GRUDZIE¡ 2001

ÂWIAT NAUKI

11

pano

rama

Przez najbli˝szych kilka miesi´cy
fizycy uczestniczàcy
w eksperymencie SNO b´dà:

n

Poszukiwaç zmian strumienia

neutrin, a wi´c i oscylacji
w zale˝noÊci od pory dnia i roku.
Wyst´powanie takich zmian nie
obserwowanych w Super-Kamio-
kande Êwiadczy∏oby o istnieniu
dodatkowych oscylacji podczas
przechodzenia neutrin przez Ziemi´
lub zwiàzanych ze zmiennà
w ciàgu roku odleg∏oÊcià
Ziemia–S∏oƒce.

n

Badaç, czy oscylacje te zale˝à

od energii. Takie dane pozwolà le-
piej okreÊliç masy neutrin oraz tzw.
kàty mieszania (odpowiedzialne
za intensywnoÊç mieszania)
i mogà wyeliminowaç
niektóre teorie oscylacji.

wanego strumienia neutrin w Super-K (w
stosunku do strumienia neutrin elektrono-
wych rejestrowanego w SNO – przyp. t∏um.)
przechodzi w du˝y strumieƒ neutrin miono-
wych i taonowych. Dwie trzecie s∏onecznych
neutrin elektronowych przekszta∏ca si´ w in-
ny rodzaj neutrin, zanim dotrà do Ziemi –
mówiàc precyzyjniej, ca∏kowity strumieƒ
neutrin jest zgodny z przewidywaniami mo-
deli s∏onecznych. „Ten wynik bardzo dobrze
potwierdza, ˝e dok∏adnie rozumiemy, w ja-
ki sposób generowana jest w S∏oƒcu ener-
gia” – twierdzi Arthur B. McDonald, szef
projektu SNO.

Przemiany, czyli oscylacje, zapachów neu-

trin mogà pojawiaç si´ tylko pomi´dzy ro-
dzajami neutrin o ró˝nych masach. W efek-
cie niewielka ró˝nica mas sprawia, i˝ fale
kwantowe dwóch ró˝nych zapachów oscy-
lujà synchronicznie i asynchronicznie, po-
dobnie jak dwie fale dêwi´kowe o zbli˝onych
cz´stoÊciach wytwarzajà dudnienia. Je˝eli
maksimum ka˝dego dudnienia odpowiada
neutrinu elektronowemu, to minimum ka˝-
dego cyklu odpowiadaç b´dzie na przyk∏ad
neutrinu mionowemu. Pierwszy mocny do-
wód istnienia takich oscylacji uzyskano
w 1998 roku w wyniku obserwacji wysoko-
energetycznych neutrin atmosferycznych
w eksperymencie Super-K.

W najprostszej wersji Modelu Standardo-

wego neutrina nie majà masy i nie mogà

oscylowaç. Wi´kszoÊç teoretyków postrzega
masy tych czàstek jako coÊ, co s∏u˝y do wy-
jaÊnienia pewnych efektów w jakiejÊ teorii
zast´pujàcej Model Standardowy. Masy neu-
trin sà bardzo ma∏e: z danych, które uzyska-
no w eksperymencie SNO oraz innych, wy-
nika, ˝e neutrina wszystkich trzech rodzajów
majà mas´ mniejszà ni˝

1

/

180 000

masy elek-

tronu, nast´pnej czàstki w kolejnoÊci, jeÊli
chodzi o mas´.

Wyniki SNO ka˝à wàtpiç w istnienie neu-

trin sterylnych – dziwnych, hipotetycznych
neutrin czwartego rodzaju. Rezultaty ekspe-
rymentów SNO i Super-K da si´ wyjaÊniç
na podstawie oscylacji neutrin elektrono-
wych, mionowych i taonowych. „Istnienia
neutrin sterylnych nie mo˝na obecnie wy-
kluczyç, lecz nie oczekujemy, aby ich udzia∏
by∏ du˝y” – mówi McDonald.

Eksperyment SNO potrwa jeszcze kilka

lat. W czerwcu do ci´˝kiej wody dodano bar-
dzo czystej soli (chlorku sodu). Jàdra chloru
u∏atwiajà detekcj´ neutronów, gdy˝ wy∏apu-
jà je ze stosunkowo du˝ym prawdopodobieƒ-
stwem. Neutrony te powstajà z jàder deute-
ru rozbitych przez neutrina, które w ogóle
nie sà absorbowane (jàdro deuteru mo˝e byç
rozbite przez neutrino dowolnego rodzaju –
przyp. t∏um). Liczba tych reakcji w jednost-
ce czasu jest wi´c proporcjonalna do ca∏ko-
witego strumienia neutrin, niezale˝nie ja-
kiego sà rodzaju.

CIÑG DALSZY:

PLAN

KRÓTKOTERMINOWY

BRY

AN MULLENNIX

Stone

MED

YCYNA

Si∏a sugestii?

F

akty sà faktami,

dopóki nie przestajà

nimi byç – szczególnie w medycynie.
Od 1955 roku wiedziano, ˝e stan pa-

cjentów cierpiàcych na ró˝ne choroby po-
prawia si´ po rozpocz´ciu leczenia substan-
cjà nieaktywnà farmakologicznie, czyli
placebo. Wówczas to Henry K. Beecher opu-
blikowa∏ w Journal of the American Medical
Association

prac´ „The Powerful Placebo”

(Si∏a placebo). Na podstawie wyników 15 ba-
daƒ klinicznych stwierdzi∏, ˝e Êrednio jeden
pacjent na trzech odczuwa∏ po jego przyj´-
ciu popraw´. Choç cz´Êç naukowców kwe-
stionowa∏a te wyniki, w ÊwiadomoÊci wielu

lekarzy i zwyk∏ych ludzi efekt place-
bo by∏ faktem a˝ do maja tego roku.

W∏aÊnie wtedy Peter Gøtzsche

i Asbjørn Hróbjartsson z Køben-
havns Universitet poinformowali w
New England Journal of Medicine

,

˝e „stosowanie placebo w praktyce
lekarskiej nie ma uzasadnienia”. Au-
torzy zebrali wyniki 114 opubliko-
wanych badaƒ klinicznych, w któ-
rych porównano stan zdrowia pa-
cjentów otrzymujàcych placebo i nie
leczonych. Po przesianiu liczb przez
statystyczne sita nie zaobserwowano

ZA I PRZECIW PLACEBO. W. WAYT GIBBS

pano

rama

Ocena efektu placebo jest

trudna, gdy˝ stan badanych

cz´sto ulega poprawie z wielu

powodów. Oto niektóre z nich:

Naturalny przebieg choroby

Ludzie zdrowiejà, a okresy

pogorszenia mijajà, wi´c cz´Êç

objawów ust´puje spontanicznie,

niezale˝nie od terapii.

Powrót do Êredniej

Pacjenci udajà si´ do lekarza

– i zostajà w∏àczeni do badaƒ –

zwykle wtedy, gdy dolegliwoÊci

choroby stajà si´ szczególnie

dokuczliwe. Powrót do

przeci´tnego nasilenia jej

objawów mo˝e wyglàdaç

na popraw´ stanu zdrowia.

Strach przed nieznanym

Gdy pacjenci oswojà si´

z lekarzami i badaniami,

stajà si´ spokojniejsi

i zaczynajà czuç si´ lepiej.

Efekt zwrócenia uwagi

Wiedzàc, ˝e ich stan jest

precyzyjnie monitorowany,

pacjenci cz´sto dbajà o siebie

bardziej ni˝ zazwyczaj.

Z¸UDNY

EFEKT

istotnych ró˝nic mi´dzy obiema grupami.
Media z entuzjazmem odnios∏y si´ do tych
wyników, energicznie dezawuujàc efekt pla-
cebo. „To oszustwo” – oburzano si´ w Bo-
ston Globe

. „Wi´cej mitów ni˝ nauki” – pisa-

no w New York Times. W ciàgu kilku tygodni
odnotowano nowy fakt medyczny: nikt ju˝
nie da si´ nabraç na placebo.

Najprawdopodobniej obie oceny – pozy-

tywna i negatywna – sà nieprawdziwe. Stan
pacjentów uczestniczàcych w badaniach kli-
nicznych cz´sto z wielu powodów ulega po-
prawie (lub odnosi si´ takie wra˝enie), nie-
zale˝nie od tego czy otrzymujà lek, placebo,
czy nic. Sà jeszcze inne powody, by wàtpiç
w twierdzenie duƒskich naukowców.

„Wyniki ich prac Êwiadczà niezbicie, ˝e

w leczeniu bólu podawanie placebo daje
znacznie lepsze rezultaty ni˝ brak jakiejkol-
wiek terapii” – zauwa˝a Walter A. Brown,
psychiatra z Brown University. To twierdze-
nie wydaje si´ wiarygodne – w 27 spoÊród
wspomnianych 114 badaƒ mierzono wp∏yw
placebo na ból. Pozosta∏e dane analizowa-
no jednak zbiorczo, bioràc pod uwag´ 39 in-
nych przypad∏oÊci, od niep∏odnoÊci i obgry-
zania paznokci po niezgod´ ma∏˝eƒskà,
zaburzenia orgazmu i nietrzymanie stolca.
W ka˝dym z nich z powodu zbyt ma∏ej licz-
by pacjentów nie da∏o si´ wyciàgnàç kon-
kretnych wniosków, z wyjàtkiem tego, ˝e
w leczeniu niektórych chorób z zastosowa-
niem placebo zauwa˝ono lepsze efekty ni˝
w terapii innych. „Jedno placebo nie mo˝e
byç skuteczniejsze od drugiego, chyba ˝e nie

sà one farmakologicznie oboj´tne – argu-
mentuje Irving Kirsch, psycholog z Univer-
sity of Connecticut. – Nie ma sensu badaç
si∏y jego dzia∏ania.” Brown zgadza si´ z tym
poglàdem: „Gdyby przetestowaç penicylin´
na 40 ró˝nych chorobach, otrzymano by ta-
kie same wyniki. Jest ona skuteczna w le-
czeniu niektórych zaka˝eƒ, ale nie zapale-
nia stawów.”

Kirsch zwraca uwag´, ˝e inne metaanali-

zy wykaza∏y dodatni wp∏yw placebo na le-
czenie depresji, astmy i nerwicy l´kowej.
Ostatnio do listy tej do∏àczono chorob´
Parkinsona. W po∏owie sierpnia tego roku
A. Jon Stoessl wraz ze wspó∏pracownikami
z University of British Columbia w Van-
couverze doniós∏ w Science, ˝e na skanach
mózgu pacjentów z tym schorzeniem zaob-
serwowa∏ efekty terapii placebo.

Neurolodzy ocenili za pomocà pozytono-

wej tomografii emisyjnej aktywnoÊç dopa-
minergicznà uszkodzonego rejonu mózgu
u szeÊciu pacjentów, którym wstrzykni´-
to p∏yn fizjologiczny lub apomorfin´, lek
podobny do dopaminy. „Po iniekcji placebo
mózgi chorych uwalnia∏y takà samà iloÊç
dopaminy (której st´˝enie w chorobie Par-
kinsona jest obni˝one) jak po podaniu od-
powiedniego lekarstwa” – mówi Stoessl. To
jedno z niewielu badaƒ, którego celem nie
by∏a odpowiedê na pytanie, czy placebo dzia-
∏a, ale w jaki sposób. Dopóki nie przepro-
wadzi si´ wi´kszej liczby tego typu badaƒ,
dopóty efekt placebo pozostanie tajemnicà
– to pewne.

•••

W poszukiwaniu

elektronicznego papieru

•••

Wirtualna anatomia

•••

Nowy sposób na wirusy

•••

Âwiat u progu masowego

wymierania gatunków

•••

Indie, Pakistan

i bomba atomowa

RAPORT SPECJALNY

TERRORYZM BIOLOGICZNY

W s t y c z n i o w y m n u m e r z e ÂWIATA NAUKI

W s t y c z n i o w y m n u m e r z e ÂWIATA NAUKI