1

Paulina Ołdak

pedagogika

UWM

Przemiany roli nauczyciela we współczesnym świecie

Sztuka tkwi nie tylko w posiadaniu wiedzy o czymś, ale także w przekazywaniu jej.

Cyceron

Już w starożytności Cyceron – rzymski mówca, popularyzator greckiej filozofii – potrafił

wskazać najbardziej podstawową rolę nauczyciela, jaką jest przekazywanie wiedzy. Nie

uważał tego przy tym za sztukę łatwą, gdyż wymagała ona nie tylko posiadania wiedzy, ale

również umiejętności jak najlepszego przekazania jej. Jednak poza samym przekazywaniem

wiedzy, nauczyciel, zarówno dziś jak i kiedyś, pełni szereg innych ról, być może mniej

uwidocznionych, ale równie ważnych.

Aby mówić o roli nauczyciela, trzeba najpierw powiedzieć kim nauczyciel jest, jak należy

rozumieć samo pojęcie „nauczyciel”. W literaturze znajdujemy wiele definicji, które

określają, jakie cechy powinien posiadać dobry nauczyciel. Niektóre z nich to:

-

Nauczyciel to zawód i powołanie, to zdolności wrodzone i wyuczone, to odpowiedni zbiór

cech osobowości, temperamentu, to umiejętność poświęcania się dla dobra innych osób,

to miłość do dzieci. Praca w zawodzie powinna przynosić nauczycielowi przyjemność

i satysfakcję, bez względu na różne okoliczności i sytuacje (np. stan materialny).

1

-

Powinien być dobrym człowiekiem o wrodzonych predyspozycjach do tego zawodu.

Ponadto powinna być to osoba życzliwa, pobłażliwa, skłonna do poświęceń, dążąca

do udoskonalenia innych. Ponadto nauczyciel powinien posiadać poczucie obowiązku

i odpowiedzialności, wewnętrzną prawdziwość i moralną odwagę.

2

1

R. Muszkieta – Nauczyciel w reformującej się szkole

2

J. Wł. Dawid – O duszy nauczyciela [W:] W. Okoo – Osobowośd nauczyciela

2

-

Powinien zaangażować się w poznaniu, rozumowaniu i wartościowaniu stosunków

panujących w świecie, ze szczególnym uwzględnieniem procesów kształcenia

i wychowania oraz w twórczym przekształceniu tych stosunków.

3

Wszystkie te definicje zwracają szczególną uwagę na cechy, jakie powinien posiadać dobry

nauczyciel: umiejętność poświęcania się dla dobra innych, miłość do dzieci, czerpanie

satysfakcji z pracy, życzliwość, pobłażliwość, odpowiedzialność, ciekawość świata etc.

Podkreślają też fakt, że zawód nauczycielski wiąże się z powołaniem. W swoim artykule

Katarzyna Wądołowska-Lesner mówi: Oczywistym jest fakt, iż zawód nauczyciela powinien

być wybierany przez osoby, które czują powołanie do tej pracy, jednak często bywa,

iż nauczycielami zostają osoby nie nadające się do pracy w tym zawodzie, osoby, które

po prostu nie mogły znaleźć sobie innej posady. Praca nauczyciela często może wydawać im

się karą, a co za tym idzie nie da im ona satysfakcji. Uczniowie są w stanie od razu wyczuć,

jaki stosunek do swojej pracy ma nauczyciel. Niestety przez swój negatywny stosunek

do pracy nauczyciel zniechęca uczniów do przedmiotu, którego naucza. Nauczyciel powinien

lubić dzieci, ponieważ spędza z nimi dużo czasu. Powinien on przede wszystkim starać się

zrozumieć, iż każde dziecko jest inne, każde ma swoje problemy, które nauczyciel powinien

starać się zauważać i pomagać w ich rozwiązaniu.

4

Na przestrzeni dziejów funkcje, które miał spełniać nauczyciel, rozwijały się i ulegały

różnorodnym zmianom. Pierwszych „nauczycieli” znajdujemy już wśród ludów

australijskich, gdzie ich rolą było wtajemniczanie nowych członków w misteria grupy.

W systemie rodowym rolę nauczyciela spełniał ojciec, natomiast w obszerniejszych grupach,

jak plemię czy miasto-państwo, rolę tę pełnili starsi, przekazując młodzieży wiedzę o historii,

instytucjach i kulturze, czasem ćwicząc ich w czynnościach niezbędnych dla każdego członka

społeczności (najbardziej znaną odmianą tego typu nauczyciela jest grecki „pedagog”).

W grupie religijnej podobną rolę spełnia kapłan, nauczający młodzież dogmatów wiary

i obowiązków, które każdy wyznawca danej religii ma uznawać i zachowywać.

5

Według

Floriana Znanieckiego, najważniejszym dzisiaj następcą w prostej linii nauczyciela

wtajemniczającego jest nauczyciel szkoły powszechnej, którego zadaniem nie jest

3

W. Okoo – Wszystko o wychowaniu

4

Katarzyna Wądołowska-Lesner – Misja współczesnego nauczyciela

5

Florian Znaniecki – Socjologia wychowania. Tom 1: Wychowujące społeczeostwo

3

przygotowanie wychowanków do specjalnych stanowisk, lecz wprowadzenie ich w ogólne

życie kulturalne społeczeństwa, do którego należeć będą.

6

Znaniecki zauważa pewną trafną prawidłowość, mianowicie, że nauczyciel w coraz to

większej mierze staje się tylko zawodowcem-nauczycielem, a przestaje być tym, czym ma

zrobić swego ucznia.

7

Chodzi tu o to, że dawniej nauczycielem był ktoś, kto sam zajmował się

na co dzień tym, czego uczył swego ucznia (np. rycerz, przyspasabiający do tego „zawodu”

młodego chłopca, uczący go sztuki walki i kodeksu rycerskiego, sam był tym rycerzem

w swoim codziennym życiu). Współcześnie natomiast nauczyciel jest już bardziej specjalistą-

nauczycielem i w praktyce nie pełni funkcji zawodowych, do których przygotowuje swoich

uczniów (np. nauczyciele w szkołach zawodowych – mimo że przygotowują swoich uczniów

do wykonywania zawodu, dajmy na to, blacharza samochodowego, w swoim życiu

zawodowym się tą „blacharką” nie zajmują). Tłumaczyć to można faktem, iż w ostatnim

czasie nastąpił znaczny rozwój samej techniki nauczania jako osobnej dyscypliny o swoistych

metodach, a specjalizacja w nauczaniu zaczyna wykluczać wszelką inną specjalizację.

Tak więc wspomniany wyżej nauczyciel szkoły zawodowej nie jest blacharzem, a samym

jedynie „specjalistą od nauczania sztuki blacharskiej”, którego zadaniem jest wykształcenie

przyszłych blacharzy. Mimo to, istnieją nawet dzisiaj przypadki, kiedy to nauczyciel spełnia

te same funkcje, do których przygotowuje swoich uczniów (np. w seminariach duchownych,

gdzie kapłan kształci przyszłych kapłanów, lub na wyższych uczlniach, gdzie wielu

wykładowców zajmuje się pracą naukową w dziedzinie, której naucza).

W takich warunkach zadanie nauczyciela również ulega zasadniczej zmianie. Kiedyś

nauczyciel wprowadzał ucznia we własną sferę doświadczenia i działania. We własnej

działalności dawał mu przykłady do naśladownictwa i wskazywał, jak je ma naśladować; sam

był (przynajmniej w zasadzie) wzorem dla niego; posługując się jego pomocą w miarę już

nabytych przezeń uzdolnień, rozwijał w nim zdolność do współdziałania; powierzając mu zaś

z czasem czynności samodzielnie do spełnienia, wdrażał go do niezależnej pracy.

8

Tak właśnie było w czasach, kiedy rzemieślnik przygotowywał swojego ucznia do zawodu

rzemieślnika, rycerz – rycerza, rolnik – rolnika. Nauczał on poprzez najpierw obserwację,

później – praktyczną pracę. Uczeń, towarzysząc mu stale, nabywał tych umiejętności, które

6

Ibidem

7

Ibidem

8

Ibidem

4

były mu niezbędne do wykonywania zawodu, w naturalny sposób wdrażając się

i przygotowując do tej właśnie a nie innej funkcji.

Dzisiaj natomiast, nauczyciel nie wprowadza ucznia w swą własną sferę życiową, lecz

pozostając sam, jako osobowość społeczna, na uboczu, bezosobiście niejako stara się go

przygotować do wejścia w inną sferę życiową, w której sam albo wcale miejsca nie zajmuje,

albo tylko ubocznie uczestniczy. Uczeń nie jest już dla nauczyciela przyszłym towarzyszem,

współpracownikiem, rywalem, naśladowcą lub następcą, lecz tylko danym mu przedmiotem

społecznym, w którym wyrobić należy pewne programowo ustalone cechy.

9

Współczesny

nauczyciel nie kształci przecież tylko przyszłych nauczycieli, ale przedstawicieli wielu

różnych zawodów, jakich – o tym często nie wiedzą nawet sami uczniowie.

Co więcej, te programowo ustalone cechy nie są wcale ustalone przez tegoż nauczyciela, a są

mu narzucone z zewnątrz. On sam „dostaje” ucznia i ma w nim wyrobić te cechy, które

określone są przez narzucone mu cele wychowania, na które sam nie ma wpływu.

Znaniecki zauważa również, że styczność społeczna między nauczycielem i uczniem staje się

coraz bardziej bezosobista, rzeczowo wyspecjalizowana i krótkotrwała. W czasach, gdy ustrój

społeczny był względnie prosty i jednolity, styczność między nauczycielem a uczniem była

bardzo bliska, ponieważ dotyczyła mnóstwa wspólnych spraw, jako między członkiem

a kandydatem na członka społeczeństwa, którego treść społeczna obejmowała całe niemal

życie kulturalne członków. To, co nauczyciel swojemu uczniowi przekazywał, było tak obfite

w swojej treści, że wymagało spędzenia wspólnie wielu lat, stykania się w różnych

okolicznościach życiowych. Cała osobowość ucznia była więc pod wpływem całej

osobowości nauczyciela.

10

Współcześnie nauczyciel daje uczniowi wyszkolenie, które ma go przygotować

do uczestnictwa w jakiejkolwiek z grup, z jakimi się w życiu zetknąć może. Najwyraźniej jest

to widoczne we współczesnej szkole ogólnokształcącej, gdzie celem nauczania nie jest

ukształtowanie ucznia na członka takiej a nie innej grupy, ale „człowieka w ogóle”, który

będzie potrafił odnaleźć się w każdym miejscu, w każdej grupie, do jakiej w przyszłości może

należeć.

11

9

Ibidem

10

Ibidem

11

Ibidem

5

Tak więc styczność nauczyciela i ucznia ogranicza się do czasu, który spędzają razem

w szkole. Kiedy uczeń z niej wychodzi, znajduje się całkowicie poza wpływem nauczyciela,

a pod innymi wpływami, o których nauczyciel zazwyczaj nie wie nic, lub wie bardzo

niewiele. Natomiast nauczyciel ze swej strony, mając pod swoją opieką wielu uczniów

i swoje własne życie osobiste, rzadko i sporadycznie wchodzi w bliższy związek z danym

uczniem. Jego działalność ogranicza się do przekazania uczniom wiedzy teoretycznej lub

stosowanej z jednej tylko dziedziny wiedzy, z jednego przedmiotu.

12

Innym powodem, dla którego nauczyciel nie jest w stanie wejść w bliższy kontakt z uczniami

jest fakt, że jest on przytłoczony ogromem tzw. „pracy papierkowej”. Z tej właśnie przyczyny

czas, który mógłby poświęcić na pracę wychowawczą, musi spędzać na tworzeniu

dokumentacji, często zbędnej, lecz wymaganej przez kontrolujące go władze.

O roli współczesnego nauczyciela mówi w swojej książce Roland Meighan. Wymienia on

dwie podstawowe role, jakie ma do spełnienia nauczyciel. Pierwsza z nich dotyczy

działalności nauczania i wartościowania, druga – sprawowania kontroli i stwarzania

warunków, by uczenie się mogło zaistnieć.

13

Autor przytacza też listę ról, jakie spełniać ma

współczesny nauczyciel zdaniem Erica Hoyle’a (E. Hoyle – Role of the Teacher, 1969):

1. Reprezentanta społeczeństwa: [nauczyciel] wpaja moralne nakazy

2. Sędziego: wystawia stopnie i oceny

3. Źródła zasobów: posiada wiedzę i umiejętności

4. Oparcia: pomaga pokonywać trudności ucznia

5. Arbitra: rozstrzyga dyskusje między uczniami

6. Detektywa: wskazuje tych, którzy łamią zasady

7. Obiektu utożsamiania się: posiada cechy, które uczniowie mogą naśladować

8. Podpory ego: pomaga uczniom rozwinąć wiarę w siebie.

14

Sądzę, że Hoyle wyczerpał listę ról, jakie ma spełniać nauczyciel. Posiada wiedzę

i umiejętności, które przekazuje młodszym pokoleniom, stanowi obiekt do naśladowania,

wpaja uczniom zasady moralne (pełni więc funkcję wychowującą), pomaga uczniom

w pokonywaniu napotkanych trudności (chodzić tu powinno nie tylko o pomoc

w rozwiązaniu zadania matematycznego, ale także o trudności osobiste ucznia), rozwija ich

12

Ibidem

13

Roland Meighan – Socjologia edukacji

14

Ibidem

6

wiarę w siebie, ukazując ich zalety i mocne strony. Jak trafnie zauważa Małgorzata

Taraszkiewicz, współcześni nauczyciele są ekspertami od nauczania, aktywnymi

przewodnikami ucznia, doradcami edukacyjnymi, wykorzystującymi potencjał ucznia dla

realizacji jego kariery edukacyjnej, w pełni akceptując fakt, że każdy człowiek jest inny i ma

prawo do wyboru własnej drogi życiowej.

15

Nauczyciel nie tylko uczy, ale też pomaga

uczniom odnaleźć w sobie to, co najlepsze.

Jaka jest natomiast rola współczesnego nauczyciela szkoły polskiej? Jego obowiązki są

regulowane przez różnego rodzaju akty prawne.

Artykuł 4. Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty mówi, że nauczyciel

w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek

kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską

z poszanowaniem godności osobistej ucznia.

16

Według artykułu 6. dokumentu nazwanego Kartą Nauczyciela, nauczyciel obowiązany jest:

1. rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz

podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania

związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez

szkołę;

2. wspierać każdego ucznia w jego rozwoju;

3. dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego;

4. kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji

Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego

człowieka;

5. dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą

demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.

17

Myślę, że zadania nauczyciela zawarte w obu tych dokumentach mogą stanowić

podsumowanie roli nauczyciela we współczesnym świecie. Najważniejsze funkcje, jakie ma

spełniać nauczyciel to: dydaktyczna (przekazywanie wiedzy), wychowawcza (wpajanie zasad

15

Małgorzata Taraszkiewicz – Nowa szkoła. Wspieranie kariery ucznia

16

Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty

17

Karta Nauczyciela

7

moralnych) i opiekuńcza (sprawowanie opieki nad uczniami). Współczesny nauczyciel

powinien wspierać ucznia w jego rozwoju, pomagać mu rozwijać jego pasje i talenty. Ma go

wychować na dobrego obywatela i rozwinąć u niego ogólnie przyjęte w społeczeństwie

zasady moralne.

Bibliografia:



R. Muszkieta – Nauczyciel w reformującej się szkole, Wydawnictwo Nowa Era,

Poznań, 2007.



J. Wł. Dawid – O duszy nauczyciela [W:] W. Okoń – Osobowość nauczyciela -

Rozprawy J. Wł. Dawida, Z. Mysłakowskiego, St. Szumana, M. Kreutza, St. Baleya,

ze wstępem W. Okonia, Państwowy Zakład Wydawnictw Szkolnych, Warszawa, 1962.



W. Okoń – Wszystko o wychowaniu, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa,

1999.



Katarzyna Wądołowska-Lesner – Misja współczesnego nauczyciela,

http://www.publikacje.edu.pl/publikacje.php?nr=1768 [dostęp online: 14.12.2012].



Florian Znaniecki – Socjologia wychowania. Tom 1: Wychowujące społeczeństwo,

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1973.



Roland Meighan – Socjologia edukacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja

Kopernika, Toruń, 1993.



Małgorzata Taraszkiewicz – Nowa szkoła. Wspieranie kariery ucznia, Wydawnictwo

CODN, Warszawa, 1997.



Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty,

http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19910950425 [dostęp online:

14.12.2012].



Karta Nauczyciela, http://karta-nauczyciela.org/obowiazki-nauczycieli [dostęp online:

14.12.2012].