Agnieszka Petelska EFS grupaF

Cele, metody i zasady w surdopedagogice.

Surdopedagogika jest działem pedagogiki specjalnej, zajmującym się teorią i praktyką kształcenia osób z wadą słuchu, a więc osób niesłyszących (głuchych) i słabo słyszących (niedosłyszących, z resztkami słuchu)

Głównym celem surdopedagogów jest przygotowanie osób z wadą słuchu do prawidłowego, możliwie samodzielnego funkcjonowania w warunkach, które uległy zmianie wskutek zaistniałej wady. Można wymienić następujące cele działań rewalidacyjnych:

Zakładane cele powinny służyć przede wszystkim wspieraniu rozwoju każdego ucznia w różnych sferach.

Głównymi celami w surdopedagogice są:

- przywracanie sprawności psychicznej, przez usprawnianie procesów poznawczych zaburzonych w ograniczenia percepcji bodźców słuchowych w tym dźwięków mowy

- przywracanie sprawności uszkodzonego zmysłu słuchu przez umożliwienie korzystania z posiadania resztek słuchowych drogą odpowiednich ćwiczeń bądź pobudzenie nerwu słuchowego i centralnego układu nerwowego przez zastosowanie wszczepu ślimakowego i rewalidację

Zadania surdopedagogiki :

1. Opis i porządkowanie faktów wychowawczych

2. Wyjaśnianie i projektowanie zmian rzeczywistości dydaktyczno-wychowawczej

3. Badanie prawidłowości procesu nauczania, wychowania i rehabilitacji

4. Określenie związku pomiędzy treściami a metodami nauczania

5. Określenie związku pomiędzy systemem przedszkolnym, szkolnym i internatowym

6. Przygotowanie do życia wśród słyszących

7. Przygotowanie do samodzielnego życia

8. Powiązanie systemu szkolnego ze szkoleniem zawodowym.

Metody surdopedagogiczne:

Metoda migowa – porozumiewanie się przy pomocy umownych znaków migowych, określających pojęcia dotyczące czynności, rzeczy, osób itp. Ma ona charakterystyczną strukturę gramatyczną, która nie posiada zakończeń fleksyjnych. Natomiast w systemie językowo-migowym, gdzie stosowane jest porozumiewanie językiem migowym, końcówki fleksyjne uzupełnia się znakami daktylograficznymi.

Daktylografia – mowa palcowa, wprowadzona do nauczania przez hiszpańskiego mnicha Pedra de Ponce w XVI wieku. Prawdopodobnie powstała w klasztorach o surowym rygorze, które zakazywały zakonnikom rozmowy. Jest ona oparta na odpowiednich układach palców jednej, lub obydwu dłoni. Przestrzega zasad gramatycznych.

Fonogesty – system znany w krajach anglojęzycznych pod nazwą Cued Speech (CS), opracowany przez dr Roberta Orin Cornetta. W krajach, gdzie używa się języka francuskiego metoda ta jest znana pod nazwą Le Langage Parlé Complété (LPC). Są to umowne ruchy jednej dłoni, wykonywane na wysokości twarzy mówiącego. Ruchom ręki towarzyszy głośne i wyraźne mówienie. Osoba słysząca powinna mówić wyraźnie, aby niesłyszące dziecko mogło zobaczyć wymawiane słowa (czytać z ust). Dzięki temu niesłyszące dziecko może nauczyć się słów i języka. Polska wersja tej metody została opracowana przez prof. Kazimierę Krakowiak.

Mowa kombinowana – składa się z mowy ustnej w formie graficznej lub dźwiękowej, alfabetu palcowego i języka migowego.

Metoda totalnej komunikacji – uwzględnia wszelkie drogi komunikacji (język migowy, daktylografia i mowa ustna).

Metoda ustna, czyli oralna – opracowana w XVII wieku. Do jej form zalicza się m.in.: metodę matczyno-słowną (uczenie się mowy ustnej oparte na podstawach fonetyczno-psychologicznych) i audytywno-werbalną (słuchowo-ustna).

Metody terapii osób z uszkodzonym narządem słuchu.

Proces surdopedagogicznego postępowania wychowawczego nazywamy rewalidacją. Podstawowym zadaniem działań wychowawczych jest uzyskanie takich zmian, które są pożądane z punktu widzenia przygotowania dziecka do życia i uczenia się. Duże znaczenie rewalidacyjne ma wczesne usprawnianie zaburzonego odbioru słuchowego. Należy wykorzystać pierwsze miesiące i lata życia dziecka, gdyż w tym okresie intensywnie rozwija się układ nerwowy, który jest fizjologicznym podłożem życia psychicznego. Dziecko niedosłyszące słyszy i rozumie tylko to, co odpowiednio silnie zadziała na jego osłabiony organ słuchu. Toteż nie dociera do niego szereg fal głosowych, nie docierają więc pewne rozmowy, dyskusje ludzi słyszących. Ma to swoje ujemne konsekwencje w dalszym rozwoju umysłowym dziecka, nawet często bowiem utrata słuchu izoluje dziecko do pewnego stopnia od społeczeństwa, nie pozwala mu na pełne poznawanie świata, ogranicza zakres porozumiewania się z ludźmi i ich myślą, ogranicza również możliwości kształcenia danego dziecka. Dlatego w procesie rewalidacji uwzględnia się następujące metody i zasady:

- profilaktykę – zapobieganie występowaniu, pogłębianiu wady słuchu;

- kompensacje – rozwijanie innych zmysłów;

- korekturę – wykorzystywanie różnych urządzeń technicznych ułatwiających odbiór dźwięków;

- usprawnianie – trening słuchu, uwrażliwianie istniejących resztek słuchu;

- dynamizowanie – psychiczne aktywizowanie jednostki.

W skład zespołu rewalidacyjnego zajmującego się dzieckiem z uszkodzonym słuchem wchodzą następujący specjaliści: lekarz, pedagog, psycholog. Możemy wyróżnić rewalidację leczniczą i pedagogiczną. Zadaniem rewalidacji leczniczej jest po pierwsze ocena stopnia defektu, o ile zachodzi potrzeba podjęcie terapii farmakologicznej lub zabiegu operacyjnego, następnie dobór aparatu wzmacniającego oraz prowadzenie tzw. treningu słuchowego mającego na celu uaktywnienie i wykorzystanie istniejących u dzieci resztek słuchowych. Rewalidacja pedagogiczna obejmuje naukę mowy w ramach zajęć logopedycznych o raz nauczanie specjalne – w ramach zajęć szkolnych. Nauczanie mowy jest jednym z elementów wszechstronnego rozwoju dziecka głuchego, musi ono, zatem przebiegać w interakcji ze wszystkimi procesami dydaktyczno-wychowawczymi. Należy, zatem wziąć pod uwagę następujące czynniki:

- wiek dziecka – im wcześniej tym lepiej („złoty wiek” na naukę mowy przypada na pierwsze trzy lata życia dziecka);

- intelektualny i emocjonalny rozwój dziecka – jeśli są dodatkowe zaburzenia jest trudniej;

- stopień i rodzaj ubytku słuchu – przy mniejszym ubytku szybciej uczą się korzystania z aparatów słuchowych, a tym samym mają ułatwione uczenie się mowy. Dzieci o dużych ubytkach słuchu (85 dB i więcej) nie odbierają poszczególnych dźwięków, aparaty pomagają im jednak w uczeniu się akcentu i melodii mowy.

- ogólny rozwój fizyczny dziecka – jeśli dziecko ma wadę wzroku nie dającą się skorygować szkłami należy uczyć języka stosują różne metody np. daktylografię.

Podsumowując jak najwcześniejsze wykrywanie uszkodzenia i jak najwcześniejsze usprawnianie zaburzonych funkcji, przy maksymalnym wykorzystaniu współczesnych osiągnięć medycyny i techniki, stanowią podstawę współczesnej rewalidacji dzieci z wadą słuchu. Jest to jednak możliwe tylko w ścisłej współpracy z rodziną dziecka i jego otoczeniem społecznym. Mówiąc o istocie i zadaniach procesu rewalidacyjnego dzieci głuchych, musi się świadomie bardzo wyraźnie wysunąć na czoło pracę pedagogiczną z dziećmi w wieku przedszkolnym i w pierwszych latach życia.

System opieki, kształcenie i poradnictwo dla dzieci z wada słuchu.

W zależności od wieku i przyczyny powstania wady słuchu osoby w Polsce podlegają zorganizowanej opiece i kształceniu w placówkach podlegających Ministerstwu Zdrowia lub Ministerstwu Edukacji Narodowej. Kształcenie. W układzie tym funkcjonują między innymi Poradnie rehabilitacyjne dla dzieci i młodzieży z wadą słuchy lub specjalistyczne ośrodki diagnozy i rehabilitacji dzieci i młodzieży z wadą słuchu Polskiego Związku Głuchych.Placówki te sprawują nad nimi opiekę ambulatoryjną, zapewniając diagnozę, poradnictwo, naukę porozumiewania się oraz uwrażliwienie słuchu, organizują także różne formy przygotowania rodziców do pracy rewalidacyjnej z własnym dzieckiem. Pracują tam między innymi lekarze audiolodzy, logopedzi, pedagodzy.Inną placówka w której dziecko otrzyma pomoc jest Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. W skład którego mogą wchodzić między innymi przedszkola specjalne, szkoły podstawowe, zawodowe. Można również spotkać się
z odrębnymi ośrodkami dla dzieci niesłyszących i osobne dla osób słabo słyszących. Do podstawowych zadań wymienionych placówek należy zapewnienie dziecku opieki, kształcenia oraz rewalidacji.
Kształcenie uczniów niesłyszących odbywa się w odpowiednio przygotowanych szkołach, gdzie obowiązuje specjalny program nauczania. Uczniowie słabo słyszący kształcą się w szkołach w których obowiązuje w zasadzie program kształcenia masowego, dostosowany do możliwości owej osoby. W placówkach specjalnych pracują nauczyciele przygotowani do pracy z dzieckiem z wadą słuchu czyli między innymi surdopedagodzy.
Dla uzyskania maksymalnych wyników nauczania i rewalidacji współpracują oni między innymi z wychowawcami internatu, rodzicami, psychologiem, logopedą. Mając na uwadze możliwości rozwojowe i edukacyjne w ośrodkach preferuje się metodę komunikowania się ustnego, pisemnego oraz kombinowanego.
Dzieci i młodzież z wadą słuchu może również korzystać z placówek oświatowych dla dzieci słyszących. Mówimy wówczas o kształceniu zintegrowanym lub integracyjnym. Wśród instytucji, których zadaniem jest pomoc, kształcenie i wspieranie doradcze osób z wadą słuchu w ich funkcjonowaniu społecznym.
Tak więc mimo wielu przeszkód jakie osoby z wadą słuchu napotykają w swoim życiu mają możliwość uzyskania opieki, poradnictwa i kształcenia, o które w chwilami również muszą walczyć.

Metody wczesnego diagnozowania dzieci z uszkodzonym narządem słuchu.

Wczesna diagnoza może zmienić przyszłość dziecka z uszkodzonym słuchem. Im szybciej zostanie zdiagnozowany ubytek słuchu, tym szybciej mogą zostać dobrane aparaty słuchowe, a dziecko włączone do programu wczesnej interwencji. To pozwala specjalistom wykorzystać krytyczny okres dla przyswajania języka oraz daje rodzicom więcej czasu na podjęcie decyzji, jaki typ programu edukacyjnego wybrać dla dziecka.

Badania przesiewowe

Powszechne badania przesiewowe są najlepszą metodą rozpoznawania ubytku słuchu, ale dostępne są również inne metody oceny niemowląt i małych dzieci. W przypadku dzieci z progresywnym lub nabytym ubytkiem słuchu objawy kliniczne, szczególnie brak ważnych kroków rozwojowych, mogą wskazywać ubytek słuchu. Brak ważnych kroków rozwojowych u dziecka, które miało prawidłowe wyniki badania, powinien wzbudzić niepokój. Do kroków rozwoju mowy i języka należą:

· krzyk i wzdryganie się na głośne dźwięki u noworodków. Należy jednak pamiętać, że nawet noworodki z głębokim niedosłuchem mogą reagować na głośne dźwięki przez zmysł dotyku, wskutek odbierania wibracji. Tylko badanie słuchu może stwierdzić na pewno, czy ubytek słuchu jest, czy go nie ma;

· w wieku 2-3 miesięcy dzieci różnicują płacz, by zakomunikować głód, złość i dyskomfort i zaczynają komunikować zadowolenie przez głużenie (gruchanie). Dzieci w tym wieku śmieją się i są w stanie rozróżnić ton głosu, na przykład pytanie lub radosne zdanie;

· dzieci w wieku 4-6 miesięcy powinny odwracać głowę w kierunku dźwięku, by znaleźć jego źródło. Dzieci w tym wieku wydają różnego rodzaju dźwięki, składają razem samogłoski i spółgłoski i gruchają w melodii języka ojczystego. Wszystkie dzieci, nawet z głębokim niedosłuchem, zaczynają głużyć, ale te z niedosłuchem nie dostają odpowiednich bodźców, wskutek czego gruchanie zanika i znika całkowicie, jeśli dziecko nie ma dostępu do dźwięków.

· w wieku 6-12 miesięcy dzieci gaworzą, powtarzają ciągi sylab takich jak ma-ma-ma, wskazują i używają gestów do komunikacji;

· 12-miesięczne niemowlę zazwyczaj rozumie około 50 słów i używa kilku, ale są to słowa w jego własnym "żargonie" naśladującym melodię języka ojczystego. Dzieci w tym wieku reagują na imię, rozumieją "nie" i są w stanie wykonać proste polecenia;

· między 18. a 36. miesiącem życia u większości dzieci ma miejsce bardzo szybki rozwój mowy. W wieku trzech lat dziecko zna około tysiąca słów, tworzy krótkie zdania i śpiewa piosenki.

Jeśli u dziecka nie wystąpił któryś z tych kroków rozwojowych, należy skierować je bez wahania do audiologa dziecięcego w celu dalszej oceny.

Kiedy ubytek słuchu jest zdiagnozowany, należy przeprowadzić konsultację medyczną, zazwyczaj u otolaryngologa dziecięcego, aby ustalić przyczynę i możliwości leczenia. Aparaty słuchowe mogą i powinny zostać przepisane i dopasowane, jak tylko ubytek słuchu zostanie rozpoznany. Odpowiednie dopasowanie aparatów i wkładek usznych trwa dość długo, więc im szybciej się zacznie, tym lepiej. Same aparaty słuchowe jednak nie wystarczą. Rodzice i specjaliści muszą pracować z dzieckiem, by pomóc mu zrozumieć świat dźwięków. Rodzice potrzebują również czasu, by dowiedzieć się jak najwięcej o uszkodzeniach słuchu i istniejących możliwościach komunikacji. Niektórzy słyszący rodzice potrzebują więcej czasu niż inni, by wprowadzić zmiany w swoim rodzicielstwie. Im szybciej zdiagnozowany jest ubytek słuchu, tym więcej mają na to czasu.

Ważne jest, by kierować dzieci z podejrzeniem ubytku słuchu, nawet najmłodsze niemowlęta, do audiologa dziecięcego. Audiolodzy przeprowadzają różnego rodzaju badania, by stwierdzić, jaki wpływ na rozwój słuchowy dziecka ma ubytek słuchu, w miarę jak ono dojrzewa. Dla niemowląt odpowiednie są badania obiektywne, nie wymagające współpracy dziecka, wykonywane we śnie lub wymagające jedynie biernej współpracy - zachowanie spokoju w czasie badania. Przykładem takiego badania jest rejestracja słuchowych potencjałów wywołanych, powstających w drodze słuchowej w odpowiedzi na dźwięki podawane przez słuchawki do uszu. U starszych dzieci stosuje się również badania subiektywne, w których badający ocenia zmiany w zachowaniu dziecka w odpowiedzi na dźwięk lub dziecko aktywnie współpracuje w czasie badania. Badania te określają rodzaj ubytku, (przewodzeniowy lub zmysłowo-nerwowy), i jego stopień.

Dzieci z lekkim ubytkiem zazwyczaj słyszą rozmowę, ale mogą potrzebować aparatów słuchowych i powinny być pod tym kątem zbadane. Dzieci z umiarkowanym ubytkiem mogą spontanicznie przyswajać mowę i język drogą słuchową, jeśli zostaną wyposażone w odpowiednie aparaty wzmacniające. Dzieci z ciężkim ubytkiem są w stanie rozumieć mowę wyłącznie drogą słuchową, jeśli zapewni się im odpowiednią opiekę audiologiczną i aparaty słuchowe, ale będą najprawdopodobniej wymagać specjalistycznej pomocy dla dalszego rozwoju mowy. W grupie dzieci ogromnego głębokim ubytkiem słuchu obserwuje się znaczne zróżnicowanie możliwości słuchowych. Wszystkie one wymagają ogromnego wsparcia, aparatów słuchowych dużej mocy i, w niektórych przypadkach, wszczepu ślimakowego.

Współpraca z rodzicami dziecka z wada słuchu w procesie kształcenia.

Od początku edukacji dziecka z wadą słuchu, wskazana jest ścisła współpraca pomiędzy szkołą a rodzicami ucznia. Rodzice powinni być świadomi wszystkich problemów dziecka, a nauczyciel jest zobowiązany do udzielenia informacji o problemach z jakimi boryka się ich dziecko.

Nauczanie dzieci z wadą słuchu wymaga dużo większego nakładu pracy, niż nauczanie dzieci słyszących. Nakładu pracy ze strony nauczyciela, ucznia jak i również rodziców. Dziecko niesłyszące podobnie jak i dzieci słyszące jest odrębną indywidualnością.

Współpraca nauczyciela z rodzicami jest niezbędnym warunkiem powodzenia pracy dydaktyczno-wychowawczej, a cel pracy pedagogicznej szkoły i cel rodziny staje się wspólny.

Niezależnie od inicjatywy rodziców, każdy nauczyciel jest zobowiązany do porozumienia się z nimi dla dobra dziecka.

W współpracy pomiędzy szkoła a rodzicami ważne jest określenie celów działań które obie strony będą starały się zrealizować do których należą :
1. nawiązanie efektywnej współpracy,
2. włączanie rodziców do działań dydaktycznych i wychowawczych szkoły
3. pomoc w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i edukacyjnych,
4. udzielanie rodzicom rzetelnych, odpowiednich informacji z zakresu wychowania dzieci
o specjalnych potrzebach edukacyjnych,
5. udzielania wsparcia rodzicom dzieci z wadą słuchu,
6. zachęcanie rodziców do udziału w spotkaniach ze specjalistami, w zajęciach otwartych,
7. udostępnianie i zachęcanie rodziców do sięgania po fachową literaturę z dziedziny wychowania, kształcenia oraz niepełnosprawności ich dzieci,
8. integrowanie zespołu rodziców, rodziców i nauczycieli, oraz dzieci-rodziców-nauczycieli.

Wskazane też jest stosowanie różnych form współpracy z rodzicami takich jak: rozmowy indywidualne, zebrania ogólne, lekcje otwarte, uroczystości czy wycieczki. Należy pamiętać, że współpraca nauczyciela z rodzicami, stwarza mu możliwość nawiązania bliższego kontaktu, poznanie mocnych i słabych stron dziecka, gdyż to właśnie rodzice znają najlepiej swoje dziecko. Rodzice zaś powinni czuć, że mogą zawsze liczyć na pomoc i wyrozumiałość nauczyciela, oraz że razem są w stanie wspólnymi siłami rozwiązać wszelkiego typu problemy. Nauczyciel zaś mówiąc o trudnościach, czy brakach wiedzy ucznia, powinien także wskazywać mocne strony i osiągnięcia dziecka.

Etapy rozwoju psychomotorycznego dziecka z wadą słuchu.

Nie od dziś wiadomo, iż rozwój psychiki i motoryki jest silnie ze sobą powiązany. Szczególnie silnie przejawia się we wczesnych stadiach antogenezy. Myślenie niemowlęcia nie istnieje jako izolowany proces, lecz jest ściśle powiązany z jego aktywnością ruchową. Proces który zachodzi między rozwojem umysłowym i ruchowym nazywany jest rozwojem psychomotorycznym. Rozwój psychomotoryczny dziecka z uszkodzonym narządem słuchu nie jest jednak taki sam jak dziecka zdrowego. Szczególnie dotyczy to rozwoju mowy i myślenia.

Do zaburzeń rozwoju mowy może prowadzić zaburzenie któregokolwiek z procesów rozwoju psychoruchowego, ponieważ:

- procesy orientacyjno-poznawcze pozwalają na odbiór informacji i dokonywanie ich analizy i syntezy (funkcje spostrzeżeniowe: wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne, dotykowe), a także na ich przechowywanie i odtwarzanie (uwaga i pamięć). Współdziałanie między tymi funkcjami (wzajemna integracja i koordynacja) oraz prawidłowo przebiegające funkcje motoryczne (wykonawcze) niezbędne do realizacji zadań (czynności) złożonych - to integracja percepcyjno-motoryczna, od której w znacznym stopniu zależy prawidłowy przebieg czynności mowy;

procesy intelektualne i myślenie (zdolności umysłowe, operacje umysłowe), takie jak: wnioskowanie, uogólnianie, abstrahowanie, itp., rozwijają się dzięki przetwarzaniu informacji, co umożliwia m. in. kodowanie i dekodowanie mowy;

- procesy emocjonalno-motywacyjne (pozaintelektualne) wpływają na aktywizowanie i ukierunkowywanie działań (czynności ludzkich). Zalicza się do nich emocje (złość, radość, strach, smutek, itp.) i uczucia (miłość, odpowiedzialność), które kształtują się na bazie emocji. W budowaniu wypowiedzi istotne są nie tylko treści intelektualne, ale także aspekt emocjonalny;

procesy wykonawcze (ruchowe, realizacyjne, motoryczne) decydują o wszystkich motorycznych formach działania, a więc i werbalnych.

Dzieci, które nie słyszą dobrze mają ograniczony zasób doświadczeń. W związku z tym spostrzegają wolniej i mniej dokładnie niż dzieci, które słyszą prawidłowo. Mają trudności z dokonywaniem analizy i syntezy wzrokowej. Mają też trudności z koncentracją uwagi. Należy pamiętać, że prawidłowy rozwój funkcji spostrzegania jest ściśle uzależniony od stopnia opanowani mowy dźwiękowej i myślenia abstrakcyjno-logicznego oraz od tego ile dziecko posiada wiadomości o danym przedmiocie. Niewystarczający rozwój mowy i myślenia dziecka głuchego wpływa również specyficznie na postrzeganie dotykowe.

Zaburzenia w kontroli słuchowej utrudniają prawidłowe wykonywanie ruchu. Osoba dobrze słysząca kontroluje słuchem swe ruchy i potrafi je skorygować i dostosować do właściwości używanego przedmiotu. U osób głuchych natomiast obserwuje się często ruchy gwałtowne, zbyt silne.

Reasumując, można powiedzieć, że brak bodźców słuchowych ogranicza poznawanie otaczającej rzeczywistości. Specyficzny przebieg procesów poznawczych, pamięciowych oraz myślenia i mowy u osób z uszkodzonym narządem słuchu determinuje możliwości edukacyjne, wpływa na proces uczenia się. Dominujący u takich osób konkretny, obrazowy i sytuacyjny charakter myślenia utrudnia zrozumienie treści abstrakcyjnych i rozwój myślenia abstrakcyjnego. Z kolei ograniczone możliwości myślenia abstrakcyjnego utrudniają przyswajanie wiedzy.

Metody , zasady i formy nauczania stosowane w nauczaniu zintegrowanym i w klasach wyższych szkoły podstawowej oraz klasach wyższych.

BIBLIOGRAFIA

D. Smith ,, Pedagogika specjalna” Warszawa 2008.
Mój uczeń nie słyszy”, Poradnik dla nauczycieli szkół ogólnodostępnych, MENiS 2001

Słownik pedagogiczny

A. Sakowicz-Boboryko ,,Integracja edukacyjna uczniów z wadą słuchu” Białystok 1999

U. Eckert: Pedagogika niesłyszących i niedosłyszących – surdopedagogika [w:] W. Dykcik (red.): Pedagogika specjalna.