno

(

Meteoritics

,

27,

3,

229).

Badacze dowodz

ą

, ze jest to bardziej

zgodne z petrologicznymi wła

ś

ciwo

ś

ciami tego typu meteorytów.

Planety jowiszowe ochroniły Ziemi

ę

przed zderzeniami

zagra

ż

aj

ą

cymi

ż

yciu

Ż

ycie

rozumne

nie

rozwin

ę

łoby

si

ę

nigdy

na

Ziemi,

gdyby

w Układzie Słonecznym nie było Jowisza i Saturna. George Wetherill
z

Carnegie

Institution

w

Waszyngtonie

jest

o

tym

przekonany.

Komputerowe symulacje procesu powstawania planet wskazuj

ą

,

ż

e bez

gazowych olbrzymów wymiataj

ą

cych komety i zmieniaj

ą

cych

15

ich

orbity

Ziemia

byłaby

nieustannie

bombardowana

przez

wiele

milionów lat. Jest wi

ę

c bardzo mało prawdopodobne, aby

ż

ycie mogło

zadomowi

ć

si

ę

na

Ziemi,

nara

ż

onej

na

długotrwały,

zaciekły

atak

komet.

Wetherill

wskazuje,

ż

e

je

ś

li

wszystkie

układy

planetarne

w Galaktyce

zawieraj

ą

olbrzymie

planety,

to

wyrzuciły

one

biliony

komet

w

przestrze

ń

mi

ę

dzygwiezdn

ą

.

Niektóre

z

tych

komet

powinny

w ko

ń

cu

wej

ść

do

Układu

Słonecznego

po

orbitach

hiperbolicznych,

ale, jak dot

ą

d,

ż

adnej takiej komety nie zaobserwowano.

Jak pierwotna atmosfera ochroniła powierzchni

ę

Trytona

przed meteorytami

Najwi

ę

kszy

ksi

ęż

yc

Neptuna,

Tryton,

miał

kiedy

ś

g

ę

st

ą

at-

mosfer

ę

,

która

chroniła

jego

powierzchni

ę

przed

spadaj

ą

cymi

me-

teorytami

i

kometami,

twierdz

ą

Jonathan

Lunine

i

Michael

Nolan

z.Unlwersytetu

Arizo

ń

skiego

w

pracy,

która

wkrótce

b

ę

dzie

opub-

likowana w

Icarus.

Tryton kr

ąż

y wokół Neptuna po wstecznej orbicie (czyli zgodnie

z

ruchem

wskazówek

zegara,

odmiennie

ni

ż

wi

ę

kszo

ść

ksi

ęż

yców

-

przyp.

red.)

co

jest

powodem

przypuszcze

ń

,

ż

e

ksi

ęż

yc

ten

nie

powstał

razem

z

Neptunem,

ale

został

schwytany

przez

t

ę

planet

ę

.

Maj

ą

c

temperatur

ę

na

powierzchni

-236

stopni

Celsjusza

i

b

ę

d

ą

c

nieco mniejszym od naszego Ksi

ęż

yca, Tryton ma teraz tylko bardzo

cienk

ą

atmosfer

ę

z

azotu.

Jednak,

w

przeciwie

ń

stwie

do

innych

ksi

ęż

yców, które maj

ą

znikom

ą

atmosfer

ę

lub nie maj

ą ż

adnej, Tryton

ma stosunkowo mało kraterów na powierzchni.

Lunine

i

Nolan

zało

ż

yli

pocz

ą

tkowo,

ż

e

Tryton

uformował

si

ę

z mieszaniny zamarzni

ę

tego azotu, tlenku i dwutlenku w

ę

gla, metanu

i amoniaku. Został schwytany na eliptyczn

ą

orbit

ę

, która stopniowo

przekształciła

si

ę

w

obecn

ą

,

kołow

ą

.

Przemieszczanie

si

ę

wybrzuszenia

pływowego

powodowanego

przez

masywnego

Neptuna,

wytwarzało

ciepło

wewn

ą

trz

Trytona

prowadz

ą

c

do

stopienia

wn

ę

trza

i erupcji

na

powierzchni

ę

ksi

ęż

yca

wskutek

czego

powstała

g

ę

sta

ochronna

atmosfera.

Gdy

orbita

ustabilizowała

si

ę

i

okres

obrotu

Trytona uległ spowolnieniu tak,

ż

e w ko

ń

cu ten ksi

ęż

yc miał jedn

ą

stron

ę

zwrócon

ą

stale

ku

Neptunowi,

ogrzewanie

pływowe

i wydzielanie wskutek tego gazów, zostało przerwane. Promieniowanie
ultraf1oletowe

Sło

ń

ca

rozproszyło

atmosfer

ę

w

ci

ą

gu

kilkuset

milionów lat.

G

ę

sta

atmosfera

powodowała

niszczenie

wpadaj

ą

cych

meteorytów

i komet

mniejszych

ni

ż

2

km

ś

rednicy.

Temperatura

powierzchni,

która wzrosła powy

ż

ej

-97

stopni Celsjusza, pozwalała na istnienie

oceanu

wody

amoniakalnej.

Obiekty

spadaj

ą

ce

do

oceanu

nie

pozostawiały

ś

ladów na powierzchni.

Czy strumienie materii wyrzucanej ze Sło

ń

ca ugotowały chondry?

Strumienie

gazu

uciekaj

ą

ce

z

centrum

tworz

ą

cego

si

ę

Układu

Słonecznego

mogły

"ugotowa

ć

"

chondry,

twierdzi

Kurt

Liffman

z Uniwersytetu

w

Melbourne

w

pracy,

która

wkrótce

uka

ż

e

si

ę

w

Icarus.

Wygl

ą

da na to,

ż

e chondry utworzyły si

ę

w temperaturach około

1400

stopni

Celsjusza,

ale

w

tajemniczy

sposób

znalazły

si

ę

w cie

ś

cie

skalnym

zło

ż

onym

z

minerałów

niskotemperaturowych.

Na

przykład

chondryty

w

ę

gliste

zawieraj

ą

,

poza

chondrami,

lotne

zwi

ą

zki

chemiczne

i

pierwiastki,

które

ulotniłyby

si

ę

,

gdyby

me-

teoryt znalazł si

ę

w wysokiej temperaturze.

Powszechnie

akceptowany

jest

taki

model,

ż

e

Układ

Słoneczny

utworzył

si

ę

z

kolapsuj

ą

cej

chmury

pyłu,

która

skupiła

si

ę

w protogwiazd

ę

w

skali

czasowej

mi

ę

dzy

10000

a

milionem

lat.

Najpierw gwiazda była otoczona chmur

ą

pyłu i gazu, ale te cz

ą

stki

powoli

poł

ą

czyły

si

ę

tworz

ą

c

planety,

planetki

i

inne

ciała.

Podczas

kolapsu

wytworzyło

si

ę

dostatecznie

du

ż

o

ciepła,

aby

umo

ż

liwi

ć

powstanie

chondr

i

wysokotemperaturowych

minerałów.

Składniki

niskotemperaturowe

powstały

znacznie

pó

ź

niej

w

chłod-

niejszym

dysku

pyłu

i

gazu.

Liffman

obecnie

pow

ą

tpiewa

w

ten

scenariusz ze wzgl

ę

du na skal

ę

czasow

ą

.

Korzystaj

ą

c z izotopów magnezu i glinu Liffman zmierzył wiek

wysokotemperaturowych

inkluzji

w

chondrytach

w

ę

glistych

i stwierdził,

ż

e

powstały

one

w

okresie

jakich

ś

siedmiu

milionów

lat. Aby wyja

ś

ni

ć

ten rozrzut Liffman oparł si

ę

na pracy Stephena

i Karen

Strom

z

Uniwersytetu

w

Massachusetts,

którzy

stwierdzili,

ż

e w pocz

ą

tkach układów słonecznych, po pocz

ą

tkowym ener-

16

getycznym kolapsie, wyst

ę

puje wzgl

ę

dnie spokojny okres znany jako

faza

akrecji.

W

tej

fazie

materia

z

dysku

gazowo-pyłowego

stopniowo

opada

na

protogwiazd

ę

powoduj

ą

c

wydzielanie

małych

ilo

ś

ci ciepła. Uwa

ż

a si

ę

,

ż

e faza akrecji trwa około 10 mln lat.

Liffman

postuluje,

ż

e

chondry

i

inne

inkluzje

wysokotempe-

raturowe

tworz

ą

si

ę

podczas

fazy

akrecji.

Chocia

ż

ten

mechanizm

nie mo

ż

e wytworzy

ć

potrzebnych wysokich temperatur, Liffman uwa

ż

a,

ż

e

dwubiegunowe

wypływy

opływaj

ą

materi

ę

dostarczaj

ą

c

koniecznego

wzrostu

temperatury.

Dwubiegunowe

wypływy

zostały

odkryte

około

dziesi

ę

ciu lat temu i wci

ąż

nie s

ą

w pełni zrozumiałe. Wydaj

ą

si

ę

by

ć

strumieniami

gazu

wyrzucanymi

przez

protogwiazdy

i

s

ą

prawdopodobnie

nap

ę

dzane

przez

akrecj

ę

.

Gdy

napotykaj

ą

stał

ą

,

skaln

ą

materi

ę

, tarcie powoduje,

ż

e skała si

ę

topi. Stopione kulki

pó

ź

niej stygn

ą

i zestalaj

ą

si

ę

w chondry, które jeszcze pó

ź

niej s

ą

stopniowo otaczane minerałami niskotemperatu

rowymi.

Meteoryty SNC potwierdzaj

ą

istnienie pola magnetycznego

na Marsie

Dane z magnetometrów umieszczonych na sondach przelatuj

ą

cych

obok

Marsa

i

kr

ążą

cych

wokół

niego

nie

dowiodły

ostatecznie,

czy

Mars ma pole magnetyczne czy nie, ale badanie meteorytów SNC przez
Davida

Collinsona

z

Uniwersytetu

Newcastle

w

Anglii

zmierza

do

wykazania,

ż

e

istniało

znacz

ą

ce

globalne

pole

magnetyczne

na

tej

planecie,

gdy

meteoryty

SNC

powstawały

1,3

mld

lat

temu

(

Meteoritics

,

27,

3, 211)

.

Collinson podj

ą

ł prób

ę

wyznaczenia nat

ęż

enia pola i otrzymał

do

ść

du

ż

y przedział warto

ś

ci od

0,3

do

3

µ

T, znacznie wy

ż

szych ni

ż

maksymalne

warto

ś

ci

podawane

dla

obecnego

pola

przez

innych

badaczy.

Nowy obiekt mo

ż

e potwierdzi

ć

istnienie pier

ś

cienia Kuipera

Obiekt

o

ś

rednicy

200

km,

odkryty

poza

orbit

ą

Plutona,

mo

ż

e

umocni

ć

koncepcj

ę

istnienia pier

ś

cienia Kuipera.

Obiekt został odnaleziony przez Davida Jewitta z Hawajskiego

Uniwersytetu

i

Jane

Luu

z

Kalifornijskiego

Uniwersytetu

w Berkeley, na zdj

ę

ciach zrobionych

30

i

31

sierpnia i

1

wrze

ś

nia

zeszłego

roku

przy

pomocy

2,2

m

teleskopu

w

obserwatorium

Mauna

Kea na Hawajach.

Nowe

ciało

jest

prawdopodobnie

cz

ęś

ci

ą

zbiorowiska

takich

obiektów

kr

ążą

cych

wokół

Sło

ń

ca

zaraz

za

orbit

ą

Plutona.

To

zbiorowisko,

znane

jako

pier

ś

cie

ń

Kuipera mogło

dostarczy

ć

tak

ż

e

kilka

innych

ciał

Układu

Słonecznego

jak

Chiron

(kometopodobny

obiekt,

odkryty

w

1977

roku,

kr

ążą

cy

mi

ę

dzy

Saturnem

a

Uranem),

Pholus (odkryty w styczniu zeszłego roku, kr

ążą

cy mi

ę

dzy Saturnem

a

Neptunem),

Pluton

i

jego

ksi

ęż

yc

Charon

i

wi

ę

kszo

ść

krótkookresowych komet.

Ikar potwierdza teori

ę

wzgl

ę

dno

ś

ci

Przesuwanie

si

ę

perihelium

planetki

1566

Ikar

jest

efektem

relatywistycznym,

twierdzi

polski

astronom,

Grzegorz

Sitarski,

w artykule opublikowanym w Astronomical Journal.

Sitarski

ż

ebrał

obserwacje

Ikara

od

momentu

jego

odkrycia

w

1949

roku

i

wykazał,

ż

e

jego

perihelium

przemieszcza

si

ę

o dziesi

ęć

sekund

łuku

na

stulecie,

zgodnie

z

przewidywaniami

teorii

wzgl

ę

dno

ś

ci.

Taki

sam

efekt

zaobserwowano

u

planety

Mer-

kury.

1979 VA jest komet

ą

Wilsona-Harringtona

Zaginiona

kometa

Wilsona-Harringtona

1949

III

została

odna-

leziona - jako "planetka"!

Kometa

została

odkryta

w

1949

roku,

ale

wkrótce

została

zgubiona.

Wtedy

miała

tylko

bardzo

mały

warkocz,

a

według

Clif-

forda J. Cunninghama mi

ę

dzy

20

a

25

listopada

1949

r. w ogóle nie

miała

warkocza.

Trzydzie

ś

ci

lat

pó

ź

niej

Eleanor

Helin

w

ob-

serwatorium

Mt

Palomar

odkryła

ten

obiekt,

ale

zapisała

go

jako

planetk

ę

(1979

VA

=

4015)

poniewa

ż

obiekt

ten

nie

miał

ż

adnej

mglistej otoczki.

Edward

Bowell

z

Obserwatorium

Lowella

w

Arizonie

postanowił

zobaczy

ć

,

czy

nie

ma

wcze

ś

niejszych

obrazów

tego

obiektu

na

zdj

ę

ciach palomarskiego przegl

ą

du nieba i rzeczywi

ś

cie obiekt tam

był,

ale

zapisany

jako

kometa

przez

obserwatorów

Wilsona

i Harringtona.

17

Odkrycie

to

potwierdza

pogl

ą

d,

ż

e

wiele

planetek

przelatu-

j

ą

cych blisko Ziemi jest w rzeczywisto

ś

ci wypalonymi kometami.

Wenus ma odnowion

ą

powierzchni

ę

Powierzchnia

Wenus

została

całkowicie

odnowiona

około

500

milionów lat temu, twierdzi Bob Strom z Uniwersytetu Arizo

ń

skiego.

Strom

analizował

obrazy

przekazane

przez

sond

ę

Magellan

i uwa

ż

a,

ż

e

Wenus

przeszła

w

odległej

przeszło

ś

ci

przez

okres

ogromnych

wylewów

wulkanicznych.

„

Od

tego

czasu

około

10%

do

20%

powierzchni

Wenus

zostało

zmienione

przez

aktywno

ść

wulkaniczn

ą

.

Wenus jest wci

ąż

planet

ą

aktywn

ą

wulkanicznie” - wyja

ś

nia Strom -

"

i

prawdopodobnie

wi

ę

ksze

wydarzenie

wulkaniczne

nast

ę

puje

co

300000 do 600000 lat”.

Wi

ę

cej rodzajów lodu znaleziono na Plutonie

Catherine

de

Bergh

z

paryskiego

Obserwatorium

twierdzi,

ż

e

znalazła

dowody

istnienia

lodu

z

azotu

i

tlenku

w

ę

gla

na

po-

wierzchni Plutona.

Poprzednio

był

wykryty

tylko

lód

metanowy,

chocia

ż

teore-

tycznie

inne

rodzaje

lodu

równie

ż

powinny

by

ć

obecne,

ł

ą

cznie

z lodem wodnym, który jest prawdopodobnie uwi

ę

ziony w zamarzni

ę

tych

skałach pod powierzchni

ą

planety.

******************************************************************

GIEŁDA MINERAŁÓW

Wrocław 17-18.04.1993

Giełda odb

ę

dzie si

ę

w Gmachu Głównym Uniwersytetu Wrocławskiego,

pl. Uniwersytecki 1, dojazd od dworca PKP tramwajem 9 lub 17.

17 kwietnia 1993 r. (sobota)

7.30 - Otwarcie giełdy dla wystawców

10.00 - Otwarcie giełdy dla publiczno

ś

ci

17.00 - Zamkni

ę

cie pierwszego dnia giełdy

18 kwietnia 1993 r. (niedziela)

8.30 - Otwarcie giełdy dla wystawców

10.00 - Otwarcie giełdy dla publiczno

ś

ci

17.00 - Zamkni

ę

cie giełdy

Na

giełdzie

zaprezentowana

zostanie

po

raz

pierwszy

kolekcja

me-

teorytów ze zbiorów Muzeum Mineralogicznego we Wrocławiu.

Wystawcy

musz

ą

przysła

ć

zgłoszenie

udziału

w

giełdzie

do

10

kwietnia

na

adres:

Pracownia

Usług

Geologicznych

"WROMIN",

pl.

Maksa Borna 9, 50-204 Wrocław. Publiczno

ść

nie musi.

******************************************************************

Uwagi dotycz

ą

ce redagowania „Meteorytu”, propozycje zmian, własne

artykuły i notatki, informacje o interesuj

ą

cych wydarzeniach itp,

prosz

ę

kierowa

ć

pod adresem:

Andrzej

S.

pilski, skr. poczt.

6, 14-530

Frombork

18

NOWINY SPECJALNE

Radarowe obrazy Toutatis

Te

obrazy

planetki

4179

Toutatis

zostały

zrobione

podczas

ostatniego

najwi

ę

kszego

zbli

ż

enia

tej

planetki

do

Ziemi.

Okazało

si

ę

,

ż

e

Toutatis

jest

podwójn

ą

planetk

ą

zło

ż

on

ą

z

dwóch

obiektów

o nieregularnych

kształtach,

zrytych

kraterami,

o

przeci

ę

tnych

ś

rednicach

około

4

i

2,5

km,

które

prawdopodobnie

stykaj

ą

si

ę

ze

sob

ą

. Cztery pokazane wy

ż

ej uj

ę

cia (od lewej do prawej) otrzymano

8, 9, 10 i 13 grudnia zeszłego roku gdy Toutatis była

ś

rednio około

4

mln

km

od

Ziemi.

Czas

potrzebny

na

otrzymanie

ka

ż

dego

z

tych

obrazów

był

odpowiednio:

55,

14,

37

i

85

minut.

Ka

ż

dego

dnia

planetka

była

inaczej

ustawiona

wzgl

ę

dem

Ziemi.

Na

tych

obrazach

wi

ą

zka radarowa pada nieco od góry tak,

ż

e dolne fragmenty ka

ż

dego

obiektu

nie

s

ą

widoczne.

Du

ż

y

krater

widoczny

na

obrazie

z

9

grudnia (u góry z prawej) ma ok. 700 metrów

ś

rednicy.

19

Obserwacje

radarowe

były

prowadzone

w

Zespole

Komunikacji

z Dalekim

Kosmosem

w

Goldstone

na

pustyni

Mojave

w

Kalifornii,

przez

grup

ę

kierowan

ą

przez

dr

Stevena

Ostro.

400000-watowa,

ko-

dowana

wi

ą

zka

radiowa

była

kierowana

na

Toutatis

z

głównej,

70-metrowej

anteny.

Echo,

wracaj

ą

ce

po

24

sekundach,

było

odbie-

rane

przez

now

ą

,

34-metrow

ą

anten

ę

i

przesyłane

do

stacji

anteny

70-metrowej, gdzie sygnał był dekodowany i przekształcany w obraz.

1982 BB mo

ż

e by

ć

macierzyst

ą

planetk

ą

chondrytów enstatytowych

Grupa

meteorytów

bogatych

w

enstatyt

mo

ż

e

by

ć

zwi

ą

zana

z planetk

ą

1982

BB,

poinformowali

w

zeszłym

roku

Michael

Gaffey,

Kevin

Reed

i

Michael

Kelly

na

konferencji

po

ś

wi

ę

conej

naukom

o Ksi

ęż

ycu i planetach.

Planetka została odkryta 20 stycznia 1982 roku przez M. Lo-

vasa

w

Piszkestetö

i,

chocia

ż

otrzymała

numer

3103,

dot

ą

d

nie

została

nazwana.

Podczas

zbli

ż

enia

do

Ziemi

w

lipcu

1991

roku

astronomom

udało

si

ę

otrzyma

ć

spektrogram,

który

pokazał,

ż

e

planetka

składa

si

ę

z

minerału

pozbawionego

ż

elaza,

a

bogatego

w magnez, zwanego enstatytem (MgSiO

3

).

Orbita

planetki

si

ę

ga

do

pasa

Hungarii

w

pier

ś

cieniu

plane-

tek.

Trzej

badacze

s

ą

dz

ą

,

ż

e

kiedy

ś

w

odległej

przeszło

ś

ci,

pla-

netka bogata w enstatyt zderzyła si

ę

z innym ciałem, wskutek czego

cz

ęść

fragmentów po zderzeniu, w postaci meteorytów enstatytowych

i

planetki

3103,

znalazła

si

ę

na

orbitach

przecinaj

ą

cych

orbit

ę

Ziemi.

Meteoryty enstatytowe w Polsce

Finalizowana

jest

wymiana

meteorytów,

dzi

ę

ki

której

w

pol-

skich kolekcjach znajd

ą

si

ę

nowe meteoryty enstatytowe: nietypowy

chondryt

enstatytowy

Ilafegh

009

E6/7

,

który

wydaje

si

ę

by

ć

z pogranicza

chondrytów

i

achondrytów

enstatytowych,

i,

po

raz

pierwszy

w

Polsce,

aubryt

Mt.

Egerton.

Meteoryty

te

znajd

ą

si

ę

w kolekcji olszty

ń

skiej i prawdopodobnie wrocławskiej. Mo

ż

liwe,

ż

e

zostan

ą

pokazane

na

wrocławskiej

giełdzie

minerałów.

Dotychczas

w Polsce

był

tylko

jeden

okaz

chondrytu

enstatytowego

Pillistfer

E6.

(Meteoryt nr 3).

Meteoryty podró

ż

uj

ą

w rojach

Niektóre

meteoryty

podró

ż

uj

ą

w

rojach,

jak

wynika

z

bada

ń

Michaela

Lipschutza

i

jego

kolegów

z

Uniwersytetu

Purdue.

Ziden-

tyfikowali

oni

trzyna

ś

cie

meteorytów,

które

spadły

mi

ę

dzy

rokiem

1855 a 1895 i musz

ą

pochodzi

ć

z tej samej orbity heliocentrycznej.

Wszystkie

te

meteoryty

maj

ą

niemal

identyczny

skład

chemiczny

i spadły wzdłu

ż

jednej linii na powierzchni Ziemi, co sugeruje,

ż

e

s

ą

one fragmentami tego samego ciała.

20