dr Wanda Matras-Mastalerz

Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UP w Krakowie

Metody stosowane w biblioterapii.

Fazy procesu biblioterapeutycznego

2

Skrypt opracowany w ramach działalności

Instytutu Europejskiego

i

Studium Prawa Europejskiego

w Warszawie

ul. Prosta 2/14 lok. 204, 00-850 Warszawa

tel./fax. [phone]

www.uniaeuropejska.net.pl

e-mail: [e-mail]

Copyright by

Instytut Europejski

3

Spis treści

1. Biblioterapia - definicja. Cele i zadania.

Rodzaje

biblioterapii 4

2. Fazy

procesu

biblioterapeutycznego

6

3. Metody

stosowane

w

biblioterapii

9

3.1. Metodyka biblioterapii dzieci niepełnosprawnych

fizycznie

11

3.2. Metodyka biblioterapii dzieci niepełnosprawnych

intelektualnie

12

3.3. Metodyka biblioterapii dzieci niesłyszących i niedosłyszących

12

3.4. Metodyka biblioterapii dzieci niewidomych i niedowidzących

13

3.5. Metodyka biblioterapii w pracy z dziećmi i młodzieżą

niedostosowaną społecznie

13

Podsumowanie

14

4

1. Biblioterapia - definicja. Cele i zadania. Rodzaje biblioterapii

Termin biblioterapia wywodzi się od greckich słów: „biblion”- czyli „książka” oraz „therapeia”

tj. „leczyć”. Proces leczenia literaturą powinien być rozumiany nie w sensie medycznym, lecz jako

postępowanie lecznicze bez użycia środków farmakologicznych i interwencji chirurgicznej, bliższe

terminowi terapii pedagogicznej. Lecznicza moc słowa znana była od czasów najdawniejszych. Magia

dobrych, mądrych, ciepłych słów, wypowiadanych z przekonaniem, budziła i wciąż budzi wiarę, dodaje

sił, leczy psychikę, a pośrednio i ciało. Słowo przywołuje obraz, tworzy rzeczywistość, staje się ważnym

elementem strategii psychologicznych. Jako nośnik woli steruje wewnętrznym systemem równowagi

ducha i ciała, stymuluje rozwój emocjonalny, pozwala uruchomić system obronny organizmu.

O terapeutycznej funkcji tekstów wiedziano już w czasach starożytnych. W XIII wieku p.n.e. w egipskich

Tebach nad wejściem do biblioteki Ramzesa II widniał słynny napis: „Psyches iatreion”, co oznacza:

„Lecznica dla duszy”. Nieco później, bo w XIII wieku n.e. w Kairze w szpitalu Al-Mansur stosowano

czytanie Koranu jako część leczenia. Informacje te zostały przywołane i upowszechnione przez polskich

bibliologów: Karola Głombiowskiego i Helenę Szwejkowską

1

, a następnie zagościły w wielu

opracowaniach dotyczących biblioterapii. Z kolei, Wita Szulc w Kulturoterapii opisuje, że na terenie

Europy w XVIII wieku czytanie chrześcijańskich tekstów religijnych należało do leczenia pacjentów

chorych psychicznie

2

. Jako pierwszy terminu „biblioterapia” użył w 1916 roku Samuel McChord

Crothers na łamach amerykańskiego magazynu „Atlantic Monthly”, cztery lata później, w 1920 roku

hasło to znalazło się w Oxford English Dictionary. W 1966 roku Amerykańskie Stowarzyszenie

Bibliotekarzy przyjęło oficjalną definicję biblioterapii, które brzmiało: „Jest to użycie

wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie, psychiatrii,

psychologii i pedagogice, a także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych poprzez

ukierunkowane czytanie

3

”. W literaturze przedmiotu za przełomową uznaje się pracę pod redakcją Rhey

Joyce Rubin zatytułowaną Bibliotherapy Sourcebook (tj. Materiały źródłowe z zakresu biblioterapii)

4

.

W książce tej wyodrębniono podział na biblioterapię kliniczną, wychowawczą i instytucjonalną.

a. Biblioterapia kliniczna - skierowana jest do osób chorych fizycznie lub psychicznie i polega na

stosowaniu literatury głównie wyobrażeniowej w grupach pacjentów. Zajęcia te mogą być

prowadzone w szpitalach lub innych placówkach leczniczych, w instytucjach społecznych, a także

indywidualnie w domu chorego. Terapię prowadzoną wspólnie lekarze i biblioterapeuci, którzy

1

K. Głombiowski, H. Szwejkowska, Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i w średniowieczu, Warszawa 1983,

s. 13.

2

W. Szulc, Kulturoterapia. Wykorzystanie sztuki i działalności kulturalno-oświatowej w lecznictwie, Poznań 1994, s. 31.

3

Zob. I. Borecka, Biblioterapia formą terapii pedagogicznej, Wałbrzych 2008, s. 23-29. Także, W. Czernianin, Teoretyczne

podstawy biblioterapii, Wrocław 2008, s. 9-18. Także, I. Borecka, L. Ippoldt, Co czytać, aby łatwiej radzić sobie w życiu czyli
wprowadzenie do biblioterapii, Wrocław 1998, s. 13-17.

4

R. J. Rubin, Bibliotherapy Sourcebook, London 1978.

5

dobierają odpowiednią literaturę. Głównym celem tego typu terapii jest zmiana sytuacji

psychologicznej pacjenta, zaakceptowanie choroby, „wgląd w siebie”, pobudzenie chęci

wyzdrowienia.

b. Biblioterapia ogólnorozwojowa (wychowawcza), - adresowana jest do osób zdrowych, ale

borykających się z różnymi problemami np. lękami. Stosuje się w niej książki głównie dydaktyczne

i wyobrażeniowe, skierowane do dzieci (bajkoterapia, baśnioterapia), młodzieży, dorosłych

i seniorów. Zajęcia prowadzone są przez biblioterapeutów, bibliotekarzy, psychologów, nauczycieli

różnych przedmiotów w szkołach, bibliotekach, domach kultury itp. Głównym celem warsztatów

jest wspieranie rozwoju, samorealizacji i zdrowia psychicznego uczestników oraz dawanie im

oparcia na drodze do osiągnięcia „wewnętrznego spokoju” i poczucia bezpieczeństwa.

c. Biblioterapia instytucjonalna, - polega na zastosowaniu literatury dla potrzeb

„zinstytucjonalizowanego pacjenta”. Jest to najczęściej połączenie biblioterapii klinicznej

i ogólnorozwojowej. Jej celem jest przekazywanie chorym informacji oraz zapewnienie im

odpowiedniej rehabilitacji i rekreacji. Prowadzą ją lekarze współpracując z biblioterapeutami,

psychologami, psychiatrami i in.

W latach osiemdziesiątych XX wieku wprowadzono określenie „terapia czytelnicza” (ang. reading

therapy), stosowane często zamiennie z pojęciem biblioterapia. Według Ewy Tomasik jest to „terapia

z zamierzonym działaniem, przy wykorzystaniu książek lub innych materiałów niedrukowanych (filmów,

muzyki, gier dydaktycznych, ilustracji), prowadząca do realizacji celów rewalidacyjnych,

resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych

5

”. Za ważny element biblioterapii uznaje się

bezpośredni kontakt biblioterapeuty z uczestnikami terapii oraz ich całkowita dobrowolność uczestnictwa

w zajęciach.

Książki „leczą”, gdy odpowiednio dobierzemy ich lekturę, która zaciekawi, wzruszy, zmusi do

zastanowienia i refleksji. Ukierunkowane czytanie dostarcza wzorów postępowania, często stanowi też

pomoc w określeniu celu i sensu życia. Lektura daje siłę by odnaleźć się w nowej, czasami trudnej

sytuacji, pomaga w uaktywnieniu się osobie chorej, niedołężnej, samotnej, wycofanej. Czytanie pozwala

lepiej zrozumieć siebie i innych, wzbogaca życie emocjonalne, daje możliwość „wglądu w siebie”, jest

sposobem kontaktu z samym sobą.

5

E. Tomasik, Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny. Warszawa 1992, cz. 1, s. 114.

6

2. Fazy procesu biblioterapeutycznego

Typowy model (schemat) postępowania biblioterapeutycznego opiera się o pewne stałe elementy:

1. Diagnozę, tj. ustalenie przyczyn zaburzenia (choroby) na podstawie obserwacji oraz przewidywanie

skutków planowania działania terapeutycznego. W przypadku bilioterapii ogólnorozwojowej

wykorzystuje się diagnozę pedagogiczną. Jest to rozpoznawanie za pomocą metod i technik

pedagogicznych przyczyn trudności w uczeniu się, niewłaściwym zachowaniu, postępowaniu

w różnych sytuacjach. Na diagnozę tę składa się:

- diagnoza etiologiczna (genetyczna);

- diagnoza fazy, pozwalająca określić stopień rozwoju badanych procesów;

- diagnoza prognostyczna (rozwojowa).

2. Dobór literatury, która ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną (literatura piękna, kompilacje

różnych utworów, teksty pisane przez uczestników warsztatów terapeutycznych, alternatywne

materiały czytelnicze, filmowe lub teatralne adaptacje utworów literackich).

3. Zajęcia integrujące grupę oparte na pedagogice zabawy (zabawy diagnostyczne, psychologiczne,

rozwijające empatię, spostrzegawczość, rozpoznawanie i nazywanie emocji itd.).

4. Rozmowa z uczestnikami zmierzająca do zwerbalizowania przez nich problemu. Może to być

np. rozmowa kierowana wprowadzająca w tematykę, praca w grupach, swobodne wypowiedzi

uczestników, debata itd.

5. Samodzielne czytanie, słuchanie lub oglądanie odpowiednio dobranych środków

terapeutycznych (dzieciom i seniorom czyta biblioterapeuta). Etap ten obudowany jest najczęściej

dodatkowymi formami pracy, w celu uzyskania odpowiedniego wpływu na uczestnika terapii.

Często wprowadza się elementy muzykoterapii (np. muzyki relaksacyjnej lub aktywizującej),

arteterapii (różnorodne działania plastyczne), choreoterapii (terapii poprzez ruch, taniec).

6. Identyfikację z bohaterami literackimi lub sytuacjami fikcyjnymi. Doznawanie podczas

kontaktu z dziełem pozytywnych lub negatywnych przeżyć mających na celu uaktywnienie

emocjonalne lub wyciszenie uczestnika terapii.

7. Zabawy terapeutyczne w oparciu o przeczytane fragmenty literatury. Wprowadzanie

elementów dramy, sądu nad postępowaniem czytelnika, „wolnej trybuny”, zabaw usprawniających

komunikację werbalną i niewerbalną, budujących poczucie bezpieczeństwa w grupie,

uwrażliwiających na otoczenie.

8. Katharsis - rodzaj „oczyszczenia” (w trakcie czytania lub po jego zakończeniu) - charakteryzujący

się uczuciem ulgi, odreagowania psychicznych napięć, blokad, złości, agresji.

9. Wgląd w siebie, w swoje problemy, „przepracowanie” samodzielne lub przy pomocy terapeuty

ważnych osobistych dylematów. Zadaniem biblioterapeuty jest zaproponowanie takiego typu pracy

7

terapeutycznej, aby przeżycia związane z lekturą pomagały uczestnikowi zaakceptować stan,

w którym się znajduje.

10. Zmianę w postawach i zachowaniu uczestników terapii. Zajęcia powinny przyczynić się do

zmiany sposobu postrzegania siebie, myślenia o chorobie, niepełnosprawności czy innej sytuacji

życiowej, tak aby uczestnik dążył do dobrego funkcjonowania w grupie terapeutycznej, rodzinie

i środowisku, do którego powróci po zakończonej terapii.

11. Ewaluację – tj. ostatni etap programu biblioterapeutycznego, konieczny, aby biblioterapeuta mógł

uzyskać informację zwrotną na temat skuteczności swoich działań, ma też istotne znaczenie dla

pacjenta, który uświadamia sobie, co się w nim zmieniło podczas procesu terapeutycznego

6

.

Czas trwania postępowania biblioterapeutycznego uzależniony jest od celu terapii, który chcemy

osiągnąć, jej przebiegu i uzyskanych efektów. Terapia może trwać od kilku dni do kilku miesięcy,

a nawet być kontynuowana przez parę lat. Biblioterapeuta winien znać zasady pracy terapeutycznej,

świadomie wykorzystywać środki czytelnicze, cechować się wrażliwością, posiadać zdolność empatii,

mieć łatwość w nawiązywaniu kontaktów i umiejętność „wczuwania się” w sytuację osoby potrzebującej

pomocy. Ważna wydaje się również umiejętność aktywnego słuchania i zrozumienie dla potrzeb

podopiecznych oraz autentyczna serdeczność. Cechy te są niezbędne, aby mogło dojść do relacji

zwrotnych pomiędzy prowadzącym warsztaty a uczestnikami terapii. Najczęściej warsztaty prowadzi się

na podstawie sporządzonych wcześniej scenariuszy i programów biblioterapeutycznych

7

.

Model postępowania biblioterapeutycznego będzie jednak różny w zależności od grupy terapeutycznej,

z którą chcemy pracować. Daną tematykę omawia się profilaktycznie lub, gdy w zespole wystąpił

określony problem. Przeprowadzając warsztaty z młodzieżą szkolna opracowuje się odrębne modele

dla:

a) uczniów niepełnosprawnych (niewidomych i niedowidzących, niesłyszących i niedosłyszących,

z zaburzeniami psychoruchowymi, z obniżoną normą intelektualną) - powinien on wzmacniać

proces akceptacji w grupie, poczucie własnej wartości i godności osobistej, przeciwdziałać

osamotnieniu i odrzuceniu; często prowadzi się również warsztaty dla rodziców dzieci

niepełnosprawnych – z wykorzystaniem modelu zmniejszającego poczucie lęku opiekunów o ich

niepełnosprawne pociechy;

b) uczniów przewlekle chorych – celem spotkań jest pokazanie „jak żyć z chorobą”, informowanie

o jej przebiegu, zachęcanie do aktywności, pokazywanie pozytywnych wzorców osób, które

potrafiły wiele osiągnąć pomimo choroby, model sprzyjający kształtowaniu właściwych postaw

wobec choroby;

6

Model stworzony przez: I. Borecka, Biblioterapia formą terapii pedagogicznej. Wałbrzych 2008; tejże, Biblioterapia

w szkole. Poradnik dla bibliotekarzy. Legnica 1998

7

Zob. np.: J. Bąk, E. W. Pyka, Bajkowe spotkania. Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla uczniów szkoły

podstawowej. Kraków 2009. Zob. także: M. Franaszczuk-Truszkowska, Biblioterapia dla klas IV-VI szkoły podstawowej.
Gdańsk 2006

8

c) uczniów z poczuciem krzywdy i odrzucenia, mających trudną sytuację w domu, pochodzących

z rodzin niepełnych lub patologicznych, osób po traumatycznych przeżyciach np. wypadku lub

śmierci członków najbliższej rodziny – zajęcia relaksacyjne, wyciszające emocje, pomagające

zaakceptować stratę lub doznaną krzywdę, a jednocześnie pokazujące sens życia, działania,

rozbudzające umiejętność przyjmowania pomocy od innych;

d) uczniów sprawiających kłopoty wychowawcze: nadpobudliwych, z ADHD, przeszkadzających

w prowadzeniu zajęć lekcyjnych – model przeciwdziałający zachowaniom agresywnym, przemocy

w szkole, pokazujący jak nie stać się ofiarą agresji, usprawniający komunikację;

e) uczniów mających kłopoty z prawem – model rozwijający odpowiedzialność za swoje zachowania,

pokazujący, że warto być uczciwym w stosunku do innych osób, piętnujący kradzieże, agresywne

zachowania wobec ludzi, zwierząt i przedmiotów itp.

f) uczniów uzależnionych od alkoholu, papierosów, narkotyków, telewizji, komputera, z zaburzeniami

anoreksji, bulimii, kompulsywnego objadania się – model uświadamiający zgubny wpływ nałogów,

ćwiczący umiejętność decydowania o sobie, propagujący zdrowy tryb życia, zachęcający do

poszukiwania własnych pasji, uprawiania sportu itd.;

g) uczniów mających kłopoty w nauce np. z zaburzeniami dysleksji (dysgrafii, dysortografii,

dyskalkulii, akalkulii, dysprakcji) oraz zaburzeniami lateralizacji czyli stronności – model mający

na celu wyrównanie deficytów intelektualnych i umiejętnościowych, poszerzony o różnorodne

metody stymulacji pamięci oraz ćwiczenia wzmacniające koordynację ruchów (np. ćwiczenia

kinezjologii edukacyjnej P. Dennisona), także model rozwijający twórcze myślenie;

h) uczniów nieśmiałych, mających poczucie niskiej wartości z powodu jakiś cech fizycznych

(np. otyłości), psychicznych (brak przebojowości, konsekwencji w dążeniu, forsowania własnego

zdania) – model wzmacniający asertywne zachowania i kreatywne działania oraz model wspierający

proces adaptacji w grupie, warsztaty często wzbogacane są o tematy poświęcone poszukiwaniu

w sobie różnorakich talentów i zdolności;

i) uczniów zdolnych i wybitnie zdolnych często wyobcowanych z grupy rówieśników – model

wzmacniający empatię, integrujący grupę, zachęcający do współdziałania, podkreślający siłę

przyjaźni.

Do każdego modelu winna być przygotowana odpowiednia lista lektur, stworzony odrębny

scenariusz lub program całego cyklu spotkań, przemyślane odpowiednie zabawy (integrujące,

diagnostyczne), przygotowana rozmowa kierowana lub praca w grupach przy wykorzystaniu

różnorodnych technik np. burzy mózgów, map pamięci, drzew decyzyjnych, prac plastycznych,

ćwiczeń ruchowych z elementami rytmiki i śpiewu, ćwiczeń usprawniających motorykę, zabaw

logopedycznych, itd. Przygotowując konkretny model musimy brać pod uwagę wiek uczestników

oraz ich możliwości psychoruchowe, jeżeli np. pracujemy z dziećmi w wieku przedszkolnym lub

9

wczesnoszkolnym warsztaty musimy urozmaicać jak największą ilością zabaw ruchowych

i plastycznych, a teksty czytane młodym odbiorcom winny być raczej krótkie lub podzielone na

fragmenty. Najważniejsze, by przygotowane warsztaty nie nużyły, były urozmaicone i atrakcyjne,

a jednocześnie uwzględniały poziom emocjonalny uczestników (warto spróbować przewidzieć

reakcje, jakie wywoła przeczytanie jakiegoś tekstu). Planując długofalowe postępowanie

biblioterapeutyczne najczęściej wykorzystuje się jednocześnie kilka modeli łączących ze sobą różne

problemy.

3. Metody stosowane w biblioterapii

Podczas prowadzenia warsztatów biblioterapeutycznych należy przestrzegać kilku zasad,

które są nieodzowne, aby działania terapeuty były skuteczne:

1. swobodnego uczestnictwa w zajęciach;

2. uwzględnienia problemów, które są atrakcyjne i ciekawe dla członków grupy np. gdy pracujemy

z młodzieżą gimnazjalną sięgamy po formy i tematy preferowane przez tę grupę wiekową np.

książki z serii „Nasza Biblioteka” Zakładu Narodowego im. Ossolińskich poruszające problemy

okresu dorastania np. bulimii, anoreksji, ucieczki z domu, pierwszej miłości, agresji, uzależnień;

poszczególne teksty mają najczęściej formę bezpośredniej narracji, pamiętnika, diariusza, blogu lub

są opowiadane potocznym, prostym językiem nastolatka itd.;

3. doboru środków terapeutycznych do możliwości percepcyjnych uczestników, należy pamiętać, że

nawet ten sam rodzaj schorzenia, zaburzenia, niepełnosprawności może wywoływać różne zmiany

w psychice młodego człowieka, dlatego każdy przypadek należy traktować indywidualnie;

4. dostosowania poziomu i tempa zajęć do fizycznych i psychicznych możliwości poszczególnych

osób, biblioterapia winna łączyć się z zajęciami o charakterze korekcyjnym.

Częstym zabiegiem jest spisanie z uczestnikami warsztatów swoistego „kontraktu”, zawierającego

zasady zachowania się uczestników podczas spotkań.

Metody stosowane w biblioterapii będą zależne od potrzeb grupy terapeutycznej. Metody

wykorzystywane do pracy z dziećmi będą znacznie różniły się od metod zalecanych do prowadzenia

warsztatów z nastolatkami, jeszcze inne metody okażą się przydatne podczas spotkań z osobami

niepełnosprawnymi fizycznie lub z obniżoną normą intelektualną. Także praca z osobami dorosłymi

i seniorami wymaga zastosowania odrębnych metod. Istotny wpływ na dobór metod będzie miał

również rodzaj biblioterapii (kliniczna, wychowawcza) oraz to, czy warsztaty prowadzone są

indywidualne czy adresowane do jakiejś zbiorowości (grupy). Bez względu na różnice wynikające

z rodzaju biblioterapii czy typu jej odbiorcy, punktem wyjścia działań terapeutycznych będzie głośne

10

czytanie tekstu. Należy pamiętać, że w czasie przeprowadzania warsztatów dzieciom i seniorom czyta

zawsze biblioterapeuta (zwracając uwagę na wyrazistość mówienia, prędkość wypowiadanych słów,

modulowanie głośnością itp.). Metody i formy pracy z tekstem literackim zostały wypracowane przez

filologów i literaturoznawców.

1. Najczęściej stosuje się metody poszukujące, zwane też problemowymi, w nich wyodrębniamy

metody heurystyczne tj. pogadanka, dyskusja, gry dydaktyczne. Wymagają od uczestnika warsztatów

aktywnego w nich udziału (umiejętności uogólniania, abstrahowania, tworzenia syntezy

porównawczej itd.), a od prowadzącego odpowiednio zorganizowanego środowiska dydaktycznego

i umiejętności kierowania przebiegiem spotkania. Metody te prowadzą do wzbogacania wiedzy,

poznawania procesów i zjawisk, wyjaśniania związków i zależności, ustalania przyczyn i skutków.

a) pogadanki humanistyczne - to rozmowy kierowane prowadzone przez terapeutę zmierzające do

osiągnięcia znanego mu celu. Podczas tego typu zajęć prowadzący stawia pytania, a uczestnicy

odpowiadają. Często pogadance towarzyszą demonstracje ilustracji, filmów, plansz itd.;

b) dyskusje – to wymiana poglądów na określony temat. Udział w nich kształtuje umiejętności

jasnego i logicznego wypowiadania się, uzasadniania własnych pomysłów, przypuszczeń i sądów;

c) gry dydaktyczne – do których zaliczamy gry słowne, planszowe, przy użyciu różnorodnych

rekwizytów, rozwijają spostrzegawczość, bystrość, wzmacniają umiejętność pracy w grupie,

uczestnicy „przepracowują” sytuacje uczciwego, konsekwentnego dążenia do celu (zwycięstwa),

a jednocześnie uczą się jak można przegrać z wdziękiem.

2. Metody podające zwane informacyjnymi – rzadziej stosowane podczas warsztatów

biblioterapeutycznych, mają dostarczać określonych wiadomości, zaliczamy do nich: opis,

opowiadanie, wyjaśnienie.

3. Metody uczenia poprzez przeżycia emocjonalne, służą realizacji zadań wychowawczych oraz

rozwijaniu aktywności emocjonalnej, artystycznej i estetycznej. Wdrażają uczestników

warsztatów biblioterapeutycznych do procesu oceniania wartości, którymi warto się kierować,

kształtują opinie i sądy.

4. Metody oparte na działaniu (metody praktyczne) - polegają na uczeniu się w toku działania, na

stosowanie reguł, zasad w zabawie i w pracy, stymulują działanie, porządkują jego przebieg,

wspomagają i konkretyzują przeżyć emocjonalnych przez zastosowanie pewnych środków

dydaktycznych. Ważna tu jest organizacja pracy ucznia.

Formy pracy z tekstem:

- czytanie (słuchanie) tekstu ze zrozumieniem;

- zapoznanie z treścią tekstu;

- streszczenie poszczególnych wątków;

- analiza i interpretacja tekstu literackiego;

11

- omówienie problemowe tekstu;

- własna aktywność uczestników terapii związana z treścią poznanego tekstu;

- cytowanie ze zrozumieniem;

- wyodrębnienie postaci, ich zachowania oraz wyrażenie stosunku uczestników warsztatów do

bohaterów utworów,

- sąd nad bohaterem;

- wypowiadanie się na temat ilustracji w książkach, ustalenie związku tekstu z ilustracjami;

- opowiadanie treści czytanych tekstów oraz układanie opowiadań twórczych dotyczących dalszych

losów bohaterów;

- ilustrowanie treści czytanego tekstu wytworami plastycznymi;

- czytanie z podziałem na role;

- recytacje (zwłaszcza fragmentów poezji);

- inscenizowanie tekstu – to forma o charakterze analityczno-syntetycznym i polega na artystycznej

interpretacji tekstu literackiego.

Własnymi metodami posługują się bibliotekarze, są to np. konkursy i quizy literackie (indywidualne lub

zespołowe), gry i zabawy czytelnicze. Badając wpływ książki na uczestnika biblioterapii wykorzystuje

się metody zaczerpnięte z psychologii a nawet socjologii (obserwacja psychologiczna, rozmowa, wywiad,

badanie wpływu tekstu na odbiorcę, motywów skłaniających do czytania).

Specjalnych metod wymaga praca z odbiorcą niepełnosprawnym (fizycznie lub psychicznie), osobami

sprawiającymi kłopoty wychowawcze lub niedostosowanymi społecznie. Biblioterapia winna uzupełniać

rehabilitację i wspierać dziecko w procesie samoakceptacji

8

.

3.1.

Metodyka biblioterapii dzieci niepełnosprawnych fizycznie

Dzieci i młodzież z obniżoną sprawnością ruchową – mają najczęściej bardzo obniżoną samoocenę

z powodu swojej „inności”, czują się „gorsi” i wyobcowani, przeżywają silne napięcia psychiczne, boją

się śmieszności i braku akceptacji rówieśników, a jednocześnie często odrzucają pomoc odbierając ją

jako litość. Grupie tej należy zaproponować program wspierający, pokazujący, że mimo różnorodnych

barier fizycznych można wiele w życiu osiągnąć (zob. programy S. Zawistowskiego

9

). Na przykładzie

bogatej literatury o dorosłych i dzieciach dotkniętych różnego typu niepełnosprawnością, które ukazują

zwycięską walkę z chorobą i kalectwem (np. książki: J. Meli: Poza horyzonty, M. Borowej: Ogrody, M.

8

Zob. I. Borecka, Biblioterapia formą terapii pedagogicznej. Wałbrzych 2008, s. 54-76; tejże, Biblioterapia w szkole. Poradnik

dla bibliotekarzy. Legnica 1998, s. 36-64

9

S. Zawistowski, Przeciwdziałanie poczuciu mniejszej wartości w procesie biblioterapii. „Arteterapia. Zeszyt Naukowy

Akademii Muzycznej we Wrocławiu” 1990nr 52, s. 102-113

12

E. Letki: Jutro znowu pójdę w świat) chorzy uczestniczą w cyklu warsztatów zatytułowanych „Chcę

i mogę!”.

3.2. Metodyka biblioterapii dzieci niepełnosprawnych intelektualnie

Przez rozpoczęciem realizacji właściwego programu biblioterapeutycznego terapeuta musi poświęcić

kilka spotkań na rozwijanie zaufania dziecka w stosunku do prowadzącego i akceptacji innych członków

grupy. Zajęcia winny spełniać jednocześnie funkcję kształcącą i poznawczą oraz terapeutyczną.

Wszystkie działania biblioterapeutyczne należy dostosować do możliwości percepcyjnych uczestników

warsztatów. Przy tym rodzaju spotkań nieodzowna będzie obecność nauczyciela, opiekuna wspierającego

działania terapeuty. Przy realizacji programu warto wykorzystać serię „Książek Łatwych w Czytaniu”

wydawaną w Toruniu przez Fundację Literatury „Łatwej w Czytaniu”

10

. Książki te uczą zachowań

w codziennych sytuacjach, zawierają prosty, jednoznaczny tekst, zrozumiały dla dziecka z obniżoną

normą intelektualną oraz barwne ilustracje obrazujące materiał. Często czarnodruk wzbogacony jest

językiem migowym lub alfabetem Braille’a. Dobre wyniki w korygowaniu postaw dzieci

niepełnosprawnych intelektualnie można osiągnąć stosując technikę dramy i inscenizacji

11

.

3.3. Metodyka biblioterapii dzieci niesłyszących i niedosłyszących

Dzieci z wadami słuchu coraz częściej korzystają z nauki w szkołach masowych. Rozwój zainteresowań

czytelniczych w tej grupie może wspierać proces pełnej rewalidacji. W tym przypadku biblioterapia

winna czerpać z metodyki surdopedagogiki. Zaleca się wzbogacanie warsztatów o ćwiczenia

logopedyczne, terapię ruchem (choreoterapię), ćwiczenia orientacji przestrzennej oraz w schemacie

własnego ciała, ćwiczenia języka migowego, rozwijania komunikacji, odczytywania emocji, ćwiczenia

poznawania „języka ciała”, rozpoznawania przekazów werbalnych i niewerbalnych

12

. Często,

w warsztatach wykorzystuje się omówioną wcześniej serię „Książek Łatwych w Czytaniu”.

10

W ramach tej serii ukazały się następujące tytuły: W bibliotece; W kościele; U lekarza; Na poczcie; Ulica; W sklepie, Jadę

autobusem i tramwajem. Toruń 1992-2000

11

S. W. Jóźwiak, Inscenizacja baśni i zabawy czytelnicze jako formy biblioterapii w procesie dydaktyczno-wychowawczym

dzieci upośledzonych umysłowo. Materiały konferencji „Zastosowanie bibliotrapii w procesie dydaktyczno-wychowawczym”.
Wałbrzych 1992

12

Zob. M. Panasiuk, Rozwój myślenia dzieci głuchych. Warszawa 1990.

13

3.4. Metodyka biblioterapii dzieci niewidomych i niedowidzących

Warsztaty prowadzone z tą grupą winny rozwijać potrzeby poznawcze i estetyczne, społeczne, rozwijać

niezależność i samodzielność, wzmacniać akceptację własnej niepełnosprawności. Większość

wprowadzanych metod została zaczerpnięta z tyflopedagogiki. Praca z tekstem opiera się głównie na

głośnym czytaniu przez prowadzącego warsztaty

13

, słuchaniu książek „mówionych” (audiobooków),

samodzielnym odczytywaniu książek wydanych alfabetem Braille’a, zaś dla dzieci najmłodszych

nieocenione będą książki „dotykowe” (z wypukłymi obrazkami) np. seria „Shapes” (tj. „Kształty”)

wydawana w Londynie od 2000 roku. Warto pamiętać, że osoby niewidome i częściowo ociemniałe mają

najczęściej mocno rozwinięty zmysł słuchu, dlatego warsztaty należy urozmaicać o muzykoterapię,

ćwiczenia ruchowe z elementami rytmiki i śpiewu, ćwiczenia sprawności zmysłów innych niż wzrok oraz

usprawniające motorykę a także zajęcia plastyczne np. lepienie z plasteliny lub gliny. Cykl

proponowanych warsztatów może nosić tytuł: „Dobrze widzi się tylko sercem”.

3.5 Metodyka biblioterapii w pracy z dziećmi i młodzieżą niedostosowaną

społecznie

Zaliczamy do tej grupy osoby niepotrafiące się dostosować do wymogów regulaminu szkolnego, często

popadające w konflikty z otoczeniem, zaniedbane wychowawcze, pochodzące z rodzin patologicznych,

popadające w konflikty z prawem. Celem warsztatów będzie rozładowanie negatywnych stanów

emocjonalnych i silnych napięć, pokonanie niechęci do literatury, pokazanie wartości czytania, korekta

negatywnych postaw. Dobrym środkiem biblioterapeutycznym będą tutaj książki: B. Rosiek Alkohol,

prochy i ja; J. Frey Pokręcony świat, Odlot na samo dno, Oszaleć ze strachu; M. Józefackiej Lotnica,

Chłopak na niepogodę; I. Jurgielewiczowej Inna; Krystyny Bogler Supergigant z motylem, Lot komety

i inne.

Dobór metod winien być zawsze przemyślany, indywidualnie dobrany do potrzeb grupy. Cennym

źródłem gotowych warsztatów może okazać się kwartalnik „Biblioterapeuta. Biuletyn Informacyjny

Polskiego Towarzystwa Bibliotrapetycznego” wydawany we Wrocławiu pod redakcją Krystyny Hrycyk.

13

Np. czytanie książek, w których pojawia się bohater niewidomy: I. Jurgielewiczowej, Ten obcy. Warszawa 2009; J. Frey,

W ciemności. Wrocław 2004

14

Podsumowanie

Biblioterapia

dzięki użyciu wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy

terapeutycznej w rozwiązywaniu problemów osobistych, znalazła szerokie zastosowanie w medycynie,

psychologii, pedagogice i bibliologii. Obecnie, ten rodzaj terapii wykorzystywany jest w pracy

z wszystkimi grupami wiekowymi: dziećmi, młodzieżą, osobami dorosłymi i seniorami. W zależności od

potrzeb grupy terapeutycznej stosuje się różnorodne metody pracy terapeutycznej oraz dostosowuje

odpowiedni model postępowania terapeutycznego. Warsztaty biblioterapeutyczne często wzbogaca się

o elementy muzykoterapii, choreoterapii, różnorakie działania plastyczne i ćwiczenia logopedyczne.