P R A C E NA U K O W E A k a d e mi i i m. J a n a D

áugosza w CzĊstochowie

Pragmata tes Oikonomias

2013, z. VII

Dorota KOBUS-OSTROWSKA

Uniwersytet

àódzki

Instrumenty aktywizacji zawodowej osób

niepe

ánosprawnych w Polsce – stan i potrzeby

Synopsis: Celem artyku

áu jest identyfikacja dostĊpnych w Polsce instrumentów aktywizacji za-

wodowej osób niepe

ánosprawnych oraz okreĞlenie kierunków niezbĊdnych zmian. Okazuje siĊ, Īe

mimo realizacji wielu dzia

áaĔ wspierających, skierowanych zarówno do osób niepeánosprawnych,

jak i do przedsi

Ċbiorców, nadal ponad 70 proc. osób z okreĞlonym stopniem niepeánosprawnoĞci to

jednostki bierne zawodowo, a przecie

Ī prawo do pracy jest konstytucyjnym prawem kaĪdego

cz

áowieka. Osoby niepeánosprawne nie róĪnią siĊ od innych, mają takie same potrzeby, pragnienia,

aspiracje, wra

ĪliwoĞü, a takĪe wewnĊtrzną siáĊ do kierowania swoim Īyciem. Dla realizacji celu

wskazanego w artykule wykorzystano metody: ilo

Ğciową, porównawczą i jakoĞciową. Artykuá

wzbogacono równie

Ī o analizĊ instytucjonalno-prawną bezpoĞrednio związaną z realizowanym

tematem.
S

áowa kluczowe: niepeánosprawnoĞü, aktywizacja zawodowa, praca, rynek pracy, biernoĞü zawo-

dowa.

Wprowadzenie

Celem artyku

áu jest identyfikacja dostĊpnych w Polsce instrumentów akty-

wizacji zawodowej osób niepe

ánosprawnych oraz okreĞlenie kierunków nie-

zb

Ċdnych zmian. Okazuje siĊ, Īe mimo realizacji wielu dziaáaĔ wspierających

skierowanych zarówno do osób niepe

ánosprawnych, jak i do przedsiĊbiorców,

nadal ponad 70 proc. osób z okre

Ğlonym stopniem niepeánosprawnoĞci to jed-

nostki bierne zawodowo, a przecie

Ī prawo do pracy jest konstytucyjnym pra-

wem ka

Īdego czáowieka. Osoby niepeánosprawne nie róĪnią siĊ od innych, mają

takie same potrzeby, pragnienia, aspiracje, wra

ĪliwoĞü, a takĪe wewnĊtrzną siáĊ

do kierowania swoim

Īyciem. Z teoretycznego punktu widzenia niepeánospraw-

no

Ğü nie skazuje ludzi na bezradnoĞü i biernoĞü zawodową. Niestety, czĊsto sami

zainteresowani nie s

ą w stanie przystosowaü siĊ do otoczenia. TrudnoĞci zwią-

zane z wyborem zawodu, a tak

Īe z przygotowaniem do pracy zawodowej, jej

uzyskaniem b

ądĨ utrzymaniem siĊ w zatrudnieniu skutecznie zniechĊcają osoby

100

Dorota KOBUS-OSTROWSKA

niepe

ánosprawne do jakiejkolwiek aktywnoĞci. Dlatego teĪ osoby niepeáno-

sprawne wymagaj

ą wsparcia ze strony organizacji i instytucji, które dają im

szans

Ċ na podjĊcie pracy i zintegrowanie siĊ ze spoáeczeĔstwem. Wydaje siĊ

jednak,

Īe realizacji wszelkich dziaáaĔ powinna towarzyszyü spójnoĞü i logika

interwencji, tak na szczeblu lokalnym, jak i w skali kraju, oraz dost

ĊpnoĞü finan-

sowania dla wszystkich podmiotów, które oferuj

ą rzetelne wsparcie dla osób

niepe

ánosprawnych. Aby realizowane dziaáania przynosiáy wymierne skutki,

trzeba uwzgl

Ċdniü fakt, iĪ osoba niepeánosprawna najpierw musi zaakceptowaü

swój stan, nast

Ċpnie niezbĊdne staje siĊ zmotywowanie jej do dziaáaĔ, pobudze-

nie i nak

áonienie do wykonania realnych obowiązków, czyli takich, które są

mo

Īliwe do urzeczywistnienia po uwzglĊdnieniu istniejących deficytów.

Dla realizacji celu wskazanego w artykule wykorzystano metody: ilo

Ğciową,

porównawcz

ą i jakoĞciową. Artykuá wzbogacono równieĪ o analizĊ instytucjo-

nalno-prawn

ą bezpoĞrednio związaną z realizowanym tematem.

1. Znaczenie pracy w

Īyciu osoby niepeánosprawnej

Praca jako zespó

á czynnoĞci psychicznych (praca umysáowa) i fizycznych

(praca fizyczna) z pewno

Ğcią zajmuje waĪne miejsce w Īyciu kaĪdego czáowieka

(por. [9], s. 22). Jest ona podstawowym czynnikiem rozwoju jednostki. Ka

Īdy

z nas, dzi

Ċki pracy, tworzy otoczenie, które jest zgodne z wizją jego Ğwiata (por.

[13], s. 65–67). Praca jest dla cz

áowieka warunkiem uzyskania niezaleĪnoĞci,

zabezpiecza jego egzystencj

Ċ, uáatwia zaáoĪenie rodziny. Dla osoby niepeáno-

sprawnej praca to szansa na realizacj

Ċ dziaáaĔ o charakterze zawodowym i spo-

áecznym, podjĊcie jej przez taką osobĊ ma wiĊc wymiar psychologiczny i spo-

áeczny. Ten pierwszy wynika stąd, Īe dziĊki pracy osoba niepeánosprawna moĪe
wykorzysta

ü i rozwinąü swoje zdolnoĞci manualne i intelektualne. Spoáeczny

wymiar pracy przejawia si

Ċ w poczuciu speánienia siĊ, bycia potrzebnym w ro-

dzinie, i jest wzmocniony faktem zaistnienia w spo

áeczeĔstwie (por. [16], s. 64).

Praca spe

ánia równieĪ funkcjĊ rehabilitacyjną, poniewaĪ usprawnia te sfery, któ-

re zosta

áy zaburzone (por. [5], s. 254–258). Przeciwwagą osób pracujących są

jednostki pozbawione mo

ĪliwoĞci pracy, mające zatem poczucie niedowarto-

Ğciowania i upoĞledzenia pod wzglĊdem spoáecznym (por. [6], s. 70–78). CzĊsto
s

ą to osoby obawiające siĊ podjąü pracĊ, dlatego pozostają bierne zawodowo.

W tym miejscu warto doda

ü, Īe prawo do pracy jest konstytucyjnym pra-

wem ka

Īdego czáowieka. Zapisy o prawie do pracy osób niepeánosprawnych

znajduj

ą siĊ we wszystkich dokumentach prawa polskiego i miĊdzynarodowego.

Ide

Ċ wáączania osoby z niepeánosprawnoĞcią do aktywnego dziaáania na wielu

p

áaszczyznach Īycia znajdujemy w licznych dokumentach o charakterze miĊ-

dzynarodowym, m. in.: w Standardowych zasadach wyrównywania szans osób
niepe

ánosprawnych (ONZ 1993), Deklaracji madryckiej (2002) czy teĪ w zaáo-

Instrumenty aktywizacji zawodowej…

101

Īeniach MiĊdzynarodowego Roku Osób z NiepeánosprawnoĞcią (2003), a takĪe
w dokumentach krajowych, tj. w uchwalonej przez sejm Karcie praw osób nie-
pe

ánosprawnych. Ostatni z wymienionych dokumentów zawiera m.in. katalog 10

praw, wskazuj

ąc najwaĪniejsze obszary, w których niezbĊdne są intensywne

dzia

áania na rzecz tych osób (por. [12], s. 358). Osoby niepeánosprawne mają

prawo do pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykszta

áce-

niem i mo

ĪliwoĞciami. Tyle prawo – a jaka jest rzeczywistoĞü? Bez wątpienia

podj

Ċcie pracy przez osobĊ niepeánosprawną musi byü poprzedzone szeregiem

dzia

áaĔ, jakie naleĪy podjąü, aby osoba niepeánosprawna przystosowaáa siĊ do

otaczaj

ącej ją rzeczywistoĞci. Uzyskanie pracy zatem powinno byü poprzedzone:

— w

áaĞciwym procesem edukacji i ksztaácenia zawodowego, uwzglĊdniającym

nie tylko rodzaj i stopie

Ĕ niepeánosprawnoĞci, ale takĪe rzetelną analizĊ po-

tencjalnego rynku pracy i realnych mo

ĪliwoĞci zatrudnienia z wykorzysta-

niem zdobytych kwalifikacji;

— opracowaniem specyficznego sposobu po

Ğrednictwa pracy dla osób niepeá-

nosprawnych poszukuj

ących wáaĞciwego zatrudnienia;

— koordynowaniem dzia

áaĔ podejmowanych przez osobĊ niepeánosprawną

w zakresie poszukiwania miejsca pracy.
Ostatecznie utrzymaniu pracy musi ka

Īdorazowo towarzyszyü nadzór nad

organizacj

ą stanowiska pracy dla osoby niepeánosprawnej, oraz pozytywne rela-

cje z pracodawc

ą osoby niepeánosprawnej

1

.

Reasumuj

ąc, naleĪy stwierdziü, Īe aktywnoĞü zawodową tej grupy ludzi do-

cenia si

Ċ w wielu krajach, gdyĪ jej ekonomiczne korzyĞci odczuwa caáe spoáe-

cze

Ĕstwo, chociaĪby w postaci wytworzonego PKB czy uiszczonych podatków

(por. [5], s. 254–258). Prze

ĞledĨmy zatem, jakie czynniki determinują aktyw-

no

Ğü zawodową osób niepeánosprawnych.

2. Determinanty aktywno

Ğci zawodowej

osób niepe

ánosprawnych na rynku pracy w Polsce

Identyfikacja czynników wp

áywających na poziom aktywnoĞci osób niepeá-

nosprawnych na rynku pracy w Polsce wymaga przeprowadzenia analizy na
trzech p

áaszczyznach. Pierwsza dotyczy osoby niepeánosprawnej, która podej-

muje decyzj

Ċ o byciu aktywną bądĨ bierną zawodowo. Druga opiera siĊ na ak-

ceptacji lub odrzuceniu

Ğrodowiska, a trzecia páaszczyzna obejmuje uregulowa-

nia prawne zach

Ċcające lub nie do tworzenia miejsc pracy dla osób niepeánospraw-

nych i kszta

átuje stosunek pracodawców do niepeánosprawnych pracowników.

Pierwsza p

áaszczyzna opiera siĊ na postawie osoby niepeánosprawnej wobec

pracy. Potrzeba pracy b

ądĨ jej negacja ksztaátowane byáy w osobowoĞci jednost-

1

Wspó

ápraca z pracodawcą moĪe mieü wieloaspektowy charakter, pracodawcy cenią szczególnie

doradztwo w zakresie wspó

áfinansowania miejsca pracy niepeánosprawnego pracownika.

102

Dorota KOBUS-OSTROWSKA

ki ju

Ī w okresie dzieciĔstwa, nastĊpnie ewoluowaáy wraz z okresem dojrzewania

(por. [14], s. 10). Je

Ğli w dzieciĔstwie bezgranicznie chroniono daną osobĊ,

wr

Ċcz wpajano jej, iĪ posiadana niepeánosprawnoĞü dyskwalifikuje ją do podjĊ-

cia i utrzymania pracy, to w momencie osi

ągniĊcia dojrzaáoĞci osoba niepeáno-

sprawna nie tylko nie czuje potrzeby szukania pracy, ale nawet ch

Ċci nabywania

nowych umiej

ĊtnoĞci. Stąd wyuczona bezradnoĞü, a nastĊpnie biernoĞü zawo-

dowa. Je

Ğli do tego dojdzie obawa przed utratą prawa do Ğwiadczenia np. renty

socjalnej, wówczas nie powinien dziwi

ü fakt, Īe tak wiele osób niepeánospraw-

nych, legitymuj

ących siĊ umiarkowanym lub lekkim stopniem niepeánosprawno-

Ğci, wycofuje siĊ z rynku pracy, stając siĊ biernymi zawodowo. Kolejnym czyn-
nikiem jest ograniczenie wynikaj

ące ze schorzenia, jakim dotkniĊta jest osoba

niepe

ánosprawna, i ze stopnia jej niepeánosprawnoĞci. Im gáĊbsze upoĞledzenie,

tym trudniej jest by

ü aktywnym zawodowo bez wsparcia rodziny i instytucji

wspomagaj

ących osoby niepeánosprawne na rynku pracy w Polsce. Im mniejszy

deficyt, tym aktywno

Ğü powinna byü wyĪsza.

Druga p

áaszczyzna opiera siĊ na akceptacji Ğrodowiska. Osoba niepeáno-

sprawna podejmie prac

Ċ i bĊdzie staraáa siĊ ją utrzymaü, gdy zauwaĪy, Īe jest

akceptowana i doceniana, a w sytuacjach kryzysowych ma

ĞwiadomoĞü, Īe zaw-

sze znajdzie wsparcie u innych. Czynnikiem stanowi

ącym niejako wzmocnienie

dla aktywno

Ğci osoby niepeánosprawnej jest pozytywna opinia pracodawcy

o osobie niepe

ánosprawnej oraz dojrzaáoĞü bliskich, skutecznie mobilizujących

do poszukiwania pracy i wspieraj

ących w trakcie jej podjĊcia.

Trzecia p

áaszczyzna dotyczy postĊpowania pracodawców. Ich postawa wo-

bec osób niepe

ánosprawnych jest wzmocniona lub osáabiona systemem dostĊp-

nych ulg i zwolnie

Ĕ w związku z zatrudnieniem osób niepeánosprawnych. Ulgi

i zwolnienia spe

ánią swoją rolĊ tylko wówczas, gdy przedsiĊbiorca bĊdzie miaá

gwarancj

Ċ skorzystania z nich i gdy zatrudnienie osoby niepeánosprawnej bĊdzie

dla niego „dobroczynnym” priorytetem. Istotne s

ą równieĪ przejrzyste i stabilne

przepisy prawa oraz pozytywne postawy pracodawców wobec zatrudniania osób
niepe

ánosprawnych. Warto pamiĊtaü, Īe im wiĊkszą ĪyczliwoĞü wĞród praco-

dawców zauwa

Īą niepeánosprawni, tym chĊtniej bĊdą podejmowaü pracĊ i tym

wi

Ċkszą potrzebĊ podwyĪszania kwalifikacji i nabywania nowych umiejĊtnoĞci

b

Ċdą odczuwaü (por. [3], s. 67–69; [4], s. 23). Nie do przecenienia jest tu wspar-

cie wielu instytucji koordynuj

ących proces wejĞcia osób niepeánosprawnych na

rynek pracy (por. [2], s. 12). To one powinny tworzy

ü warunki do aktywnego

rozwoju tych osób.

Reasumuj

ąc, niepeánosprawni w porównaniu z osobami sprawnymi nie są

równorz

Ċdnymi uczestnikami rynku pracy. CzĊsto z uwagi na rodzaj dysfunkcji

wymagaj

ą specjalnego dostosowania miejsca pracy. Aby zrekompensowaü pra-

codawcy wydatki i jednocze

Ğnie usunąü istotną barierĊ w zakresie aktywnoĞci

zawodowej osób niepe

ánosprawnych, stworzono system ulg, zwolnieĔ i dopáat

finansowanych ze

Ğrodków publicznych. JednoczeĞnie, wraz z inicjatywami ad-

Instrumenty aktywizacji zawodowej…

103

resowanymi do pracodawców, realizowane s

ą dziaáania wobec osób niepeáno-

sprawnych (zaprezentowane poni

Īej), których celem jest udzielenie im wsparcia

we wchodzeniu na rynek pracy i utrzymaniu si

Ċ na nim.

3. Instytucje aktywizuj

ące i wspomagające zatrudnienie

osób niepe

ánosprawnych w Polsce

W

Ğród instytucji dziaáających w Polsce, realizujących liczne dziaáania na

rzecz osób niepe

ánosprawnych, warto wymieniü m.in.: PaĔstwowy Fundusz Re-

habilitacji Osób Niepe

ánosprawnych (PFRON), Powiatowe Centra Pomocy Ro-

dzinie, Powiatowe Urz

Ċdy Pracy, Miejskie OĞrodki Pomocy Spoáecznej.

I tak, PFRON jest funduszem celowym, dzia

áającym w oparciu o przychody

z obowi

ązkowych wpáat pracodawców, którzy zatrudniają co najmniej 25 pra-

cowników w przeliczeniu na pe

ány wymiar czasu pracy, a wskaĨnik zatrudnienia

osób niepe

ánosprawnych jest mniejszy niĪ 6%. Dysponentami Ğrodków PFRON

s

ą jednostki samorządu powiatowego i wojewódzkiego. ĝrodki te sáuĪą:

— wprowadzaniu rozwi

ązaĔ prawno-finansowych w postaci ulg podatkowych

i zwolnie

Ĕ dla pracodawców zatrudniających osoby niepeánosprawne (por.

[8], s. 99–105);

— refundacji sk

áadek na ubezpieczenie spoáeczne dla osób prowadzących dzia-

áalnoĞü gospodarczą.
Pierwsza z wymienionych jednostek realizuje zadania w zakresie pomocy

oraz rehabilitacji spo

áecznej i zawodowej, w tym wspóáfinansuje koszty tworze-

nia warsztatów terapii zaj

Ċciowej, a przy wspóápracy z powiatem refunduje wy-

nagrodzenia oraz sk

áadki na ubezpieczenie spoáeczne pracodawcy, zatrudniają-

cemu osoby niepe

ánosprawne. Dodatkowo przyznaje osobie niepeánosprawnej

Ğrodki na podjĊcie dziaáalnoĞci gospodarczej [27].

Kolejn

ą grupĊ stanowią Powiatowe UrzĊdy Pracy, które realizują szereg za-

da

Ĕ przygotowujących bezrobotnego do aktywnego poszukiwania pracy. Osoba

niepe

ánosprawna moĪe skorzystaü m.in.: z poradnictwa zawodowego, poĞrednic-

twa pracy, szkole

Ĕ, prac interwencyjnych czy robót publicznych.

Ostatni

ą analizowaną instytucją są Miejskie OĞrodki Pomocy Spoáecznej,

które wspomagaj

ą integracjĊ spoáeczną i zawodową osób niepeánosprawnych

poprzez prac

Ċ socjalną z ludĨmi dotkniĊtymi: patologią, marginalizacją, wyklu-

czeniem spo

áecznym. Miejskie OĞrodki Pomocy Spoáecznej udzielają wsparcia

finansowego w zakresie: likwidacji barier architektonicznych, zakupu sprz

Ċtu

rehabilitacyjnego, zaopatrzenia w przedmioty rehabilitacyjne [29].

Nadrz

Ċdnym zadaniem wszystkich wymienionych instytucji jest inicjowanie

dzia

áaĔ zmierzających do ograniczenia barier utrudniających osobom niepeáno-

sprawnym funkcjonowanie.

104

Dorota KOBUS-OSTROWSKA

4. Charakterystyka wybranych form aktywizacji zawodowej

osób niepe

ánosprawnych w Polsce

Na koniec 2012 roku liczba bezrobotnych osób niepe

ánosprawnych prze-

wy

Īszaáa 110 tys. osób (dla porównania – sprawnych byáo ponad 2 mln osób).

W latach 2006–2012 systematycznie wzrasta

á udziaá osób niepeánosprawnych

w

Ğród bezrobotnych ogóáem i na koniec 2012 roku co 19 osoba zarejestrowana

jako bezrobotna mia

áa orzeczony stopnieĔ niepeánosprawnoĞci. W porównaniu

do stanu z ko

Ĕca roku 2011 liczba niepeánosprawnych bezrobotnych zwiĊkszyáa

si

Ċ o 6,9 tys. osób, tj. o 6,6%. NajwyĪszy odsetek (bowiem ponad 7%) niepeáno-

sprawnych w

Ğród bezrobotnych pozostających w ewidencji urzĊdów pracy miaá

miejsce w województwach

áódzkim i lubuskim, dwukrotnie niĪszy udziaá zareje-

strowano w lubelskim i mazowieckim [30].

Tabela 1. Liczba osób bezrobotnych i poszukuj

ących pracy z uwzglĊdnieniem osób niepeáno-

sprawnych zarejestrowanych w Powiatowych Urz

Ċdach Pracy w Polsce w latach 2006–2012 (stan

na dzie

Ĕ 31.12.2012)

Liczba osób bezrobotnych

Udzia

á

w proc.

Liczba osób poszukuj

ących pracy

Udzia

á

w proc.

ogó

áem

niepe

áno-

sprawni

sprawni

razem

niepe

áno-

sprawni

sprawni

2006 2 309 410

72 589

2 236 821

3,0

56 768

26 368

30 400

46,1

2007 1 746 573

67 284

1 679 289

3,5

49 360

25 073

24 287

49,2

2008 1 473 752

73 112

1 400 640

4,4

44 409

23 465

20 944

53,2

2009 1 892 680

94 450

1 798 230

4,9

46 176

24 494

21 682

53,0

2010 1 954 706

100 311

1 854 395

5,1

45 506

23 188

22 318

52,4

2011 1 982 676

104 663

1 878 013

5,2

39 701

19 575

20 126

49,9

2012 2 136 815

111 521

2 025 294

5,3

40 748

19 733

21 015

49,1

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie sprawozdania MPiPS – [28].

Je

Ğli analizie poddamy liczbĊ osób poszukujących pracy, a zatem tych, które,

mimo

Īe nie posiadają statusu osoby bezrobotnej, są zarejestrowane w PUP

i maj

ą prawo do renty socjalnej lub inwalidzkiej, zauwaĪymy, Īe niepeáno-

sprawni stanowi

ą okoáo 50% ogóáu tych osób. Wynika stąd, Īe co roku faktycz-

na grupa osób niepe

ánosprawnych, obsáugiwana przez Powiatowe UrzĊdy Pracy,

by

áa wyĪsza niĪ oficjalne szacunki. Gdy w analizie uwzglĊdnimy osoby niepeá-

nosprawne pozostaj

ące w rejestrach urzĊdów pracy ponad 12 miesiĊcy, wówczas

okazuje si

Ċ, Īe znacząca czĊĞü z nich to osoby dáugotrwale bezrobotne, dla któ-

rych niezb

Ċdne są specyficzne formy wsparcia.

Instrumenty aktywizacji zawodowej…

105

Tabela 2. Liczba osób bezrobotnych i poszukuj

ących pracy ze szczególnym uwzglĊdnieniem osób

niepe

ánosprawnych, pozostających bez pracy dáuĪej niĪ 12 miesiĊcy w latach 2006–2012 (stan na

dzie

Ĕ 31.12.2012)

Rok

Bezrobotni pozostaj

ący w re-

jestrze powy

Īej 12 miesiĊcy

Niepe

áno-

sprawni

poszukuj

ą-

cy pracy

pozostaj

ący

w rejestrze

powy

Īej 12

miesi

Ċcy

Niepe

áno-

sprawni

bezrobotni

i poszuku-
j

ący pracy

pozostaj

ą-

cy w reje-

strze po-
wy

Īej 12

miesi

Ċcy

Bezrobotni pozostaj

ący w reje-

strach ponad 24 miesi

ące

razem

niepe

áno

sprawni sprawni

razem

niepe

áno

sprawni sprawni

2006 1 139 446 36 641 1 102 805

.

.

1 517 815

.

.

2007 787 243

31 833

755 410

12 916

44 749

1 094 052

.

.

2008 501 339

31 330

470 009

11 418

42 748

753 773

.

.

2009 488 898

35 693

453 205

11 652

47 345

774 522

52 996

721 526

2010 568 687

39 912

528 775

12 073

51 985

906 302

60 092

846 210

2011 685 237

44 507

640 730

10 366

54 873

1 055 045

64 033

991 012

2012 757 239

47 947

709 292

9 803

57 750

1 073 440

67 155 1 006 285

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie sprawozdania MPiPS – [28].

Analizuj

ąc dane zamieszczone w tab. 2. i porównując je z informacjami

z tab. 1., mo

Īna wskazaü, Īe bezrobotni niepeánosprawni, pozostający w reje-

strach powy

Īszej 12 miesiĊcy, stanowili na koniec 2012 roku prawie 43%, a ci,

którzy byli w nich d

áuĪej niĪ 2 lata, to aĪ 60% ogóáu niepeánosprawnych posia-

daj

ących status osoby bezrobotnej. W odniesieniu do osób poszukujących pracy

relacja wynosi

áa 50%. Niepokoi równieĪ fakt, Īe choü systematycznie, w licz-

bach bezwzgl

Ċdnych, zmniejszaáa siĊ liczba osób niepeánosprawnych poszuku-

j

ących pracy, to równoczeĞnie rosáa liczba osób, które uzyskaáy statut osoby bez-

robotnej. Dlatego te

Ī, wobec coraz trudniejszej sytuacji na rynku pracy tak dla

osób sprawnych, jak i niepe

ánosprawnych, niezbĊdne są efektywne dziaáania

wspomagaj

ące kaĪdą z analizowanych grup w znalezieniu pracy. Wykazane

zmiany s

ą niepokojące tym bardziej, Īe Īyjemy w czasach kryzysu, kiedy wiele

osób sprawnych traci prac

Ċ i zasila szeregi bezrobotnych.

4.1. Aktywne instrumenty rynku pracy

Obecnie podj

Ċcie pracy to dla wielu osób trudne zadanie, mimo szerokiego

wachlarza dost

Ċpnych formach aktywizacji zawodowej (por. [24]), takich jak:

roboty publiczne (por. [17], [24]), sta

Ī (por. [18], [19], [24]), przygotowanie za-

wodowe doros

áych (por. [24]), prace interwencyjne (por. [17], [24]), prace spo-

áecznie uĪyteczne (por. [24]), szkolenia (por. [24]), a takĪe otrzymanie Ğrodków
na podj

Ċcie dziaáalnoĞci gospodarczej czy na zaáoĪenie spóádzielni socjalnej lub

przyst

ąpienie do niej (por. [18, [24]). Pracodawcy zatrudniający niepeánospraw-

106

Dorota KOBUS-OSTROWSKA

nego pracownika mog

ą liczyü na refundacjĊ kosztów poniesionych z tytuáu

op

áaconych skáadek na ubezpieczenia spoáeczne w związku z zatrudnieniem

skierowanego bezrobotnego (por. [17], [24]).

I tak, uczestnikami robót publicznych i prac interwencyjnych oraz prac spo-

áecznie uĪytecznych są bezrobotni niepeánosprawni do 25. r.Ī., kobiety dáugo-
trwale bezrobotne, bezrobotni powy

Īej 50. r.Ī., bezrobotni bez kwalifikacji za-

wodowych, bez do

Ğwiadczenia zawodowego. Pierwsze dwa dziaáania mają na

celu wsparcie osób w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy przez okres 6
miesi

Ċcy. Jedynie prace spoáecznie uĪyteczne trwają dáuĪej – okoáo 12 miesiĊcy.

Szczególn

ą formą aktywizacji jest staĪ. To instrument rynku pracy skiero-

wany do bezrobotnych do 25. r.

Ī., w tym równieĪ osób niepeánosprawnych, któ-

re w ci

ągu 12 miesiĊcy od dnia okreĞlonego w dokumencie, poĞwiadczającym

uko

Ĕczenie szkoáy wyĪszej, nie przekroczyáy 27. r.Ī.

Przygotowanie zawodowe doros

áych to szansa na uzyskanie tytuáu zawodo-

wego, zdobycie kwalifikacji i umiej

ĊtnoĞci zawodowych. Przygotowanie zawo-

dowe doros

áych jest realizowane w oparciu o program praktycznej nauki zawo-

du, ko

Ĕczy siĊ egzaminem kwalifikacyjnym.

Tabela 3. Wolne miejsca pracy i formy aktywizacji zawodowej dla osób niepe

ánosprawnych zgáo-

szone w Powiatowych Urz

Ċdach Pracy w Polsce w latach 2011 i 2012

Wyszczególnienie

I pó

árocze 2011 II póárocze 2011 I póárocze 2012 II póárocze 2012

razem

niewy-
korzy-

stane

d

áuĪej

ni

Ī 30

dni

razem

niewy-
korzy-

stane

d

áuĪej

ni

Ī 30

dni

razem

niewy-
korzy-

stane

d

áuĪej

ni

Ī 30

dni

razem

niewy-
korzy-

stane

d

áuĪej

ni

Ī 30

dni

Ogó

áem

20928

696

20575

512

27364

943

27275

841

w

t

y

m

zatrudnienie

20544

696

19959

512

24846

897

25227

834

w

t

y

m

Sta

Īe

282

0

531

0

2335

40

1998

6

przygoto-
wanie za-
wodowe
doros

áych

0

0

10

0

0

0

3

1

prace spo-

áecznie
u

Īyteczne

102

0

75

0

183

6

47

0

dla osób w okre-
sie do 12 mie-
si

Ċcy od ukoĔ-

czenia nauki

9

0

6

0

56

1

49

0

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie sprawozdania MPiPS – [28].

Instrumenty aktywizacji zawodowej…

107

Liczba ofert podj

Ċcia pracy dla osób niepeánosprawnych jest znacznie mniej-

sza ni

Ī rzeczywiste potrzeby (patrz tab. 3). Mimo Īe coraz wiĊcej osób uczestni-

czy w sta

Īach i pracach spoáecznie uĪytecznych, nadal w rejestrach pozostają ta-

kie oferty, które nie s

ą wykorzystane.

Szczególnie atrakcyjn

ą formą wsparcia są jednorazowe Ğrodki na rozpoczĊ-

cie dzia

áalnoĞci gospodarczej dostĊpne z Funduszu Pracy bądĨ w ramach Pro-

gramu Operacyjnego Kapita

á ludzki (PO KL) 2007–2013 – dziaáania 6.2.

W pierwszym przypadku dysponentami

Ğrodków są Powiatowe UrzĊdy Pracy,

w drugim – jednostki wy

áonione w drodze naboru wniosków w ramach PO KL.

Zasady pozyskania

Ğrodków są zbliĪone. W Polsce to jeden z najefektywniej-

szych instrumentów aktywizacji zawodowej w

Ğród osób sprawnych, choü

i w

Ğród niepeánosprawnych ta forma aktywizacji jest coraz popularniejsza. I tak,

do ko

Ĕca 2012 roku, w ramach dziaáania 6.2 PO KL, osobom niepeánosprawnym

udzielono ponad 3,3 tys. dotacji (w tym 1,4 tys. kobietom), z tej formy wsparcia
skorzysta

áo o 930 osób wiĊcej (wzrost o 38%) niĪ w 2011 roku.

Tabela 4. Liczba osób niepe

ánosprawnych, które otrzymaáy Ğrodki na rozpoczĊcie dziaáalnoĞci go-

spodarczej w ramach priorytetu VI PO KL w latach 2008–2012 – post

Ċp fizyczny

2008

2009

2010

2011

2012

I pó

áro-

cze

II pó

á-

rocze

I pó

áro-

cze

II pó

á-

rocze

I pó

áro-

cze

II pó

á-

rocze

I pó

áro-

cze

II pó

á-

rocze

I pó

áro-

cze

II pó

á-

rocze

Ogó

áem 9

522

648

544

731

1415

1748

2424

2605

3354

K

4

205

247

235

312

621

760

1032

1118

1433

M

5

317

401

307

419

794

988

1392

1487

1921

ħródáo: Sprawozdanie IP z realizacji Priorytetów VI-IX PO KL (wedáug stanu na 31.12.2012).

Ostatnim instrumentem s

ą szkolenia. To wsparcie skierowane jest do osób

niepe

ánosprawnych bez wyksztaácenia (to znacząca czĊĞü populacji), jak i tych,

którzy chc

ą nabyü nowe umiejĊtnoĞci. W tej dziedzinie najwiĊksze osiągniĊcia

maj

ą fundacje i organizacje pozarządowe. Niestety, coraz czĊĞciej podkreĞlają,

Īe realizacja szkolenia dla osób niepeánosprawnych, bez wzglĊdu na rodzaj nie-
pe

ánosprawnoĞci i dysfunkcjĊ, jest kaĪdorazowo bardziej kosztowna niĪ szkole-

nie dla osób sprawnych (por. [15], s. 43). W tej sytuacji rachunek ekonomiczny
wymusza rezygnacj

Ċ z organizowania szkoleĔ o wysokim koszcie.

4.2. Specyficzne metody aktywizacji zawodowej osób niepe

ánosprawnych

Wielowymiarowo

Ğü problemu niepeánosprawnoĞci wymusza poszukiwanie

nowych, cz

Ċsto niekonwencjonalnych, metod aktywizacji skierowanych do osób

niepe

ánosprawnych. Z pewnoĞcią są nimi: wolontariat, warsztaty terapii zajĊ-

ciowej, turnusy rehabilitacyjne oraz zak

áady aktywnoĞci zawodowej i zakáady

pracy chronionej. Wszystkie wymienione dzia

áania mają na celu przygotowanie

108

Dorota KOBUS-OSTROWSKA

osoby niepe

ánosprawnej do pracy tak, aby mogáa ona otrzymaü zatrudnienie,

zgodnie z jej mo

ĪliwoĞciami (uwzglĊdniając sprawnoĞü fizyczną i psychiczną)

oraz kwalifikacjami zawodowymi, a tak

Īe, co najwaĪniejsze, utrzymaü ją

w d

áuĪszej perspektywie czasu (por. [10]).

Wolontariat to przyk

áad inicjatywy spoáecznej okreĞlanej jako dobra prakty-

ka, aktywizuj

ąca Ğrodowiska lokalne w tworzeniu wáasnych, czĊsto nowator-

skich, rozwi

ązaĔ (por. [23]). Wolontariat to jednoczeĞnie bezinteresowne dziaáa-

nie na rzecz drugiego cz

áowieka w ramach organizacji pozarządowych, które nie

s

ą nastawione na zysk, finansowanych z 1 proc. odpisów od podatku PIT. Dzia-

áalnoĞü tych organizacji obejmuje wiele zadaĔ (por. [1], s. 34). Coraz czĊĞciej
jednak zaanga

Īowanie osób niepeánosprawnych w wolontariat przynosi wielora-

kie korzy

Ğci. Z jednej strony sprzyja integracji z osobami sprawnymi, z drugiej

za

Ğ otwiera osoby niepeánosprawne na problemy innych ludzi i wyzwala potrze-

b

Ċ dziaáania, tym samym zachĊca do aktywnoĞci. I jeĞli na początku jest to jedy-

nie potrzeba wspó

ádziaáania z innymi dla realizacji okreĞlonego celu, to wkrótce

w osobie niepe

ánosprawnej „rodzi siĊ potrzeba podjĊcia pracy”.

Wymiernym przyk

áadem aktywnoĞci zawodowej jest równieĪ udziaá

w warsztatach terapii zaj

Ċciowej oraz turnusach rehabilitacyjnych. Pierwsze peá-

ni

ą istotną rolĊ w procesie przystosowania spoáecznego osób niepeánospraw-

nych, drugie –

áączą pracĊ z wypoczynkiem. Uczestnikami warsztatów mogą

by

ü osoby z orzeczoną prawnie niepeánosprawnoĞcią, jednostki posiadające

w orzeczeniu wskazanie do uczestnictwa w terapii zaj

Ċciowej, a takĪe osoby

niezdolne do podj

Ċcia pracy. Warsztaty terapii zajĊciowej funkcjonują w Polsce

jako wyodr

Ċbnione finansowo i organizacyjnie placówki, które przygotowują

osoby niepe

ánosprawne do podjĊcia pracy. Obecnie w znacznym stopniu finan-

sowane s

ą ze skromnych Ğrodków PFRON i budĪetów samorządów powiatów.

Drug

ą formą są turnusy rehabilitacyjne. Ich gáównym celem jest poprawa

sprawno

Ğci, rozwój osobowy i rozwijanie zainteresowaĔ osób niepeánospraw-

nych. Z turnusów rehabilitacyjnych, finansowanych ze

Ğrodków samorządów,

mog

ą korzystaü osoby niepeánosprawne posiadające orzeczenie o caákowitej lub

cz

ĊĞciowej niezdolnoĞci do pracy lub orzeczenie wydane przed ukoĔczeniem 16.

roku

Īycia [26].

Istotn

ą rolĊ w procesie rehabilitacji zawodowej odgrywają w Polsce zakáady

aktywno

Ğci zawodowej. Są to miejsca, w których osoby niepeánosprawne wy-

twarzaj

ą okreĞlone dobra i Ğwiadczą wielorakie usáugi. Z pewnoĞcią jest to waĪ-

na forma rehabilitacji i zatrudnienia dla osób niepe

ánosprawnych, które mają

niewielkie szanse na zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Sami zainteresowa-
ni ceni

ą te miejsca, gdyĪ stwarzają im warunki do pracy, aktywnej rehabilitacji

oraz spotkania z drugim cz

áowiekiem. Niestety, coraz czĊĞciej podmioty te dzia-

áają na krawĊdzi ekonomicznej opáacalnoĞci. Są tylko w czĊĞci finansowane ze

Ğrodków PFRON, toteĪ borykają siĊ z wieloma ekonomicznymi problemami
(por. [7], s. 54).

Instrumenty aktywizacji zawodowej…

109

W trudnej sytuacji finansowej znajduj

ą siĊ równieĪ zakáady pracy chronionej

prowadzone przez pracodawców, którym wojewoda, w formie decyzji admini-
stracyjnej, udzieli

á prawa do prowadzenia dziaáalnoĞci, umoĪliwiając zatrudnia-

nie osób niepe

ánosprawnych. Wszelkie wydatki realizowane w ramach ZPCH

finansowane s

ą z zakáadowego funduszu rehabilitacji osób niepeánosprawnych,

który powstaje dzi

Ċki zwolnieniom podmiotu [26]:

— z podatku od nieruchomo

Ğci, a takĪe leĞnego i rolnego;

— z podatku od czynno

Ğci cywilno-prawnych;

— z cz

ĊĞci zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych.

W praktyce, oprócz dochodów uzyskanych z prowadzonej dzia

áalnoĞci, Ĩró-

d

áa wymienione powyĪej stanowią marne wspóáfinansowanie ZPCH. Z roku na

rok systematycznie zmniejsza si

Ċ liczba i wielkoĞü tych jednostek. PrzedsiĊbior-

cy coraz cz

ĊĞciej rezygnują z prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej w tej for-

mie i systematycznie ograniczaj

ą zatrudnienie osób niepeánosprawnych, gdyĪ

nie s

ą w stanie sprostaü wyzwaniom rynku.

Podsumowanie

Rosn

ąca liczba osób bezrobotnych niepeánosprawnych i poszukujących pra-

cy sk

áania do podjĊcia istotnych dziaáaĔ legislacyjnych umoĪliwiających im za-

trudnienie; cho

ü wydaje siĊ, Īe istnieje wiele instrumentów dostĊpnych w tym

zakresie, to podejmowane dzia

áania nie są wystarczające. Niepokój w tym za-

kresie pot

Ċguje fakt, iĪ ponad 60% osób zarejestrowanych w Powiatowych

Urz

Ċdach Pracy to dáugotrwale bezrobotni, a przecieĪ bezrobotni niepeáno-

sprawni stanowili w Polsce w roku 2012 zaledwie 4,4% wszystkich osób niepe

á-

nosprawnych w wieku produkcyjnym. Dla porównania, biernych zawodowo
w tym samym okresie by

áo aĪ 72,4% niepeánosprawnych (natomiast biernych

zawodowo osób sprawnych – 23,3%). Tylko spójne programy i plany dzia

áania,

a tak

Īe wzajemna wspóápraca instytucji pozwolą na stworzenie skutecznych

rozwi

ązaĔ aktywizujących osoby niepeánosprawne. Brakuje systemowych,

przemy

Ğlanych kroków w zakresie aktywizacji zawodowej osób niepeánospraw-

nych. Niestety, równie

Ī dziaáania podejmowane na szczeblu lokalnym nie mają

jednolitej koncepcji. Istotne znaczenie ma tak

Īe wspóápraca wszystkich instytu-

cji realizuj

ących zadania w tym zakresie. Wobec powyĪszego, aktywizacja osób

niepe

ánosprawnych poszukujących pracy, choü to zadanie niezwykle trudne

i kosztowne, w przysz

áoĞci moĪe przynieĞü wymierne korzyĞci w postaci wzro-

stu PKB i wp

áywów do budĪetu, dotyczy bowiem osób, które chcą podjąü pracĊ.

Warto zatem inwestowa

ü w te formy wsparcia, które cieszą siĊ najwiĊkszą popular-

no

Ğcią wĞród osób niepeánosprawnych. Czasami jednak, tak jak w przypadku zakáa-

dów aktywno

Ğci zawodowej, bĊdzie to moĪliwe dopiero wówczas, gdy decydenci

zrozumiej

ą potrzebĊ ich istnienia i zmienią siĊ zasady ich wspóáfinansowania.

110

Dorota KOBUS-OSTROWSKA

Literatura

[1] Bogacz-Wojtanowska E., Formy zatrudnienia osób niepe

ánosprawnych

w organizacjach pozarz

ądowych – wyniki badaĔ empirycznych, „Trzeci

Sektor” 2005/2006, nr 4.

[2] Brzezi

Ĕska A., Uwarunkowania aktywnoĞci zawodowej osób z ogranicze-

niami sprawno

Ğci: czynniki spoáeczno-demograficzne, „Nauka” 2008, nr 1.

[3] Fr

ąckiewicz L., Demograficzno-spoáeczne problemy osób niepeánospraw-

nych, „Polityka Spo

áeczna” 2001, nr 4 (325).

[4] Fr

ączek P., Determinanty aktywnoĞci osób niepeánosprawnych na rynku

pracy, „Polityka Spo

áeczna” 2003, nr 11–12.

[5] Karwat I.D., Kalinowski P., Kierunki realizacji rehabilitacji zawodowej

z uwzgl

Ċdnieniem rodzajów niepeánosprawnoĞci, [w:] L. Solecki (red.),

Problemy ludzi starszych i niepe

ánosprawnych w rolnictwie, Wyd. Instytut

Medycyny Wsi, Lublin 2004.

[6] Karwat I.D., Niepe

ánosprawnoĞü osób niepeánosprawnych jako problem

spo

áeczny i medyczny w Polsce, Wydawnictwo LIBER, Lublin 2002.

[7] Klimkiewicz L., Zmiany w zatrudnianiu osób niepe

ánosprawnych w 2011

roku, „S

áuĪba Pracownicza” 2011, nr 5.

[8] Ko

áaczek B., Kowalski J., Rynek pracy osób niepeánosprawnych, Raport

IPiSS zeszyt nr 18, Warszawa 1999.

[9] Kozek W., Praca w warunkach zmian rynkowych: wybrane zagadnienia,

Wyd. First Business College, Warszawa 1994.

[10] Kukla D., Bednarczyk

à., Poradnictwo zawodowe dla osób z grupy szcze-

gólnego ryzyka, Difin, Warszawa 2010.

[11] Majewski T., Rehabilitacja zawodowa osób niepe

ánosprawnych, CNR-

-RON, Warszawa 1995.

[12] Mazurek F.J., Godno

Ğü osoby ludzkiej podstawą praw czáowieka, Redakcja

Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2001.

[13] Paszkowicz M.A., Wybrane aspekty funkcjonowania osób z niepe

ánospraw-

no

Ğcią, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2009.

[14] Piasecki M.,

ĝliwak J., Wybrane zagadnienia z aktywizacji zawodowej osób

niepe

ánosprawnych, Fundacja Fuga Mundi, Norbertinum Wydawnictwo –

Drukarnia – Ksi

Ċgarnia, Lublin 2008.

[15] Ratajczyk W., Osoby niepe

ánosprawne a wykluczenie spoáeczne – bariery do-

st

Ċpu do pracy, [w:] Frąckiewicz L. (red.), Wykluczenie spoáeczne, Wydawnic-

two Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego, Katowice 2005.

[16] Truszkowska J., Niepe

ánosprawni, edukacja, rynek pracy, WyĪsza Szkoáa

Zarz

ądzania i PrzedsiĊbiorczoĞci, àomĪa 2009.

[17] Waszczak S., Psychospo

áeczne bariery w rehabilitacji zawodowej osób nie-

pe

ánosprawnych, „Aktywizacja Zawodowa Osób Niepeánosprawnych”

2006, nr 1–2.

Instrumenty aktywizacji zawodowej…

111

[18] Rozporz

ądzenie Ministra Pracy i Polityki Spoáecznej z dnia 7 stycznia 2009 r.

w sprawie organizowania prac interwencyjnych i robót publicznych oraz
jednorazowej refundacji kosztów z tytu

áu opáaconych skáadek na ubezpie-

czenia spo

áeczne (Dz. U. 2009, nr 5, poz. 25).

[19] Rozporz

ądzenie Ministra Pracy i Polityki Spoáecznej z dnia 18 sierpnia

2009 r. w sprawie szczegó

áowego trybu przyznawania zasiáku dla bezrobot-

nych, stypendium i dodatku aktywizacyjnego (Dz. U. 2009, nr 136, poz.
1118, z pó

Ĩn. zm.).

[20] Rozporz

ądzenie Ministra Pracy i Polityki Spoáecznej z 20 sierpnia 2009 r.

w sprawie szczegó

áowych warunków odbywania staĪu przez bezrobotnych

(Dz. U. 2009, nr 142, poz. 1160).

[21] Rozporz

ądzenie Ministra Pracy i Polityki Spoáecznej z dnia 17 lutego 2010 r.

w sprawie przyznawania bezrobotnemu

Ğrodków na podjĊcie dziaáalnoĞci na

zasadach okre

Ğlonych dla spóádzielni socjalnych (Dz. U. 2010, nr 30, poz.

155, z pó

Ĩn. zm.).

[22] Ustawa z dnia 7 wrze

Ğnia 1991 r. o systemie oĞwiaty (Dz. U. 2004, nr 256,

poz. 2572 z pó

Ĩn. zm.).

[23] Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo

áecznej

oraz zatrudnianiu osób niepe

ánosprawnych (Dz. U. 2011, nr 127, poz. 721

z pó

Ĩn. zm.).

[24] Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 o dzia

áalnoĞci poĪytku publicznego i o wo-

lontariacie (Dz. U. nr 96, poz. 873 z pó

Ĩn. zm.).

[25] Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach

rynku pracy (t.j. Dz. U. 2008, nr 69, poz. 415, z pó

Ĩn. zm).

Netografia

[26] www.niepelnosprawni.gov.pl [stan z 9.07.2013].
[27] www.pcpr.vel.pl [stan z 30.06.2013].
[28] www.psz.gov.pl [stan z 27.06.2013].
[29] www.mops.rsl.pl [stan z 9.07.2013].
[30] www.mpips.gov.pl [stan z 12.07.2013].

Instruments of Activation Disabled People in Poland –

the State and Needs

Summary: Disabled people aren’t different than the others, they have the same needs, desires, as-
piration, the sensitivity, as well as the inner force for managing their life. Unfortunately they aren’t
able, due to healthy restrictions, to adapt in an optimal way to surrounding without the appropriate
support. Such a person requires the help in order to carry out one’s plans and desires, and get from
others experience. Nowadays disability doesn’t sentence people to the helplessness and the pas-
sivity. Disabled people can count on the support of various organizations and institutions which

112

Dorota KOBUS-OSTROWSKA

are giving her the chance of assimilating into society, and taking up the work. Instruments support-
ing the employment directed at disabled people and potential employers are also available. How-
ever professional problems which they are contending are often connected with the selection of an
occupation, as well as preparing for the career and for her with getting, or staying in the employ-
ment, effectively discourage them from any activity. In this place it is worth noticing that all taken
actions should consist in increasing the potential of the disabled person and the compensation for
her shortages. At first the disabled person must accept her state, next important is motivating for
action, excitement and impelling real duties to do are becoming essential. Real that is of the ones
which are possible after taking existing shortages. The article is an attempt of the answer the ques-
tion whether instruments available in Poland of the activation of disabled people are effective, or
require thorough changes?
Keywords: disabled person, vocational activation, unemployed, institution.