Małysz F BHP w zakładzie pracy Tom 1

szym pojęciu tzw. ochrony pracy, obejmującej normy prawne doty
czące szeroko rozumianej ochrony życia i zdrowia ludzkiego. Reali
zowanie zadań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy przekracza

niejednokrotnie możliwości organizacyjne i finansowe poszczegól
nych pracodawców, zwłaszcza małych i średnich. Nie zawsze je d
nak realizacja tych zadań wymaga większych nakładów finanso

wych, gdyż często zależy to tylko od właściwej organizacji pracy
i przestrzegania obowiązujących przepisów, zarówno przez praco
dawców, osoby kierujące pracownikami, jak i samych pracowników.

Lekceważenie w procesach pracy tych przepisów i zasad bezpiecz
nej pracy jest często przyczyną wypadków przy pracy oraz powsta

wania chorób zawodowych i innych schorzeń związanych z pracą.

Kiedy jednak praca ze swej istoty musi być świadczona w warun

kach zagrażających życiu i zdrowiu ludzkiemu (np. w górnictwie,
prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych, prace na wysokoś
ci), wówczas powinny być podejmowane starania mające na celu
maksymalne zmniejszenie występujących zagrożeń. Nie jest bowiem
możliwe całkowite wyeliminowanie ryzyka, choćby za sprawą sił
przyrody, mimo stałego postępu naukowo-technicznego.

Sprawy bezpieczeństwa i higieny pracy powinny być stale na

uwadze każdego z pracodawców, bez względu na ich status prawny,
gdyż jedynym celem działalności nie może być tylko maksymaliza
cja zysków, bez względu na stosowane środki.

Poradnik niniejszy obejmuje czternaście rozdziałów, w których

omówiono najistotniejsze unormowania dotyczące bezpieczeństwa
i higieny pracy, zawarte przede wszystkim w kodeksie pracy i wie
lu przepisach wykonawczych wydanych na jego podstawie.

Podział na rozdziały odpowiada też w zasadzie systematyce

przyjętej w kodeksie pracy. Pewne unormowania zawarte są jednak

także w innych ustawach i przepisach wykonawczych wydanych na

ich podstawie, co również zostało uwzględnione.

Ze względu na swoją objętość poradnik został podzielony na

dwa tomy.

Na końcu tomu II zamieszczony został wykaz ważniejszych ak

tów prawnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, a także
teksty niektórych aktów prawnych (ujednolicone, w przypadku ich

zmiany), co powinno ułatwić Czytelnikowi dotarcie do nich.

R o z d z i a ł I

ZAGADNIENIA OGÓLNE

PRAWNA REGULACJA

W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY

Jakie podstawowe akty prawne regulują problematykę bezpie

czeństwa i higieny pracy?

Zgodnie z art. 66 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

„Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pra
cy”. Temu konstytucyjnemu prawu odpowiada ustanowiony w art.

15 kodeksu pracy obowiązek pracodawcy zapewnienia pracownikom

bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, któremu też ustawo

dawca nadał rangę jednej z podstawowych zasad prawa pracy.

Zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy reguluje

przede wszystkim kodeks pracy w dziale dziesiątym („Bezpieczeń
stwo i higiena pracy”). Przepisy zawarte w tym dziale konkretyzują
wymienioną podstawową zasadę zapewnienia pracownikom bez
piecznych i higienicznych warunków pracy, określając obowiązki
pracodawców oraz innych podmiotów, a także pracowników w tym
zakresie. Równocześnie też kodeks pracy zawiera szereg delegacji
zobowiązujących właściwe organy państwowe (Radę Ministrów,
Prezesa Rady M inistrów oraz właściwych ministrów) do wydania
odpowiednich aktów wykonawczych, co generalnie jest realizowane.
Przede wszystkim istotne znaczenie m a tu rozporządzenie M inistra

Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (j.t. DzU
z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.), wydane na podstawie art. 23715

§ 1 kodeksu pracy. Na podstawie ogólnej delegacji zawartej w art.

23715 § 2 k.p. ministrowie właściwi dla określonych gałęzi pracy lub
rodzajów prac upoważnieni zostali do określenia, w drodze rozpo
rządzenia, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczących

tych gałęzi lub prac. Na podstawie tych upoważnień ustawowych

wydanych zostało kilkadziesiąt rozporządzeń właściwych ministrów
regulujących szczegółowo określone zagadnienia z zakresu bezpie
czeństwa i higieny pracy.

Problematyka bezpieczeństwa i higieny pracy znajduje też wyraz

w innych ustawach i wydanych na ich podstawie aktach wykonaw
czych. Przede wszystkim chodzi o takie ustawy, jak:

• ustawę z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pra

cy (DzU nr 35, poz. 163 ze zm.),

• ustawę z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sani

tarnej (j.t. DzU z 2006 r. nr 122, poz. 851 ze zm.),

• ustawę z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy

(j.t. DzU z 2004 r. nr 125, poz. 1317 ze zm.),

• ustawę z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej

i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (j.t. DzU
z 2008 r. nr 14, poz. 92),

• ustawę z dnia 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (j.t. DzU

z 2004 r. nr 161, poz. 1689 ze zm.),

• ustawę z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach

chemicznych (DzU nr 11, poz. 84 ze zm.),

• ustawę z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności

(j.t. DzU z 2004 r. nr 204, poz. 2087 ze zm.),

• ustawę z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu spo

łecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (DzU
nr 199, poz. 1673 ze zm.),

• ustawę z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji

Pracy (DzU nr 89, poz. 589).

Przepisy kodeksu pracy oraz innych ustaw i wydanych na ich

podstawie aktów wykonawczych są źródłami prawa pracy obowią

zującego powszechnie. Nie wszystkie jednak spośród tych innych
ustaw i wydanych na ich podstawie aktów wykonawczych m ają po
wszechny zasięg w tym sensie, iż odnoszą się do wszystkich pra
cowników i pracodawców, bez ich konkretnego oznaczenia. Niektó
re ustawy i wydane na ich podstawie akty wykonawcze odnoszą się

bowiem tylko do określonych kategorii pracowników i m ają „po

wszechne” zastosowanie tylko do tych pracowników, przy uzupeł

niającym stosowaniu przepisów kodeksu pracy w zakresie nieuregu

lowanym tymi przepisami.

Powszechnie obowiązującymi źródłami prawa pracy nie są nato

miast postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych

na ustawie porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów

określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Obowiązują
one bowiem tylko w określonych branżach, zawodach lub poszcze
gólnych zakładach pracy, w których zostały wprowadzone. Zgodnie
z przepisami art. 9 k.p. postanowienia układów zbiorowych pracy
i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie m ogą

być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy kodeksu pracy

oraz innych ustaw i aktów wykonawczych, natomiast postanowienia
regulaminów i statutów nie m ogą być mniej korzystne dla pracow

ników niż przewidują to postanowienia układów zbiorowych pracy

i innych porozumień zbiorowych. Wymienione akty m ogą natomiast
zawierać postanowienia korzystniejsze dla pracowników niż przewi
dują to przepisy kodeksu pracy i innych ustaw oraz aktów wyko

nawczych, w czym wyraża się tzw. zasada uprzywilejowania pra

cownika. Postanowienia aktów niższej rangi nie m ogą jedynie
umniejszać uprawnień pracowniczych przewidzianych w przepisach
wyższej rangi.

Jakie dyrektywy unijne dotyczą bezpieczeństwa i higieny pracy?

Kodeks pracy w zakresie swojej regulacji dokonał też wdrożenia

następujących dyrektyw W spólnot Europejskich związanych z pro
blem atyką bezpieczeństwa i higieny pracy:

dyrektywy 83/477/EWG z dnia 19 września 1983 r. w spra

wie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem

na działanie azbestu w miejscu pracy (druga dyrektywa szczegóło

wa w rozumieniu art. 8 dyrektywy 80/1107/EWG) (DzUrz WE L
263 z 24.09.1983 ze zm.),

2) dyrektywy 86/188/EWG z dnia 12 maja 1986 r. w sprawie

ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na
działanie hałasu w miejscu pracy (DzUrz W E L 137 z 24.05.1986),

3) dyrektywy 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie

wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia

pracowników w miejscu pracy (DzUrz WE L 183 z 29.06.1989),

4) dyrektywy 89/654/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczą

cej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia w miejscu pracy (pierwsza dyrektywa szczegółowa w rozu
mieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 393
z 30.12.1989),

5) dyrektywy 89/655/EW G z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczą

cej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny
użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy
(druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrekty
wy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 393 z 30.12.1989 ze zm.),

6) dyrektywy 89/656/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. w spra

wie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia pracowników korzystających z wyposażenia ochrony osobi
stej (trzecia dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dy
rektywy 89/391/EWG) (DzUrz W E L 393 z 30.12.1989),

7) dyrektywy 90/269/EW G z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie

minimalnych wymagań dotyczących ochrony zdrowia i bezpieczeń
stwa podczas ręcznego przemieszczania ciężarów w przypadku moż
liwości wystąpienia zagrożenia, zwłaszcza urazów kręgosłupa pra
cowników (czwarta szczegółowa dyrektywa w rozumieniu art. 16
ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 156 z 21.06.1990),

8) dyrektywy 90/270/EW G z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie

minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekra

nowe (piąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dy

rektywy 89/391/EWG) (DzUrz W E L 156 z 21.06.1990),

9) dyrektywy 90/394/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie

ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na

działanie czynników rakotwórczych podczas pracy (szósta dyrektywa
szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG)
(DzUrz WE L 196 z 26.07.1990 ze zm.),

10) dyrektywy 91/322/EW G z dnia 29 maja 1991 r. w sprawie

ustalenia indykatywnych wartości granicznych w wykonaniu dyrek

tywy 80/1107/EWG w sprawie ochrony pracowników przed ryzy

kiem związanym z narażeniem na działanie czynników chemicz

nych, fizycznych i biologicznych w miejscu pracy (DzUrz WE L

177 z 05.07.1991),

11) dyrektywy 91/383/EW G z dnia 25 czerwca 1991 r. uzupeł

niającej środki mające wspierać poprawę bezpieczeństwa i zdrowia

w pracy pracowników pozostających w stosunku pracy na czas
określony lub w czasowym stosunku pracy (DzUrz W E L 206
z 29.07.1991),

12) dyrektywy 92/57/EWG z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie

wprowadzenia w życie minimalnych wymagań w zakresie bezpie
czeństwa i ochrony zdrowia w miejscach tymczasowych lub rucho
mych budów (ósma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16
ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 245 z 26.08.1992),

13) dyrektywy 92/58/EW G z dnia 24 czerwca 1992 r. w spra

wie minimalnych wymagań dotyczących znaków bezpieczeństwa
i/lub zdrowia w miejscu pracy (dziewiąta dyrektywa szczegółowa
w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE

L 245 z 26.08.1992),

14) dyrektywy 92/85/EW G z dnia 19 października 1992 r.

w sprawie wprowadzenia środków służących wspieraniu poprawy
w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia pracownic w ciąży, pra
cownic, które niedawno rodziły i pracownic karmiących piersią
(dziesiąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dy
rektywy 89/391/EWG) (DzUrz W E L 348 z 28.11.1992),

15) dyrektywy 94/33/WE z dnia 22 czerwca 1994 r. w sprawie

ochrony pracy osób młodych (DzUrz WE L 216 z 20.08.1994),

16) dyrektywy 96/34/WE z dnia 3 czerwca 1996 r. w sprawie

Porozumienia ramowego dotyczącego urlopu rodzicielskiego zawar
tego przez Europejską Unię Konfederacji Przemysłowych i Praco

dawców /UNICE/, Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicz

nych /CEEP/ oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych
/ETUC/ (DzUrz WE L 145 z 19.06.1996),

17) dyrektywy 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie

ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem
związanym z czynnikami chemicznymi w miejscu pracy (czternasta
dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy

89/391/EWG) (DzUrz WE L 131 z 05.05.1998),

18) dyrektywy 1999/92/WE z dnia 16 grudnia 1999 r. w spra

wie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na któ
rych może wystąpić atmosfera wybuchowa (piętnasta dyrektywa
szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG)
(DzUrz WE L 23 z 28.01.2000),

19) dyrektywy 2000/39/WE z dnia 8 czerwca 2000 r. ustanawia

jącej pierw szą listę indykatywnych wartości granicznych narażenia

na czynniki zewnętrzne podczas pracy - w związku z wykonaniem

dyrektywy Rady 98/24/WE w sprawie ochrony zdrowia i bezpie
czeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami
chemicznymi w miejscu pracy (DzUrz WE L 142 z 16.06.2000),

20) dyrektywy 2000/54/WE z dnia 18 września 2000 r. w spra

wie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem

na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy (siódma dy

rektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy

89/391/EWG) (DzUrz WE L 262 z 17.10.2000),

21) dyrektywy 2002/44/WE z dnia 25 czerwca 2002 r. w spra

wie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpie
czeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodo
wane czynnikami fizycznymi (wibracji) (szesnasta dyrektywa szcze
gółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG)
(DzUrz WE L 177 z 6.07.2002),

22) dyrektywy 2003/10/WE z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie

minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeń
stwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane
czynnikami fizycznymi (hałasem) (siedemnasta dyrektywa szczegó

łowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz
W E L 42 z 15.02.2003).

Czy konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy obowiązu

ją na terytorium Polski?

źródłami prawa pracy, w tym również w zakresie bezpieczeń

stwa i higieny pracy, są także ratyfikowane przez Polskę konwencje

Międzynarodowej Organizacji Pracy. Konwencje te m ają moc wią

żącą i stanowią część krajowego porządku prawnego. Jak bowiem
stanowi art. 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ratyfikowana
umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w „Dzienniku Ustaw”,
stanowi część krajowego porządku prawnego i jest stosowana bez
pośrednio. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgo
dą w yrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli usta
wy tej nie da się pogodzić z umową. Zgodnie zaś z art. 241 ust. 1

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej umowy międzynarodowe ra
tyfikowane przed jej wejściem w życie na podstawie obowiązują

cych w czasie ich ratyfikacji przepisów konstytucyjnych i ogłoszo

ne w „Dzienniku Ustaw” uznaje się za umowy ratyfikowane za

uprzednią zgodą w yrażoną w ustawie i stosuje się do nich przepisy
art. 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli z treści umowy
międzynarodowej wynika, że dotyczą one spraw wymienionych
w art. 89 ust. 1 Konstytucji. Konwencje MOP nakładają zatem na
państwa, które je ratyfikowały, określone obowiązki w zakresie bez
pieczeństwa i higieny pracy.

Spośród konwencji MOP, ratyfikowanych przez Polskę, a doty

czących bezpieczeństwa i higieny pracy, wymienić należy m.in.
konwencje:

• nr 5 z dnia 29 października 1919 r. w sprawie określenia naj

niższego wieku dopuszczania dzieci do pracy przemysłowej (ratyfi

kowana przez Polskę dnia 11 czerwca 1924 r., DzU z 1925 r. nr 54,

poz. 366),

• nr 6 z dnia 29 października 1919 r. w sprawie pracy nocnej

młodocianych w przemyśle (ratyfikowana przez Polskę dnia 11
czerwca 1924 r., DzU z 1925 r. nr 54, poz. 368),

• nr 7 z dnia 15 czerwca 1920 r. określająca najniższy wiek do

puszczenia dzieci do pracy w marynarce (ratyfikowana przez Polskę
dnia 15 czerwca 1920 r., DzU z 1925 r. nr 54, poz. 370),

• nr 10 z dnia 25 października 1921 r. w sprawie wieku dopusz

czenia dzieci do pracy w rolnictwie (ratyfikowana przez Polskę dnia

11 czerwca 1924 r., DzU z 1925 r. nr 54, poz. 376),

• nr 13 z dnia 25 października 1925 r. w sprawie używania bie

li ołowianej w malarstwie (ratyfikowana przez Polskę dnia 11
czerwca 1924 r., DzU z 1925 r. nr 54, poz. 382),

• nr 14 z dnia 25 października

1921 r. o odpoczynku tygodnio

wym w

zakładach przemysłowych

(ratyfikowana przez Polskę dnia

11 czerwca 1924 r., DzU nr 54, poz. 384),

• nr 62 z dnia 3 czerwca 1937 r. w sprawie przepisów o bez

pieczeństwie w przemyśle budowlanym (ratyfikowana przez Polskę
dnia 25 marca 1950 r., DzU z 1951 r. nr 11, poz. 83),

• nr 77 z dnia 19 września 1946 r. dotycząca lekarskiego bada

nia zdatności do zatrudnienia w przemyśle dzieci i młodocianych

(ratyfikowana przez Polskę dnia 3 grudnia 1947 r., DzU z 1948 r.

nr 46, poz. 338),

• nr 78 z dnia 19 września 1946 r. dotycząca lekarskiego badania

zdatności do zatrudnienia dzieci i młodocianych w zajęciach nie

przemysłowych (ratyfikowana przez Polskę dnia 3 grudnia 1947 r.,
DzU z 1948 r. nr 46, poz. 339),

• nr 90 z dnia 17 czerwca 1948 r. dotycząca pracy nocnej mło

docianych w przemyśle (zrewidowana, ratyfikowana przez Polskę
dnia 8 czerwca 1968 r., DzU nr 37, poz. 259),

• nr 103 z dnia 4 czerwca 1952 r. dotycząca ochrony macie

rzyństwa (ratyfikowana przez Polskę dnia 5 lutego 1976 r., DzU nr

16, poz. 99),

• nr 112 z dnia 3 czerwca 1959 r. dotycząca najniższego wieku

dopuszczenia do pracy w rybołówstwie (ratyfikowana przez Polskę
dnia 28 maja 1966 r., DzU nr 32, poz. 192),

• nr 115 z dnia 1 czerwca 1960 r. dotycząca ochrony pracowni

ków przed promieniowaniem jonizującym (ratyfikowana przez Pol
skę dnia 19 października 1964 r., DzU z 1965 r. nr 8, poz. 45),

• nr 119 z dnia 5 czerwca 1963 r. dotycząca zabezpieczenia ma

szyn (ratyfikowana przez Polskę dnia 1 stycznia 1977 r., DzU nr 53,
poz. 53),

• nr 120 z dnia 17 czerwca 1964 r. dotycząca higieny w handlu

i biurach (ratyfikowana przez Polskę dnia 8 czerwca 1968 r., DzU
z 1969 r. nr 3, poz. 21),

• nr 123 z dnia 2 czerwca 1965 r. dotycząca najniższego wieku

dopuszczenia do pracy pod ziem ią w kopalniach (ratyfikowana

przez Polskę dnia 8 czerwca 1968 r., DzU z 1970 r. nr 8, poz. 62),

• nr 124 z dnia 2 czerwca 1965 r. dotycząca badania lekarskiego

zdatności młodocianych do pracy pod ziem ią w kopalniach (ratyfi
kowana przez Polskę dnia 8 czerwca 1968 r., DzU nr 37, poz. 263),

• nr 127 z dnia 7 czerwca 1967 r. dotycząca ciężaru maksymal

nego ładunków, dozwolonego przy przenoszeniu ciężarów przez je d
nego pracownika (ratyfikowana przez Polskę dnia 6 czerwca 1973 r.,
DzU nr 25, poz. 142),

• nr 138 z dnia 6 czerwca 1973 r. dotycząca najniższego wieku

dopuszczenia do zatrudnienia (ratyfikowana przez Polskę dnia 10
lutego 1978 r., DzU nr 12, poz. 53),

• nr 148 z dnia 20 czerwca 1977 r. dotycząca ochrony pracow

ników przed zagrożeniami zawodowymi w miejscu pracy spowodo

wanymi zanieczyszczeniami powietrza, hałasem i wibracjami (ratyfi
kowana przez Polskę dnia 20 stycznia 2005 r., DzU nr 66, poz. 575),

• nr 149 z dnia 1 czerwca 1977 r. dotycząca zatrudnienia oraz

warunków pracy i życia personelu pielęgniarskiego (ratyfikowana

przez Polskę dnia 9 października 1980 r., DzU z 1981 r. nr 2, poz. 4).

ORGANY NADZORU

NAD STANEM BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY

W ZAKŁADACH PRACY

Jakie organy państwowe sprawują nadzór nad warunkami pra

cy w zakładach pracy?

Zgodnie z art. 181 k.p. państwowym organem sprawującym nad

zór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów oraz za

sad bezpieczeństwa i higieny pracy jest Państwowa Inspekcja Pracy,
działająca na podstawie ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Pań
stwowej Inspekcji Pracy (DzU nr 89, poz. 589). Podobnie też stano
wi art. 1 ustawy o PIP, zgodnie z którym Państwowa Inspekcja Pra
cy jest organem powołanym do sprawowania nadzoru i kontroli
przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów oraz zasad

bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących le

galności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej w zakresie określo

nym w ustawie.

Natomiast nadzór i kontrolę przestrzegania zasad oraz przepisów

higieny pracy i warunków środowiska pracy sprawuje Państwowa
Inspekcja Sanitarna, działająca na podstawie ustawy z dnia 14 mar

ca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (j.t. DzU z 2006 r. nr

122, poz. 851 ze zm.).

2.1. Uprawnienia Państwowej Inspekcji Pracy

Nadzorem i kontrolą Państwowej Inspekcji Pracy objęci są

wszyscy pracodawcy, bez względu na ich status prawny (osoby
prawne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej
oraz osoby fizyczne, jeżeli zatrudniają pracowników), a także przed
siębiorcy niebędący pracodawcami w rozumieniu kodeksu pracy, na
rzecz których jest świadczona praca przez osoby fizyczne na innej
podstawie niż w ramach stosunku pracy. Organom Państwowej In
spekcji Pracy przysługują też odpowiednie środki prawne pozwala

jące na wyegzekwowanie od podmiotu kontrolowanego działań

zgodnych z prawem i wyeliminowania stwierdzonych naruszeń
przepisów prawa pracy, w tym przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Jakie uprawnienia przysługują inspektorowi pracy?

Stosownie do art. 24 ust. 1 ustawy o PIP, inspektorzy pracy są

uprawnieni do przeprowadzania, bez uprzedzenia i o każdej porze
dnia i nocy, kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy, w szcze

gólności stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz kontroli prze
strzegania przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej
pracy zarobkowej, w tym również zatrudnienia cudzoziemców.

W toku postępowania kontrolnego inspektor pracy ma prawo:

1) swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomiesz

czeń podmiotu kontrolowanego,

2) przeprowadzania oględzin obiektów, pomieszczeń, stanowisk

pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych
i pracy,

3) żądania od podmiotu kontrolowanego oraz od wszystkich

pracowników lub osób, które są lub były zatrudnione, albo które
w ykonują lub wykonywały pracę na jego rzecz na innej podstawie

niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek

działalność gospodarczą, pisemnych i ustnych informacji w spra
wach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób
w związku z przeprowadzaną kontrolą,

4) żądania okazania dokumentów dotyczących budowy, przebu-

do wy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów
i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicz

nej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji
bądź innej działalności podmiotu kontrolowanego, jak również do

starczenia mu próbek surowców i materiałów używanych, wytwa
rzanych lub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnej do

przeprowadzenia analiz lub badań, gdy m ają one związek z przepro

wadzaną kontrolą,

żądania przedłożenia akt osobowych i wszelkich dokumen

tów związanych z wykonywaniem pracy przez pracowników lub

osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy,

6) zapoznania się z decyzjami wydanymi przez inne organy

kontroli i nadzoru nad warunkami pracy oraz ich realizacją,

7) utrwalania przebiegu i wyników oględzin, o których mowa

w pkt 2, za pomocą aparatury i środków technicznych służących do
utrwalania obrazu lub dźwięku,

8) wykonywania niezbędnych dla celów kontroli odpisów lub

wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń sporzą

dzanych na podstawie dokumentów, a w razie potrzeby żądania ich
od podmiotu kontrolowanego,

9) sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę lub prze

bywających na terenie podmiotu kontrolowanego, ich przesłuchiwa
nia i żądania oświadczeń w sprawie legalności zatrudnienia lub pro

wadzenia innej działalności zarobkowej,

10) korzystania z pomocy biegłych i specjalistów oraz akredy

towanych laboratoriów (art. 23 ust. 1 ustawy o PIP).

W przypadkach gdy zachodzi uzasadniona obawa, że udzielenie

inspektorowi pracy informacji w sprawach objętych kontrolą przez
pracownika lub osobę, która jest lub była zatrudniona przez podmiot
kontrolowany albo która wykonuje lub wykonywała pracę na jego
rzecz na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osobę wykonu

ją c ą na własny rachunek działalność gospodarczą - mogłoby narazić

tego pracownika lub osobę na jakikolwiek uszczerbek lub zarzut
z powodu udzielenia tej informacji, inspektor pracy może wydać po

stanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiają
cych ujawnienie tożsamości tego pracownika lub osoby, w tym ich
danych osobowych. W razie wydania takiego postanowienia, oko
liczności, o których mowa w art. 23 ust. 2 ustawy o PIP, pozostają
wyłącznie do wiadomości inspektora pracy. Protokół przesłuchania
pracownika lub innej osoby wolno udostępniać pracodawcy tylko
w sposób uniemożliwiający ujawnienie danych osobowych pracow

nika lub innej osoby, która udzieliła inspektorowi pracy określonych

informacji. N a powyższe postanowienie inspektora pracy w sprawie
zachowania w tajemnicy danych osobowych pracownika lub innej
osoby pracodawcy przysługuje zażalenie, w terminie 3 dni od dnia
doręczenia tego postanowienia. Zażalenie na postanowienie inspek

tora pracy rozpoznaje właściwy okręgowy inspektor pracy. Postępo

wanie dotyczące zażalenia toczy się bez udziału pracodawcy i obję

te jest tajem nicą służbową. W razie uwzględnienia zażalenia proto

kół przesłuchania pracownika lub innej osoby podlega zniszczeniu.

Zasady postępowania z protokołami przesłuchań i innymi dokumen
tami, na które rozciąga się obowiązek zachowania tajemnicy służbo

wej, określa główny inspektor pracy (art. 23 ust. 2 -6 ustawy o PIP).

Jakie obowiązki ciążą na podmiocie kontrolowanym wobec in

spektora pracy?

Zgodnie z art. 27 ustawy o PIP, podmiot kontrolowany jest obo

wiązany zapewnić inspektorowi pracy warunki i środki niezbędne
do sprawnego przeprowadzenia kontroli. W szczególności obowiąza

ny jest niezwłocznie przedstawić żądane dokumenty i materiały,

udostępnić urządzenia techniczne oraz zapewnić terminowe udziela

nie informacji przez pracowników i inne osoby wykonujące pracę
na rzecz tego podmiotu na innej podstawie niż stosunek pracy.
W miarę możliwości powinien też zapewnić inspektorowi pracy od

dzielne pomieszczenie z odpowiednim wyposażeniem. Utrudnianie
inspektorowi pracy wykonywania czynności kontrolnych, a w szcze
gólności uniemożliwienie przeprowadzenia wizytacji zakładu pracy,

niedopuszczenie inspektora pracy do kontroli określonych stanowisk

pracy, nieprzedłożenie wymaganej dokumentacji lub nieudzielenie
żądanych informacji jest wykroczeniem przeciwko prawom pracow

nika, określonym w art. 283 § 2 pkt 8 k.p., za które przewidziana

jest kara grzywny w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł.

Jakie środki prawne może podjąć właściwy organ PIP w razie

stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy?

W razie stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy właściwe

organy Państwowej Inspekcji Pracy są uprawnione odpowiednio do:

1) nakazania usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym

terminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy,

2) nakazania: wstrzymania prac lub działalności, gdy naruszenie

powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników
lub innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działal

ność; skierowania do innych prac pracowników lub innych osób do

puszczonych do pracy wbrew obowiązującym przepisom przy pra
cach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracow

ników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracach nie
bezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posiadają odpo

wiednich kwalifikacji; nakazy w tych sprawach podlegają natych
miastowemu wykonaniu,

3) nakazania wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń w sy

tuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla

życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach podlegają natych
miastowemu wykonaniu,

4) zakazania wykonywania pracy lub prowadzenia działalności

w miejscach, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednie
zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach
podlegają natychmiastowemu wykonaniu,

5) nakazania, w przypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa

i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników lub osób fi
zycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pra

cy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność go
spodarczą, zaprzestania prowadzenia działalności bądź działalności
określonego rodzaju,

6) nakazania ustalenia, w określonym terminie, okoliczności

i przyczyn wypadku,

7) skierowania wystąpienia, w razie stwierdzenia innych naru

szeń niż wymienione wyżej w pkt 1-6, o ich usunięcie, a także
o wyciągnięcie konsekwencji w stosunku do osób winnych (art. 11
ustawy o PIP).

Podmiot kontrolowany, do którego została skierowana decyzja,

jest obowiązany poinformować właściwy organ Państwowej Inspek

cji Pracy o jej realizacji z upływem terminu określonego w decyzji
(art. 35 ustawy o PIP). Zapewnienie wykonania nakazów, wystą
pień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad
warunkami pracy jest jednym z podstawowych obowiązków praco
dawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określonym
w art. 207 § 2 pkt 3 k.p. Niewykonanie w wyznaczonym terminie

podlegającego wykonaniu nakazu inspektora pracy jest wykrocze

niem przeciwko prawom pracownika, zagrożonym karą grzywny

w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł (art. 283 § 2 pkt 7 k.p.).

W przypadku gdy pracodawca nie wykonuje dobrowolnie prawomoc
nego nakazu inspektora pracy lub nakazu podlegającego natychmia

stowemu wykonaniu, wówczas nakaz taki podlega wykonaniu w try

bie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zgod

nie bowiem z art. 2 § 1 pkt 11 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r.
o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (j.t. DzU z 2005 r. nr
229, poz. 1954 ze zm.) egzekucji administracyjnej podlegają rów
nież obowiązki z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, nakładane
w drodze decyzji organów Państwowej Inspekcji Pracy. Decyzje te
podlegają przymusowemu wykonaniu w trybie egzekucji świadczeń
niepieniężnych, a organem egzekucyjnym jest organ, który wydał

decyzję w pierwszej instancji (art. 20 § 2 wymienionej ustawy).

Środkiem egzekucyjnym jest grzywna w celu przymuszenia, która

może być nakładana kilkakrotnie w tej samej lub wyższej kwocie
(art. 121 § 1 wymienionej ustawy). Każdorazowo nałożona grzyw

na nie może przekraczać kwoty 10 000 zł, a w stosunku do osób
prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości

prawnej - kwoty 50 000 zł. Grzywny nakładane wielokrotnie nie

m ogą łącznie przekroczyć kwoty 50 000 zł, a w stosunku do osób

prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości
prawnej - kwoty 200 000 zł.

W jakiej formie wydawane są decyzje (nakazy) inspektora pracy?

Decyzje (nakazy) w powyższych sprawach wydawane są w formie:

• pisemnej,
• stanowiącej wpis do dziennika budowy,
• ustnej.

Decyzja pisemna lub stanowiąca wpis do dziennika budowy

oprócz treści powinna zawierać określenie podstawy prawnej, ter
min usunięcia stwierdzonych uchybień oraz pouczenie o przysługu

jących podmiotowi kontrolowanemu środkach odwoławczych. Decy

zję w formie wpisu do dziennika budowy inspektor pracy wydaje
wówczas, gdy na podstawie przepisów prawa budowlanego istnieje
obowiązek prowadzenia dziennika budowy. W przypadku wydania

takiej decyzji jej kopia lub odpis stanowi załącznik do protokołu

kontroli. Natomiast decyzje ustne inspektor pracy wydaje w celu
usunięcia ujawnionych w toku kontroli uchybień w zakresie bezpie
czeństwa i higieny pracy, jeżeli m ogą być one usunięte podczas

trwania kontroli (art. 34 ust. 1-4 ustawy o PIP).

Czy podmiot kontrolowany może się odwołać od decyzji inspek

tora pracy?

Od decyzji inspektora pracy wydanej w formie pisemnej lub sta

nowiącej wpis do dziennika budowy podmiotowi kontrolowanemu

przysługuje prawo odwołania do okręgowego inspektora pracy,
w terminie 7 dni od daty otrzymania decyzji. W razie odwołania od
decyzji wydanych w przypadkach wymienionych wyżej w pkt. 2-4,
okręgowy inspektor pracy może wstrzymać jej wykonanie do czasu
rozpatrzenia odwołania, jeżeli podjęte przez podmiot kontrolowany
przedsięwzięcia wyłączają bezpośrednie zagrożenie życia lub zdro
wia ludzi (art. 34 ust. 5 i 6 ustawy o PIP). Natomiast od decyzji
(nakazu) okręgowego inspektora pracy nakazującej podmiotowi kon

trolowanemu zaprzestania prowadzenia działalności bądź działalno

ści określonego rodzaju w razie stwierdzenia w toku kontroli, że
stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pra
cowników lub osób wykonujących pracę na innej podstawie niż sto
sunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działal

ność gospodarczą (art. 19 ust. 1 pkt 4 ustawy o PIP) - przysługuje

odwołanie do głównego inspektora pracy.

Organ odwoławczy, tj. okręgowy inspektor pracy lub główny in

spektor pracy, wydaje decyzję, w której:

• utrzymuje w mocy zaskarżoną decyzję albo
• uchyla zaskarżoną decyzję w całości lub w części i w tym za

kresie orzeka co do istoty sprawy bądź uchylając tę decyzję - uma
rza postępowanie, albo

• umarza postępowanie odwoławcze (art. 138 § 1 k.p.a.).
Organ odwoławczy - zgodnie z art. 138 § 2 k.p.a. - może też

uchylić zaskarżoną decyzję w całości i przekazać sprawę do ponow

nego rozpatrzenia przez organ pierwszej instancji, jeżeli rozstrzy

gnięcie sprawy wymaga uprzedniego przeprowadzenia postępowania
wyjaśniającego w całości lub w znacznej części. Przekazując spra
wę organ odwoławczy może zarazem wskazać, jakie okoliczności

należy wziąć pod uwagę przy ponownym rozpatrzeniu sprawy. D e

cyzja okręgowego inspektora pracy lub głównego inspektora pracy
wydana w postępowaniu odwoławczym jest decyzją ostateczną,
zgodnie z art. 16 ust. 1 k.p.a., bowiem nie przysługuje od niej od

wołanie w administracyjnym toku instancji. Na decyzję taką służy

natomiast skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego, na pod

stawie art. 16 ust. 1 pkt 1 i art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 11 maja

1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (DzU nr 74, poz.

368 ze zm.).

Kiedy inspektor pracy kieruje do podmiotu kontrolowanego wy

stąpienie?

W razie stwierdzenia innych naruszeń przepisów prawa niż wy

mienione w art. 11 pkt 1-7 ustawy o PIP, inspektor pracy kieruje do
podmiotu kontrolowanego wystąpienie o ich usunięcie, a także
o wyciągnięcie konsekwencji w stosunku do osób winnych (art. 11
pkt 8 ustawy o PIP). Wystąpienie takie powinno zawierać wnioski

pokontrolne i ich podstawę prawną. Podmiot kontrolowany lub or

gan sprawujący nad nim nadzór, do którego skierowano wystąpie

nie, jest obowiązany w terminie określonym w wystąpieniu, nie

dłuższym jednak niż 30 dni, zawiadomić inspektora pracy o term i

nie i sposobie realizacji wniosków pokontrolnych (art. 36 ustawy

0 PIP). Wystąpienie inspektora pracy nie jest decyzją administracyj

n ą w rozumieniu art. 104 § 1 k.p.a. Od wystąpienia inspektora pra

cy nie przysługuje też prawo odwołania do okręgowego inspektora
pracy.

2.2. Uprawnienia Państwowej Inspekcji Sanitarnej

Jakie zadania realizuje Państwowa Inspekcja Sanitarna?

Państwowa Inspekcja Sanitarna jest powołana do realizacji za

dań z zakresu zdrowia publicznego, w szczególności poprzez spra
wowanie nadzoru, m.in. nad warunkami higieny pracy w zakładach
pracy. Wykonywanie tych zadań polega na sprawowaniu zapobie
gawczego i bieżącego nadzoru sanitarnego oraz prowadzeniu dzia

łalności zapobiegawczej i przeciwepidemicznej w zakresie chorób
zakaźnych i innych chorób powodowanych warunkami środowiska,

a także na prowadzeniu działalności oświatowo-zdrowotnej (art. 1
1 2 ustawy o PIS).

Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dzie

dzinie zapobiegawczego nadzoru sanitarnego należy w szczególno
ści m.in.:

1) uzgadnianie dokumentacji projektowej pod względem wyma

gań higienicznych i zdrowotnych dotyczących:

a) budowy oraz zmiany sposobu użytkowania obiektów budow

lanych, statków morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych,

b) nowych materiałów i procesów technologicznych przed ich

zastosowaniem w produkcji lub budownictwie;

2) uczestniczenie w dopuszczeniu do użytku obiektów budowla

nych, statków morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych oraz

środków komunikacji lądowej;

3) inicjowanie przedsięwzięć oraz prac badawczych w dziedzi

nie zapobiegania negatywnym wpływom czynników i zjawisk fi

zycznych, chemicznych i biologicznych na zdrowie ludzi (art. 3
ustawy o PIS).

Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dzie

dzinie bieżącego nadzoru sanitarnego należy kontrola przestrzegania

przepisów określających w ym agania higieniczne i zdrowotne,

w szczególności dotyczących m.in.:

1) utrzymania należytego stanu higienicznego nieruchomości,

zakładów pracy, instytucji, obiektów i urządzeń użyteczności pu

blicznej, dróg, ulic oraz osobowego i towarowego transportu kolejo

wego, drogowego, lotniczego i morskiego,

2) warunków zdrowotnych środowiska pracy, a zwłaszcza zapo

biegania powstawaniu chorób zawodowych i innych chorób związa
nych z warunkami pracy,

3) przestrzegania przez osoby wprowadzające substancje lub

preparaty chemiczne do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Pol

skiej oraz przez użytkowników substancji lub preparatów chemicz

nych obowiązków wynikających z ustawy z dnia 11 stycznia

2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz.

84 ze zm.).

Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzi

nie bieżącego nadzoru sanitarnego należy również kontrola przestrze
gania przepisów dotyczących wprowadzania do obrotu produktów

biobójczych i substancji czynnych oraz ich stosowania w działalności
zawodowej (art. 4 ustawy o PIS). Do zakresu działania Państwowej
Inspekcji Sanitarnej należy również wydawanie decyzji o stwierdze
niu choroby zawodowej lub decyzji o braku podstaw do jej stwier

dzenia (o czym bliżej mowa w rozdziale VIII, podtytuł 2.3.).

Państwowy inspektor sanitarny jest uprawniony do kontroli zgod

ności budowanych obiektów z wymaganiami higienicznymi i zdro

wotnymi, określonymi w obowiązujących przepisach. Stwierdzone
w toku kontroli nieprawidłowości są wpisywane do dziennika budo
wy, z wyznaczeniem terminu ich usunięcia (art. 23 ustawy o PIS).

Jakie uprawnienia przysługują państwowemu inspektorowi sa

nitarnemu?

Zgodnie z art. 25 ust. 1 ustawy o PIS, państwowy inspektor sa

nitarny w związku z wykonywaną kontrolą ma prawo:

1) wstępu o każdej porze dnia i nocy do zakładów pracy oraz

wszystkich pomieszczeń i urządzeń wchodzących w ich skład oraz
do obiektów będących w trakcie budowy,

2) żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania

i przesłuchiwania osób,

3) żądania okazania dokumentów i udostępniania wszelkich

danych,

4) pobierania próbek do badań laboratoryjnych.

W razie stwierdzenia naruszenia wymagań higienicznych i zdro

wotnych, państwowy inspektor sanitarny nakazuje, w drodze decyzji,
usunięcie w ustalonym terminie stwierdzonych uchybień. Jeżeli na
ruszenie powyższych wymagań spowodowało bezpośrednie zagroże

nie życia lub zdrowia ludzi, państwowy inspektor sanitarny nakazu

je unieruchomienie zakładu pracy lub jego części (stanowiska pracy,

maszyny lub innego urządzenia), przy czym decyzje w tych sprawach

podlegają natychmiastowemu wykonaniu (art. 27 ustawy o PIS).

Państwowem u inspektorowi sanitarnemu przysługuje prawo

zgłoszenia sprzeciwu przeciwko uruchomieniu wybudowanego lub
przebudowanego zakładu pracy, wprowadzeniu nowych technologii
lub zmian w technologii, dopuszczeniu do obrotu materiałów stoso
wanych w budownictwie lub innych wyrobów mogących mieć

wpływ na zdrowie ludzi - jeżeli w toku wykonywanych czynności
stwierdzi, że z powodu nieuwzględnienia wymagań higienicznych
i zdrowotnych określonych w obowiązujących przepisach mogłoby

nastąpić zagrożenie życia lub zdrowia ludzi. Zgłoszenie sprzeciwu

wstrzymuje dalsze działania w tych sprawach do czasu wydania de
cyzji przez państwowego inspektora sanitarnego wyższego stopnia
(art. 28 ustawy o PIS).

W razie stwierdzenia istotnych uchybień w działalności kontro

lowanej jednostki, mogących mieć wpływ na stan zdrowia lub życie
ludzi, państwowy inspektor sanitarny, niezależnie od przysługują
cych mu wymienionych wyżej środków, zawiadamia o stwierdzo

nych uchybieniach kierownictwo kontrolowanej jednostki lub je d
nostkę albo organ powołany do sprawowania nadzoru nad tą je d
nostką. Jednostka organizacyjna lub organ, do którego skierowano

zawiadomienie, jest obowiązany w terminie 30 dni od dnia otrzyma

nia powyższego zawiadomienia powiadomić o podjętych i wykona
nych czynnościach właściwego państwowego inspektora sanitarnego

(art. 30 ustawy o PIS).

Doraźne zalecenia, uwagi i wnioski, wynikające z przeprowa

dzonej kontroli zakładu pracy, państwowy inspektor sanitarny wpi
suje do książki kontroli sanitarnej, którą zakład pracy jest obowią
zany posiadać. W postępowaniu przed organami Państwowej In
spekcji Sanitarnej stosuje się przepisy kodeksu postępowania admi

nistracyjnego (art. 31 ustawy o PIS).

3. SPOŁECZNA INSPEKCJA PRACY

Społeczna inspekcja pracy działa na podstawie ustawy z dnia 24

czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (DzU nr 35, poz. 163
ze zm.). Według art. 1 tej ustawy, społeczna inspekcja pracy jest
służbą społeczną pełnioną przez pracowników, m ającą na celu za
pewnienie przez pracodawców bezpiecznych i higienicznych warun
ków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych, określonych

w przepisach prawa pracy. Społeczna inspekcja pracy reprezentuje
interesy wszystkich pracowników zatrudnionych u danego praco
dawcy i jest kierowana przez zakładowe organizacje związkowe
(art. 2 ustawy o sip).

Zgodnie z art. 3 ustawy o sip, społeczną inspekcję pracy w za

kładzie pracy tworzą:

• zakładowy społeczny inspektor pracy - dla całego zakładu

pracy,

• oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy - dla

poszczególnych oddziałów (wydziałów),

• grupowi społeczni inspektorzy pracy - dla komórek organiza

cyjnych oddziałów (wydziałów).

W myśl art. 16 ustawy o sip, ogólnokrajowe organizacje związ

kowe m ogą określać wytyczne do działalności społecznych inspek

torów pracy, przy czym określenie takich wytycznych w stosunku

do zakładów podległych Ministrowi Obrony Narodowej lub M ini
strowi Spraw Wewnętrznych i Administracji następuje w porozumie

niu z właściwym ministrem.

Kto może być społecznym inspektorem pracy?

Co do zasady, społecznym inspektorem pracy może być pracow

nik zatrudniony u danego pracodawcy, będący członkiem związku

zawodowego i nie zajmujący stanowiska kierownika zakładu pracy
(osoby zarządzającej w imieniu pracodawcy zakładem pracy) lub
stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi
zakładu pracy. Jednakże zakładowe organizacje związkowe m ogą
postanowić, że społecznym inspektorem pracy może być również
pracownik niebędący członkiem związku zawodowego. Społeczny
inspektor pracy powinien posiadać niezbędną znajomość zagadnień
wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy, przy
czym zakładowy społeczny inspektor pracy powinien posiadać po

nadto co najmniej pięcioletni staż pracy w branży, do której zakład
należy, i co najmniej dwuletni staż pracy w danym zakładzie, nato

miast oddziałowy (wydziałowy) lub grupowy społeczny inspektor
pracy - co najmniej dwuletni staż pracy w tej branży i co najmniej

jeden rok pracy w danym zakładzie (art. 5 ustawy o sip).

Kto wybiera i w jakim trybie społecznych inspektorów pracy?

Zgodnie z przepisami art. 6 ustawy o sip, społecznych inspekto

rów pracy w ybierają i odwołują pracownicy zakładu pracy. Społecz

nych inspektorów pracy wybiera się na okres 4 lat. Zakładowych

i oddziałowych (wydziałowych) społecznych inspektorów pracy wy

biera:

1) w zakładach pracy lub w oddziałach (wydziałach) liczących

do 300 pracowników - ogólne zebranie pracowników zakładu pracy
lub oddziału (wydziału);

2) w zakładach pracy lub w oddziałach (wydziałach) liczących

powyżej 300 pracowników:

a) zakładowego społecznego inspektora pracy - zebranie oddzia

łowych (wydziałowych) i grupowych społecznych inspektorów pracy,

b) oddziałowego (wydziałowego) społecznego inspektora pracy

- zebranie grupowych społecznych inspektorów pracy.

Natomiast grupowych społecznych inspektorów pracy wybiera

ogólne zebranie pracowników komórek organizacyjnych oddziału
(wydziału).

W zakładach pracy liczących powyżej 300 pracowników, w któ

rych nie wybrano grupowych społecznych inspektorów pracy, tryb
wyborów zakładowego społecznego inspektora pracy oraz oddziało
wego (wydziałowego) społecznego inspektora pracy określają zakła
dowe organizacje związkowe.

Wybory społecznych inspektorów pracy przeprowadzają zakła

dowe organizacje związkowe na podstawie uchwalonych przez sie

bie regulaminów wyborów, przy czym ogólnokrajowe organizacje

związkowe m ogą ustalać ramowe wytyczne do regulaminów wybo
rów społecznych inspektorów pracy.

W jakich przypadkach społeczny inspektor pracy przestaje peł

nić swoją funkcję?

W razie niewywiązywania się ze swoich obowiązków społeczny

inspektor pracy może być odwołany przed upływem okresu, na któ
ry został wybrany, przy czym odwołanie następuje w tym samym

trybie, w jakim dokonano jego wyboru. Odwołanie społecznego in

spektora pracy następuje na wniosek zakładowych organizacji

związkowych albo co najmniej jednej piątej pracowników. Ponadto
społeczny inspektor pracy przestaje pełnić swoją funkcję w razie
zrzeczenia się jej lub ustania stosunku pracy. W razie zaprzestania
pełnienia przez pracownika funkcji społecznego inspektora pracy
w powyższych przypadkach, przeprowadza się uzupełniające wybo
ry społecznego inspektora pracy (art. 7 ustawy o sip).

Jakie uprawnienia przysługują społecznemu inspektorowi pracy?

Zgodnie z art. 4 ustawy o sip, społeczni inspektorzy pracy mają

prawo:

• kontrolować stan budynków, maszyn, urządzeń technicznych

i sanitarnych oraz stosowane procesy technologiczne z punktu w i
dzenia bezpieczeństwa i higieny pracy,

• kontrolować przestrzeganie przepisów prawa pracy, w tym po

stanowień układów zbiorowych i regulaminów pracy, w szczególno
ści w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, uprawnień pracowni
ków związanych z rodzicielstwem, młodocianych i osób niepełno
sprawnych, urlopów i czasu pracy oraz świadczeń z tytułu wypad
ków przy pracy i chorób zawodowych,

• uczestniczyć w kontroli przestrzegania w zakładzie pracy

przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego,

• brać udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków

przy pracy, zgodnie z przepisami prawa pracy,

• brać udział w analizowaniu przyczyn powstawania wypadków

przy pracy, zachorowań na choroby zawodowe i inne schorzenia
związane z warunkami środowiska pracy oraz kontrolować stosowa

nie przez pracodawców właściwych środków zapobiegawczych,

• uczestniczyć w przeprowadzaniu społecznych przeglądów wa

runków pracy,

• opiniować projekty planów poprawy warunków bezpieczeń

stwa i higieny pracy i planów rehabilitacji zawodowej oraz kontro
lować realizację tych planów,

• podejmować działania na rzecz aktywnego udziału pracowni

ków w kształtowaniu właściwych warunków bezpieczeństwa i higie

ny pracy oraz oddziaływać na przestrzeganie przez pracowników

przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

• wykonywać inne zadania określone w ustawie o sip i w prze

pisach szczególnych.

W celu realizacji powyższych zadań społeczny inspektor pracy

m a prawo wstępu w każdym czasie do pomieszczeń i urządzeń za
kładu pracy. Może też żądać od pracodawcy (osób zarządzających
w jego imieniu zakładem pracy) oraz od kierowników oddziałów
(wydziałów) i innych pracowników informacji oraz okazania doku
mentów w sprawach wchodzących w zakres jego działania, przy
czym wykonywanie tych czynności powinno następować z zacho
waniem przepisów o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej
(art. 8 ustawy o sip).

W razie stwierdzenia, że nie są przestrzegane przepisy w wyżej

w ym ienionych sprawach, społeczny inspektor pracy informuje
0 tym pracodawcę (osobę zarządzającą w jego imieniu zakładem
pracy) oraz kierownika odnośnego oddziału (wydziału), czyniąc za
razem odpowiedni zapis w księdze zaleceń i uwag, którą pracodaw
ca jest obowiązany założyć. W takich przypadkach pracodawca
(osoba zarządzająca w jego imieniu zakładem pracy) oraz kierownik
oddziału (wydziału) są obowiązani podjąć stosowne działania mają
ce na celu usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości i poinformo
wać o tym społecznego inspektora pracy (art. 9 ustawy o sip). N a

tomiast w razie stwierdzenia naruszenia przez pracownika przepisów

1 zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, społeczny inspektor pracy
zwraca pracownikowi uwagę na obowiązek przestrzegania tych
przepisów i zasad, a jeżeli zachowanie pracownika na stanowisku
pracy wskazuje na niedostateczną znajomość tych przepisów i zasad
oraz brak umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny
dla siebie lub innych pracowników, wówczas społeczny inspektor
pracy zwraca się do kierownika właściwej komórki organizacyjnej
zakładu pracy o czasowe odsunięcie pracownika od tej pracy i za
poznanie go z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny

pracy (art. 10 ustawy o sip).

Zgodnie z art. 14 ustawy o sip, pracodawca jest obowiązany za

pewnić społecznym inspektorom pracy warunki umożliwiające reali
zację ich zadań. Pracodawca ponosi też koszty związane z działal

nością społecznej inspekcji pracy.

Kiedy społeczny inspektor pracy wydaje pracodawcy zalecenia

i ja k i je s t ich charakter?

Na podstawie ustaleń własnych oraz oddziałowego (wydziałowe

go) lub grupowego społecznego inspektora pracy zakładowy spo

łeczny inspektor pracy jest uprawniony do wydania pracodawcy,

w formie pisemnej, zaleceń usunięcia w określonym terminie
stwierdzonych uchybień. Natomiast w razie bezpośredniego zagro
żenia mogącego spowodować wypadek przy pracy, zakładowy spo

łeczny inspektor pracy występuje do pracodawcy o natychmiastowe

usunięcie tego zagrożenia, a w razie niepodjęcia odpowiednich dzia

łań wydaje, w formie pisemnej, zalecenie wstrzymania pracy dane

go urządzenia technicznego lub określonych robót, zawiadamiając
o tym równocześnie zakładową organizację związkową (organizacje
związkowe, jeśli u pracodawcy działa więcej organizacji związko
wych). Od zalecenia zakładowego społecznego inspektora pracy
pracodawca może wnieść sprzeciw do właściwego państwowego in
spektora pracy, który wydaje stosowną decyzję lub podejmuje inne
środki prawne przewidziane w ustawie z dnia 13 kwietnia 2007 r.
o Państwowej Inspekcji Pracy. Sprzeciw od zalecenia zakładowego
społecznego inspektora pracy usunięcia stwierdzonych naruszeń
przepisów prawa pracy pracodawca może wnieść w terminie 7 dni
od dnia doręczenia zalecenia, natomiast sprzeciw od zalecenia na

tychmiastowego usunięcia zagrożenia mogącego spowodować wypa

dek przy pracy oraz zalecenia wstrzymania pracy danego urządzenia

technicznego lub określonych robót powinien być wniesiony nie

zwłocznie (art. 11 ustawy o sip). Zalecenie zakładowego społeczne
go inspektora pracy wiąże pracodawcę, jeżeli nie wniesie on sprze
ciwu w ustalonym terminie, jest zatem aktem o charakterze wład
czym, nie jest to jednak decyzja administracyjna w rozumieniu art.

104 kodeksu postępowania administracyjnego (por. J. Skoczyński,

Kontrola i nadzór Państwowej Inspekcji Pracy nad warunkami pracy,

Wydawnictwo „Biblioteczka Pracownicza”, Warszawa 2002, s. 91).
Rozpatrując sprzeciw pracodawcy od zalecenia zakładowego spo
łecznego inspektora pracy, państwowy inspektor pracy rozstrzyga

sprawę w sposób przewidziany w ustawie o PIP Może zatem wy
dać decyzję administracyjną (nakaz) nakazującą wstrzymanie eks

ploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych bądź zakazać wy
konywania prac w określonych miejscach, jeżeli eksploatacja bądź
wykonywanie prac stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia
i zdrowia ludzi, przy czym nakazy takie podlegają natychmiastowe
mu wykonaniu (art. 11 pkt 3 i 4 ustawy o PIP).

Zgodnie z art. 12 ustawy o sip, pracodawca jest obowiązany za

łożyć zakładową księgę zaleceń i uwag oraz oddziałowe (wydziało
we) księgi uwag, przeznaczone do zapisów społecznych inspekto
rów pracy. Księgi te przechowuje się w miejscu ustalonym przez
pracodawcę (osobę zarządzającą w imieniu pracodawcy zakładem
pracy) oraz udostępnia do wglądu zakładowym organizacjom związ
kowym, organom samorządu załogi, organom Państwowej Inspekcji
Pracy oraz innym organom nadzoru i kontroli warunków pracy (np.
organom Państwowej Inspekcji Sanitarnej). Zapisy w powyższych
księgach m ają moc dokumentów urzędowych w postępowaniu przed
organami państwowymi.

Czy społeczni inspektorzy pracy podlegają szczególnej ochronie

przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy?

Pracownicy pełniący funkcję społecznego inspektora pracy pod

legają szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem
stosunku pracy, zgodnie bowiem z art. 13 ust. 1 ustawy o sip pra
codawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę
z pracownikiem pełniącym funkcję społecznego inspektora pracy
(zakładowego, oddziałowego, wydziałowego, grupowego) w czasie

trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu, chyba że

zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypo
wiedzenia (zarówno z przyczyn zawinionych jak i niezawinionych
przez pracownika). W takim jednak przypadku rozwiązanie umowy
o pracę może nastąpić po uprzednim uzyskaniu zgody statutowo
właściwego organu zakładowej organizacji związkowej. Rozwiąza

nie umowy o pracę może też nastąpić w razie uzyskania przez pra

cownika prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy,

bowiem przepis ust. 1 art. 13 ustawy o sip nie narusza art. 40 k.p.

(art. 13 ust. 2 ustawy o sip).

Pracownikowi pełniącemu funkcję społecznego inspektora pracy

pracodawca nie może też wypowiedzieć warunków pracy i płacy na

jego niekorzyść w okresie wskazanym wyżej, chyba że wypowie

dzenie stało się konieczne ze względu na:

• wprowadzenie nowych zasad w ynagradzania dotyczących

ogółu pracowników zatrudnionych u danego pracodawcy lub tej ich
grupy, do której pracownik należy,

• stwierdzoną orzeczeniem lekarskim utratę zdolności do wyko

nywania dotychczasowej pracy albo niezawinioną przez pracownika

utratę uprawnień koniecznych do jej wykonywania (art. 43 k.p.
w związku z art. 13 ust. 3 ustawy o sip).

Wypowiedzenie warunków pracy i płacy pracownikowi będące

mu społecznym inspektorem pracy jest też dopuszczalne na podsta
wie przepisów ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych za
sadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn

niedotyczących pracowników (DzU nr 90, poz. 844 ze zm.), tj.

w razie dokonywania zwolnień grupowych (art. 5 pkt 5 tej ustawy).

W przypadku gdy wypowiedzenie warunków pracy i płacy powodu

je obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje, do końca

okresu, w którym korzystałby ze szczególnej ochrony przed wypo
wiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy, dodatek wyrównawczy
obliczony według zasad wynikających z kodeksu pracy (art. 5 ust. 6
wymienionej ustawy). Dodatek wyrównawczy stanowi różnicę mię
dzy wynagrodzeniem pracownika osiąganym przed zm ianą warun
ków pracy i płacy a wynagrodzeniem uzyskiwanym po tej zmianie.

Wysokość dodatku wyrównawczego oblicza się według zasad okre

ślonych w rozporządzeniu M inistra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia
w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego

podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównaw

czych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych
w Kodeksie pracy (DzU nr 62, poz. 289 ze zm.). Zgodnie zaś z § 2
ust. 2 tego rozporządzenia wynagrodzenie do celów ustalenia dodatku
wyrównawczego oblicza się według zasad obowiązujących przy usta
laniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy, określonych z kolei
w rozporządzeniu M inistra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycz

nia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypo

czynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu
oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (DzU nr 2, poz. 14 ze zm.).

Dodać należy, że powyższa ochrona trwałości stosunku pracy

odnosi się również do pracowników pełniących funkcję społecznego
inspektora pracy zatrudnionych na podstawie mianowania lub spół
dzielczej umowy o pracę (art. 13 ust. 4 ustawy o sip).

Kiedy społeczny inspektor pracy powinien wykonywać swoje

czynności?

Społeczni inspektorzy powinni wykonywać swoje czynności

w zasadzie poza godzinami pracy. Jednak w razie konieczności wy
konywania swoich czynności w godzinach pracy lub uczestniczenia
w naradach i szkoleniach, społeczni inspektorzy pracy zachowują
prawo do wynagrodzenia. W przypadku znacznego obciążenia zada
niami wynikającymi z pełnienia funkcji społecznego inspektora pra
cy, pracodawca - na wniosek zakładowej organizacji związkowej -
może ustalić miesięczne wynagrodzenie zryczałtowane do wysoko
ści nieprzekraczającej wynagrodzenia za 30 godzin pracy pracowni
ka pełniącego funkcję społecznego inspektora pracy, a w szczegól
nie uzasadnionych wypadkach wynagrodzenie to może być podwyż

szone do wysokości nieprzekraczającej wynagrodzenia za 60 godzin
pracy. W zakładach pracy, w których występuje szczególne zagroże

nie zdrowia i życia pracowników, a warunki pracy w ymagają stałe
go społecznego nadzoru, pracodawca - na wniosek zakładowej or
ganizacji związkowej - może zwolnić pracownika na czas pełnienia
funkcji zakładowego społecznego inspektora pracy z obowiązku wy
konywania pracy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, jakie
przysługiwało mu na stanowisku pracy zajmowanym w dniu odde
legowania do pełnienia tej funkcji, z uwzględnieniem zmian tego
wynagrodzenia, jakie m ogą nastąpić w czasie pełnienia tej funkcji

(art. 15 ustawy o sip).

Społeczni inspektorzy pracy współdziałają z Państwową Inspek

cją Pracy i innymi organami nadzoru i kontroli warunków pracy
(np. z Państwową Inspekcją Sanitarną, Urzędem Dozoru Technicz

nego, urzędami górniczymi) w zakresie ustalonym w ustawie oraz
wytycznymi określanymi przez ogólnokrajowe organizacje związko
we, jeśli takie są wydawane.

W jakim zakresie Państwowa Inspekcja Pracy współdziała ze

społeczną inspekcją pracy?

Państwowa Inspekcja Pracy udziela pomocy społecznej inspekcji

pracy w realizacji jej zadań, a w szczególności przez poradnictwo
prawne, specjalistyczną prasę oraz szkolenie. Państwowi inspektorzy
pracy przeprowadzają też kontrole wykonania przez pracodawców
zaleceń i uwag społecznych inspektorów pracy, zapisanych w księ
dze zaleceń i uwag, a która musi być udostępniona do wglądu pań
stwowemu inspektorowi pracy. N a umotywowany wniosek zakłado
wego społecznego inspektora pracy, uzgodniony z zakładową orga

nizacją związkową (organizacjami związkowymi), dotyczący spraw

zagrożenia życia i zdrowia pracowników, państwowi inspektorzy
pracy przeprowadzają kontrole u pracodawców, a także wszczynają
postępowanie w sprawach o wykroczenia przeciwko prawom pra
cownika (art. 17-19 ustawy o sip).

Zakładowy społeczny inspektor pracy ma prawo uczestniczyć

w kontrolach przeprowadzanych u pracodawcy przez państwowych
inspektorów pracy oraz w podsumowaniu wyników takich kontroli
(art. 20 ustawy o sip). W toku wykonywania czynności kontrolnych
państwowy inspektor pracy powinien współdziałać ze społeczną in
spekcją pracy. Współdziałanie takie może w szczególności polegać na:

• informowaniu o tematyce i zakresie przeprowadzanej kontroli,
• analizowaniu zgłoszonych uwag i spostrzeżeń,
• informowaniu o wynikach kontroli i podjętych decyzjach,
• udzielaniu porad i informacji z zakresu prawa pracy (art. 29

ustawy o PIP).

Do udzielania pomocy społecznej inspekcji pracy w wykonywa

niu jej zadań zobowiązane są również Państwowa Inspekcja Sanitar
na, Urząd Dozoru Technicznego, a także inne organy nadzoru i kon
troli warunków pracy (art. 21 ustawy o sip).

Jakie czyny mogą stanowić wykroczenia przeciwko przepisom

ustawy o sip?

Ustawa o społecznej inspekcji pracy przewiduje też odpowie

dzialność za wykroczenia przeciwko jej przepisom. Zgodnie z art.

22 tej ustawy, popełnia wykroczenie, kto działając w imieniu praco
dawcy narusza jej przepisy, a w szczególności uniemożliwia działal

ność społecznego inspektora pracy, za co ustawa przewiduje karę

grzywny do 2500 zł. Tej samej karze podlega, kto nie wykonuje za
lecenia społecznego inspektora pracy. Orzekanie następuje na pod
stawie wniosku pochodzącego od państwowego inspektora pracy
w trybie określonym w kodeksie postępowania w sprawach o wy
kroczenia.

4. RZECZOZNAWCY DO SPRAW BEZPIECZEŃSTWA

I HIGIENY PRACY

Jakie zadania wykonują rzeczoznawcy do spraw bezpieczeństwa

i higieny pracy?

Istotna rola w zapewnieniu bezpieczeństwa i higieny pracy

w zakładach pracy przypada uprawnionym rzeczoznawcom do
spraw bezpieczeństwa i higieny pracy. Od rzetelności ich opinii za
leży bowiem, czy pomieszczenia, w których pracownicy wykony
wać będą pracę, spełniają wymagania w zakresie bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz ergonomii. Ogólne uregulowania dotyczące rze
czoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy zawiera usta
wa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy, upo
ważniając równocześnie ministra właściwego do spraw pracy do
określenia, po zasięgnięciu opinii głównego inspektora pracy, w dro
dze rozporządzenia:

1) szczegółowych warunków oraz trybu nadawania i cofania

uprawnień rzeczoznawców, a także wymagań dotyczących przygoto
wania kandydatów na rzeczoznawców i podnoszenia kwalifikacji

przez rzeczoznawców, biorąc pod uwagę poziom wykształcenia, do
tychczasową praktykę zawodową w zakresie opiniowania projektów

obiektów budowlanych, a także konieczność okresowego szkolenia,

2) zakresu nadawanych uprawnień, wzoru uprawnień rzeczo

znawcy, wzoru klauzuli i pieczęci imiennej oraz wzoru rejestru opi

niowanych projektów, biorąc pod uwagę rodzaj budownictwa i po

dział na grupy projektowe,

3) wymagań dotyczących opinii rzeczoznawców o projektach

nowo budowanych lub przebudowywanych obiektów budowlanych

albo ich części, w których przewiduje się wykonywanie pracy, oraz

trybu postępowania odwoławczego od tych opinii, biorąc pod uwa

gę specyfikę, charakter i przeznaczenie obiektu budowlanego, a tak
że zgodność przyjętych rozwiązań z obowiązującymi przepisami
i normami,

4) trybu powoływania i odwoływania członków Komisji, sposo

bu działania tej Komisji i przeprowadzania egzaminu, biorąc pod

uwagę konieczność zapewnienia sprawnego funkcjonowania Komisji,

5) wysokości wynagrodzenia członków Komisji, biorąc pod

uwagę zakres wykonywanych czynności.

Na podstawie tej delegacji ustawowej M inister Pracy i Polityki

Społecznej wydał rozporządzenie z dnia 19 grudnia 2007 r. w spra

wie rzeczoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU

nr 247, poz. 1835), zwane dalej rozporządzeniem. Rozporządzenie
to określa:

1) szczegółowe warunki oraz tryb nadawania i cofania upraw

nień rzeczoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy,

a także wymagania dotyczące przygotowania kandydatów na rzeczo
znawców i podnoszenia kwalifikacji przez rzeczoznawców,

2) zakres nadawanych uprawnień, wzór uprawnień rzeczoznaw

cy do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy, wzór klauzuli i pieczę
ci imiennej oraz wzór rejestru opiniowanych projektów,

3) wymagania dotyczące opinii rzeczoznawców do spraw bez

pieczeństwa i higieny pracy o projektach nowo budowanych lub

przebudowywanych obiektów budowlanych albo ich części, w któ

rych przewiduje się pomieszczenia pracy, oraz tryb postępowania
odwoławczego od tych opinii,

4) tryb powoływania i odwoływania członków Komisji Kwalifi

kacyjnej do Oceny Kandydatów na Rzeczoznawców, sposób działa

nia tej Komisji i przeprowadzania egzaminu,

5) wysokość wynagrodzenia członków Komisji Kwalifikacyjnej

do Oceny Kandydatów na Rzeczoznawców.

Kto nadaje i cofa uprawnienia rzeczoznawcy do spraw bezpie

czeństwa i higieny pracy?

Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy o PIP, uprawnienia rzeczoznawcy

do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy nadaje główny inspektor
pracy na wniosek Komisji Kwalifikacyjnej do Oceny Kandydatów

na Rzeczoznawców. Prowadzi on także centralny rejestr wydanych

uprawnień.

Zgodnie z art. 9 ust. 2 ustawy o PIP, uprawnienia rzeczoznawcy

do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy m ogą być nadane osobie,
która:

1) ukończyła wyższe studia techniczne,

2) legitymuje się co najmniej 5-letnią praktyką zawodową w za

kresie ukończonego kierunku studiów,

3) ukończyła kurs przygotowujący do opiniowania projektów

w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii, przepro
wadzony przez podmiot upoważniony przez głównego inspektora
pracy i według programu zatwierdzonego przez głównego inspekto
ra pracy,

4) złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin przed Komisją

Kwalifikacyjną.

Uprawnienia rzeczoznawcy są nadawane kandydatowi, spełniają

cemu wyżej wymienione wymagania, w danej grupie projektowej.

Wykaz grup projektowych i oznaczeń grup uprawnień rzeczoznaw

ców jest określony w załączniku nr 1 do powołanego rozporządze

nia. W zór uprawnienia rzeczoznawcy jest określony w załączniku
nr 2 do powołanego rozporządzenia.

Główny inspektor pracy - z własnej inicjatywy lub na wniosek

właściwego okręgowego inspektora pracy - może cofnąć uprawnie

nia rzeczoznawcy w razie wydania przez niego opinii naruszającej

w sposób rażący przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy. Ponadto
główny inspektor pracy może cofnąć uprawnienia rzeczoznawcy -

na wniosek okręgowego inspektora pracy, właściwego ze względu
na lokalizację obiektu budowlanego - w razie stwierdzenia podczas

odbioru tego obiektu lub jego eksploatacji, że w opinii wydanej

przez rzeczoznawcę nie uwzględniono istotnych przepisów bezpie

czeństwa i higieny pracy. Decyzja o cofnięciu uprawnień rzeczo

znawcy powinna być podjęta po uprzednim rozpatrzeniu jego wyja
śnień (art. 9 ust. 4 ustawy o PIP).

W razie cofnięcia uprawnień rzeczoznawcy lub rezygnacji

z tych uprawnień, rzeczoznawca jest obowiązany bezzwłocznie
przekazać okręgowemu inspektorowi pracy, właściwemu ze względu

na miejsce zamieszkania rzeczoznawcy, pieczęć zawierającą klauzu

lę i pieczęć imienną, o których mowa w § 14 ust. 3 powołanego
rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2007 r. Okręgowy inspektor pra
cy zawiadamia też bezzwłocznie głównego inspektora pracy o rezy
gnacji rzeczoznawcy z nadanych mu uprawnień w celu odnotowania

tego w centralnym rejestrze wydanych uprawnień (§ 17 powołane

go rozporządzenia).

Dodać należy, że koszty związane z przygotowaniem kandyda

tów na rzeczoznawców, podnoszeniem kwalifikacji przez rzeczo
znawców oraz nadawaniem uprawnień rzeczoznawcom, ustalone
przez głównego inspektora pracy, ponosi odpowiednio kandydat na
rzeczoznawcę lub rzeczoznawca (art. 9 ust. 8 ustawy o PIP).

Kto powołuje i odwołuje członków Komisji Kwalifikacyjnej i co

należy do ich obowiązków?

Członków Komisji Kwalifikacyjnej, składającej się z 8 osób, po

wołuje na 4-letnią kadencję główny inspektor pracy w porozumieniu
z ministrem właściwym do spraw pracy spośród kandydatów zgło
szonych przez:

1) Główny Urząd Nadzoru Budowlanego,

2) organizacje techniczne, stowarzyszenia zawodowe, izby sa

morządu zawodowego określone w ustawie o samorządach zawodo
wych architektów, inżynierów budownictwa i urbanistów oraz spo
śród przedstawicieli nauki i pracowników Państwowej Inspekcji Pra
cy (art. 9 ust. 5 ustawy o PIP).

Zgodnie z przepisami § 6 powołanego rozporządzenia, główny

inspektor pracy w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw
pracy wyznacza, spośród członków Komisji Kwalifikacyjnej, prze
wodniczącego, jego zastępcę oraz sekretarza.

Przewodniczący Komisji lub jego zastępca:

1) kieruje pracą Komisji,

2) wnioskuje o odwoływania członków i sekretarza Komisji,
3) przedkłada przed egzaminem pisemnym członkom Komisji

do akceptacji tematy prac egzaminacyjnych przydzielonych poszcze
gólnym kandydatom,

4) przedkłada głównemu inspektorowi pracy wnioski o nadanie

uprawnień rzeczoznawcy wraz z wynikami egzaminów kandydatów.

Członkowie Komisji:

1) uczestniczą w posiedzeniach Komisji i sesjach egzaminacyj

nych,

2) w razie braku możliwości wzięcia udziału w posiedzeniu lub

egzaminie zawiadamiają o tym sekretarza Komisji.

Do obowiązków sekretarza Komisji należy natomiast:

1) sporządzanie planu posiedzeń Komisji i sesji egzaminacyj

nych oraz ustalanie składu Komisji na egzaminach - w uzgodnieniu

z przewodniczącym Komisji,

2) zaznajamianie członków Komisji z wnioskami kandydatów

0 nadanie uprawnień wraz z inform acją o spełnieniu przez poszcze
gólnych kandydatów wymaganych warunków, określonych w § 4
ust. 2 powołanego rozporządzenia (zob. poniżej),

3) zawiadamianie kandydatów o terminie egzaminu co najmniej

na 14 dni przed wyznaczonym terminem,

4) zawiadamianie członków Komisji o terminach posiedzeń

1 egzaminów,

5) sporządzanie protokołów z posiedzeń Komisji i egzaminów.

Główny inspektor pracy w porozumieniu z ministrem właści

wym do spraw pracy może odwołać członka Komisji na wniosek
podmiotu, który zgłosił jego kandydaturę, a także w przypadku sys

tematycznego nieuczestniczenia w pracach Komisji (art. 9 ust. 6

ustawy o PIP).

Stosownie do art. 9 ust. 7 ustawy o PIP, członkowie Komisji

otrzym ują za udział w pracach Komisji wynagrodzenie, a także die

ty i zwrot kosztów podróży na zasadach określonych w przepisach

wydanych na podstawie art. 775 § 2 kodeksu pracy, tj. na zasadach
określonych w rozporządzeniu M inistra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków
ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu

w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu

podróży służbowej na obszarze kraju (DzU nr 236, poz. 1990 ze zm.).

Jakie dane powinien zawierać wniosek o nadanie uprawnień

rzeczoznawcy do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy?

Zgodnie z przepisami § 4 powołanego rozporządzenia M inistra

Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2007 r., z wnioskiem
o nadanie uprawnień rzeczoznawcy występuje do Komisji kandydat
lub jednostka, w której jest on zatrudniony.

Do wniosku tego dołącza się:

1) uwierzytelniony odpis dyplomu potwierdzającego wykształ

cenie kandydata,

2) dokumentację potwierdzającą posiadanie przez kandydata co

najmniej 5-letniej praktyki zawodowej w zakresie ukończonego kie
runku studiów, w szczególności w zakresie projektowania, spraw

dzania projektów, wykonywania samodzielnych funkcji technicz

nych w budownictwie lub opiniowania projektów w innych dziedzi
nach; przez projekt należy tu rozumieć projekt nowo budowanego
lub przebudowywanego obiektu budowlanego albo jego części,
w którym przewiduje się pomieszczenia pracy,

3) informację określającą grupy uprawnień, o które kandydat się

ubiega,

4) zaświadczenie potwierdzające ukończenie kursu przygotowu

jącego do opiniowania projektów w zakresie bezpieczeństwa i higie

ny pracy oraz ergonomii.

Warunkiem ubiegania się o nadanie uprawnień dotyczących bu

downictwa przemysłowego, rolno-spożywczego i specjalistycznego

jest wcześniejsze uzyskanie uprawnień dotyczących budownictwa

powszechnego i komunalnego.

W ja k i sposób przeprowadza się egzamin przed Komisją Kwali

fikacyjną?

Komisja Kwalifikacyjna przeprowadza egzamin, który składa się

z części pisemnej i ustnej. Terminy części pisemnej i ustnej egzami
nu wyznacza przewodniczący Komisji lub jego zastępca. Kandydat
może ubiegać się o zmianę terminu egzaminu, jeżeli przem awiają za

tym ważne przyczyny usprawiedliwiające nieobecność pracownika
w pracy, określone w przepisach prawa pracy (np. choroba). Egza
min pisemny przeprowadza się w obecności przewodniczącego, je
go zastępcy lub sekretarza oraz dwóch członków Komisji. Egzamin
ustny przeprowadza się w obecności przewodniczącego lub jego za

stępcy, sekretarza i co najmniej trzech członków Komisji. Członków

Komisji wyznacza przewodniczący Komisji lub jego zastępca (§ 7
powołanego rozporządzenia M inistra Pracy i Polityki Społecznej

z dnia 19 grudnia 2007 r.).

Egzamin pisemny obejmuje test ze znajomości przepisów bez

pieczeństwa i higieny pracy oraz opracowanie opinii o projekcie
pod względem zgodności z przepisami bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz z wymaganiami ergonomii. Do części ustnej egzaminu

przystępuje kandydat, który w części pisemnej uzyskał wynik pozy
tywny. Z części pisemnej egzaminu są zwolnieni rzeczoznawcy

ubiegający się o nadanie dodatkowych grup uprawnień. Egzamin
ustny obejmuje sprawdzenie znajomości przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz ergonomii, obowiązujących przy projektowaniu
(§ 8 powołanego rozporządzenia).

Ogólna ocena wyniku egzaminu jest ustalana podczas posiedze

nia Komisji, bezpośrednio po egzaminie ustnym. O wyniku egzami
nu kandydata decyduje Komisja zw ykłą większością głosów, a w ra

zie równej liczby głosów za i przeciw - rozstrzyga głos przewodni
czącego lub jego zastępcy. Z przebiegu egzaminu pisemnego i ust

nego sporządza się protokoły. Protokoły podpisują członkowie Ko

misji przeprowadzający egzamin. Kandydat, który uzyskał negatyw

ny wynik z egzaminu, może przystąpić do jednego egzaminu po

prawkowego, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech miesięcy
od poprzedniego egzaminu, po uiszczeniu opłaty, o której mowa
w art. 9 ust. 8 ustawy o PIP. Wysokość tej opłaty określa główny
inspektor pracy.

Do jakich czynności upoważniają nadane rzeczoznawcy upraw

nienia?

Nadane uprawnienia upoważniają rzeczoznawcę do opiniowania

projektów nowo budowanych lub przebudowywanych obiektów bu

do wlanych albo ich części, w których przewiduje się pomieszczenia
pracy, pod względem zgodności z przepisami bezpieczeństwa i hi
gieny pracy oraz wymaganiami ergonomii (art. 9 ust. 3 ustawy
o PIP). Rzeczoznawca opiniuje projekty, biorąc pod uwagę specyfi
kę, charakter i przeznaczenie obiektu budowlanego lub jego części,
a zwłaszcza warunki wynikające z części technologicznej projektu.
Opiniowanie polega w szczególności na sprawdzeniu przez rzeczo
znawcę zgodności przyjętych rozwiązań z przepisami bezpieczeń
stwa i higieny pracy, wymaganiami ergonomii oraz z Polskimi Nor
mami, a także na sprawdzeniu, czy przyjęte rozwiązania likwidują

bądź ograniczają zagrożenia, jakie może spowodować projektowany

proces technologiczny. Rzeczoznawca opiniuje projekty architekto

niczno-budowlane, technologiczne i inne, których rozwiązania m ają

wpływ na stan bezpieczeństwa i higieny pracy. Rzeczoznawca, po
analizie projektu, umieszcza na rzucie podstawowym obiektu pie
częć zawierającą klauzulę z opinią oraz pieczęć imienną. W zór
klauzuli i pieczęci imiennej jest określony w załączniku nr 3 do roz
porządzenia, natomiast wzór rejestru opiniowanych projektów jest
określony w załączniku nr 4 do powołanego rozporządzenia (§ 14
powołanego rozporządzenia M inistra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 19 grudnia 2007 r.).

Obowiązuje zasada, że rzeczoznawca będący jednocześnie pro

jektantem nie może opiniować projektów przez niego opracowa

nych. Również rzeczoznawca będący jednocześnie inspektorem pra

cy nie może opiniować projektów, jeżeli dokonuje, zgodnie z prze
pisami prawa budowlanego, kontroli zgodności wykonania tych
obiektów z projektem (§ 15 powołanego rozporządzenia).

W przypadku gdy jednostka projektowania uprawniona do wy

konywania prac projektowych w budownictwie, projektant lub inwe
stor nie zgadza się z opinią wydaną przez rzeczoznawcę, może
w terminie 14 dni od dnia otrzymania opinii zwrócić się do okręgo
wego inspektora pracy, właściwego ze względu na lokalizację pro

jektowanego obiektu budowlanego, o ocenę prawidłowości rozwią

zań przyjętych w projekcie. Stanowisko okręgowego inspektora pra
cy w takim przypadku jest ostateczne (§ 16 powołanego rozporzą
dzenia).

Jakie inne obowiązki ciążą na rzeczoznawcy?

Rzeczoznawca do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy jest

obowiązany do podnoszenia swych kwalifikacji zawodowych przez:

• udział, nie rzadziej niż co 5 lat, w okresowych szkoleniach or

ganizowanych dla rzeczoznawców w jednostce organizacyjnej upo
ważnionej przez głównego inspektora pracy,

• zaznajamianie się z nowo wydanymi przepisami, z Polskimi

Normami i wydawnictwami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny

pracy oraz ergonomii (§ 18 powołanego rozporządzenia).

R o z d z i a ł II

OBOWIĄZKI

W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA

I HIGIENY PRACY

1. OBOWIĄZKI PRACODAWCY

W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY

Jakie przepisy określają obowiązki pracodawcy w zakresie bhp?

Przepis art. 15 k.p., zamieszczony w katalogu podstawowych za

sad prawa pracy, nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia

pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Odpo

wiada to konstytucyjnej zasadzie, iż „Każdy ma prawo do bezpiecz

nych i higienicznych warunków pracy” (art. 66 ust. 1 Konstytucji
RP). Ponadto obowiązek taki sformułowany został również w art.

94 pkt 4 k.p., poszerzony przy tym o obowiązek prowadzenia sys

tematycznego szkolenia pracowników w zakresie bezpieczeństwa

i higieny pracy.

Obowiązek pracodawcy zapewnienia bezpiecznych i higienicz

nych warunków pracy odnosi się do wszystkich osób zatrudnionych

przez pracodawcę, bez względu na podstawę praw ną tego zatrudnie

nia, a więc również do osób wykonujących pracę nakładczą, zlece
niobiorców czy wykonujących pracę na podstawie innej umowy cy

wilnoprawnej, a także do osób prowadzących w zakładzie pracy lub

w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek
działalność gospodarczą (art. 304 § 1 k.p.). Pracodawca jest też
obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki zajęć odby
wanych na terenie zakładu pracy przez studentów i uczniów niebę-
dących jego pracownikami (art. 304 § 2 k.p.). W razie prowadzenia

prac w miejscu, do którego m ają dostęp osoby niebiorące udziału

w procesie pracy, pracodawca jest też obowiązany zastosować środ
ki niezbędne do zapewnienia ochrony życia i zdrowia tym osobom
(art. 304 § 4 k.p.).

Obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny

pracy regulują nie tylko przepisy kodeksu pracy i wydane na jego
podstawie przepisy wykonawcze, ale także przepisy szczególne

ustanawiane dla poszczególnych gałęzi pracy, ze względu na ich
specyfikę, jak również przepisy odrębnych ustaw. W rozdziale

I działu dziesiątego kodeksu pracy uregulowane zostały podstawowe

obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Obowiązki te są skonkretyzowane w innych przepisach tego działu
i omawiane przy poszczególnych zagadnieniach.

Kto ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny

pracy w zakładzie pracy?

Przepis art. 207 § 1 k.p. wyraża ogólną zasadę, że pracodawca

ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy
w zakładzie pracy. Jest to odpowiedzialność bardzo szeroka, doty

czy bowiem ochrony życia i zdrowia pracowników. Pracownik ma
równocześnie prawo żądać od pracodawcy zapewnienia mu bez

piecznych i higienicznych warunków pracy. Odpowiedzialność pra

codawcy za stan bezpieczeństwa i higieny pracy jest odpowiedzial

nością nie tylko wobec pracowników, ale również wobec państwa.
Naruszenia obowiązków w tym zakresie m ogą stanowić wykrocze
nia przeciwko prawom pracownika, zgodnie bowiem z art. 283 § 1

k.p., kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny

pracy w zakładzie pracy albo kierując pracownikami, nie przestrzega
przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze

grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. Szczególnie zaś rażące narusze

nia obowiązków w tym zakresie m ogą wyczerpywać znamiona prze

stępstwa i pociągać za sobą odpowiedzialność karną. Jak bowiem
stanowią przepisy art. 220 § 1 i 2 kodeksu karnego, osoba odpowie
dzialna w zakładzie pracy za bezpieczeństwo i higienę pracy, która

nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pra

cownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo cięż
kiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności
do lat 3. Jeżeli natomiast osoba ta działała nieumyślnie - podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności
do roku.

Odpowiedzialność pracodawcy za stan bezpieczeństwa i higieny

pracy w zakładzie pracy jest niezależna od tego, czy pracodawca
posiada środki finansowe na realizację określonych zadań i poprawę
warunków w tym zakresie. Ponadto pracodawca ponosi też odpo
wiedzialność nie tylko za własne działania bądź zaniechania, ale

także za stan obiektów budowlanych i terenu zakładu pracy (np.

dróg wewnątrzzakładowych, oświetlenia terenu, ogrodzeń itp.), sto
sowanych maszyn i innych urządzeń technicznych oraz procesów

technologicznych. Pracodawca nie może przerzucić tej odpowie

dzialności na inne podmioty, uznając np., że wadliwość działania
maszyn lub innych urządzeń technicznych, zagrażających bezpie
czeństwu pracowników, jest wynikiem błędu konstruktora czy wy

twórcy tych maszyn lub urządzeń. Zarówno bowiem konstruktor, jak

i producent ponoszą odpowiedzialność na podstawie odrębnych

przepisów.

Sformułowany w art. 207 § 2 k.p. ogólny obowiązek pracodaw

cy dotyczący ochrony zdrowia i życia pracowników powinien być
realizowany poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych wa
runków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki
i techniki. Nie oznacza to jednak, że pracodawca musi sięgać po

najnowsze osiągnięcia nauki i techniki, gdyż taki warunek byłby ra

czej trudny do zrealizowania. Nie można wymagać od pracodawcy,

by np. dostarczał pracownikom najnowsze w świecie środki ochro
ny indywidualnej bądź zainstalował w pomieszczeniach pracy naj
nowsze, znane w świecie, urządzenia odpylające. Wykorzystanie

osiągnięć nauki i techniki może zatem sprowadzać się do pewnego
aktualnego, istniejącego powszechnie stanu w tym zakresie, do tego

co jest dostępne, sprawdzone i powszechnie stosowane. W przepisie

tym wymienione też zostały niektóre obowiązki w zakresie zapew
nienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, które ciążą na
pracodawcy „w szczególności”, jak:

• organizowanie pracy w sposób zapewniający bezpieczne i hi

gieniczne warunki pracy,

• zapewnienie przestrzegania w zakładzie pracy przepisów oraz

zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

• wydawanie poleceń usunięcia uchybień w zakresie przestrze

gania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
kontrolowanie ich wykonania,

• zapewnienie wykonania nakazów, wystąpień, decyzji i zarzą

dzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy, np.

nakazów państwowego inspektora pracy,

• zapewnienie wykonania zaleceń społecznego inspektora pracy,

przy czym obowiązek ten może dotyczyć tylko pracodawcy, u któ

rego działa społeczna inspekcja pracy.

W jakim zakresie pracodawca oraz osoby kierujące pracowni

kami powinni znać przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny

pracy?

Przepis art. 207 § 3 k.p. nakłada na pracodawcę oraz osoby kie

rujące pracownikami (kierowników komórek organizacyjnych zakła
du pracy, mistrzów, brygadzistów) obowiązek znajomości - w za
kresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nich obowiązków
- przepisów o ochronie pracy, w tym przepisów oraz zasad bezpie
czeństwa i higieny pracy. Przepisy o ochronie pracy mają szeroki
zakres, obejmują bowiem nie tylko przepisy bezpieczeństwa i higie
ny pracy, ale również przepisy dotyczące pracy kobiet, pracowni
ków młodocianych i osób niepełnosprawnych. W szczególności zaś
dotyczy to znajomości zakazów zatrudniania kobiet i młodocianych
przy określonych rodzajach prac, przepisów dotyczących macierzyń
stwa, czasu pracy młodocianych i osób niepełnosprawnych. Jeśli
chodzi o pracodawców będących jednostkami organizacyjnymi, obo
wiązek znajomości powyższych przepisów odnosi się do osób zarzą
dzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy, natomiast praco

dawca będący osobą fizyczną musi znać te przepisy osobiście. Sto
pień znajomości przepisów z zakresu ochrony pracy, w tym przepi
sów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zależy od pełnionej

przez daną osobę funkcji w zakładzie pracy. W większym niewątpli

wie stopniu znajomość tych przepisów powinny posiadać osoby kie
rujące pracownikami, gdyż to na nich spoczywają szczególne obo
wiązki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określone w art.
212 k.p. Natomiast osoba zarządzająca (kierująca) zakładem pracy
powinna mieć chociaż ogólną znajomość tych przepisów.

Jakie obowiązki w zakresie bhp ciążą na osobach kierujących

pracownikami?

Zgodnie z art. 212 k.p., osoba kierująca pracownikami jest obo

wiązana:

1) organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasa

dami bezpieczeństwa i higieny pracy,

2) dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich

stosowanie zgodnie z przeznaczeniem,

3) organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględnia

jąc zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, cho

robami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami
środowiska pracy,

4) dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy

i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony
zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem,

5) egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów

i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

6) zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę

zdrowotną nad pracownikami.

Wymienione wyżej obowiązki ciążą na każdej osobie kierującej

pracownikami, jednakże różny może być zakres tych obowiązków,
w zależności od funkcji danej osoby. W szerszym zakresie obowiąz
ki te obciążać będą np. kierownika wydziału (oddziału) niż bryga
dzistę, kierującego tylko określoną grupą pracowników, wchodzącą
w skład wydziału (oddziału). Istotne jest zatem, aby obowiązki
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, spoczywające na po

szczególnych osobach kierujących pracownikami w zakładzie pracy,

były jasno określone, co ma służyć nie tylko realizacji tych obo

wiązków, ale także ustaleniu odpowiedzialności osób za niedopeł

nienie tych obowiązków. Od należytego wypełniania przez osoby

kierujące pracownikami ciążących na nich obowiązków w dużym
stopniu zależy stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pra
cy. Bezpośredni przełożony pracownika, z racji codziennego kontak

tu może (i jest obowiązany) na bieżąco kontrolować i korygować
postępowanie pracowników. Natomiast tolerowanie nieprzestrzega
nia przez pracowników przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i hi

gieny pracy, ukrywanie przed kierownictwem wyższego szczebla

popełnionych przewinień (np. spożywania alkoholu w czasie pracy),

w imię fałszywie pojmowanej koleżeńskości, może doprowadzić

niejednokrotnie do wypadku przy pracy.

Jakie zasady obowiązują, jeżeli pracownicy zatrudnieni przez

różnych pracodawców wykonują pracę w tym samym miejscu?

W praktyce nieraz się zdarza, że w tym samym miejscu prace

w ykonują pracownicy zatrudnieni przez różnych pracodawców (np.

przy budowie obiektów przemysłowych, budynków mieszkalnych,

dróg). W takiej sytuacji zachodzi potrzeba podejmowania przez
wszystkich pracodawców wspólnych działań w celu zapewnienia

tym pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Zgodnie też z przepisami art. 208 k.p., w przypadku gdy jednocze

śnie w tym samym miejscu w ykonują pracę pracownicy zatrudnieni

przez różnych pracodawców, pracodawcy ci m ają obowiązek:

• współpracować ze sobą,
• wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpie

czeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych
w tym samym miejscu,

• ustalić zasady współdziałania uwzględniając sposoby postępo

wania w przypadku wystąpienia zagrożeń dla zdrowia lub życia pra
cowników.

Ze względu na różny charakter prac wykonywanych w tym sa

mym miejscu, wymieniony koordynator powinien mieć bardziej
kompleksową znajomość przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i hi

gieny pracy, a nie tylko dotyczących prac wykonywanych przez pra
codawcę, u którego jest zatrudniony. Przepisy nie określają, w jaki
sposób pracodawcy m ają wyznaczyć tego koordynatora, ale niewąt

pliwie powinno to nastąpić w wyniku wzajemnych uzgodnień. Wy

znaczenie takiego koordynatora nie zwalnia jednak poszczególnych

pracodawców z obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa i higieny
pracy zatrudnionym przez nich pracownikom, ostatecznie bowiem to
pracodawcy ponoszą odpowiedzialność za niezapewnienie zatrudnio
nym przez nich pracownikom bezpiecznych i higienicznych warun

ków pracy.

Jakie obowiązki ciążą na pracodawcy rozpoczynającym dzia

łalność?

Stosownie do przepisów art. 209 k.p. pracodawca rozpoczynają

cy działalność jest obowiązany, w terminie 30 dni od dnia rozpoczę
cia tej działalności, zawiadomić na piśmie właściwego okręgowego
inspektora pracy i właściwego państwowego inspektora sanitarnego
o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności. Przepisy nie
wyjaśniają jednak, co należy rozumieć przez „rozpoczęcie działalno
ści”. Należy jednak przyjąć, iż chodzi tu o moment, kiedy określo

ny podmiot staje się pracodawcą w rozumieniu art. 3 k.p., a więc

z dniem zatrudnienia choćby jednego pracownika (por. M. Barzyc-
ka-Banaszczyk, Prawo pracy. Komentarz, Wydawnictwo C. H.

Beck, Warszawa 1998, s. 330; R. Celeda, (w:) Kodeks pracy. K o
mentarz, red. T. Zieliński, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2000,

s. 86; T. Nycz, (w:) Kodeks pracy 2007. Komentarz, red. B. Wagner,

Wydawnictwo Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o.,

Gdańsk 2007, s. 730). Powyższy obowiązek ciąży również na pra
codawcy odpowiednio w razie zmiany miejsca, rodzaju i zakresu

prowadzonej działalności, a zwłaszcza zmiany technologii lub profi

lu produkcji, jeżeli zmiana technologii może powodować zwiększe

nie zagrożenia dla zdrowia pracowników. Ponadto właściwy okręgo

wy inspektor pracy lub właściwy inspektor sanitarny może zobowią
zać pracodawcę prowadzącego działalność powodującą szczególne
zagrożenia dla zdrowia lub życia pracowników do okresowej aktu
alizacji powyższych informacji.

OBOWIĄZKI ORGANÓW

SPRAWUJĄCYCH NADZÓR NAD PRZEDSIĘBIORSTWAMI

LUB INNYMI JEDNOSTKAMI ORGANIZACYJNYMI

Jakie obowiązki ciążą na organach sprawujących nadzór nad

przedsiębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi pań

stwowymi albo samorządowymi?

Zgodnie z art. 23714 k.p., organy sprawujące nadzór nad przed

siębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi państwo wy-
mi albo samorządowymi są obowiązane podejmować działania na
rzecz kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
a w szczególności:

1) udzielać przedsiębiorstwom i jednostkom organizacyjnym po

mocy przy wykonywaniu zadań z zakresu bezpieczeństwa i higieny
pracy,

2) dokonywać, co najmniej raz w roku, oceny stanu bezpieczeń

stwa i higieny pracy w przedsiębiorstwach i jednostkach organiza
cyjnych oraz określać kierunki poprawy tego stanu,

3) w miarę potrzeb i możliwości - inicjować i prowadzić bada

nia naukowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy.

Wymienione obowiązki spoczywają tylko na organach sprawują

cych nadzór nad jednostkami organizacyjnymi państwowymi albo
samorządowymi. Nie dotyczą zatem organów sprawujących nadzór

nad zakładami pracy działającymi w formie spółek prawa handlowe
go, spółdzielczymi i społecznymi zakładami pracy.

OBOWIĄZKI PRACOWNIKÓW

W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY

W art. 211 k.p. wymienione zostały w sposób ogólny obowiąz

ki pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, nato
miast uszczegółowienie tych obowiązków następuje w innych prze

pisach kodeksu i przepisach wykonawczych, np. gdy chodzi o szko
lenie w zakresie bhp, badania lekarskie, stosowanie środków ochro
ny indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego (o czym jest
mowa we właściwym miejscu).

Jaki je s t podstawowy obowiązek pracownika w zakresie bhp?

Ustanowiony w art. 211 zdanie 1 k.p. obowiązek przestrzegania

przez pracownika przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny
pracy ma charakter obowiązku podstawowego, a zatem jego ciężkie
naruszenie może uzasadniać rozwiązanie przez pracodawcę umowy
0 pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika na podstawie art. 52

§ 1 pkt 1 k.p. Za nieprzestrzeganie przepisów oraz zasad bezpie

czeństwa i higieny pracy pracownik może też być ukarany karą po
rządkową upomnienia lub nagany albo karą pieniężną (art. 108 § 1
1 2 k.p.). Ogólny obowiązek pracownika przestrzegania przepisów
oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów prze
ciwpożarowych, sformułowany też został w art. 100 § 2 pkt 3 k.p.

Jakie obowiązki w zakresie bhp w szczególności ciążą na pra

cownikach?

Według art. 211 zdanie 2 k.p. pracownik jest obowiązany

w szczególności:

1) znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać

udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się
wymaganym egzaminom sprawdzającym,

2) wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych

w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych,

3) dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu

oraz o porządek i ład w miejscu pracy,

4) stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przy

dzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia
roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem,

5) poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz in

nym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań le

karskich,

6) niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w za

kładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkie
go oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące
się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie,

7) współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu

obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.

Obowiązkiem pracownika jest znać nie tylko przepisy, ale rów

nież zasady bezpieczeństwa i higieny pracy wykształcone przez do

świadczenie życiowe, czy też wynikające z wiedzy ogólnej lub
z przesłanek naukowych. Nie jest bowiem możliwe uregulowanie

przepisami wszystkich możliwych sytuacji, jakie mogą występować

w procesie pracy, biorąc pod uwagę różnorodność stosowanych

technologii, specyfikę poszczególnych gałęzi produkcji i nieustanny
postęp techniczny. Znajomość sprawdzonych w praktyce zasad bez
piecznej pracy jest więc obowiązkiem każdego pracownika. Aby
pracownik posiadł znajomość przepisów oraz zasad bezpieczeństwa

i higieny pracy, jest obowiązany brać udział w szkoleniu i instruk

tażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom

sprawdzającym (art. 211 pkt 1 k.p.). Szczegółowo na temat szkole

nia w zakresie bhp jest mowa w rozdziale IX).

Stosownie do art. 211 pkt 2 k.p. pracownik jest obowiązany wy

konywać pracę w sposób zgodny z przepisami oraz zasadami bez

pieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych

w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych. Poznane w cza
sie szkolenia wstępnego i szkolenia okresowego przepisy oraz zasa
dy bezpieczeństwa i higieny pracy pracownik jest obowiązany prze
strzegać w praktyce, wykonując pracę w taki sposób, by nie stwa
rzać zagrożeń dla zdrowia lub życia własnego oraz innych pracow

ników. W szczególności obowiązany jest stosować właściwe metody
pracy i używać właściwych narzędzi i materiałów, zgodnie z ich
przeznaczeniem. Ogólny obowiązek pracowniczy, wynikający z art.

100 § 1 k.p., nakazuje dołożenie należytej staranności i sumienno

ści przy wykonywaniu pracy, a także stosowania się do poleceń

przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne

z przepisami prawa pracy. Wykonywanie poleceń i wskazówek prze

łożonych, dotyczących zarówno metod wykonywania pracy, jak
i postępowania pracowników w toku jej wykonywania oraz stoso
wania środków zabezpieczających przed zagrożeniami, ma istotne
znaczenie dla stanu bezpieczeństwa pracy.

Pracownik jest obowiązany dbać o należyty stan maszyn i in

nych urządzeń technicznych, narzędzi i sprzętu oraz o ład i porzą

dek w miejscu pracy (art. 211 pkt 3 k.p.). Pracownik obowiązany

jest zatem użytkować właściwie powierzone mu maszyny, urządze

nia i inny sprzęt, a przede wszystkim przestrzegać instrukcji obsłu
gi i wskazówek przełożonych, dokonywać niezbędnych przeglądów
i konserwacji. O nieprawidłowościach w działaniu maszyn i innych
urządzeń technicznych powinien informować bezpośredniego przeło
żonego, a w razie zagrożenia dla bezpieczeństwa wstrzymać ruch
maszyny lub urządzenia. Istotne znaczenie ma również zachowanie
porządku i ładu w miejscu pracy. Nieuporządkowane miejsce pracy,
z nagromadzonymi materiałami czy odpadami, bywa często przy

czyną wypadków przy pracy.

Pracownik jest obowiązany stosować środki ochrony zbiorowej,

a także używać przydzielonych mu środków ochrony indywidualnej
oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem
(art. 211 pkt 4 k.p.). M a to na celu zabezpieczenie pracownika

przed działaniem szkodliwych dla zdrowia lub niebezpiecznych

czynników występujących przy pracy. Pracownik we własnym za
kresie powinien dbać o to, by używać odzieży i sprzętu ochronnego
w każdym przypadku wykonywania prac niebezpiecznych lub szko
dliwych dla zdrowia. Obowiązkiem pracodawcy jest zaś przydziela

nie pracownikom środków ochrony indywidualnej oraz odzieży

i obuwia roboczego.

Pracownik jest obowiązany poddawać się wstępnym, okreso

wym i kontrolnym, a także innym wymaganym badaniom lekarskim

i stosować się do zaleceń lekarskich (art. 211 pkt 5 k.p.). Bliżej za
gadnienia te omówiono w rozdziale VII, podtytuł 2.

Obowiązkiem pracownika jest niezwłoczne zawiadomienie prze

łożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagroże
niu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzeżenie współpracowni

ków, a także innych osób znajdujących się w miejscu zagrożenia,
0 grożącym im niebezpieczeństwie (art. 211 pkt 6 k.p.). Obowiązki

pracodawcy i pracowników w razie zaistnienia wypadku przy pracy

omówione zostały bliżej w rozdziale VIII, podtytuł 1.2.

Pracownik jest też obowiązany współdziałać z pracodawcą

1 przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpie
czeństwa i higieny pracy (art. 211 pkt 7 k.p.), bowiem tylko wspól

ne działania w tym zakresie m ogą zapewnić należyty stan bezpie

czeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy.

WYMAGANIA BHP

DOTYCZĄCE OBIEKTÓW BUDOWLANYCH

I TERENU ZAKŁADU PRACY

R o z d z i a ł III

1. POMIESZCZENIA PRACY

Jakie podstawowe wymogi w zakresie bhp powinny spełniać

obiekty budowlane i znajdujące się w nich pomieszczenia pracy?

D la zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy

istotne znaczenie m ają użytkowane przez pracodawcę obiekty bu
dowlane oraz znajdujące się w nich pomieszczenia pracy. W tym za
kresie przepisy kodeksu pracy określają tylko ogólne wymagania,

jakim powinny odpowiadać budynki i pomieszczenia pracy. Przede

wszystkim pracodawca jest obowiązany zapewniać, aby budowa lub

przebudowa obiektu budowlanego, w którym przewiduje się po

mieszczenia pracy, była wykonywana na podstawie projektów
uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy, pozy

tywnie zaopiniowanych przez uprawnionych rzeczoznawców, zgod
nie z odrębnymi przepisami. Przebudowa obiektu budowlanego,

w którym znajdują się pomieszczenia pracy, powinna uwzględniać

poprawę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Powyższe zasa

dy stosuje się odpowiednio w przypadku, gdy budowa lub przebu
dowa dotyczy części obiektu budowlanego, w której znajdują się

pomieszczenia pracy (art. 213 k.p.).

Projekt budowy lub przebudowy obiektu budowlanego, w któ

rym mają być pomieszczenia pracy, musi być pozytywnie zaopinio
wany przez uprawnionego rzeczoznawcę co do spełniania wymagań
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (o rzeczoznawcach do
spraw bezpieczeństwa i higieny pracy była szczegółowo mowa
w rozdziale I, podtytuł 4). Rzeczoznawca opiniuje projekty, biorąc

pod uwagę specyfikę, charakter i przeznaczenie obiektu budowlane

go lub jego części, a zwłaszcza warunki wynikające z części tech

nologicznej projektu. Opiniowanie polega w szczególności na

sprawdzeniu przez rzeczoznawcę zgodności przyjętych rozwiązań
z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, wymaganiami ergono
mii oraz z Polskimi Normami, a także na sprawdzeniu, czy przyję

te rozwiązania likwidują bądź ograniczają zagrożenia, jakie może

spowodować projektowany proces technologiczny. Rzeczoznawca
opiniuje projekty architektoniczno-budowlane, technologiczne oraz
inne, których rozwiązania mają wpływ na stan bezpieczeństwa i hi
gieny pracy.

Zgodnie z art. 214 k.p. pracodawca jest obowiązany zapewniać

pomieszczenia pracy odpowiednie do rodzaju wykonywanych prac
i liczby zatrudnionych pracowników. Inne pomieszczenia są potrzeb
ne np. dla prac biurowych, a inne gdzie praca wykonywana jest
w dużym zapyleniu, hałasie czy wysokiej temperaturze. Odpowied
nia musi być więc powierzchnia tych pomieszczeń, zapewniona
wentylacja, odpowiednie oświetlenie, zabezpieczenie przed wilgocią,

drganiami oraz innymi czynnikami szkodliwymi dla zdrowia. Praco
dawca jest obowiązany utrzymywać obiekty budowlane i znajdujące
się w nich pomieszczenia pracy, a także tereny i urządzenia z nimi
związane w stanie zapewniającym bezpieczne i higieniczne warunki

pracy. Bliższe wymagania w tym zakresie określa rozporządzenie
M inistra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r.

w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (j.t.

DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.).

Co należy rozumieć przez pomieszczenia pracy?

Przez pomieszczenia pracy - w myśl § 2 pkt 3 powołane

go rozporządzenia - rozumie się pomieszczenia przeznaczone na

pobyt pracowników, w których wykonywana jest praca. Nie uważa

się jednak za przeznaczone na pobyt pracowników pomieszczeń,
w których:

• łączny czas przebywania tych samych pracowników w ciągu

jednej zmiany roboczej jest krótszy niż 2 godziny, a wykonywane

czynności m ają charakter dorywczy bądź praca polega na krótko

trwałym przebywaniu związanym z dozorem albo konserwacją urzą

dzeń lub utrzymaniem czystości i porządku,

• m ają miejsce procesy technologiczne niepozwalające na za

pew nienie odpowiednich w arunków przebyw ania pracow ników

w celu ich obsługi, bez zastosowania środków ochrony indywidual

nej i zachowania specjalnego reżimu organizacji pracy,

• jest prowadzona hodowla roślin lub zwierząt, niezależnie od

czasu przebywania w nich pracowników zajmujących się obsługą.

Powołane rozporządzenie odróżnia też pomieszczenia stałej pra

cy, przez które rozumie się pomieszczenia, w których łączny czas

przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby przekra

cza 4 godziny, oraz pomieszczenia czasowej pracy, przez które ro
zumie się pomieszczenia, w których łączny czas przebywania tego
samego pracownika w ciągu jednej doby trwa od 2 do 4 godzin
(§ 2 pkt 4 i 5 powołanego rozporządzenia).

Zgodnie z § 3 powołanego rozporządzenia, budynki i inne

obiekty budowlane, w których znajdują się pomieszczenia pracy, po
winny być zbudowane i utrzymywane zgodnie z wymaganiami
określonymi w przepisach techniczno-budowlanych.

Jakie warunki w zakresie bhp powinny spełniać pomieszczenia

pracy?

Pracodawca jest obowiązany utrzymywać pomieszczenia pracy

w czystości i porządku oraz zapewnić ich okresowe remonty i kon
serwacje w celu zachowania wymagań bezpieczeństwa i higieny

pracy. Pomieszczenia pracy i ich wyposażenie powinny zapewniać
pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. W szczegól
ności w pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie natu

ralne i sztuczne, odpowiednią temperaturę, wymianę powietrza oraz
zabezpieczenie przed wilgocią, niekorzystnymi warunkami cieplny

mi i nasłonecznieniem, drganiami oraz innymi czynnikami szkodli
wymi dla zdrowia i uciążliwościami. W pomieszczeniach pracy,
w których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia (wysoka tem

peratura, hałas, drgania, promieniowanie, gazy, pyły, pary itp.) po

winny być zastosowane rozwiązania techniczne uniemożliwiające

przedostawanie się tych czynników do innych pomieszczeń pracy

oraz do pomieszczeń higienicznosanitarnych. Ściany i sufity po
mieszczeń pracy, w których wydzielają się substancje szkodliwe dla
zdrowia pracowników lub pyły niebezpieczne pod względem wybu
chowym, powinny mieć pokrycie ochronne, zabezpieczające przed
adsorpcją i gromadzeniem się pyłu oraz powinny być przystosowa

ne do łatwego czyszczenia lub zmywania. Jeżeli ze względu na rodzaj

wykonywanych robót lub rodzaj stosowanych urządzeń może zacho
dzić niebezpieczeństwo wybuchu, stropy, dachy i ściany pomiesz
czeń pracy powinny być wykonane zgodnie z wymaganiami bezpie
czeństwa dla tego rodzaju robót lub znajdujących się tam urządzeń
oraz zgodnie z przepisami techniczno-budowlanymi (§ 14-15 powo

łanego rozporządzenia).

W myśl § 16 powołanego rozporządzenia, w pomieszczeniach

pracy oraz na drogach znajdujących się w obiektach budowlanych
podłogi powinny być stabilne, równe, nieśliskie, niepylące i odpor
ne na ścieranie oraz nacisk, a także łatwe do utrzymania w czysto

ści. W pomieszczeniach, w których m ogą wystąpić mieszaniny wy

buchowe palnych par, pyłów lub gazów z powietrzem, powierzchnie
podłóg powinny być wykonane z materiału niepowodującego iskrze
nia mechanicznego lub wyładowań elektrostatycznych. W przypad

ku gdy podłoga jest wykonana z materiału będącego dobrym prze
wodnikiem ciepła lub jeżeli przy wykonywaniu pracy występuje jej
zamoczenie, w przejściach oraz w miejscach do stania i siedzenia

powinny znajdować się podesty izolujące od zimna lub wilgoci al
bo powinny być stosowane inne środki izolujące. Podesty powinny
być stabilne, wytrzymałe na obciążenie użytkowe, zabezpieczające
przed poślizgiem i potknięciem oraz łatwe do utrzymania w czysto

ści. W pomieszczeniach magazynowych oraz na drogach znajdują
cych się w obiektach budowlanych powinny być umieszczone infor

macje o dopuszczalnym obciążeniu stropów (§ 17 powołanego roz

porządzenia).

Pomieszczenia stałej pracy w zasadzie nie powinny być lokali

zowane poniżej poziomu otaczającego terenu, z pewnymi wyjątka
mi, oraz jeżeli wymaga tego rodzaj produkcji (np. w chłodniach,
rozlewniach win itp.). Poniżej poziomu otaczającego terenu mogą
znajdować się pomieszczenia pracy w garażu, kotłowni i warszta

tach podręcznych, pomieszczenia handlowe, usługowe i gastrono

miczne w ulicznych przejściach podziemnych, w podziemnych sta
cjach komunikacyjnych i tunelach, w domach handlowych i hote
lach oraz w obiektach zabytkowych, pod warunkiem zachowania
wymagań przepisów techniczno-budowlanych i po uzyskaniu zgody
właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego,
wydanej w porozumieniu z okręgowym inspektorem pracy. Przy za
chowaniu tych warunków i w przypadku zapewnienia oświetlenia
dziennego, pomieszczenia stałej pracy m ogą znajdować się w sute
renach lub piwnicach (§ 18 powołanego rozporządzenia).

Zgodnie z § 19 pow ołanego rozporządzenia, pow ierzchnia

i wysokość pomieszczeń pracy powinny zapewniać spełnienie wy
magań bezpieczeństwa i higieny pracy, z uwzględnieniem rodzaju
wykonywanej pracy, stosowanych technologii oraz czasu przebywa

nia pracowników w tych pomieszczeniach. Na każdego z pracowni

ków jednocześnie zatrudnionych w pomieszczeniach stałej pracy po
winno przypadać co najmniej 13 m3 wolnej objętości pomieszczenia
oraz co najmniej 2 m2 wolnej powierzchni podłogi (niezajętej przez
urządzenia techniczne, sprzęt itp.).

Stosownie do przepisów § 20 powołanego rozporządzenia, wy

sokość pomieszczenia stałej pracy nie może być mniejsza niż:

1 ) 3 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu nie występują czyn

niki szkodliwe dla zdrowia,

2) 3,3 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu prowadzone są

prace powodujące występowanie czynników szkodliwych dla zdrowia.

Wysokość pomieszczeń stałej pracy może być obniżona w przy

padku zastosowania klimatyzacji, jednak pod warunkiem uzyska
nia zgody państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego. Wy

sokość pomieszczenia określona wyżej w pkt. 1 może być zmniej
szona do:

1) 2,5 m w świetle:

• jeżeli w pomieszczeniu zatrudnionych jest nie więcej niż 4 pra

cowników, a na każdego z nich przypada co najmniej po 15 m3 wol

nej objętości pomieszczenia lub

• w pomieszczeniu usługowym lub produkcyjnym drobnej wy

twórczości mieszczącym się w budynku mieszkalnym, jeżeli przy

wykonywanych pracach nie występują pyły lub substancje szkodli
we dla zdrowia, hałas nie przekracza dopuszczalnych wartości po
ziomu dźwięku w budynkach mieszkalnych, określonych w Polskich

Normach, a na jednego pracownika przypada co najmniej 15 m3

wolnej objętości pomieszczenia;

2) 2,2 m w świetle - w dyżurce, portierni, kantorze, kiosku

ulicznym, dworcowym i innym oraz w pomieszczeniu usytuowanym

na antresoli otwartej do większego pomieszczenia.

Natomiast wysokość pomieszczenia czasowej pracy nie może

być mniejsza niż:

1) 2,2 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu nie występują

czynniki szkodliwe dla zdrowia,

2) 2,5 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu prowadzone są

prace powodujące występowanie czynników szkodliwych dla zdrowia.

W pomieszczeniu o stropie pochyłym wymagania dotyczące wy

sokości stosuje się do średniej wysokości pomieszczenia, przy czym
w najniższym miejscu wysokość pomieszczenia nie może być
mniejsza w świetle niż 1,9 m (licząc od poziomu podłogi do najni
żej położonej części konstrukcyjnej sufitu).

Do pomieszczeń i stanowisk pracy położonych na różnych po

ziomach powinny prowadzić bezpieczne dojścia stałymi schodami
lub pochylniami. Nawierzchnie schodów, pomostów i pochylni nie

powinny być śliskie, a w miejscach, w których może występować

zaleganie pyłów - powinny być ażurowe. Zamocowane na stałe dra

biny lub klamry m ogą być stosowane jako dojścia dodatkowe

oprócz schodów, a zamiast schodów - tylko w wyjątkowych przy

padkach uzasadnionych względami użytkowymi lub gdy nie ma

technicznych możliwości ich zastosowania. Wymagania, jakie po
winny spełniać schody i pochylnie, określają przepisy techniczno

-budowlane (§ 21 powołanego rozporządzenia).

Wymiary otworów drzwiowych w każdym pomieszczeniu po

winny być odpowiednie do liczby pracowników z nich korzystają
cych oraz do rodzaju i wielkości używanych urządzeń transporto
wych i przemieszczanych ładunków. Wymiary otworów drzwiowych
określa Polska Norma. Sposób otwierania drzwi z pomieszczeń pra
cy i z pomieszczeń higienicznosanitarnych powinien odpowiadać
wymaganiom przepisów techniczno-budowlanych i dotyczących
ochrony przeciwpożarowej. Drzwi rozsuwane m uszą być wyposażo

ne w urządzenia zapobiegające ich wypadnięciu z prowadnic. Nato

miast drzwi i bramy otwierające się do góry m uszą być wyposażo

ne w urządzenia zapobiegające ich przypadkowemu opadaniu. Wro
ta bram powinny być wyposażone w urządzenia zapobiegające ich
przypadkowemu zamknięciu. Wahadłowe drzwi i bramy muszą być
przezroczyste lub posiadać przezroczyste panele. Drzwi i bramy
przezroczyste powinny być wykonane z materiału odpornego na

rozbicie lub ze szkła hartowanego oraz odpowiednio oznakowane
w widocznym miejscu. Pomiędzy pomieszczeniami nie należy wy

konywać progów, chyba że warunki techniczne wymagają ich zasto
sowania. W takich przypadkach należy je oznaczyć w sposób w i
doczny. Drzwi i bramy otwierane i zamykane mechanicznie powin

ny tak funkcjonować, aby nie stwarzały zagrożenia urazem. Drzwi
takie powinny mieć zamontowane łatwo rozpoznawalne i łatwo do

stępne z obu stron urządzenie do ich zatrzymywania, a także powin

ny być przystosowane do ręcznego otwierania (§ 22 powołanego

rozporządzenia).

Zgodnie z § 23 powołanego rozporządzenia w sprawie ogól

nych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pomieszczenia pra

cy, w których przebywają pracownicy, nie mogą być zamykane
w sposób uniemożliwiający wyjście z pomieszczenia. Jeżeli istnieją
względy wymagające zamykania pomieszczeń w czasie pracy przed
osobami nieupoważnionymi, powinny być stosowane przy drzwiach
zamki uniemożliwiające wejście z zewnątrz, a jednocześnie umożli

wiające wyjście z pomieszczenia bez użycia klucza. W takiej sytu
acji należy przewidzieć możliwość powiadamiania pracowników
znajdujących się w takich pomieszczeniach o niebezpieczeństwie
grożącym z zewnątrz.

Szyby w oknach oraz inne przedmioty i powierzchnie szklane,

znajdujące się w pomieszczeniach pracy, narażone na uszkodzenia
w związku z rodzajem prowadzonych prac, powinny być od strony,

po której m ogą znajdować się ludzie, osłonięte siatką zabezpiecza

ją c ą przed odłamkami szkła. Przezroczyste ściany działowe, znajdu
jące się w pomieszczeniach pracy, w pobliżu takich pomieszczeń

lub wzdłuż przejść - m uszą być jednoznacznie oznakowane oraz
wykonane z materiału odpornego na rozbicie lub tak osłonięte, aby

niemożliwe było zetknięcie się pracownika ze ścianą lub jego zranie
nie w razie rozbicia tej ściany (§ 24 powołanego rozporządzenia).

2. OŚWIETLENIE

Jakie oświetlenie powinno być w pomieszczeniach stałej pracy?

Rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy określa też wymagania dotyczące oświetlenia w po
mieszczeniach pracy. Zgodnie z § 25 tego rozporządzenia, w po
mieszczeniach stałej pracy powinno być zapewnione oświetlenie
dzienne, chyba że jest to niemożliwe lub niewskazane ze względu

na technologię produkcji, a na stosowanie oświetlenia wyłącznie

elektrycznego pracodawca uzyskał zgodę właściwego państwowego
wojewódzkiego inspektora sanitarnego wydaną w porozumieniu
z okręgowym inspektorem pracy.

Oświetlenie dzienne na poszczególnych stanowiskach pracy po

winno być dostosowane do rodzaju wykonywanych prac i wyma
ganej dokładności oraz powinno spełniać wymagania określone
w Polskiej Normie. Niezależnie od oświetlenia dziennego w po
mieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie elektryczne o pa

rametrach zgodnych z Polskimi Normami (§ 26 powołanego rozpo

rządzenia).

Jakie inne wymagania powinno spełniać oświetlenie w po 

mieszczeniach pracy?

Stosunek wartości średnich natężenia oświetlenia w pomieszcze

niach sąsiadujących ze sobą, przez które odbywa się komunikacja

wewnętrzna, nie powinien być większy niż 5 do 1. Przy wyjściu
z pomieszczeń, w których ze względów technologicznych praca jest
wykonywana w ciemności (np. ciemnie optyczne), powinny być za

pewnione warunki umożliwiające stopniową adaptację wzroku (§ 27
powołanego rozporządzenia).

W pomieszczeniach i miejscach pracy, w których w razie awarii

oświetlenia mogą wystąpić zagrożenia dla życia lub zdrowia pra
cowników, powinno być zapewnione oświetlenie awaryjne spełniają
ce wymagania określone w odrębnych przepisach i Polskich Nor
mach. Instalacje oświetleniowe w pomieszczeniach, w których znaj
dują się miejsca pracy, oraz w korytarzach powinny być dobrane
i wykonane tak, aby nie narażały pracownika na wypadek powodo
wany rodzajem zainstalowanego oświetlenia. Okna, świetliki i na
świetla w pomieszczeniach pracy o dużej wilgotności powietrza po
winny być wykonane w sposób zapobiegający skraplaniu się w nich

pary wodnej. W przypadku szczególnie dużego zaparowania po

mieszczenia i możliwości spadania kropel wody na stanowisko pra
cy, należy zainstalować rynienki lub inne urządzenia odprowadzaj ą-
ce wodę z okien, świetlików i naświetli. Szyby w oknach i świetli
kach powinny być czyste oraz przepuszczać dostateczną ilość świa

tła. Do mycia okien i świetlików powinien być zapewniony dogod
ny i bezpieczny dostęp. Okna i świetliki powinny być wyposażone

w odpowiednie urządzenia eliminujące nadmierne operowanie pro
mieni słonecznych padających na stanowiska pracy. Okna i świetli
ki, przeznaczone do wietrzenia pomieszczeń, powinny być wyposa
żone w urządzenia pozwalające na otwieranie ich w sposób łatwy
i bezpieczny z poziomu podłogi oraz ustawienie części otwieranych
w pożądanym położeniu (§ 28-29 powołanego rozporządzenia).

3. OGRZEWANIE I WENTYLACJA

Jaka temperatura powinna być w pomieszczeniach pracy?

W pomieszczeniach pracy powinna być zapewniona temperatura

odpowiednia do rodzaju wykonywanej pracy (metod pracy i wysił
ku fizycznego niezbędnego do jej wykonania) nie niższa niż

14°C (287 K), chyba że względy technologiczne na to nie pozwala

ją. W pomieszczeniach pracy, w których jest wykonywana lekka

praca fizyczna, i w pomieszczeniach biurowych temperatura nie mo
że być niższa niż 18°C (291 K). Jeżeli zatem pracodawca nie jest
w stanie zapewnić takiej temperatury w pomieszczeniach pracy po
winien zwolnić pracowników z obowiązku świadczenia pracy. Po
mieszczenia i stanowiska pracy powinny też być zabezpieczone
przed niekontrolowaną em isją ciepła w drodze promieniowania,
przewodzenia i konwekcji oraz przed napływem chłodnego powie
trza z zewnątrz.

Jakie zadania powinny spełniać urządzenia wentylacyjne i kli

matyzacyjne?

W pomieszczeniach pracy powinna być zapewniona wymiana

powietrza wynikająca z potrzeb użytkowych i funkcji tych pomiesz

czeń, bilansu ciepła i wilgotności oraz zanieczyszczeń stałych i ga
zowych. W pomieszczeniach pracy, w których wydzielają się sub
stancje szkodliwe dla zdrowia, powinna być zapewniona taka wy
miana powietrza, aby nie były przekraczane wartości najwyższych
dopuszczalnych stężeń tych substancji. Wymagania dotyczące para
metrów powietrza w pomieszczeniach pracy określają odrębne prze

pisy i Polskie Normy. Urządzenia lub ich części, z których m ogą
wydzielać się szkodliwe gazy, pary lub pyły, powinny być zherme-
tyzowane. W razie niemożliwości zhermetyzowania, urządzenia te
powinny być wyposażone w miejscowe wyciągi.

Powietrze doprowadzane do pomieszczeń pracy z zewnątrz przy

zastosowaniu klimatyzacji lub wentylacji mechanicznej powinno być
oczyszczone z pyłów i substancji szkodliwych dla zdrowia. Klima

tyzacja lub wentylacja nie może powodować przeciągów, wyziębie
nia lub przegrzewania pomieszczeń pracy. Nie dotyczy to wentyla

cji awaryjnej. Strumień powietrza pochodzący z urządzeń wentyla
cji nawiewnej nie powinien być skierowany bezpośrednio na stano
wisko pracy. M aksymalna temperatura nawiewanego powietrza nie

powinna przekraczać 70°C (343 K) przy nawiewie powietrza na wy

sokości nie mniejszej niż 3,5 m od poziomu podłogi stanowiska pra
cy i 45°C (318 K) - w pozostałych przypadkach. W pomieszcze

niach pracy, w których występują łatwo palne lub niebezpieczne pod

względem wybuchowym pyły, gazy lub pary, maksymalna tempera

tura nawiewanego powietrza powinna być zgodna z przepisami

w sprawie ochrony przeciwpożarowej.

W przypadku zastosowania systemu klimatyzacji lub wentylacji

mechanicznej pracodawca powinien zapewnić:

1) odpowiednią konserwację urządzeń i instalacji klimatyzacyj

nych i wentylacyjnych w celu niedopuszczenia do awarii,

2) stosowanie środków mających na celu ograniczenie natężenia

i rozprzestrzeniania się hałasu i drgań powodowanych pracą urzą
dzeń klimatyzacyjnych i wentylacyjnych.

Jeżeli w związku z wydzielaniem się w procesie pracy substan

cji szkodliwych dla zdrowia awaria wentylacji może zagrażać zdro
wiu pracowników, powinien być zastosowany system kontrolny sy
gnalizujący stan zagrożenia. Przy stosowaniu w pomieszczeniach

pracy wentylacji mechanicznej z recyrkulacją powietrza ilość powie
trza świeżego nie powinna być mniejsza niż 10% ogólnej ilości wy

mienianego powietrza. W powietrzu wprowadzanym do pomieszczeń

pracy przy stosowaniu recyrkulacji zanieczyszczenie czynnikami

szkodliwymi dla zdrowia nie powinno przekraczać poziomu, przy
którym suma stosunków stężeń poszczególnych substancji do odpo
wiadających im wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń prze

kracza 0,3. Recyrkulacja powietrza nie powinna być stosowana w po
mieszczeniach pracy, w których występują szkodliwe czynniki biolo
giczne, czynniki chemiczne stwarzające zagrożenia określone w prze

pisach w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z wy

stępowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych, materiały

wydzielające nieprzyjemne lub uciążliwe zapachy albo możliwe jest

nagłe zwiększenie stężenia niebezpiecznych substancji chemicznych,

a także w przestrzeniach zagrożonych wybuchem (§ 30-38 powoła

nego rozporządzenia).

4. POMIESZCZENIA I URZĄDZENIA

HIGIENICZNOSANITARNE

Zgodnie z art. 233 k.p. pracodawca jest obowiązany zapewnić

pracownikom odpowiednie urządzenia higienicznosanitarne oraz do

starczyć niezbędne środki higieny osobistej, a także zapewnić środ
ki do udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku. Konkretne
obowiązki pracodawcy w tym zakresie określa powołane rozporzą
dzenie M inistra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych prze

pisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Co należy rozumieć przez pomieszczenia higienicznosanitarne?

Przez pomieszczenia higienicznosanitarne - w myśl § 2 pkt 2

powołanego rozporządzenia - rozumie się szatnie, umywalnie, po

mieszczenia z natryskami, pomieszczenia higieny osobistej kobiet,
ustępy, palarnie, jadalnie z wyjątkiem stołówek, pomieszczenia do
wypoczynku, pomieszczenia do ogrzewania się pracowników oraz

pomieszczenia do prania, odkażania, suszenia i odpylania odzieży

roboczej i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidual

nej. Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom pomiesz

czenia i urządzenia higienicznosanitarne, których rodzaj, ilość
i wielkość powinny być dostosowane do liczby zatrudnionych pra
cowników, stosowanych technologii i rodzajów pracy oraz warun
ków, w jakich ta praca jest wykonywana. Szczegółowe wymagania
dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych określa załącz

nik nr 3 do powołanego rozporządzenia (§ 111 powołanego roz
porządzenia).

Gdzie powinny znajdować się urządzenia higienicznosani-

tarne?

Pom ieszczenia higienicznosanitarne powinny znajdować się

w budynku, w którym odbywa się praca, albo w budynku połączo

nym z nim obudowanym przejściem, które w przypadku przecho

dzenia z ogrzewanych pomieszczeń pracy powinno być również
ogrzewane. Pomieszczenia higienicznosanitarne powinny być usytu
owane w sposób uniemożliwiający pracownikom korzystającym
z nich przechodzenie przez pomieszczenia, w których stosowane są
substancje trujące lub materiały zakaźne albo wykonywane są prace
szczególnie brudzące, jeżeli nie pracują oni w kontakcie z tymi
czynnikami. Pom ieszczenia higienicznosanitarne pow inny być
ogrzewane, oświetlone i wentylowane zgodnie z przepisami tech

niczno-budowlanymi i Polskimi Normami. Wysokość pomieszczeń
higienicznosanitarnych nie powinna być w świetle mniejsza niż 2,5 m.
Dopuszcza się zmniejszenie wysokości pomieszczeń higienicznosa-
nitarnych do 2,2 m w świetle - w przypadku usytuowania ich w su
terenie, piwnicy lub na poddaszu (§ 1 załącznika nr 3 do powoła
nego rozporządzenia).

Jakie wymogi powinny spełniać urządzenia higienicznosani-

tarne?

Pracodawca jest obowiązany utrzymywać pomieszczenia higie-

nicznosanitarne oraz znajdujące się w nich urządzenia w stanie za
pewniającym bezpieczne i higieniczne korzystanie z nich przez pra

cowników. Podłogi oraz ściany pomieszczeń higienicznosanitarnych

powinny być tak wykonane, aby możliwe było łatwe utrzymanie

czystości w tych pomieszczeniach. Ściany pomieszczeń do wysoko
ści co najmniej 2 m powinny być pokryte materiałami gładkimi,

nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie wilgoci. W pomieszcze
niach umywalni i natrysków na podłogach wykonanych z materia
łów o dużym przewodnictwie ciepła powinny być ułożone w miej

scach mycia się podkładki izolujące (podesty). Szatnie, umywalnie,

pomieszczenia z natryskami i ustępy powinny być urządzone od

dzielnie dla kobiet i mężczyzn. Nie dotyczy to zakładu pracy,
w którym jest zatrudnionych do dziesięciu pracowników na jednej

zmianie - pod warunkiem zapewnienia możliwości osobnego korzy
stania przez kobiety i mężczyzn z tych pomieszczeń. Pracodawca
zatrudniający do dwudziestu pracowników powinien zapewnić im co

najmniej ustępy i umywalki, a także warunki do higienicznego prze

chowywania odzieży własnej (domowej), roboczej i ochronnej oraz
do higienicznego spożywania posiłków. Jeżeli w zakładzie pracy ta
kiego pracodawcy nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia
i prace brudzące lub nie występują szczególne wymagania sanitarne,
miejsca do spożywania posiłków, przechowywania odzieży oraz
umywalki m ogą znajdować się w jednym pomieszczeniu ( § 2 i S
załącznika nr S do powołanego rozporządzenia).

Pracodawca zatrudniający pracowników niepełnosprawnych po

winien zapewnić dostosowanie urządzeń higienicznosanitarnych oraz
dojść do nich - do potrzeb i możliwości tych pracowników wynika

jących ze zmniejszonej sprawności, zgodnie z przepisami technicz

no-budowlanymi (§ d i 5 załącznika nr S do powołanego rozporzą

dzenia).

4.1. Szatnie

Gdzie pracownicy powinni przechowywać swoją odzież?

Odzież powinna być przechowywana w szatniach lub w innych

pomieszczeniach, jeżeli w zakładzie pracy nie występują czynniki

szkodliwe dla zdrowia i prace brudzące lub nie występują szczegól

ne wymagania sanitarne. Pracownicy zatrudnieni w pomieszczeniach
biurowych m ogą przechowywać swoją odzież w przeznaczonych do
tego miejscach w pomieszczeniach pracy.

Gdzie powinny być urządzone szatnie?

Szatnie powinny być urządzone w oddzielnych lub wydzielo

nych pomieszczeniach. Pomieszczenia przeznaczone na szatnie po

winny być suche i, w miarę możliwości, oświetlone światłem dzien

nym. Szatnie m ogą być urządzone w suterenach lub w piwnicach,
pod warunkiem zastosowania odpowiedniej izolacji ścian zewnętrz
nych i podłóg zabezpieczającej pomieszczenia przed w ilgocią i nad

miernymi stratami ciepła oraz zapewnienia warunków ewakuacji lu
dzi z tych pomieszczeń. Szatnie takie przeznaczone dla ponad 25

pracowników powinny być wyposażone w wentylację mechaniczną.
W szatniach należy zapewnić przynajmniej czterokrotną wymianę
powietrza na godzinę, a w szatniach wyposażonych w okna otwie-

ralne przeznaczonych dla nie więcej niż 10 pracowników wymiana

powietrza nie może być mniejsza niż dwukrotna na godzinę.
W szatni powinny być zapewnione miejsca siedzące dla co najmniej

50% zatrudnionych na najliczniejszej zmianie. Szerokość przejść

między dwoma rzędami szaf oraz głównych przejść komunikacyj

nych powinna być nie mniejsza niż 1,5 m. Szerokość przejść mię

dzy rzędami szaf a ścianą powinna być nie mniejsza niż 1,1 m. Sza
fy na odzież powinny spełniać wymagania Polskiej Normy. Szatnie

powinny być dostosowane do rodzaju prac, stopnia narażenia pra

cownika na zabrudzenie ciała i zanieczyszczenia jego odzieży sub
stancjami szkodliwymi, trującymi lub materiałami zakaźnymi. W ze
spole szatni przeznaczonym dla pracowników zatrudnionych przy

pracach powodujących znaczne zabrudzenie odzieży (stwarzające

możliwość zanieczyszczenia wnętrza szafy) lub jej zamoczenie, oraz
dla pracowników, których odzież robocza, z uwagi na rodzaj wyko

nywanej pracy, musi spełniać szczególne wymagania higienicznosa-
nitarne, powinny znajdować się pomieszczenia wyposażone w urzą

dzenia do odkażania, odpylania i suszenia odzieży oraz czyszczenia
obuwia - odpowiednio do potrzeb. W przypadku zainstalowania je d

nocześnie kilku urządzeń, każde z nich powinno być umieszczone

w oddzielnym pomieszczeniu. Wydajność i ilość tych urządzeń po
winny zapewniać oczyszczenie i wysuszenie odzieży i obuwia
w czasie trwania jednej zmiany.

Jakiego rodzaju odróżnia się szatnie?

Szatnie dzieli się na:

szatnie odzieży własnej pracowników - przeznaczone do

przechowywania odzieży należącej do pracowników (domowej), je

żeli ze względów higienicznych odzież ta nie powinna się stykać
z odzieżą roboczą i środkami ochrony indywidualnej,

2) szatnie odzieży roboczej i ochronnej - przeznaczone do prze

chowywania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony in
dywidualnej,

3) szatnie podstawowe - przeznaczone do przechowywania

odzieży własnej pracowników oraz odzieży roboczej i środków
ochrony indywidualnej,

4) szatnie przepustowe - składające się z części przeznaczonej

na odzież własną pracowników, części przeznaczonej na odzież ro
boczą i środki ochrony indywidualnej oraz przepustowego zespołu

sanitarnego z natryskami, łączącego obie te części (§ 6-10 załącz

nika nr 3 do powołanego rozporządzenia).

Jakie wymogi powinna spełniać szatnia odzieży własnej pra

cowników?

Szatnia odzieży własnej pracowników powinna być wyposażona

w szafy przeznaczone do indywidualnego użytku każdego pracowni
ka. W pomieszczeniu szatni powinno przypadać co najmniej 0,3 m2
wolnej powierzchni podłogi na każdego pracownika korzystającego
z tej szatni. Szatnia odzieży własnej pracowników może być urzą
dzona w formie szatni wieszakowej, jeżeli nie ma do tego przeciw
wskazań ze względu na rodzaj pracy, warunki jej wykonywania, ro
dzaje występujących zanieczyszczeń itp. oraz jeżeli jest zapewniona
szybka obsługa. Szatnia taka powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:

1) powinna być urządzona osobna szatnia dla mężczyzn i osob

na dla kobiet; w przypadku zatrudnienia mniej niż pięciu pracowni

ków na jednej zmianie szatnie m ogą być wspólne dla mężczyzn
i kobiet, z tym że powinny być urządzone kabiny do przebierania się,

2) przyjmowanie odzieży do szatni i wydawanie odzieży powin

no być wykonywane przez specjalnie do tego wyznaczony personel,

3) powinna być wyposażona w stojaki wieszakowe na odzież

w łasną pracowników; odzież ta powinna być przechowywana, na in
dywidualnych wieszakach,

4) stojaki wieszakowe powinny być jednopoziomowe i mieć

w dolnej części siatkowe półki na obuwie, w górnej zaś - półki na

nakrycia głowy, teczki itp.,

5) szerokość przejścia dla obsługi szatni powinna wynosić co

najmniej 1,1 m między rzędami wieszaków na dwóch sąsiednich

stojakach, zaś co najmniej 0,95 m między ścianą a zewnętrznym
rzędem wieszaków,

6) powinna w niej znajdować się przebieralnia wyposażona

w miejsca do siedzenia i wieszaki na odzież; liczba miejsc do sie
dzenia powinna wynosić co najmniej 30% liczby zatrudnionych na

najliczniejszej zmianie.

Szatnie wieszakowe przeznaczone dla pracowników niemających

obowiązku stosowania odzieży roboczej i ochronnej mogą nie speł

niać wymagań określonych wyżej w pkt 1 i 6 (§ 11 i 12 załączni

ka nr 3 do powołanego rozporządzenia).

Jakim wymogom powinna odpowiadać szatnia odzieży roboczej

i ochronnej?

Szatnia odzieży roboczej i ochronnej powinna być urządzona -

niezależnie od szatni odzieży własnej pracowników - dla pracowni

ków zatrudnionych przy pracach powodujących znaczne zabrudzenie
odzieży (stwarzające możliwość zanieczyszczenia wnętrz szafy do

przechowywania odzieży) lub jej zamoczenie oraz dla pracowników,

których odzież robocza, z uwagi na rodzaj wykonywanej pracy, mu
si spełniać szczególne wymagania higienicznosanitarne. Szatnia po
winna być wyposażona w szafy przeznaczone do indywidualnego
użytku każdego pracownika. W pomieszczeniu szatni powinno przy

padać co najmniej 0,3 m2 wolnej powierzchni podłogi na każdego
pracownika korzystającego z tej szatni. Szatnia odzieży roboczej

i ochronnej powinna też mieć bezpośrednie połączenie z umywalnią,
z natryskami i szatnią odzieży własnej pracowników (§ 13 załącz

nika nr 3 do powołanego rozporządzenia).

Jakie wymogi powinna spełniać szatnia podstawowa?

Szatnia podstawowa może być urządzona zamiast osobnych

szatni odzieży własnej pracowników oraz szatni odzieży roboczej
i ochronnej dla zatrudnionych przy pracach, podczas których zabru
dzenie odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej występu

je w tak małym stopniu, że nie stwarza ryzyka zanieczyszczenia

odzieży własnej pracowników. Szatnia ta powinna mieć bezpośred

nie połączenie z umywalnią. W szatni podstawowej powinno przy
padać co najmniej 0,5 m2 wolnej powierzchni podłogi na każdego
pracownika korzystającego z tej szatni. Szatnia powinna być wypo

sażona w dwie szafy pojedyncze lub jed n ą szafę podwójną dla każ
dego pracownika korzystającego z tej szatni. Jedna szafa pojedyncza
lub jedna część szafy podwójnej powinna być przeznaczona na
odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej, zaś druga - na
odzież własną pracowników. Szatnia podstawowa może być urzą
dzona w formie szatni wieszakowej, z tym że stojaki wieszakowe

powinny być osobne na odzież w łasną pracowników i osobne na

odzież roboczą i ochronną (§ 14 i 15 załącznika nr 3 do powołane
go rozporządzenia).

Jakie wymogi powinna spełniać szatnia przepustowa?

Szatnia przepustowa powinna być urządzona dla pracowników

zatrudnionych przy pracach związanych ze stosowaniem lub wy
dzielaniem się substancji trujących, zakaźnych, promieniotwórczych,
drażniących lub uczulających oraz innych substancji o nieprzyjem

nym zapachu, a także przy pracach pylących, w wilgotnym i gorą

cym mikroklimacie lub powodujących intensywne brudzenie. Po
winna ona spełniać następujące wymagania:

1) część szatni przeznaczona na odzież roboczą i środki ochro

ny indywidualnej powinna odpowiadać wymaganiom jak dla szatni

odzieży roboczej i ochronnej (zob. wyżej),

2) część szatni przeznaczona na odzież w łasną pracowników

powinna odpowiadać wymaganiom jak dla szatni odzieży własnej,

określonym w § 11 lub § 12 załącznika nr 3,

3) ruch użytkowników szatni przepustowej pomiędzy obu jej

częściami powinien odbywać się wyłącznie przez zespół sanitarny
z natryskami.

Dla pracowników mających kontakt z substancjami trującymi

lub zakaźnymi powinna być przeznaczona odrębna szatnia przepu
stowa, spełniająca powyższe wymagania (§ 16 załącznika nr 3 do

powołanego rozporządzenia).

4.2.

Umywalnie

i pomieszczenia z natryskami

Jak powinny być urządzone umywalnie?

W skład zespołu szatni powinny wchodzić umywalnie łatwo do

stępne dla pracowników i zapewniające bezkolizyjny ruch pracow

ników już umytych i przebranych w odzież własną. Umywalnia po
winna być wyposażona w umywalki emaliowane lub wykonane
z materiału odpornego na korozję, zgodne z Polską Normą. Do
umywalek powinna być doprowadzona woda bieżąca - ciepła i zim
na. Szerokość przejścia między umywalkami a ścianą przeciwległą
powinna wynosić nie mniej niż 1,3 m, a między dwoma rzędami
umywalek - nie mniej niż 2 m.

N a każdych dziesięciu pracowników najliczniejszej zmiany

powinna w umywalni przypadać co najmniej jedna umywalka indy
widualna, a przy pracach brudzących i w kontakcie z substancja
mi szkodliwymi lub zakaźnymi - co najmniej jedna umywalka na
każdych pięciu pracowników - lecz nie mniej niż jedna przy mniej -

szej liczbie zatrudnionych. W przypadku zastosowania umywalek
szeregowych do mycia zbiorowego (np. na placach budowy) powin

no przypadać co najmniej jedno stanowisko do mycia (zawór

czerpalny wody) na każdych pięciu pracowników jednocześnie za

trudnionych. Na każdych trzydziestu mężczyzn lub na każde dwa

dzieścia kobiet jednocześnie zatrudnionych przy pracach biurowych
lub w warunkach zbliżonych do tych prac powinna przypadać co

najmniej jedna umywalka, lecz nie mniej niż jedna umywalka przy
mniejszej liczbie zatrudnionych. Umywalki powinny być instalo
wane w pomieszczeniach ustępów lub w ich przedsionkach izola

cyjnych.

Dla pracowników narażonych na zabrudzenie nóg przy pracy

powinny być instalowane w umywalniach brodziki do mycia nóg
z doprowadzeniem ciepłej wody, w ilości co najmniej jeden brodzik
na każdych dziesięciu użytkowników. Brodziki nie są jednak wyma
gane dla pracowników zatrudnionych przy pracach na otwartej prze

strzeni - poza terenem zakładu pracy.

Jakie wymogi powinny spełniać pomieszczenia z natryskami?

W zespole szatni powinny znajdować się pomieszczenia z natry

skami, jeśli wymagają tego warunki pracy lub ochrona zdrowia pra
cowników. Pomieszczenia z natryskami powinny być łatwo dostęp

ne dla pracowników i zapewniać bezkolizyjny ruch pracowników

ju ż umytych i ubranych w odzież własną. N a każdych ośmiu pra

cowników najliczniejszej zmiany wykonujących prace powodujące
zabrudzenie ich ciała powinna przypadać co najmniej jedna kabina

natryskowa, a przy pracach, o których mowa w § 16 ust. 1, co naj

mniej jedna kabina natryskowa na każdych pięciu pracowników -
lecz nie mniej niż jedna przy mniejszej liczbie zatrudnionych. Wy
miary kabin natryskowych powinny być zgodne z przepisami tech

niczno-budowlanymi. Szerokość przejścia między dwoma rzędami

kabin, przy zastosowaniu zasłon zasuwanych lub ścianek osłaniają
cych powinna wynosić co najmniej 1,30 m, a między kabinami
i ścianą - co najmniej 0,90 m.

W pomieszczeniu z natryskami poszczególne sitka powinny być

zainstalowane w oddzielnych kabinach i umieszczone w taki spo
sób, aby strumień wody spływał na ramiona, a nie na głowę. Po
mieszczenie z natryskami, w którym znajduje się więcej niż sześć
sitek, powinno być oddzielone od szatni pomieszczeniem izoluj ą-
cym. Do natrysków powinna być doprowadzona woda bieżąca zim

na i ciepła. Woda zużyta powinna być odprowadzana do kanalizacji.
Przy pomieszczeniach z natryskami powinna znajdować się wydzie

lona kabina z jed n ą m iską ustępową na każde dziesięć natrysków,
lecz nie mniej niż jedną.

Temperatura wody ciepłej doprowadzonej do umywalek, natry

sków i brodzików przy stosowaniu centralnej regulacji lub zbioro
wego mieszania wody powinna wynosić od 35°C do 40°C (od 308 K
do 313 K), a w przypadku indywidualnego mieszania wody - od

50°C do 60°C (323 K do 333 K). W pomieszczeniach umywalni na

leży zapewnić co najmniej dwukrotną wymianę powietrza w ciągu
godziny, natomiast w pomieszczeniach z natryskami wymiana ta nie

powinna być mniejsza niż pięciokrotna w ciągu godziny (§ 17-24

załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych

przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

4.3. Jadalnie

Którzy pracodawcy powinni urządzić jadalnię dla pracowników?

Zgodnie z § 29 załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia,

pracodawca zatrudniający powyżej dwudziestu pracowników na je d
nej zmianie powinien zapewnić pracownikom pomieszczenie do

spożywania posiłków (jadalnię). Obowiązek taki dotyczy również

pracodawców zatrudniających dwudziestu i mniej pracowników, je

żeli narażeni są na kontakt ze szkodliwymi środkami chemicznymi
lub promieniotwórczymi, materiałami biologicznie zakaźnymi albo

przy pracach szczególnie brudzących. Nie dotyczy to jednak zakła

dów pracy, w których wykonywane są prace wyłącznie o charakte
rze biurowym. W jadalni powinny być umieszczone w widocznych

miejscach napisy lub znaki informujące o zakazie palenia tytoniu.

Jakiego rodzaju mogą być jadalnie?

Przepisy ustalają trzy typy jadalni:

1) jadalnia przeznaczona do spożywania posiłków własnych

(typ ty

2) jadalnia przeznaczona do spożywania posiłków własnych

i wydawania napojów (typ II),

3) jadalnia z zapleczem - przeznaczona do spożywania posił

ków profilaktycznych (typ III), przy czym dopuszcza się łączenie ja
dalni typu II i III.

W pomieszczeniu jadalni typu I powinno przypadać co najmniej

1,1 m2 powierzchni na każdego z pracowników jednocześnie spoży

wających posiłek. Powierzchnia jadalni nie powinna być mniejsza

niż 8 m2. Jadalnia typu II powinna składać się z dwóch części:

• jadalni właściwej odpowiadającej wymaganiom jadalni typu

I oraz

• pom ieszczeń do przygotow yw ania, w ydaw ania napojów

i zmywania naczyń stołowych.

Jadalnia typu III powinna odpowiadać wymaganiom określonym

dla jadalni typu II oraz powinna posiadać węzeł sanitarny dla kon
sumentów i węzeł sanitarny z szatnią dla pracowników obsługi.

Jakie wymogi powinna spełniać jadalnia?

Dla każdego pracownika spożywającego posiłek w jadalni po

winno być zapewnione indywidualne miejsce siedzące przy stole.
Jadalnia powinna być wyposażona w umywalki w ilości nie mniej
szej niż jedna umywalka na dwadzieścia miejsc siedzących w jadal

ni, lecz nie mniej niż jedna umywalka. Przy każdej umywalce po

winny znajdować się ręczniki jednorazowe lub powinna być zainsta
lowana suszarka do rąk. W jadalni powinny być zainstalowane urzą
dzenia do podgrzewania przez pracownika posiłku własnego oraz
zlewozmywaki dwukomorowe w ilości jeden zlewozmywak na dwa
dzieścia miejsc w jadalni, jednak nie mniej niż jeden zlewozmywak.

W jadalniach typu I i II lub przy nich powinny znajdować się indy

widualne zamykane szafki przeznaczone do przechowywania w hi
gienicznych warunkach własnego posiłku pracownika.

W pomieszczeniu jadalni powinna być zapewniona przynajmniej

2-krotna wymiana powietrza w ciągu godziny. D la pracowników za

trudnionych przy wykonywaniu prac w kontakcie z materiałami za

kaźnymi lub trującymi powinny być urządzone oddzielnie jadalnie

niedostępne dla innych pracowników. Jadalnia ta powinna też być od

dzielona od pomieszczeń pracy pomieszczeniem izolującym, w któ
rym należy urządzić miejsca do pozostawiania odzieży ochronnej
oraz zainstalować umywalki z ciepłą bieżącą w odą (§ 29-36 załącz

nika nr 3 do powołanego rozporządzenia).

4.4. Palarnie

Czy pracodawca je st obowiązany urządzić palarnię dla pra

cowników?

Palenie tytoniu w zakładach pracy jest dozwolone wyłącznie

w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach (palarniach).
Obowiązek urządzenia palarni ciąży na każdym pracodawcy zatrud
niającym co najmniej dwudziestu pracowników. Tak wynika z wy
roku NSA z dnia 4 kwietnia 2007 r., I OSK 892/06 („Rzeczpospo
lita” z dnia 18 kwietnia 2007 r., dodatek „Dobra Firma”, s. 10, po
wołany w artykule G. Ordak, Każdy s ze f musi respektować prawa

palaczy). Jak uznał NSA, bezwględny obowiązek utworzenia palar

ni wynika z art. 5 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r.
o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyro
bów tytoniowych (DzU z 1996 r. nr 10, poz. 55 ze zm.).

Jakie wymogi powinna spełniać palarnia?

Bliższe wymagania dotyczące palarni określa załącznik nr 3 do

powołanego rozporządzenia. W myśl tych przepisów palarnie po

winny być usytuowane w sposób nienarażający osób niepalących na
wdychanie dymu tytoniowego. W palarni powinno przypadać co

najmniej 0,1 m2 powierzchni podłogi na każdego pracownika naj

liczniejszej zmiany korzystającego z tego pomieszczenia, z tym je d

nak, że powierzchnia poszczególnych pomieszczeń przeznaczonych
na palarnie nie powinna być mniejsza niż 4 m2. W palarni należy

zapewnić przynajmniej dziesięciokrotną wymianę powietrza w ciągu
godziny (§ 40-42 załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia).

4.5. Ustępy

Gdzie powinny być urządzone ustępy dla pracowników?

Ustępy powinny być zlokalizowane w odległości nie większej

niż 75 m od stanowiska pracy. Odległość ta może być większa je

dynie dla pracowników pracujących stale na otwartej przestrzeni,
lecz nie powinna przekraczać 125 m od najdalszego stanowiska pra
cy. W budynkach ustępy powinny być urządzone na każdej kondy
gnacji. Jeżeli na kondygnacji pracuje mniej niż dziesięć osób, ustę

py m ogą znajdować się nie dalej niż na sąsiedniej kondygnacji.
Wejścia do ustępów powinny prowadzić bezpośrednio z pomiesz

czeń, korytarzy lub dróg służących do komunikacji ogólnej. Ustęp

powinien mieć wejściowe pomieszczenie izolujące wyposażone
w umywalki z dopływem ciepłej i zimnej wody w ilości co naj
mniej jedna umywalka na trzy miski ustępowe lub pisuary, jednak
nie mniej niż jedna umywalka. Drzwi prowadzące do pomieszczenia
izolującego oraz drzwi łączące je z dalszą częścią ustępu powinny
zamykać się samoczynnie.

Jakie wymogi powinny spełniać ustępy?

Zainstalowane w ustępach miski ustępowe i pisuary powinny

być spłukiwane bieżącą w odą oraz podłączone do kanalizacji. Ustę
py powinny być wyposażone w instalację i urządzenia przeznaczo
ne do utrzymania wymagań higienicznosanitarnych. W pomieszcze

niach ustępów powinna być zapewniona wymiana powietrza w ilości
nie mniejszej niż 50 m3 na godzinę na 1 miskę ustępową i 25 m3 na

1 pisuar. D la pracowników zatrudnionych na otwartej przestrzeni

poza terenem zakładu pracy przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące

oraz zatrudnionych w budynkach niewyposażonych w instalację wo

dociągową i kanalizacyjną mogą być urządzane ustępy wyposażone
w szczelne zbiorniki nieczystości. W takim przypadku ustępy mogą

nie spełniać powyższych wymagań.

Szerokość przejść wzdłuż kabin ustępowych przy jednostronnym

ich rozmieszczeniu powinna wynosić co najmniej 1,3 m. Jeżeli na

przeciwko kabin są umieszczone pisuary, odległość między ścianą,
na której są zainstalowane, a kabinami nie powinna być mniejsza
niż 2 m. Przejście między rzędami kabin powinno mieć szerokość

co najmniej 2 m.

Na każdych trzydziestu mężczyzn zatrudnionych na jednej zmia

nie powinna przypadać co najmniej jedna miska ustępowa i jeden
pisuar, lecz nie mniej niż jedna miska i jeden pisuar przy mniejszej

liczbie zatrudnionych. Natomiast na każde dwadzieścia kobiet za

trudnionych na jednej zmianie powinna przypadać jedna miska ustę
powa, lecz nie mniej niż jedna miska przy mniejszej liczbie zatrud
nionych (§ 25-28 załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia).

4.6. Pomieszczenia do ogrzewania pracowników

Kiedy pracodawca powinien zapewnić pracownikom pomiesz

czenia do ogrzania się i ja k powinny być one urządzone?

Zgodnie z przepisami § 44 załącznika nr 3 do powołanego roz

porządzenia, przy pracach wykonywanych na otwartej przestrzeni
lub w nieogrzewanych pomieszczeniach pracodawca powinien za

pewnić pracownikom w pobliżu miejsc pracy pomieszczenia umoż
liwiające im schronienie się przed opadami atmosferycznymi, ogrza
nie się oraz zmianę odzieży. Pomieszczenia te powinny być zaopa
trzone w urządzenia do podgrzewania posiłków. W pomieszczeniach

do ogrzewania się pracowników powinna być zapewniona tempera

tura co najmniej 16°C (289 K), a na każdego pracownika najlicz
niejszej zmiany powinno przypadać co najmniej 0,1 m2 powierzch
ni, przy czym całkowita powierzchnia pomieszczenia nie może być

mniejsza niż 8 m2. W razie gdy ze względu na rodzaje prac wyko

nywanych na otwartej przestrzeni w okresie zimowym nie jest moż

liwe zapewnienie powyższych pomieszczeń, należy zapewnić pra
cownikom w pobliżu miejsca ich pracy odpowiednio urządzone źró
dła ciepła, przy zachowaniu wymagań ochrony przeciwpożarowej.

4.7. Pomieszczenia do wypoczynku

Kiedy pracodawca powinien zapewnić pracownikom pomiesz

czenia do wypoczynku?

Wymagania dotyczące pomieszczeń do wypoczynku określone

zostały w rozdziale 6 załącznika nr 3 do powołanego rozporządze

nia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy

(§ 37-39). Zgodnie z tymi przepisami pracodawca jest obowiązany

zapewnić łatwo dostępne pomieszczenia przeznaczone do wypo
czynku pracowników, jeżeli wymaga tego ich bezpieczeństwo
i zdrowie, w szczególności gdy:

• wykonywana praca wymaga stosowania indywidualnych środ

ków ochrony układu oddechowego,

• prace okresowe, w szczególności montażowe, konserwacyjne

i remontowe, są wykonywane przez pracowników w pomieszcze

niach ciasnych lub niskich, niespełniaj ących wymagań określonych

w § 19 ust. 2 i § 20 powołanego rozporządzenia,

• praca wykonywana jest w pomieszczeniach, w których tempe

ratura spowodowana procesami technologicznymi jest stale wyższa

niż 30°C (303 K).

Jak powinny być urządzone pomieszczenia do wypoczynku?

Pracownikom zatrudnionym w powyższych warunkach należy

stworzyć też możliwość umycia ciała, szczególnie w ciepłej porze
roku - poprzez umieszczenie w pobliżu pomieszczeń pracy natry
sków ręcznych na giętkich przewodach, z doprowadzeniem zimnej
i ciepłej wody. Pomieszczenia przeznaczone do wypoczynku powin

ny być wyposażone w stoły oraz krzesła z oparciami spełniające

wymagania ergonomii. Liczba miejsc siedzących powinna być nie
mniejsza niż jedno miejsce na pięciu pracowników korzystających
z pomieszczenia, zatrudnionych na najliczniejszej zmianie. Odle
głość od najdalszego stanowiska pracy do pomieszczenia przezna
czonego do wypoczynku nie powinna przekraczać 75 m.

W pomieszczeniach przeznaczonych do wypoczynku należy za

pewnić przynajmniej dwukrotną wymianę powietrza w ciągu godzi
ny. Pomieszczenia przeznaczone do wypoczynku dla pracowników

wykonujących prace w pomieszczeniach, w których temperatura
spowodowana procesami technologicznymi jest stale wyższa niż
30°C, powinny być klimatyzowane. Wymóg ten nie dotyczy po
mieszczeń przeznaczonych do wypoczynku dla pracowników zatrud

nionych w podziemnych zakładach górniczych.

W zakładzie pracy zatrudniającym na jedną zmianę więcej niż

dwadzieścia kobiet w jednym budynku należy urządzić pomieszcze

nie z miejscami do wypoczynku w pozycji leżącej dla kobiet w cią

ży i karmiących matek, przyjmując co najmniej jedno miejsce na
każdych trzysta kobiet zatrudnionych na jednej zmianie, lecz nie
mniej niż jedno miejsce. Powierzchnia takiego pomieszczenia nie
może być mniejsza niż 8 m2.

Pracodawca zatrudniający pracowników przy pracach wykony

wanych w pomieszczeniach, w których temperatura spowodowana

procesami technologicznymi jest stale wyższa niż 30°C (303 K),

jest obowiązany zapewnić klimatyzowane pomieszczenie do wypo

czynku, wyposażone w stoły oraz krzesła z oparciem spełniające
wymagania ergonomii. Liczba miejsc siedzących powinna być nie
mniejsza niż jedno miejsce na pięciu pracowników korzystających
z pomieszczenia, zatrudnionych na najliczniejszej zmianie. Odleg

łość od najdalszego stanowiska pracy do pomieszczenia klimatyzo

wanego nie powinna przekraczać 75 m. Pracownikom zatrudnionym
w warunkach, gdzie temperatura spowodowana procesami technolo
gicznymi jest stale wyższa niż 30°C, należy stworzyć możliwość
obmycia ciała, szczególnie w ciepłej porze roku - poprzez umiesz
czenie w pobliżu pomieszczeń pracy natrysków ręcznych na gięt
kich przewodach, z doprowadzeniem ciepłej wody. Jako pomiesz
czenia do wypoczynku m ogą być wykorzystane jadalnie, o ile są
klimatyzowane i wyposażone w stoły oraz krzesła z oparciem speł

niające wymagania ergonomii (§ 114 powołanego rozporządzenia).

4.8. Pralnie, punkty pierwszej pomocy,

woda do picia, środki higieny osobistej

W jakich przypadkach pracodawca je s t obowiązany urządzić

pralnię w zakładzie pracy?

W myśl § 43 załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia,

w przypadkach gdy przeznaczona do prania odzież robocza lub
ochronna może stać się powodem skażenia innej odzieży pranej je d

nocześnie lub jeżeli jest ona szczególnie zabrudzona, a także gdy

wymagają tego specjalne względy higieny produkcji, w zakładzie

pracy powinna być urządzona specjalna pralnia odzieży wyposażo
na w urządzenia mechaniczne do prania. Przy pralni należy też za
pewnić możliwość odpylania, dezynfekcji i suszenia odzieży i obu

wia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej, a także napra
wy odzieży i obuwia roboczego. W zakładzie pracy, w którym
odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony indywidualnej stoso
wane przez pracowników są narażone na zanieczyszczenie substan
cjami lub preparatami chemicznymi sklasyfikowanymi jako niebez

pieczne, powinny być stosowane urządzenia służące do neutralizacji
tych substancji lub preparatów.

Jak powinny być zorganizowane punkty pierwszej pomocy

w razie wypadku?

Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom sprawnie

funkcjonujący system pierwszej pomocy w razie wypadku oraz

środki do udzielania pierwszej pomocy. W szczególności zaś powi

nien zapewnić:

1) punkty pierwszej pomocy w wydziałach (oddziałach), w któ

rych wykonywane są prace powodujące duże zagrożenia wypadko
we lub związane z wydzielaniem się par, gazów albo pyłów sub
stancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne ze względu na ostre
działanie toksyczne,

2) apteczki w poszczególnych wydziałach (oddziałach) zakładu

pracy.

Ilość, usytuowanie i wyposażenie punktów pierwszej pomocy

i apteczek powinny być ustalone w porozumieniu z lekarzem spra
w ującym profilaktyczną opiekę zdrow otną nad pracownikami,
z uwzględnieniem rodzajów i nasilenia występujących zagro
żeń. Obsługa punktów pierwszej pomocy i apteczek na każdej
zmianie pow inna być powierzana wyznaczonym pracownikom,

przeszkolonym w udzielaniu pierwszej pomocy. W punktach pierw

szej pomocy i przy apteczkach, w widocznych miejscach, powinny

być wywieszone instrukcje o udzielaniu pierwszej pomocy w razie

wypadku oraz wykazy pracowników obsługujących punkty pierw
szej pomocy i apteczki. Punkty pierwszej pomocy i miejsca usytu
owania apteczek powinny być też odpowiednio oznakowane, zgod

nie z Polską Normą, i łatwo dostępne (§ 44 powołanego rozpo

rządzenia).

Czy pracodawca je st obowiązany dostarczać pracownikom wo

dę zdatną do picia oraz środki higieny osobistej?

Pracodawca jest obowiązany zapewnić wszystkim pracownikom

wodę zdatną do picia lub inne napoje, a pracownikom zatrudnionym
stale lub okresowo w warunkach szczególnie uciążliwych zapewnić
oprócz wody, inne napoje. Ilość, rodzaj i temperatura tych napojów

powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy i po
trzeb fizjologicznych pracowników. Szczegółowe zasady zaopatrze
nia w napoje pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie

uciążliwych określają odrębne przepisy (§ 112 powołanego rozpo
rządzenia).

Miejsca czerpania wody zdatnej do picia powinny znajdować się

nie dalej niż 75 m od stanowisk pracy. Zbiorniki, przewody i miej

sca czerpania wody powinny być zabezpieczone przed zanieczysz
czeniem lub zakażeniem. Czerpanie wody ze zbiorników powinno
odbywać się wyłącznie z zaworów czerpalnych. M iejsca czerpania
wody nienadającej się do picia powinny być oznakowane zgodnie
z Polską N orm ą (§ 113 powołanego rozporządzenia).

Zgodnie z § 115 powołanego rozporządzenia, pracodawca jest

też obowiązany zapewnić dostarczanie pracownikom środków higie
ny osobistej, których ilość i rodzaje powinny być dostosowane do
rodzaju i stopnia zanieczyszczenia ciała przy określonych pracach.

5. TEREN ZAKŁADU PRACY

Jakie wymogi powinny spełniać drogi i przejścia na terenie za

kładu pracy?

Pracodawca jest obowiązany zapewnić na terenie zakładu pracy

wykonane i oznakowane, zgodnie z Polskimi Normami i właściwy
mi przepisami, drogi komunikacyjne i transportowe, drogi dla pie
szych (przejścia) i dojazdy pożarowe oraz utrzymywać je w stanie

niestwarzającym zagrożeń dla użytkowników. Drogi i przejścia oraz

dojazdy pożarowe nie m ogą prowadzić przez miejsca, w których
występują zagrożenia dla ich użytkowników. Drogi i przejścia po
winny posiadać wymiary odpowiednie do liczby potencjalnych użyt
kowników oraz rodzajów i wielkości stosowanych urządzeń trans

portowych i przemieszczanych ładunków. M inimalne wymiary dróg

i przejść określają Polskie Normy. Nawierzchnia dróg, placów ma

newrowych, postojowych i składowych, dojazdów pożarowych

i przejść powinna być równa i twarda lub utwardzona oraz posiadać

nośność odpowiednią do obciążenia wynikającego ze stosowanych

środków transportowych oraz przemieszczanych i składowanych
materiałów. Drogi, przejścia oraz place manewrowe, postojowe

i składowe powinny też posiadać urządzenia lub inne rozwiązania

techniczne zapewniające odprowadzanie wód opadowych (§ 4 po

wołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpie
czeństwa i higieny pracy). N a drogach transportowych i w magazy

nach nie powinny występować progi ani stopnie. W przypadku zróż
nicowania poziomów podłogi, różnice te powinny być wyrównane
pochylniami o nachyleniu dostosowanym do rodzaju używanego

środka transportu, jednak nie większym niż 8%. Pochylnie takie po
winny umożliwiać bezpieczne poruszanie się pracowników i dogod

ny transport ładunków (§ 5 powołanego rozporządzenia).

Drogi, przejścia i dojazdy pożarowe nie powinny być zastawia

ne materiałami, środkami transportu, sprzętem i innymi przedmiota

mi, a na skrzyżowaniach dróg powinna być zapewniona dobra w i
doczność. W tunelach przeznaczonych do stałej komunikacji nie po
winny znajdować się rurociągi służące do transportu materiałów nie

bezpiecznych oraz transportu cieczy lub gazów pod ciśnieniem albo

0 temperaturze wyższej niż 70°C lub niższej niż -15°C. Wymóg ten

nie dotyczy przewodów służących do ogrzewania tunelu, jeżeli tem
peratura czynnika grzewczego nie przekracza 95°C. Pracodawca jest
też obowiązany zapewnić drogi ewakuacyjne ze wszystkich po

mieszczeń obiektu budowlanego, w których mogą przebywać pra
cownicy, umożliwiające szybkie wydostanie się pracowników na
otwartą przestrzeń. Drogi ewakuacyjne oraz dojścia do nich prowa
dzące nie m ogą być zastawiane. Wymagania dla dróg ewakuacyj

nych i warunki ewakuacji określają przepisy techniczno-budowlane

1 dotyczące ochrony przeciwpożarowej (§ 7 -9 powołanego rozpo
rządzenia).

Do obowiązków pracodawcy należy też zapewnienie opracowa

nia zasad ruchu na drogach wewnątrzzakładowych, zgodnych
z przepisami prawa o ruchu drogowym. W zasadach ruchu powinny
być określone w szczególności maksymalne prędkości środków
transportu i komunikacji na drogach wewnątrzzakładowych oraz
w pomieszczeniach zakładu pracy, uzależnione od szerokości dróg,
natężenia ruchu, widoczności itp. Drogi powinny być również ozna
kowane znakami drogowymi zgodnymi z przepisami prawa o ruchu

drogowym. Natomiast wymagania dotyczące transportu przy użyciu
dźwignic, przenośników, wózków jezdniowych z napędem silniko
wym oraz kolei wewnątrzzakładowych określają odrębne przepisy
(§ 66 i 67 powołanego rozporządzenia).

Jak powinny być oznakowane na terenie zakładu pracy miejsca

stwarzające zagrożenia dla pracowników?

Miejsca na terenie zakładu pracy, w których występują zagroże

nia dla pracowników, powinny być oznakowane widocznymi barwa
mi lub znakami bezpieczeństwa zgodnie z wymaganiami określony
mi w załączniku nr 1 do powołanego rozporządzenia i w Polskich
Normach. Jeżeli oznakowanie takie nie jest wystarczające dla za
pewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracownika, miejsca
niebezpieczne powinny być wyłączone z użytkowania poprzez ich
odpowiednie wygrodzenie lub w inny sposób. W szelkie otwory i za
głębienia powinny być zamknięte odpowiednimi pokrywami, a jeże

li jest to niemożliwe - właściwie ogrodzone i oznakowane. Miejsca
niebezpieczne na przejściach zagrażające potknięciem się, upadkiem
lub uderzeniem (np. stopnie) powinny być pomalowane barwami
bezpieczeństwa zgodnie z Polskimi Normami. N a drogach - w miej
scach, w których możliwe jest niespodziewane wtargnięcie pieszych,
w szczególności przed bramami, drzwiami i przejściami, należy
ustawić barierki lub zastosować inne skuteczne środki ochronne
(§ 6 powołanego rozporządzenia).

Zgodnie z § 11 powołanego rozporządzenia, zakład pracy po

winien być wyposażony w urządzenia zapobiegające zanieczysz
czeniu lub skażeniu, w stopniu szkodliwym dla zdrowia ludzkiego -
powietrza, gruntu oraz wód - substancjami chemicznymi, pyłami,
środkami promieniotwórczymi albo szkodliwymi czynnikami bio

logicznymi, w związku z produkcją bądź inną działalnością zakładu
pracy. Pracodawca jest też obowiązany zapewnić ochronę obiektów
budowlanych i urządzeń technicznych przed gromadzeniem się
ładunków i wyładowaniami elektryczności statycznej - stwarzają
cymi zagrożenia w środowisku pracy (§ 12 powołanego rozpo
rządzenia).

Czy teren zakładu pracy powinien być oświetlony?

We wszystkich miejscach na terenie zakładu pracy, w których

mogą przebywać pracownicy, pracodawca jest obowiązany zapewnić
oświetlenie elektryczne w porze nocnej lub jeżeli oświetlenie dzien

ne jest niewystarczające. Wymagania dotyczące oświetlenia określa

ją Polskie Normy. Instalacje i urządzenia elektryczne powinny być

tak wykonane i eksploatowane, aby nie narażały pracowników na
porażenie prądem elektrycznym, przepięcia atmosferyczne, szkodli
we oddziaływanie pól elektromagnetycznych oraz nie stanowiły za
grożenia pożarowego, wybuchowego i nie powodowały innych

szkodliwych skutków (§ 10 powołanego rozporządzenia).

R o z d z i a ł IV

WYMAGANIA BHP DOTYCZĄCE MASZYN

I INNYCH URZĄDZEŃ TECHNICZNYCH

Jak powinny być konstruowane i budowane maszyny oraz inne

urządzenia techniczne i narzędzia?

O bezpieczeństwie pracy decydują w dużej mierze maszyny i in

ne urządzenia techniczne stosowane u danego pracodawcy. Przepisy

kodeksu pracy, a zwłaszcza przepisy szczególne, zawierają też
w tym zakresie określone wymagania co do ich konstrukcji, budo
wy i użytkowania. Jak stanowi przepis art. 215 § 1 k.p., maszyny
i inne urządzenia techniczne powinny być tak konstruowane i budo
wane, aby zapewniały bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
a w szczególności zabezpieczały pracownika przed urazami, działa

niem niebezpiecznych substancji chemicznych, porażeniem prądem

elektrycznym, nadmiernym hałasem, szkodliwymi wstrząsami, dzia

łaniem wibracji i promieniowania oraz szkodliwym i niebezpiecz
nym działaniem innych czynników środowiska pracy. Powinny rów
nież uwzględniać zasady ergonomii. Maszyny i inne urządzenia
techniczne, które nie spełniają takich wymagań, powinny być wypo

sażone w odpowiednie zabezpieczenia, eliminujące zagrożenia dla
zdrowia lub życia pracownika. W przypadku gdy konstrukcja za

bezpieczenia jest uzależniona od warunków lokalnych, wyposażenie

maszyny lub innego urządzenia technicznego w odpowiednie zabez

pieczenia należy do obowiązków pracodawcy (art. 216 k.p.).

Zgodnie z art. 217 k.p., niedopuszczalne jest wyposażanie sta

nowisk pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie

spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności określonych
w ustawie z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności
(j.t. DzU z 2004 r. nr 204, poz. 2087 ze zm.).

Powyższe zasady stosuje się odpowiednio do narzędzi pracy

(art. 218 k.p.). Narzędzia pracy powinny być więc tak konstruowa

ne i wykonane, aby zapewniały bezpieczne wykonywanie pracy. Po

winny też spełniać wymagania dotyczące oceny zgodności.

Bardziej szczegółowe wymagania dotyczące maszyn i innych

urządzeń technicznych określa powołane wcześniej rozporządzenie

M inistra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy.

Kto ponosi odpowiedzialność za wadliwie skonstruowane lub

wykonane maszyny i inne urządzenia techniczne?

Bez względu na to, czy maszyna lub inne urządzenie techniczne

zostały błędnie zaprojektowane przez konstruktora, czy też zbudowa

ne wadliwie przez producenta, to pracodawca ponosi odpowiedzial
ność za użytkowanie takich maszyn lub urządzeń. W żadnym wy
padku nie może przerzucić tej odpowiedzialności na konstruktora

lub producenta. Od odpowiedzialności tej nie zwalnia też pracodaw
cy fakt, że producent uznał maszynę lub urządzenie za bezpieczne
w pracy. Natomiast konstruktor oraz producent maszyn i innych
urządzeń technicznych ponoszą odpowiedzialność za niedopełnienie
obowiązków określoną w odrębnych przepisach (art. 215 § 2 k.p.).

Jakie wymogi powinny spełniać maszyny oraz inne urządzenia

techniczne?

Maszyny i inne urządzenia techniczne, powinny spełniać wyma

gania bezpieczeństwa i higieny pracy, określone w odrębnych prze

pisach, przez cały okres ich użytkowania. Montaż, demontaż i eks
ploatacja maszyn, w tym ich obsługa, powinny odbywać się przy

zachowaniu wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergono
mii, uwzględniających instrukcje zawarte w dokumentacji technicz

no-ruchowej. Miejsce i sposób zainstalowania oraz użytkowania ma

szyn powinny uwzględniać minimalizację ryzyka zawodowego,
w szczególności poprzez:

• zapewnienie dostatecznej przestrzeni pomiędzy ruchomymi

częściami maszyn a ruchomymi lub stałymi elementami otoczenia,

• zapewnienie, aby wszystkie używane lub produkowane mate

riały bądź energia były w bezpieczny sposób dostarczane i odpro
wadzane ze stanowiska pracy ( § 5 1 powołanego rozporządzenia
w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

W myśl przepisów § 52 powołanego rozporządzenia, każda ma

szyna powinna być wyposażona w element sterowniczy przeznaczo

ny do jej całkowitego i bezpiecznego zatrzymywania. Jeżeli jest to
konieczne w związku z zagrożeniami, jakie stwarza maszyna, i jej
nominalnym czasem zatrzymania się, maszyna powinna być wypo

sażona w urządzenie do zatrzymywania awaryjnego. Elementy ste
rownicze maszyn mające wpływ na bezpieczeństwo m uszą być w i
doczne i możliwe do zidentyfikowania oraz oznakowane zgodnie
z wymaganiami określonymi w Polskich Normach. Elementy ste
rownicze nie m ogą stwarzać jakichkolwiek zagrożeń, w szczególno
ści spowodowanych ich niezamierzonym użyciem.

Maszyny powinny być wyposażone w łatwo odróżniające się

i odpowiednio oznakowane urządzenia do odłączania od wszystkich
źródeł energii. Włączenie zasilania energią nie może powodować za
grożenia dla obsługi. W przypadku zespołowej obsługi maszyny lub
gdy stwarza ona zagrożenie dla otoczenia, należy zapewnić sygnali
zację ostrzegawczą i alarmową, która powinna być łatwo dostrzegal
na i zrozumiała. Maszyny wielostanowiskowe powinny być wyposa
żone w urządzenia sygnalizacji dźwiękowej lub świetlnej automa
tycznie wysyłające sygnały uprzedzające o uruchomieniu maszyny.

Sygnały te powinny być odbierane na wszystkich stanowiskach pra

cy przy danej maszynie. Elementy ruchome i inne części maszyn,
które w razie zetknięcia się z nimi stwarzają zagrożenie, powinny

być do wysokości co najmniej 2,5 m od poziomu podłogi (podestu)

stanowiska pracy osłonięte lub zaopatrzone w inne skuteczne urzą
dzenia ochronne, z wyjątkiem przypadków, gdy spełnienie tych wy
magań nie jest możliwe ze względu na funkcję maszyny. Pasy, łań
cuchy, taśmy, koła zębate i inne elementy układów napędowych

oraz części maszyn zagrażające spadnięciem, znajdujące się nad sta

nowiskami pracy lub przejściami na wysokości ponad 2,5 m od po

ziomu podłogi, powinny być osłonięte co najmniej od dołu trwały
mi osłonami. Osłony stosowane na maszynach powinny uniemożli
wiać bezpośredni dostęp do strefy niebezpiecznej. Osłony niepełne
(wykonane z siatki, blachy perforowanej, prętów itp.) powinny znaj
dować się w takiej odległości od elementów niebezpiecznych, aby

przy danej wielkości i kształcie otworów nie było możliwe bezpo

średnie dotknięcie tych elementów. Odległości bezpieczeństwa okre
ślają Polskie Normy. Maszyny powinny być oznakowane znakami
i barwami bezpieczeństwa, zgodnie z wymaganiami określonymi
w załączniku nr 1 do powołanego rozporządzenia oraz w Polskich

Normach (§ 53-55 powołanego rozporządzenia).

Jakim wymogom powinny odpowiadać urządzenia ochronne

przy maszynach?

W myśl § 56 powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych

przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, urządzenia ochronne sto

sowane przy maszynach powinny spełniać następujące ogólne wy
magania:

1) zapewniać bezpieczeństwo zarówno pracownikowi zatrudnio

nemu bezpośrednio przy obsłudze maszyny, jak i osobom znaj duj ą-

cym się w jej pobliżu,

2) działać niezawodnie, posiadać odpowiednią trwałość i wy

trzymałość,

3) funkcjonować samoczynnie, niezależnie od woli i uwagi ob

sługującego, w przypadkach gdy jest to celowe i możliwe,

4) nie mogą być łatwo usuwane lub odłączane bez pomocy na

rzędzi,

5) nie mogą utrudniać wykonywania operacji technologicznej

ani ograniczać możliwości śledzenia jej przebiegu, jak też nie mogą

powodować zagrożeń i dodatkowego obciążenia fizycznego lub psy

chicznego pracowników.

Urządzenia ochronne przy maszynach szczególnie niebezpiecz

nych powinny być tak skonstruowane, aby:

100

1) zdjęcie, otwarcie lub wyłączenie urządzenia ochronnego po

wodowało natychmiastowe zatrzymanie maszyny bądź jej niebez

piecznych elementów lub niemożliwe było zdjęcie albo otwarcie

osłony podczas ruchu osłanianych elementów,

2) ponowne założenie, zamknięcie lub włączenie urządzenia

ochronnego nie uruchamiało automatycznie maszyny.

Używanie maszyny bez wymaganego urządzenia ochronnego lub

przy jego nieodpowiednim stosowaniu jest niedopuszczalne. Szcze
gółowe wymagania dla urządzeń ochronnych określają Polskie
Normy.

Jak powinna przebiegać obsługa maszyn?

Maszyny i narzędzia oraz ich urządzenia ochronne powinny być

utrzymywane w stanie sprawności technicznej i czystości zapewnia

jącej użytkowanie ich bez szkody dla bezpieczeństwa i zdrowia pra

cowników oraz stosowane tylko w procesach i warunkach, do któ
rych są przeznaczone. O dostrzeżonych wadach lub uszkodzeniach
maszyny pracownik powinien niezwłocznie zawiadomić przełożone
go. Maszyny, których uszkodzenie stwierdzono w czasie pracy, po
winny być niezwłocznie zatrzymane i wyłączone z zasilania energią.

W znowienie pracy maszyny bez usunięcia uszkodzenia jest niedo
puszczalne. Maszyny niesprawne, uszkodzone lub pozostające w na
prawie powinny być wycofane z użytkowania oraz wyraźnie ozna

kowane tablicami informacyjnymi i zabezpieczone w sposób unie
możliwiający ich uruchomienie. M aszyn będących w ruchu nie wol

no pozostawiać bez obsługi lub nadzoru, chyba że dokumentacja
techniczno-ruchowa stanowi inaczej. Pracodawca jest obowiązany

ustalić rodzaje maszyn, które wymagają stałej obsługi, a pozosta
wianie ich bez niej może być przyczyną katastrofy, wybuchu lub

pożaru, oraz ustalić szczegółowe warunki obsługi i nadzoru nad pra

cą tych maszyn (§ 57-59 powołanego rozporządzenia w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

Maszyn będących w ruchu nie wolno naprawiać, czyścić i sma

rować, z wyjątkiem smarowania za pomocą specjalnych urządzeń
określonych w dokumentacji techniczno-ruchowej. Pracownicy za

trudnieni przy obsłudze maszyn z ruchomymi elementami nie mogą

101

pracować w odzieży z luźnymi (zwisającymi) częściami, jak np.
luźno zakończone rękawy, krawaty, szaliki, poły, oraz bez nakryć
głowy okrywających włosy (§ 60 powołanego rozporządzenia).

Jeżeli obsługa, naprawa, remont lub konserwacja maszyn powo

duje zagrożenia dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników -

pracodawca powinien zapewnić, aby czynności te wykonywane by
ły przez pracowników upoważnionych i posiadających odpowiednie
przygotowanie. W czasie ruchu maszyny niedopuszczalne jest ręcz
ne zakładanie i zrzucanie pasów pędnych, lin i taśm. Czynności te

m ogą być wykonywane wyłącznie przy użyciu specjalnych urządzeń

przeznaczonych do tego celu. Pędnie powinny posiadać urządzenia

do zawieszania pasów pędnych zapobiegające zetknięciu się zrzuco

nych pasów, lin lub taśm z częściami pędni będącymi w ruchu. Pa

sy pędne, liny i taśmy pędne m ogą być napinane, naprawiane, łą
czone, skracane i smarowane dopiero po unieruchomieniu napędu
maszyny (§ 61 powołanego rozporządzenia).

R o z d z i a ł V

PROCESY PRACY

1. UWAGI WSTĘPNE

Jakie działania powinien podejmować pracodawca w celu

ograniczania ryzyka zawodowego?

Zgodnie z przepisami § 39 powołanego rozporządzenia w spra

wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodaw
ca jest obowiązany zapewniać pracownikom bezpieczeństwo i higie

nę pracy, w szczególności przez ograniczanie ryzyka zawodowego

w wyniku właściwej organizacji pracy oraz stosowania koniecznych
środków profilaktycznych, a także informowanie i szkolenie pra
cowników. Działania te powinny być podejmowane na podstawie
ogólnych zasad dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom
związanym z pracą, w tym w szczególności przez:

1) ograniczanie ryzyka zawodowego,

2) przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego,
3) likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania,
4) dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości

pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i or

ganizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń tech

nicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy -

z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy
monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia

negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników,

103

5) stosowanie nowych rozwiązań technicznych,

6) zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych,

urządzeń, substancji i innych materiałów - bezpiecznymi lub mniej

niebezpiecznymi,

7) nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środ

kami ochrony indywidualnej,

8) instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i hi

gieny pracy.

Pracodawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego występującego

przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wypo

sażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i prepara

tów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych

oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego
uwzględnia się wszystkie czynniki środowiska pracy występujące

przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac. Sto

sowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilak

tyczne, metody oraz organizacja pracy powinny:

• zapewniać zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony

zdrowia pracowników,

• być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodaw

cę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.

Pracodawca jest obowiązany prowadzić dokumentację oceny ry

zyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków profi

laktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka za
wodowego powinien uwzględniać w szczególności:

1) opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:

• stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
• wykonywanych zadań,
• występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych

i uciążliwych czynników środowiska pracy,

• stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
• osób pracujących na tym stanowisku;
2) wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każ

dego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilak

tyczne zmniejszające ryzyko;

104

datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny

(§ 39a powołanego rozporządzenia).

Przy pracach stwarzających zagrożenia - jeżeli wymaga tego sy

tuacja - do kierowania ludźmi wykonującymi te prace powinny być

stosowane sygnały bezpieczeństwa, ręczne lub komunikaty słowne,
zgodnie z wymaganiami określonymi w załączniku nr 1 do powoła

nego rozporządzenia. Pracodawca jest obowiązany informować pra

cowników o istniejących zagrożeniach, w szczególności o zagroże

niach, przed którymi chronić ich będą środki ochrony indywidualnej

oraz przekazywać informacje o tych środkach i zasadach ich stoso
wania. Szczegółowe zasady stosowania środków ochrony indywidu
alnej określa załącznik nr 2 do powołanego rozporządzenia (§ 39b
i 39c powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy).

Jakie inne działania pracodawca powinien podejmować w celu

zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa przy wykonywaniu pracy?

W myśl § 40 powołanego rozporządzenia, pracodawca jest obo

wiązany zapewnić systematyczne kontrole stanu bezpieczeństwa
i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji proce
sów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicz
nych oraz ustalić sposoby rejestracji nieprawidłowości i metody ich
usuwania. W razie stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia dla życia
lub zdrowia pracowników, osoba kierująca pracownikami jest obo
wiązana do niezwłocznego wstrzymania prac i podjęcia stosownych
działań w celu usunięcia tego zagrożenia.

Pracodawca jest też obowiązany udostępnić pracownikom, do

stałego korzystania, aktualne instrukcje bezpieczeństwa i higieny

pracy dotyczące:

• stosowanych w zakładzie procesów technologicznych oraz

wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub
zagrożeniami zdrowia pracowników,

• obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych,
• postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia i nie

bezpiecznymi,

• udzielania pierwszej pomocy.

105

Instrukcje takie powinny w sposób zrozumiały dla pracowników

wskazywać czynności, które należy wykonać przed rozpoczęciem
danej pracy, zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania pracy,
czynności do wykonania po jej zakończeniu oraz zasady postępowa

nia w sytuacjach awaryjnych stwarzających zagrożenia dla życia lub

zdrowia pracowników. Instrukcje dotyczące prac związanych ze sto
sowaniem niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych po
winny uwzględniać informacje zawarte w kartach charakterystyki

tych substancji i preparatów (§ 41 powołanego rozporządzenia).

Wszelkie zmiany w procesie technologicznym, zmiany konstruk

cyjne urządzeń technicznych oraz zmiany w sposobie użytkowania

pomieszczeń powinny być poprzedzone oceną pod względem bez
pieczeństwa i higieny pracy, w trybie ustalonym przez pracodawcę

(§ 42 powołanego rozporządzenia).

Jeżeli w pomieszczeniu pracy, w którym zatrudniona jest tylko

jedna osoba, m ogą w sytuacji awaryjnej wystąpić zagrożenia dla

zdrowia lub życia pracowników, a w szczególności zagrożenia: po
żarowe, wybuchowe, porażenia prądem elektrycznym, wydzielanie
się gazów lub par substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne -

pracodawca powinien wprowadzić obowiązek meldowania się tej

osoby w ustalony sposób w oznaczonych porach. Pracodawca powi

nien również ustalić rodzaje takich pomieszczeń, a także określić

sposób meldowania się pracownika oraz postępowania w razie bra
ku meldunków (§ 43 powołanego rozporządzenia).

2. ORGANIZACJA STANOWISK PRACY

W ja k i sposób powinny być zorganizowane stanowiska pracy?

Zgodnie z przepisami § 45 powołanego rozporządzenia w spra

wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, stanowiska

pracy powinny być urządzone stosownie do rodzaju wykonywanych
na nich czynności oraz psychofizycznych właściwości pracowników,
przy czym wymiary wolnej (niezajętej przez urządzenia) powierzch

106

ni stanowiska pracy powinny zapewnić pracownikom swobodę ru

chu wystarczającą do wykonywania pracy w sposób bezpieczny,
z uwzględnieniem wymagań ergonomii. Stanowiska pracy, na któ
rych występuje ryzyko pożaru, wybuchu, upadku lub wyrzucenia

przedmiotów albo pojawienia się czynników szkodliwych dla zdro

wia lub niebezpiecznych, powinny być zaopatrzone w odpowiednie
urządzenia ochronne. Stanowiska pracy, na których wykonywane

prace powodują występowanie czynników szkodliwych dla zdrowia

lub niebezpiecznych, powinny być tak usytuowane i zorganizowane,
aby pracownicy zatrudnieni na innych stanowiskach nie byli naraże

ni na te czynniki. Stanowiska pracy znajdujące się na zewnątrz po

mieszczeń powinny być tak usytuowane i zorganizowane, aby pra
cownicy byli chronieni przed zagrożeniami związanymi w szczegól

ności:

1) z warunkami atmosferycznymi, w tym opadami, niską lub

wysoką temperaturą, silnym wiatrem i spadającymi przedmiotami,

2) ze szkodliwym dla zdrowia hałasem, jak również szkodliwy

mi gazami, parami lub pyłami.

W razie niebezpieczeństw a powinno być możliwe szybkie

opuszczenie stanowisk pracy przez pracowników lub - w razie po

trzeby - udzielenie im szybkiej pomocy.

Na stanowiskach pracy powinna być zapewniona - wynikająca

z technologii - powierzchnia oraz odpowiednie urządzenia pomoc

nicze przeznaczone na składowanie materiałów, wyrobów, przyrzą

dów, narzędzi i odpadów. N a stanowiskach pracy nie m ogą być

przechowywane surowce, gotowe wyroby, materiały pomocnicze

i odpady w ilościach większych od wynikających z potrzeb techno
logicznych, umożliwiających utrzymanie ciągłości pracy na danej
zmianie. Odpady produkcyjne powinny być sukcesywnie usuwane.

Materiały stosowane do czyszczenia, nasycone lub zanieczyszczone
podczas pracy substancjami i preparatami sklasyfikowanymi jako
niebezpieczne albo wydzielające uciążliwe zapachy powinny być
przechowywane w zamkniętych naczyniach z materiału niepalnego

oraz co najmniej raz na dobę usuwane z pomieszczeń pracy i nisz
czone w sposób określony w instrukcjach (§ 46 powołanego rozpo
rządzenia).

107

Do każdego stanowiska pracy powinno być zapewnione bez

pieczne i wygodne dojście, przy czym jego wysokość na całej dłu
gości nie powinna być mniejsza w świetle niż 2 m. W przypadkach
uzasadnionych względami konstrukcyjnymi maszyn i innych urzą

dzeń technicznych dopuszcza się zmniejszenie wysokości dojścia do

1,8 m przy jego odpowiednim zabezpieczeniu i oznakowaniu zna

kami bezpieczeństwa zgodnymi z Polską Normą. Przejścia mię
dzy maszynami a innymi urządzeniami lub ścianami przeznaczone

tylko do obsługi tych urządzeń powinny mieć szerokość co najmniej

0,75 m, a jeżeli w przejściach tych odbywa się ruch dwukierunko
wy - szerokość ich powinna wynosić co najmniej 1 m (§ 47 powo

łanego rozporządzenia).

Zgodnie z § 48 powołanego rozporządzenia, pracodawca zatrud

niający pracowników niepełnosprawnych powinien zapewnić dosto

sowanie stanowisk pracy oraz dojść do nich - do potrzeb i możli
wości tych pracowników, wynikających ze zmniejszonej sprawności.

Przy wykonywaniu pracy niewymagającej stale pozycji stojącej

należy zapewnić pracownikom możliwość siedzenia. Przy wyko
nywaniu pracy wymagającej stale pozycji stojącej lub chodzenia
należy zapewnić pracownikom możliwość odpoczynku w pobliżu
miejsca pracy w pozycji siedzącej. M iejsca do siedzenia powin
ny spełniać wymagania Polskich Norm (§ 49 powołanego rozpo
rządzenia).

Jakie wymagania powinny spełniać stosowane w zakładzie pra

cy drabiny przenośne?

Stosowane w zakładzie pracy drabiny przenośne powinny speł

niać wymagania określone w Polskich Normach. Drabiny przenośne
powinny być stosowane zgodnie z ich przeznaczeniem, w sposób
niestwarzający zagrożeń dla ich użytkowników i osób przebywają

cych w pobliżu. Wymagania bezpieczeństwa przy stosowaniu drabin
są określone w przepisach w sprawie minimalnych wymagań doty
czących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania
maszyn przez pracowników podczas pracy (§ 50 powołanego roz

porządzenia).

108

3. TRANSPORT W EW NĘTRZNY I MAGAZYNOWANIE

Jakie zasady powinny być stosowane przy przemieszczaniu cię

żarów?

Zgodnie z przepisami § 62 powołanego rozporządzenia w spra

wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodaw
ca powinien zapewnić zastosowanie odpowiednich rozwiązań orga

nizacyjnych i technicznych, zwłaszcza w zakresie wyposażenia tech
nicznego, w celu wyeliminowania potrzeby ręcznego przemieszcza
nia ciężarów, a jeżeli nie ma możliwości uniknięcia ręcznego prze

mieszczania ciężarów - powinien podjąć odpowiednie przedsięwzię
cia, w tym wyposażyć pracowników w niezbędne środki w celu
zmniejszenia uciążliwości i zagrożeń związanych z wykonywaniem

tych czynności.

Ręczne przemieszczanie i przewożenie ciężarów o masie prze

kraczającej obowiązujące normy jest niedopuszczalne. Szczegółowe
w ym agania dotyczące ręcznego transportu określają przepisy
w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach

transportowych oraz przepisy o pracach wzbronionych kobietom

i młodocianym (§ 63 powołanego rozporządzenia). Chodzi tu m.in.
o przepisy rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 10 września

1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodli

wych dla zdrowia kobiet (DzU nr 114, poz. 545 ze zm.) oraz roz

porządzenia Rady M inistrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie

wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudnia

nia przy niektórych z tych prac (DzU nr 200, poz. 2047 ze zm.).

M asa ładunków przemieszczanych przy użyciu środków trans

portowych nie powinna przekraczać dopuszczalnej nośności lub

udźwigu danego środka transportowego. M asa i rozmieszczenie ła
dunku na środkach transportowych powinny zapewniać bezpieczne
warunki zarówno przewozu jak i przeładunku. Ładunek powinien

być odpowiednio zabezpieczony, w szczególności przed upadkiem,
przemieszczeniem i zsypywaniem się ze środka transportu. Stosowa
ne do załadunku i rozładunku pomosty i rampy powinny być odpo

wiednie do wymiarów i masy ładunków przeznaczonych do trans

109

portu, przy czym na pomost i rampę powinno prowadzić co naj
mniej jedno wejście (§ 64 i 64a powołanego rozporządzenia w spra
wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

Jakie wymagania powinny być spełnione przy magazynowaniu

i składowaniu materiałów?

M ateriały i inne przedmioty powinny być magazynowane tylko

w pomieszczeniach i miejscach do tego przeznaczonych. Pomiesz
czenia magazynowe powinny spełniać wym agania bezpieczeń
stwa, stosownie do rodzaju i właściwości składowanych w nich
materiałów.

Przy składowaniu materiałów należy:

• określić dla każdego rodzaju składowanego materiału miejsce,

sposób i dopuszczalną wysokość składowania,

• zapewnić, aby masa składowanego ładunku nie przekraczała

dopuszczalnego obciążenia urządzeń przeznaczonych do składowa

nia (regałów, podestów itp.),

• zapewnić, aby masa składowanego ładunku, łącznie z masą

urządzeń przeznaczonych do jego składowania i transportu, nie

przekraczała dopuszczalnego obciążenia podłóg i stropów, na któ

rych odbywa się składowanie,

• wywiesić czytelne informacje o dopuszczalnym obciążeniu

podłóg, stropów i urządzeń przeznaczonych do składowania.

Regały powinny mieć odpowiednio wytrzymałą i stabilną kon

strukcję oraz zabezpieczenia przed ich przewróceniem się. Szero
kość odstępów między regałami powinna być odpowiednia do sto
sowanych środków transportowych oraz powinna umożliwiać bez

pieczne operowanie tymi środkami i ładunkami. Sposób układania

materiałów na regałach i ich zdejmowania nie może stwarzać zagro
żeń dla bezpieczeństwa pracowników. Przedmioty łatwo tłukące się,
substancje i preparaty sklasyfikowane jako niebezpieczne oraz mate
riały o największej masie powinny być składowane na najniższych

półkach regałów. Przedmioty, których wymiary, kształt i masa decy

dują o ich indywidualnym sposobie składowania, powinny być usta
wiane lub układane stabilnie, z uwzględnieniem położenia ich środ
ka ciężkości, tak aby zapobiec ich wywróceniu się lub spadnięciu.

110

Przy składowaniu materiałów w stosach należy zapewnić:

• stateczność stosów poprzez składowanie na wysokość uzależ

nioną od rodzaju materiałów (ich wymiarów, masy, kształtu) oraz

wytrzymałości opakowań,

• wiązanie między warstwami,
• układanie stosów tak, aby środek ciężkości przedmiotów skła

dowanych pozostawał wewnątrz obrysu stosów,

• zachowanie odległości między stosami, umożliwiającej bez

pieczne układanie i przemieszczanie materiałów.

Rozładunek stosów powinien być prowadzony kolejno począw

szy od najwyższych warstw i niedopuszczalne jest wyjmowanie ma

teriałów ze środka stosów (§ 68-72 powołanego rozporządzenia

w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

Przy składowaniu materiałów sypkich luzem należy zapewnić:

1) powierzchnię składową, która przy zachowaniu kąta zsypu

naturalnego umożliwi zachowanie przejść lub przejazdów wokół
hałdy lub zwału,

2) wytrzymałość zapór odpowiednią do parcia składowanego

materiału sypkiego,

3) w miarę potrzeby wynikającej z ochrony sąsiednich stref pra

cy oraz technicznych możliwości - szczelne obudowanie miejsca

przeładunku i urządzeń przeładunkowych oraz połączenie ich

z urządzeniami odciągającymi pył w miejscu jego powstawania,

4) bezpieczne metody pracy, szczególnie przy ręcznym pobiera

niu i przenoszeniu materiałów.

Wchodzenie pracowników na zwały materiałów sypkich grożą

cych zasypaniem dozwolone jest jedynie w przypadkach wyjątkowej
konieczności z zastosowaniem pomostów lub innych urządzeń za

pewniających bezpieczeństwo, a także przy zapewnieniu asekuracji
przez drugiego pracownika oraz odpowiedniego nadzoru (§ 74 po

wołanego rozporządzenia).

Przy składowaniu materiałów pylących luzem należy zapew

nić szczelne ogrodzenie co najmniej do wysokości 0,5 m ponad
wysokość składowanego materiału. Transport takich materiałów
może odbywać się wyłącznie specjalnymi środkami transportu lub
w zamkniętych pojemnikach (np. kontenerach). Przy składowaniu

111

materiałów skłonnych do samozapalenia się należy je zabezpie
czyć przed samozapłonem, a w szczególności ograniczyć wysokość
składowania, stosować kominy wentylacyjne oraz przesypywać lub
często przerzucać hałdy i zwały (§ 75 i 76 powołanego rozpo
rządzenia).

Zgodnie z § 77 powołanego rozporządzenia niedopuszczalne

je st składow anie m ateriałów bezpośrednio pod elektroenerge

tycznymi liniami napowietrznymi lub w odległości mniejszej (licząc
w poziomie od skrajnych przewodów) niż:

1) 2 m - od linii niskiego napięcia,

2) 5 m - od linii wysokiego napięcia do 15 kV,
3) 10 m - od linii wysokiego napięcia do 30 kV,
4) 15 m - od linii wysokiego napięcia powyżej 30 kV.

4. OCHRONA PRZED HAŁASEM

Jakie działania powinien podejmować pracodawca w celu

ograniczenia narażenia pracowników na hałas?

Pracodawca jest obowiązany zapewnić ochronę pracowników

przed zagrożeniami związanymi z narażeniem na hałas, a w szcze

gólności zapewnić stosowanie:

• procesów technologicznych niepowodujących nadmiernego

hałasu,

• maszyn i innych urządzeń technicznych powodujących możli

wie najmniejszy hałas, nieprzekraczaj ący dopuszczalnych wartości,

• rozwiązań obniżających poziom hałasu w procesach pracy.

Dopuszczalne wartości hałasu w środowisku pracy określają

właściwe przepisy i Polskie Normy. Natomiast na stanowiskach pra
cy, na których mimo zastosowania możliwych rozwiązań technicz

nych i organizacyjnych poziom hałasu przekracza dopuszczalne nor

my, pracodawca jest obowiązany zapewnić:

• ustalenie przyczyn przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha

łasu oraz opracowanie i zastosowanie programu działań technicz

112

nych i organizacyjnych, mających na celu najskuteczniejsze zmniej

szenie narażenia pracowników na hałas,

• zaopatrzenie pracowników w indywidualne ochrony słuchu,

dobrane do wielkości charakteryzujących hałas i do cech indywidu
alnych pracowników oraz ich stosowanie,

• ograniczenie czasu ekspozycji na hałas, w tym stosowanie

przerw w pracy,

• oznakowanie stref zagrożonych hałasem, a także, gdy jest to

uzasadnione ze względu na stopień zagrożenia oraz możliwe, ogra

niczenie dostępu do tych stref poprzez ich odgrodzenie.

W ymagania dotyczące ochrony zdrowia pracowników zatrudnio

nych przy pracach związanych z narażeniem na hałas są określone

w przepisach w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pra
cach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne
(§ 78 i 79 powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych przepi
sów bezpieczeństwa i higieny pracy).

5. PRACE SZCZEGÓLNIE NIEBEZPIECZNE

Jakie prace uznawane są za prace szczególnie niebezpieczne?

Według § 80 ust. 1 powoływanego rozporządzenia M inistra Pra

cy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeń
stwa i higieny pracy przez prace szczególnie niebezpieczne rozumie
się prace, o których mowa w tym rozporządzeniu, oraz prace okre
ślone jako szczególnie niebezpieczne w innych przepisach dotyczą
cych bezpieczeństwa i higieny pracy lub w instrukcjach eksploatacji
urządzeń i instalacji, a także inne prace o zwiększonym zagrożeniu
lub wykonywane w utrudnionych warunkach, uznane przez praco
dawcę jako szczególnie niebezpieczne. Powołane rozporządzenie na
kłada też na pracodawcę obowiązek ustalenia i aktualizowania wy
kazu prac szczególnie niebezpiecznych występujących w zakładzie

pracy (§ 80 ust. 2 powołanego rozporządzenia).

113

Jakie działania pracodawca powinien podjąć w celu zapewnie

nia bezpieczeństwa pracowników przy wykonywaniu prac szczegól
nie niebezpiecznych ?

Pracodawca powinien określić szczegółowe wymagania bezpie

czeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac szczególnie nie

bezpiecznych, a zwłaszcza zapewnić:

1) bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym

celu osób;

2) odpowiednie środki zabezpieczające;
3) instruktaż pracowników obejmujący w szczególności:
a) imienny podział pracy,

b) kolejność wykonywania zadań,

c) wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczegól

nych czynnościach.

Pracodawca powinien też zapewnić, aby dostęp do miejsc wykony

wania prac szczególnie niebezpiecznych miały jedynie osoby upoważ

nione i odpowiednio poinstruowane (§ 81 powołanego rozporządzenia).

5.1.

Roboty budowlane, remontowe i inne

prowadzone bez wstrzymania ruchu zakładu pracy

Jakie wymagania powinny być zachowane przy robotach bu

dowlanych, remontowych i innych prowadzonych bez wstrzymania
ruchu zakładu pracy?

Do prac szczególnie niebezpiecznych należą roboty budowlane,

rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez wstrzymania
ruchu zakładu pracy lub jego części w miejscach przebywania pra
cowników zatrudnionych przy innych pracach lub działania maszyn
i innych urządzeń technicznych powinny być organizowane w sposób

nienarażający pracowników na niebezpieczeństwa i uciążliwości wy
nikające z prowadzonych robót, z jednoczesnym zastosowaniem szcze

gólnych środków ostrożności (§ 82 powołanego rozporządzenia).

Przed rozpoczęciem takich robót pracodawca, u którego m ają

być prowadzone roboty, i osoba kierująca robotami powinni ustalić
w podpisanym protokole szczegółowe warunki bezpieczeństwa i hi

114

gieny pracy, z podziałem obowiązków w tym zakresie. O prowadzo

nych robotach oraz o niezbędnych środkach bezpieczeństwa, jakie
należy stosować w czasie trwania prac, pracodawca powinien poin

formować pracowników przebywających lub mogących przebywać

na terenie prowadzenia robót albo w jego sąsiedztwie. Teren prowa

dzenia robót powinien być wydzielony i wyraźnie oznakowany.

W miejscach niebezpiecznych powinny być umieszczone znaki in

formujące o rodzaju zagrożenia oraz stosowane inne środki zabez

pieczające przed skutkami zagrożeń, np. siatki, bariery itp. (§ 83 po

wołanego rozporządzenia).

Spawanie wykonywane w ramach wymienionych wyżej robót po

winno być prowadzone na podstawie pisemnego pozwolenia wydane
go w trybie ustalonym u danego pracodawcy. Natomiast szczegóło
we wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy spawaniu i cięciu
metali regulują odrębne przepisy (§ 84 powołanego rozporządzenia).

5.2.

Prace w zbiornikach, kanałach

i w innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych

Pracami szczególnie niebezpiecznymi są prace w zbiornikach,

kanałach, studniach, studzienkach kanalizacyjnych, wnętrzach urzą
dzeń technicznych i w innych zamkniętych przestrzeniach, do któ
rych wejście odbywa się przez włazy lub otwory o niewielkich roz
miarach lub jest w inny sposób utrudnione, określane ogólnie praca
mi w zbiornikach (§ 85 powołanego rozporządzenia w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

Kiedy praca w zbiorniku może być podjęta i prowadzona?

Podjęcie i prowadzenie pracy w zbiornikach może nastąpić jedy

nie na podstawie pisemnego pozwolenia wydanego w trybie ustalo
nym przez pracodawcę. Przy pracy w zbiornikach należy zapewnić

stały nadzór. Osoba wydająca polecenie wykonania takiej pracy po
winna sprawdzić, czy przygotowania organizacyjne i techniczne za

pew niają bezpieczeństwo pracownikom podczas wykonywania pra

cy. Pracownikowi znajdującemu się w zbiorniku należy zapewnić

115

możliwość udzielenia natychmiastowej pierwszej pomocy w razie

nagłej potrzeby lub wypadku (§ 86 powołanego rozporządzenia).

Zgodnie z § 87 powołanego rozporządzenia, prace w zbiorniku

mogą być podjęte i prowadzone po spełnieniu następujących wymagań:

1) zbiornik należy opróżnić i wstępnie oczyścić przez przemy

cie, przedmuchanie parą lub gazem obojętnym oraz przedmuchanie

powietrzem; przedmuchiwanie zbiornika tlenem jest niedopuszczalne,

2) jeżeli praca w zbiorniku może być związana z zagrożeniem

pożarowym, należy stosować niezbędne środki ochrony przeciwpo

żarowej,

3) odłączyć dopływ do zbiornika materiałów, substancji i czyn

ników z innych zbiorników, przewodów, aparatury itp.,

4) znajdujące się we wnętrzu zbiornika grzejniki, urządzenia ru

chome i inne mogące stworzyć zagrożenie należy odłączyć od źró
deł zasilania,

5) na czas trwania prac w zbiorniku należy wyłączyć z ruchu

lub unieruchomić tory kolejowe, zwrotnice, przenośniki, miejsca
zsypu itp., znajdujące się nad zbiornikiem,

6) bezpośrednio przed przystąpieniem do pracy wewnątrz zbior

nika powietrze w zbiorniku należy zbadać na zawartość tlenu oraz

gazów i par substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne,

7) temperatura powietrza w zbiorniku nie powinna się różnić od

temperatury otoczenia o więcej niż 5°C (5 K),

8) zapewnienie niezbędnych środków ochrony zbiorowej i indy

widualnej.

Wymagania określone w § 87 pkt 1 powołanego rozporządzenia

nie dotyczą przygotowania kanału do wykonywania w nim pracy,

a pkt 3 - kanału i studzienki kanalizacyjnej. Przed wykonywaniem

prac w kanale lub studzience należy przewietrzyć dany odcinek ka
nału, pozostawiając otwarte włazy, oraz wyłączyć ten odcinek kana

lizacyjny, a jeżeli to nie jest możliwe - maksymalnie ograniczyć
spływ ścieków.

Bezpośrednio przed przystąpieniem pracow ników do pracy

w zbiorniku osoba kierująca pracownikami jest obowiązana poinfor
mować ich o:

1) zakresie pracy, ja k ą m ają wykonać,

2) rodzaju zagrożeń, jakie m ogą wystąpić,

116

3) niezbędnych środkach ochrony zbiorowej i indywidualnej

oraz o sposobie ich stosowania,

4) sposobie sygnalizacji między pracującymi wewnątrz zbiorni

ka a asekurującymi ich na zewnątrz zbiornika,

5) postępowaniu w razie wystąpienia zagrożenia (§ 88 powoła

nego rozporządzenia).

Jakie warunki bezpieczeństwa powinny być zachowane przy

pracy wewnątrz zbiornika?

Pracownik lub pracownicy wykonujący pracę wewnątrz zbiorni

ka powinni być asekurowani co najmniej przez jed n ą osobę znajdu

ją c ą się na zewnątrz. Osoba asekurująca powinna być w stałym kon

takcie z pracownikami znajdującymi się wewnątrz zbiornika oraz
mieć możliwość niezwłocznego powiadomienia innych osób mogą

cych, w razie potrzeby, niezwłocznie udzielić pomocy. Pracownik
wchodzący do wnętrza zbiornika powinien być wyposażony w od

powiednie środki ochrony indywidualnej, a w szczególności:

1) szelki bezpieczeństwa z linką umocowaną do odpowiednio

wytrzymałego elementu konstrukcji zewnętrznej,

2) hełm ochronny i odzież ochronną,
3) sprzęt izolujący ochronny układu oddechowego.
Wyposażenie w środki ochrony indywidualnej osoby asekurują

cej powinno być takie, jak wyposażenie pracowników wchodzących
do wnętrza zbiornika. Niestosowanie ochron układu oddechowego

jest dopuszczalne wyłącznie w warunkach, gdy zawartość tlenu

w powietrzu zbiornika wynosi co najmniej 18% oraz gdy w powie
trzu tym nie występują substancje szkodliwe dla zdrowia w stężeniu
przekraczającym najwyższe dopuszczalne stężenia czynników szko
dliwych dla zdrowia w środowisku pracy ani nie istnieje niebezpie
czeństwo ich wystąpienia podczas przebywania pracownika w zbior
niku. Decyzję o niestosowaniu przez pracowników ochron układu
oddechowego w związku ze spełnieniem powyższych warunków
może podjąć jedynie osoba kierująca pracownikami (§ 89 powoła
nego rozporządzenia).

W czasie przebywania pracowników wewnątrz zbiornika wszyst

kie włazy powinny być otwarte, a jeżeli nie jest to wystarczające do
utrzymania wymaganych parametrów powietrza w zbiorniku - nale

117

ży w tym czasie stosować stały nadmuch powietrza. Wnętrze zbior

nika powinno być oświetlone przy użyciu źródła światła elektrycz
nego o bezpiecznym napięciu. Transport narzędzi, innych przedmio
tów i materiałów wewnątrz zbiornika powinien odbywać się w spo

sób niestwarzający zagrożeń i uciążliwości dla zatrudnionych tam

pracowników. Jeżeli istnieje możliwość powstania stężeń wybucho

wych w zbiorniku, należy zastosować środki zapobiegające wybu
chowi. W przypadku gdy praca ma być wykonana wewnątrz zbior

nika zawierającego materiały płynne lub sypkie, w którym istnieje

możliwość utonięcia lub zasypania pracownika - niezależnie od za

bezpieczenia odpowiednimi środkami ochrony indywidualnej - pra

cownik powinien być opuszczany do wnętrza na pomoście lub in

nym urządzeniu umożliwiającym bezpieczne wykonanie pracy (§ 90
powołanego rozporządzenia).

5.3. Prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych

Jakie materiały uznaje się za materiały niebezpieczne?

M ateriałami niebezpiecznymi w rozumieniu § 91 powołanego

rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i hi
gieny pracy są w szczególności substancje i preparaty chemiczne
sklasyfikowane jako niebezpieczne, zgodnie z przepisami o substan
cjach i preparatach chemicznych, oraz materiały zawierające szko
dliwe czynniki biologiczne zakwalifikowane do 3 lub 4 grupy za
grożenia zgodnie z przepisami w sprawie szkodliwych czynników

biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdro

wia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Chodzi tu
zatem o przepisy ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach
i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz. 84 ze zm.) oraz rozpo
rządzenia M inistra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie
szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku

pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na
te czynniki (DzU nr 81, poz. 716).

Pracodawca jest obowiązany informować pracowników o wła

ściwościach fizycznych, chemicznych i biologicznych stosowanych
w zakładzie pracy materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych

118

oraz o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników związa

nym z ich stosowaniem, a także o sposobach bezpiecznego ich sto

sowania oraz postępowania z nimi w sytuacjach awaryjnych. Nato
miast materiały o nieznanych właściwościach, do czasu ich zbada

nia, m ogą być stosowane tylko w warunkach laboratoryjnych, do

celów badawczych i doświadczalnych, przy zastosowaniu wzmożo

nych środków ostrożności (§ 92 powołanego rozporządzenia w spra

wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

W ja k i sposób powinny być przechowywane materiały niebez

pieczne?

Materiały niebezpieczne powinny być przechowywane w miej

scach i opakowaniach przeznaczonych do tego celu i odpowiednio
oznakowanych. Pomieszczenia, aparatura, środki transportu, zbiorni
ki i opakowania, w których są stosowane, przemieszczane lub prze
chowywane materiały niebezpieczne powinny być odpowiednie do
właściwości tych materiałów. W czasie transportu, składowania
i stosowania materiałów niebezpiecznych należy stosować odpo
wiednie środki ochrony zbiorowej i indywidualnej - chroniące pra
cowników przed szkodliwym lub niebezpiecznym działaniem tych
materiałów (§ 93 powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych

przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

Zbiorniki, naczynia oraz inne opakowania służące do przecho

wywania materiałów niebezpiecznych powinny być:

1) oznakowane w sposób określony w odrębnych przepisach,

2) wykonane z materiału niepowodującego niebezpiecznych reak

cji chemicznych z ich zawartością i nieulegającego uszkodzeniu w wy

niku działania znajdującego się w nich materiału niebezpiecznego,

3) wytrzymałe i zabezpieczone przed uszkodzeniem z zewnątrz

odpowiednio do warunków ich stosowania,

4) odpowiednio szczelne i zabezpieczone przed wydostawaniem

się z nich niebezpiecznej zawartości lub dostaniem się do ich wnę

trza innych substancji, które w kontakcie z ich zawartością m ogą

stworzyć stan zagrożenia,

5) wypełnione w sposób zapewniający w olną przestrzeń odpo

wiednio do możliwości termicznego rozszerzania się cieczy w wa
runkach przechowywania, transportu i stosowania.

119

Opróżnione pojemniki po materiałach niebezpiecznych przezna

czone do wielokrotnego użycia powinny spełniać wymagania okre
ślone wyżej w pkt. 1-4. Niedopuszczalne jest przechowywanie ma

teriałów niebezpiecznych w pojemnikach i opakowaniach służących

do środków spożywczych (§ 94 powołanego rozporządzenia).

Przy przechowywaniu ciekłego materiału niebezpiecznego w sta

łych zbiornikach należy:

1) stosować odpowiednie zabezpieczenia przed rozlewaniem

i rozprzestrzenianiem się zawartości zbiornika w razie jego uszko
dzenia, jak np. wanny, rynny, koryta, zbiorniki rezerwowe,

2) zapewnić urządzenie do bezpiecznego pomiaru ilości cieczy

zawartej w zbiorniku,

3) uniemożliwić dostęp osób niepowołanych do miejsc, w któ

rych znajdują się zbiorniki.

Zbiorniki z ciekłymi materiałami niebezpiecznymi oraz cieczami

gorącymi m ogą być umieszczane nad stanowiskami pracy lub przej
ściami wyłącznie w przypadkach wymuszonych przez proces tech

nologiczny. W takich przypadkach należy stosować urządzenia chro
niące przed oblaniem pracowników znajdujących się pod tymi

zbiornikami. Nad pomieszczeniami, w których znajdują się stałe
zbiorniki z gazami sprężonymi, skroplonymi lub rozpuszczonymi

pod ciśnieniem nie mogą być organizowane stanowiska pracy (§ 95
powołanego rozporządzenia).

Niedopuszczalne jest pakowanie, składowanie, załadunek i trans

port materiałów niebezpiecznych z innymi materiałami stwarzający

mi dodatkowe zagrożenie na skutek wzajemnego oddziaływania

tych materiałów w przypadku uszkodzenia opakowania. W magazy
nach powinny być wywieszone instrukcje określające sposób skła

dowania, pakowania, załadunku i transportu materiałów niebezpiecz

nych; z treścią instrukcji należy zapoznać pracowników zatrudnio
nych przy tych pracach (§ 96 powołanego rozporządzenia).

Jakie wymogi powinny spełniać pomieszczenia przeznaczone do

składowania lub stosowania materiałów niebezpiecznych?

Pomieszczenia przeznaczone do składowania lub stosowania

materiałów niebezpiecznych pod względem pożarowym lub wybu

120

chowym oraz pomieszczenia, w których istnieje niebezpieczeństwo
wydzielania się substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne, po
winny być wyposażone w urządzenia zapewniające sygnalizację
0 zagrożeniach oraz odpowiedni sprzęt i środki gaśnicze, środki

neutralizujące, apteczki oraz odpowiednie środki ochrony zbioro

wej i indywidualnej, stosownie do występujących zagrożeń. Pracow

nicy zatrudnieni w pomieszczeniach przeznaczonych do składowa
nia lub stosowania materiałów niebezpiecznych powinni mieć za
pewniony stały dostęp do środków łączności na wypadek awarii,

wybuchu lub pożaru. Pracodawca je st obowiązany ustalić i podać do
wiadomości pracowników warunki, jakie powinny być spełnione

przed wejściem pracowników do pomieszczeń, w których są skła

dowane lub stosowane materiały niebezpieczne (§ 97 powołanego
rozporządzenia).

W pomieszczeniach, w których w wyniku awarii m ogą wydzie

lać się substancje toksyczne lub bardzo toksyczne albo substancje
stwarzające zagrożenie wybuchem, pracodawca powinien zapewnić
awaryjną wentylację wyciągową uruchamianą od wewnątrz i z ze
wnątrz pomieszczeń - zapewniającą wymianę powietrza dostosowa

n ą do przeznaczenia pomieszczeń zgodnie z właściwymi przepisami

1 Polskimi Normami (§ 98 powołanego rozporządzenia).

Sposób składowania i stosowania materiałów niebezpiecznych

powinien zapewniać:

1) zachowanie temperatur, wilgotności i ochronę przed nasło

necznieniem stosownie do rodzaju materiałów niebezpiecznych i ich

właściwości,

2) przestrzeganie ograniczeń dotyczących wspólnego składowa

nia i stosowania materiałów,

3) ograniczenie ilości jednocześnie składowanych materiałów do

ilości dopuszczalnej dla danego materiału i danego pomieszczenia,

4) przestrzeganie zasad rotacji z zachowaniem dopuszczalnego

czasu składowania poszczególnych materiałów,

5) zachowanie dodatkowych wymagań specyficznych dla skła

dowania materiałów i ich stosowania,

6) rozmieszczenie materiałów w sposób umożliwiający prowa

dzenie kontroli składowania i składowanych materiałów.

121

Szczegółowe warunki składowania i stosowania materiałów nie

bezpiecznych powinny być określone w instrukcjach ustalających co
najmniej wymagania wymienione wyżej oraz zasady postępowania

w sytuacjach awaryjnych (§ 99 powołanego rozporządzenia).

Przeładunek materiałów niebezpiecznych powinien odbywać się

w miejscu do tego przystosowanym, przy wykorzystaniu odpowied

nich do tego celu urządzeń oraz środków ochrony zbiorowej i indy

widualnej chroniących przed zagrożeniami i skutkami zagrożeń,
szczególnie pochodzących od elektryczności statycznej oraz wystę

pujących przy przelewaniu cieczy. W miejscu przeładunku materia
łów niebezpiecznych nie mogą przebywać osoby niezatrudnione
przy tych pracach (§ 100 powołanego rozporządzenia).

Jakie działania powinien podjąć pracodawca, jeżeli procesy

pracy powodują występowanie czynników rakotwórczych, biologicz

nych i innych stwarzających niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia

pracowników?

W przypadkach gdy procesy pracy powodują występowanie

czynników rakotwórczych, biologicznych o działaniu zakaźnym i in

nych stwarzających niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia pracow
ników - pracodawca powinien podjąć przedsięwzięcia w kierunku
zastąpienia tych procesów innymi, w których czynniki te nie wystę
pują. Jeżeli zaś przedsięwzięcia takie nie są technicznie możliwe,
pracodawca jest obowiązany w szczególności:

1) ograniczyć do minimum liczbę pracowników narażonych na

powyższe czynniki,

2) ograniczyć do minimum występowanie tych czynników

w środowisku pracy,

3) zapewnić stosowanie środków ochrony zbiorowej, a gdy na

rażenie nie może być zlikwidowane w inny sposób - środków
ochrony indywidualnej,

4) zapewnić stosowanie przez pracowników wymagań higieny,

a w szczególności niedopuszczanie do spożywania posiłków, picia
i palenia tytoniu w miejscach pracy,

5) określić w instrukcjach odpowiednie zasady postępowania

w razie powstania nieprzewidzianych sytuacji powodujących poważ
ne zagrożenia dla pracowników,

122

6) zapewnić oznaczenie miejsc stwarzających ryzyko dla zdro

wia pracowników związane z występowaniem czynników rakotwór
czych, poprzez umieszczenie w miejscach narażenia pracowników

na te czynniki odpowiednich napisów i znaków ostrzegawczych,

7) zapewnić pomieszczenia, instalacje i urządzenia przystosowa

ne do regularnego i skutecznego czyszczenia.

Wykaz substancji, preparatów, czynników i procesów technolo

gicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, sposób ich re

jestrowania oraz szczegółowe warunki ochrony pracowników przed

zagrożeniami spowodowanymi przez te substancje, preparaty lub

procesy technologiczne określają odrębne przepisy (§ 101 powoła
nego rozporządzenia). Chodzi tu o rozporządzenie M inistra Zdrowia

z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynni
ków lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub
mutagennym w środowisku pracy (DzU nr 280, poz. 2771 ze zm.),
wydane na podstawie art. 222 § 3 k.p.

Zgodnie z przepisami § 102 rozporządzenia w sprawie ogólnych

przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodawca jest obowią
zany poinformować pracowników o możliwości powstania nieprze
widzianych sytuacji, podczas których mogłyby wystąpić poważne
zagrożenia dla zdrowia lub życia, związane z występowaniem czyn
ników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. W razie powsta
nia takich zagrożeń, do czasu ich usunięcia należy dopuścić do pra

cy w warunkach zagrożeń jedynie pracowników niezbędnych do
usunięcia awarii, zapewniając im odpowiednie do tych prac środki
ochrony indywidualnej oraz ograniczając do minimum czas przeby
wania w tych warunkach, natomiast pracownikom niezatrudnionym

przy powyższych pracach zakazać wstępu do zagrożonych miejsc.

Jakie środki powinny być zastosowane w celu zabezpieczenia

pracowników przed innymi niebezpieczeństwami występującymi

w procesie pracy?

W przypadkach gdy podczas procesów pracy występuje niebez

pieczeństwo oblania pracowników środkami żrącymi lub zapalenia

odzieży na pracowniku - nie dalej niż 20 m w linii poziomej od sta

nowisk, na których wykonywane są te procesy, powinny być zain

123

stalowane natryski ratunkowe (prysznice bezpieczeństwa) do obmy
cia całego ciała oraz oddzielne natryski (prysznice) do przemywania
oczu. Natryski powinny, w razie potrzeby, umożliwiać ich natych
m iastow e uruchom ienie sam oczynne lub w inny sposób -
z uwzględnieniem ograniczonej sprawności osób z nich korzystają
cych. Natryski powinny być zasilane w odą nieogrzewaną i działać

niezawodnie bez względu na warunki atmosferyczne. Przy wyjściu

z pomieszczenia, w którym odbywa się praca przy użyciu materia

łów zakaźnych lub toksycznych, powinna znajdować się co najmniej

jedna umywalka z doprowadzoną do niej ciepłą wodą - na każdych

dwudziestu pracow ników jednocześnie zatrudnionych, lecz nie
mniej niż jedna umywalka przy mniejszej liczbie zatrudnionych
(§ 103 powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy).

5.4. Prace na wysokości

Jaka praca je s t pracą na wysokości?

P racą na wysokości w rozumieniu § 105 powołanego rozporzą

dzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pra
cy jest praca wykonywana na powierzchni znajdującej się na wyso
kości co najmniej 1,0 m nad poziomem podłogi lub ziemi. Do pra
cy na wysokości nie zalicza się natomiast pracy na powierzchni,

niezależnie od wysokości, na jakiej się znajduje, jeżeli powierzchnia
ta osłonięta jest ze wszystkich stron do wysokości co najmniej 1,5 m
pełnymi ścianami lub ścianami z oknami oszklonymi lub wyposażo
na jest w inne stałe konstrukcje lub urządzenia chroniące pracowni

ka przed upadkiem z wysokości.

Jakie wymogi powinny być spełnione przy pracy na wysokości?

Na powierzchniach wzniesionych na wysokość powyżej 1,0 m

nad poziomem podłogi lub ziemi, na których w związku z wykony

w aną pracą m ogą przebywać pracownicy, lub służących jako przejś
cia, powinny być zainstalowane balustrady składające się z poręczy
ochronnych umieszczonych na wysokości co najmniej 1,1 m i kra

124

wężników o wysokości co najmniej 0,15 m. Pomiędzy poręczą
i krawężnikiem powinna być umieszczona w połowie wysokości po

przeczka lub przestrzeń ta powinna być wypełniona w sposób unie

możliwiający wypadnięcie osób. W ymagania te nie dotyczą ramp

przeładunkowych. Jeżeli ze względu na rodzaj i warunki wykony

wania prac na wysokości zastosowanie balustrad jest niemożliwe,

powinny być stosowane inne skuteczne środki ochrony pracowni

ków przed upadkiem z wysokości, odpowiednie do rodzaju i warun
ków w ykonyw ania pracy (§ 106 pow ołanego rozporządzenia
w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

Prace na wysokości powinny być organizowane i wykonywane

w sposób niezmuszający pracownika do wychylania się poza poręcz

balustrady lub obrys urządzenia, na którym stoi. Przy pracach na:

drabinach, klamrach, rusztowaniach i innych podwyższeniach nie-

przeznaczonych na pobyt ludzi, na wysokości do 2 m nad pozio

mem podłogi lub ziemi niewymagających od pracownika wychyla

nia się poza obrys urządzenia, na którym stoi, albo przyjmowania

innej wymuszonej pozycji ciała grożącej upadkiem z wysokości, na
leży zapewnić, aby:

1) drabiny, klamry, rusztowania, pomosty i inne urządzenia by

ły stabilne i zabezpieczone przed nieprzewidywaną zm ianą położe
nia oraz posiadały odpowiednią wytrzymałość na przewidywane ob

ciążenie;

2) pomost roboczy spełniał następujące wymagania:
a) powierzchnia pomostu powinna być wystarczająca dla pra

cowników, narzędzi i niezbędnych materiałów,

b) podłoga powinna być pozioma i równa, trwale umocowana

do elementów konstrukcyjnych pomostu,

c) w widocznym miejscu pomostu powinny być umieszczone

czytelne informacje o wielkości dopuszczalnego obciążenia (§ 107
i 108 powołanego rozporządzenia).

Przy pracach wykonywanych na rusztowaniach na wysokości po

wyżej 2 m od otaczającego poziomu podłogi lub terenu zewnętrzne
go oraz na podestach ruchomych wiszących należy w szczególności:

zapewnić bezpieczeństwo przy komunikacji pionowej i doj

ścia do stanowiska pracy,

125

2) zapewnić stabilność rusztowań i odpowiednią ich wytrzyma

łość na przewidywane obciążenia,

3) przed rozpoczęciem użytkowania rusztowania należy dokonać

odbioru technicznego w trybie określonym w odrębnych przepisach.

Rusztowania i podesty ruchome wiszące powinny spełniać wy

magania określone odpowiednio w odrębnych przepisach oraz
w Polskich Normach (§ 109 powołanego rozporządzenia).

Przy pracach na słupach, masztach, konstrukcjach wieżowych,

kominach, konstrukcjach budowlanych bez stropów, a także przy
ustawianiu lub rozbiórce rusztowań oraz przy pracach na drabinach
i klamrach na wysokości powyżej 2 m nad poziomem terenu ze
wnętrznego lub podłogi należy w szczególności:

1) przed rozpoczęciem prac sprawdzić stan techniczny konstruk

cji lub urządzeń, na których m ają być wykonywane prace, w tym
ich stabilność, wytrzymałość na przewidywane obciążenie oraz za

bezpieczenie przed nieprzewidywaną zmianą położenia, a także stan
techniczny stałych elementów konstrukcji lub urządzeń mających

służyć do mocowania linek bezpieczeństwa,

2) zapewnić stosowanie przez pracowników, odpowiedniego do

rodzaju wykonywanych prac, sprzętu chroniącego przed upadkiem
z wysokości jak: szelki bezpieczeństwa z linką bezpieczeństwa przy
mocowaną do stałych elementów konstrukcji, szelki bezpieczeństwa
z pasem biodrowym (do prac w podparciu - na słupach, masztach itp.),

3) zapewnić stosowanie przez pracowników hełmów ochronnych.

Powyższe wymagania dotyczą również prac wykonywanych na

galeriach, pomostach, podestach i innych podwyższeniach, jeżeli ro
dzaj pracy wymaga od pracownika wychylenia się poza balustradę
lub obrys urządzenia, na którym stoi, albo przyjmowania innej wy
muszonej pozycji ciała grożącej upadkiem z wysokości (§ 110 po
wołanego rozporządzenia).

CZYNNIKI ORAZ PROCESY PRACY

O SZCZEGÓLNYM ZAGROŻENIU

DLA ZDROWIA LUB ŻYCIA

R o z d z i a ł VI

MATERIAŁY

I PROCESY TECHNOLOGICZNE

Czy materiały i procesy technologiczne mogą być stosowane

bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia

pracowników?

Przepis art. 220 § 1 k.p. ustanawia zakaz stosowania materia

łów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia

ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia odpowiednich
środków profilaktycznych. Stały postęp techniczny wymusza nieja
ko stosowanie w procesach produkcyjnych coraz to nowych mate
riałów i technologii, mogących jednak równocześnie nieść za sobą
określone zagrożenia dla zdrowia pracowników. Niezbędne staje się
zatem ustalenie, czy i w jakim stopniu stosowane materiały lub
wprowadzany proces technologiczny m ogą wpływać ujemnie na
zdrowie pracowników, w celu podjęcia odpowiednich środków eli
minujących bądź zmniejszających te szkodliwe oddziaływania. Cho
dzi tu o materiały i procesy technologiczne, które dotychczas nie

były w ogóle stosowane, nie tylko przez danego pracodawcę. Jeśli

127

bowiem określone materiały lub procesy technologiczne są ju ż po
wszechnie stosowane, pracodawca, który zamierza je stosować, nie
m a obowiązku uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla
zdrowia pracowników. Jest jednak obowiązany podjąć odpowiednie

środki profilaktyczne, stosowane w takich przypadkach.

Na podstawie § 2 art. 220 k.p. Minister Zdrowia zobligowany

został do określenia, w drodze rozporządzenia, w porozumieniu
z Ministrem Pracy i Polityki Społecznej oraz właściwymi ministrami:

1) wykazu jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań

materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia
ich szkodliwości dla zdrowia oraz zakres tych badań,

2) zakazu albo ograniczenia stosowania, obrotu lub transportu

materiałów i procesów technologicznych ze względu na ich szkodli
wość dla zdrowia albo uzależnienia ich stosowania, obrotu lub

transportu od przestrzegania określonych warunków,
- przy czym nie dotyczy to substancji i preparatów chemicznych.

Na podstawie tej delegacji ustawowej Minister Zdrowia i Opie

ki Społecznej wydał rozporządzenie z dnia 12 lipca 1996 r. w spra
wie wykazu jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań
materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia
ich szkodliwości oraz zakresu tych badań (DzU nr 101, poz. 473).

W załączniku do tego rozporządzenia wymienionych jest kilkanaś

cie takich jednostek, z równoczesnym określeniem zakresu badań,

np. w zakresie oceny materiałów i procesów technologicznych pod

względem szkodliwości fizycznych, chemicznych, biologicznych,

palności i wybuchowości. Rozporządzenie to nie obowiązuje w czę

ści dotyczącej substancji i preparatów chemicznych. W tym bowiem
zakresie zastosowanie mają przepisy ustawy z dnia 11 stycznia
2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz.

84 ze zm.).

Jeżeli zatem nie jest znany w ogóle stopień szkodliwości dla

zdrowia pracowników określonych materiałów lub procesów techno
logicznych, pracodawca przed ich stosowaniem jest obowiązany zle
cić przeprowadzenie odpowiednich badań przez upoważnioną do te
go jednostkę.

128

2. SUBSTANCJE I PREPARATY CHEMICZNE

Jakie zakazy obowiązują w odniesieniu do stosowania substan

cji i preparatów chemicznych?

W myśl przepisów art. 221 k.p. niedopuszczalne jest stosowa

nie substancji i preparatów chemicznych nie oznakowanych w spo

sób widoczny, umożliwiający ich identyfikację. Podobnie też niedo

puszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecz
nych preparatów chemicznych bez posiadania aktualnego spisu tych

substancji i preparatów oraz kart charakterystyki, a także opakowań
zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub
wybuchem. Stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecz

nych preparatów chemicznych jest dopuszczalne pod warunkiem za

stosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich
zdrowia i życia. Zasady klasyfikacji substancji i preparatów che
micznych pod względem zagrożeń dla zdrowia lub życia, wykaz
substancji niebezpiecznych, wymagania dotyczące kart charaktery
styki substancji lub preparatów niebezpiecznych oraz sposób ich
oznakowania określa ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substan
cjach i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz. 84 ze zm.) i wy
dane na jej podstawie przepisy wykonawcze.

Co to są substancje chemiczne i preparaty chemiczne?

Według art. 2 ust. 1 powołanej ustawy, przez substancje che

miczne rozumie się pierwiastki chemiczne i ich związki w stanie,
w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą
procesu produkcyjnego, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi do
zachowania ich trwałości, oprócz rozpuszczalników, które można
oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji, i wszystkimi
zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu
produkcyjnego. Natomiast przez preparaty chemiczne rozumie się
mieszaniny lub roztwory składające się co najmniej z dwóch sub
stancji chemicznych. W rozumieniu art. 2 ust. 2 powołanej ustawy
substancjami niebezpiecznymi i preparatami niebezpiecznymi są
substancje i preparaty zaklasyfikowane co najmniej do jednej z grup
wyszczególnionych w tym przepisie (15 grup), a mianowicie:

129

• substancje i preparaty o właściwościach wybuchowych,
• substancje i preparaty o właściwościach utleniających,
• substancje i preparaty skrajnie łatwo palne,
• substancje i preparaty wysoce łatwo palne,
• substancje i preparaty łatwo palne,
• substancje i preparaty bardzo toksyczne,
• substancje i preparaty toksyczne,
• substancje i preparaty szkodliwe,
• substancje i preparaty żrące,
• substancje i preparaty drażniące,
• substancje i preparaty uczulające,
• substancje i preparaty rakotwórcze,
• substancje i preparaty mutagenne,
• substancje i preparaty działające szkodliwie na rozrodczość,
• substancje i preparaty niebezpieczne dla środowiska.

Zgodnie z art. 4 wymienionej ustawy, substancje i preparaty che

miczne podlegają klasyfikacji pod względem stwarzanych przez nie
zagrożeń dla zdrowia człowieka lub dla środowiska, z określeniem
kategorii zagrożenia. Równocześnie ustawa zobowiązuje ministra
właściwego do spraw zdrowia do określenia w drodze rozporządze

nia, w porozumieniu z właściwymi ministrami, kryteriów i sposobu

klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych, a także wykazu
substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem.

N a podstawie delegacji ustawowej w powyższych sprawach M ini

ster Zdrowia wydał następujące rozporządzenia:

• z dnia 28 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji nie

bezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (DzU nr 201,
poz. 1674),

• z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie karty charakterystyki

(DzU nr 215, poz. 1588),

• z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu kla

syfikacji substancji i preparatów chemicznych (DzU nr 171, poz.

1666 ze zm.),

• z dnia 2 września 2003 r. w sprawie oznakowania opakowań

substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych (DzU nr

173, poz. 1679),

130

• z dnia 15 lipca 2002 r. w sprawie substancji niebezpiecznych

i preparatów niebezpiecznych, których opakowania należy zaopatry
wać w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci i w wyczuwalne
dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie (DzU nr 140, poz. 1174),

• z dnia 14 sierpnia 2002 r. w sprawie obowiązku dostarczenia

karty charakterystyki niektórych preparatów niezaklasyfikowanych

jako niebezpieczne (DzU nr 142, poz. 1187).

Jakie informacje zawiera karta charakterystyki?

W myśl art. 5 powołanej ustawy, karta charakterystyki substan

cji niebezpiecznej lub preparatu niebezpiecznego stanowi zbiór in
formacji o niebezpiecznych właściwościach danej substancji lub pre

paratu oraz zasadach i zaleceniach bezpiecznego ich stosowania.

Osoba stosująca substancję niebezpieczną lub preparat niebezpiecz

ny jest obowiązana zapoznać się z kartą charakterystyki (art. 7 po

wołanej ustawy). Obowiązujące obecnie rozporządzenie M inistra

Zdrowia z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie karty charakterysty

ki nie określa wzoru tej karty, lecz odsyła do przepisów unijnych.

W zór karty charakterystyki jest określony w załączniku II do rozpo

rządzenia (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania ze
zwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH),
utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniającego dy
rektyw ę 1999/45/W E oraz uchylającego rozporządzenie Rady
(EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak
rów nież dyrektyw ę Rady 76/769/EW G i dyrektyw y Komisji
91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (DzUrz UE

L 396 z 30.12.2006, str. 1, DzUrz UE L 136 z 29.05.2007, str. 3).
Kartę charakterystyki wypełnia się w sposób określony w art. 31

rozporządzenia (WE) nr 1907/2006, z tym że w przypadku dostar
czania karty charakterystyki odbiorcy mającemu siedzibę na teryto
rium innych państw członkowskich Unii Europejskiej oraz teryto
rium Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w kartach charakterystyki
uwzględnia się, na życzenie odbiorcy, wymagania przepisów krajo
wych obowiązujących w tym państwie. Karty charakterystyki spo
rządza się, aktualizuje i dokonuje się ich dystrybucji zgodnie z prze

pisami tytułu IV rozporządzenia (WE) nr 1907/2006.

131

Jak powinny być oznakowane opakowania substancji i prepa

ratów niebezpiecznych?

Oznakowanie opakowania substancji niebezpiecznej i preparatu

niebezpiecznego powinno zawierać nazwę umożliwiającą jednoznacz
n ą identyfikację takiej substancji lub preparatu, tożsamość osoby wpro

wadzającej substancję lub preparat do obrotu oraz odpowiednie zna
ki ostrzegawcze i napisy, a także informacje o wymaganym postę

powaniu z opróżnionymi opakowaniami (art. 25 powołanej ustawy).

Opakowania substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych
wprowadzanych do obrotu powinny m.in. mieć konstrukcję uniemoż
liwiającą wydostanie się na zewnątrz w sposób przypadkowy, być
wykonane z materiałów odpornych na niszczące działanie ich za
wartości oraz zachowywać szczelność (art. 28 powołanej ustawy).

Jakie obowiązki ciążą na pracodawcy zatrudniającym pracow

ników w warunkach narażenia na czynniki lub procesy technolo

giczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym?

Zgodnie z art. 222 k.p., w razie zatrudniania pracownika w wa

runkach narażenia na działanie substancji, preparatów, czynników
lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub muta
gennym, pracodawca powinien zastępować te substancje, preparaty,
czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia
lub stosować inne dostępne środki ograniczające stopień tego nara
żenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.

Pracodawca jest też obowiązany rejestrować wszystkie rodzaje prac

w kontakcie z substancjami, preparatami, czynnikami lub procesami

technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, okre

ślonymi w wykazie ustalonym przez ministra właściwego do spraw
zdrowia w drodze rozporządzenia, a także prowadzić rejestr pracow

ników zatrudnionych przy tych pracach.

Na podstawie art. 222 § 3 k.p. minister właściwy do spraw

zdrowia, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy,
uwzględniając zróżnicowane właściwości substancji, preparatów,
czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwór
czym lub mutagennym, ich zastosowanie oraz konieczność podjęcia

niezbędnych środków zabezpieczających przed zagrożeniami wyni

132

kającymi z ich stosowania, jest obowiązany określić, w drodze roz

porządzenia:

1) wykaz substancji, preparatów, czynników lub procesów tech

nologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i sposób

ich rejestrowania,

2) sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie po

woduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami, pre

paratami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu

rakotwórczym lub mutagennym,

3) sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych

przy tych pracach,

4) wzory dokumentów dotyczących narażenia pracowników na

substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działa

niu rakotwórczym lub mutagennym oraz sposób przechowywania

i przekazywania tych dokumentów do podmiotów właściwych do
rozpoznawania lub stwierdzania chorób zawodowych,

5) szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagroże

niami spowodowanymi przez substancje, preparaty, czynniki lub
procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,

6) warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników

narażonych na działanie substancji, preparatów, czynników lub pro

cesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

W wykonaniu tej delegacji ustawowej M inister Zdrowia wydał

rozporządzenie z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, pre

paratów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu ra

kotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (DzU nr 280,

poz. 2771 ze zm.). Wykaz substancji, preparatów, czynników lub
procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagen
nym stanowi załącznik nr 1 do wymienionego rozporządzenia.

Zgodnie z § 3 powołanego rozporządzenia M inistra Zdrowia,

pracodawca zatrudniający pracownika w warunkach narażenia na

działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technolo
gicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym jest obowiąza

ny wykonywać ich pomiary, a w szczególności stosować metody

wczesnego wykrywania narażenia podczas awarii lub w przypadku
wystąpienia innych nieprzewidzianych okoliczności.

133

Jakie rejestry powinny być prowadzone w przypadku prac, któ

rych wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontak
cie z czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu ra
kotwórczym lub mutagennym?

Pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr prac, których wy

konywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z sub
stancjami, preparatami, czynnikami lub procesami technologicznymi
o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Rejestr ten powinien
zawierać:

• wykaz procesów technologicznych i prac, w których substan

cje, preparaty lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagen

nym są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszcze
nia bądź produkt uboczny oraz wykaz substancji, preparatów i czyn
ników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym wraz z podaniem

ilościowej wielkości produkcji lub stosowania,

• uzasadnienie konieczności stosowania substancji, preparatów,

czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwór
czym lub mutagennym,

• wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje narażenie

na substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne

o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,

• liczbę pracowników pracujących w narażeniu, w tym liczbę

kobiet,

• określenie rodzaju substancji, preparatów, czynników lub pro

cesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym

powodujących narażenie, rodzaj kontaktu, wielkość narażenia i czas

jego trwania,

• rodzaj podjętych środków i działań ograniczających poziom

narażenia.

Powyższe dane pracodawca przekazuje właściwemu państwo we-

mu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu oraz właściwemu
okręgowemu inspektorowi pracy niezwłocznie po rozpoczęciu dzia

łalności oraz corocznie w terminie do dnia 15 stycznia na druku

„Informacji o substancjach, preparatach, czynnikach lub procesach

technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym”, któ

134

rej wzór stanowi załącznik nr 2 do powołanego rozporządzenia M i

nistra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r.

Pracodawca jest również obowiązany prowadzić rejestr pracow

ników narażonych na działanie substancji, preparatów, czynników

lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub muta
gennym i przechowywać go przez okres 40 lat po ustaniu narażenia,
a w razie likwidacji zakładu pracy - przekazać właściwemu woje
wódzkiemu inspektorowi sanitarnemu. W przypadku jednostek orga

nizacyjnych M inisterstwa Obrony Narodowej i komórek organiza

cyjnych urzędu zapewniającego obsługę Ministrowi Spraw Wew

nętrznych i Administracji oraz jednostek organizacyjnych podleg
łych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych rejestr taki
pracodawcy przekazują odpowiednio właściwemu komendantowi

wojskowego ośrodka medycyny prewencyjnej i właściwemu pań
stwowemu inspektorowi sanitarnem u M inisterstw a Spraw We
wnętrznych i Administracji.

Dane zawarte w wymienionych wyżej rejestrach są udostępniane:

1) lekarzom sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad

pracownikami, których dane dotyczą, oraz przedstawicielom instytu

cji wykonujących z mocy odrębnych przepisów nadzór nad realiza
cją zadań z zakresu bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pra
cowników - bez ograniczeń (np. organom Państwowej Inspekcji

Pracy),

2) pracownikom - w zakresie informacji, które dotyczą ich oso

biście, oraz przedstawicielom pracowników - w zakresie anonimo

wych informacji zbiorowych.

Centralny rejestr danych o narażeniu na substancje, preparaty,

czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub
mutagennym prowadzi Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. J. No-
fera w Łodzi na podstawie danych przekazanych przez wojewódz
kich inspektorów sanitarnych. Natomiast rejestry substancji, prepara

tów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rako
twórczym lub mutagennym, występujących w jednostkach organiza

cyjnych M inisterstwa Obrony Narodowej i w komórkach organiza
cyjnych urzędu zapewniającego obsługę Ministrowi Spraw We
wnętrznych i Administracji oraz w jednostkach organizacyjnych

135

podległych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych, są pro
wadzone odpowiednio przez Wojskowy Instytut Higieny i Epide
miologii imienia Generała Karola Kaczkowskiego oraz Głównego

Inspektora Sanitarnego M inisterstwa Spraw Wewnętrznych i Admi

nistracji (§ 4 powołanego rozporządzenia M inistra Zdrowia z dnia

1 grudnia 2004 r.).

Jakie inne obowiązki ciążą na pracodawcy stosującym czynni

ki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub muta

gennym?

Stosownie do przepisów § 5 powołanego rozporządzenia M ini

stra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r., pracodawca jest obowiązany

poinformować pracownika o opakowaniu, zbiorniku i instalacji za

wierającej substancję, preparat lub czynnik o działaniu rakotwór
czym lub mutagennym, a także o wymaganiach dotyczących ozna
kowania i znakach ostrzegawczych. Jest też obowiązany przeszkolić

pracownika w zakresie:

• ryzyka dla zdrowia, jakie wynika z oceny narażenia zawodo

wego i dodatkowego ryzyka wynikającego z palenia tytoniu oraz
środków ostrożności, które powinny być podejmowane w celu ogra

niczenia narażenia,

• wymagań higienicznych, które powinny być spełnione w celu

ograniczenia narażenia,

• konieczności używ ania środków ochrony indyw idualnej,

w tym noszenia ubrania ochronnego,

• działań zapobiegających wypadkom oraz koniecznych do pod

jęcia przez pracowników, w tym pełniących obowiązki ratownicze,

podczas wypadków oraz działań ratowniczych.

Pracodawca jest również obowiązany:

• zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w pro

jektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na sub

stancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu
rakotwórczym lub mutagennym lub ograniczających jego poziom,

• stworzyć warunki do dokonania wyboru rodzaju środków

ochrony indywidualnej, zapewniających bezpieczeństwo i ochronę
zdrowia pracowników,

136

• umożliwić pracownikom i ich przedstawicielom kontrolę sto

sowania wymagań określonych przepisami rozporządzenia i innymi

przepisami regulującymi zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.

Udział pracowników w powyższych uzgodnieniach nie zwalnia

w żaden sposób pracodawcy od odpowiedzialności za realizację
obowiązków określonych przepisami prawa.

Ponadto pracodawca jest obowiązany informować na bieżąco

pracowników i ich przedstawicieli o narażeniu na substancje, prepa
raty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym
lub mutagennym, a w razie narażenia powstałego wskutek awarii
lub innych zakłóceń procesu technologicznego lub w wyniku podej
mowanych prac remontowych, konserwacyjnych i w innych okolicz
nościach - o przyczynach powstałego narażenia oraz o środkach za
pobiegawczych, jakie ju ż zostały lub które będą podjęte w celu po
prawy sytuacji (§ 6 powołanego rozporządzenia M inistra Zdrowia
z dnia 1 grudnia 2004 r.).

Zgodnie z § 8 powołanego rozporządzenia, w razie rozpoznania

lub podejrzenia u pracownika zmian w stanie zdrowia, o których
można przypuszczać, że powstały w wyniku narażenia zawodowego

na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów tech
nologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, praco

dawca - na wniosek lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę
zdrowotną nad pracownikami - jest obowiązany zlecić przeprowa
dzenie dodatkowych badań stanu zdrowia innych pracowników na
rażonych w podobny sposób, a także dokonać weryfikacji uprzed

niej oceny narażenia zawodowego, a w razie potrzeby zastosować

odpowiednie dodatkowe środki zapobiegawcze.

Jakie obowiązki ciążą na lekarzu sprawującym profilaktyczną

opiekę zdrowotną nad pracownikami narażonymi na działanie
czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwór
czym lub mutagennym?

Rozporządzenie M inistra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. na

kłada też określone obowiązki na lekarza sprawującego profilaktycz

n ą opiekę zdrowotną nad pracownikami. W myśl przepisów § 7 te

go rozporządzenia, lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdro

137

wotną nad pracownikami narażonymi na działanie substancji, prepa
ratów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rako

twórczym lub mutagennym jest obowiązany zapoznać się z warun

kami ich pracy i posiadać udokumentowane informacje dotyczące
rodzaju i wielkości narażenia. Na wniosek lekarza pracodawca jest
obowiązany zlecić prowadzenie biologicznego monitorowania nara
żenia na substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne
o działaniu rakotwórczym lub mutagennym oraz zastosowanie in

nych metod umożliwiających wykrycie wczesnych skutków tego na

rażenia. Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad

pracownikami jest też obowiązany do udzielania informacji:

• każdemu pracownikowi o wynikach badań i ocenie jego stanu

zdrowia oraz o zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej, jakiej po
winien się poddać po ustaniu pracy w warunkach narażenia na dzia

łanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicz
nych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,

• pracodawcy, przedstawicielom pracowników oraz działającej

w zakładzie pracy komisji bezpieczeństwa i higieny pracy - o oce

nie stanu zdrowia pracowników, dokonanej z uwzględnieniem ta

jem nicy lekarskiej.

3. CZYNNIKI BIOLOGICZNE

SZKODLIWE DLA ZDROWIA

Jakie podstawowe obowiązki ciążą na pracodawcy zatrudniają

cym pracowników w warunkach narażenia na działanie czynników
biologicznych szkodliwych dla zdrowia?

W razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na

działanie szkodliwych czynników biologicznych pracodawca powi

nien stosować wszelkie dostępne środki eliminujące narażenie, a je

żeli jest to niemożliwe - ograniczające stopień tego narażenia, przy
odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. Pracodawca

jest obowiązany prowadzić rejestr prac narażających pracowników

138

na działanie szkodliwych czynników biologicznych oraz rejestr pra

cowników zatrudnionych przy takich pracach (art. 2221 § 1 i 2 k.p.).

Bliżej obowiązki te określa rozporządzenie M inistra Zdrowia z dnia

22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych
dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników
zawodowo narażonych na te czynniki (DzU nr 81, poz. 716), wyda

ne na podstawie § 3 art. 2221 k.p. Rozporządzenie to określa:

1) klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych,

2) wykaz prac narażających pracowników na działanie czynni

ków biologicznych,

3) szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagroże

niami spowodowanym i przez szkodliwe czynniki biologiczne,

w tym rodzaje środków niezbędnych do zapewnienia ochrony zdro
wia i życia pracowników narażonych na działanie tych czynników,
zakres stosowania tych środków oraz warunki i sposób monitorowa

nia stanu zdrowia narażonych pracowników,

4) sposób prowadzenia rejestrów prac i pracowników zatrudnio

nych przy pracach narażających na działanie szkodliwych czynni

ków biologicznych oraz sposób przechowywania i przekazywania

tych rejestrów do podmiotów właściwych do rozpoznawania lub

stwierdzania chorób zawodowych

- uwzględniając zróżnicowane działanie czynników biologicznych
na organizm człowieka oraz konieczność podjęcia niezbędnych

środków zabezpieczających przed zagrożeniami wynikającymi z wy
konywania pracy w warunkach narażenia na działanie czynników

biologicznych.

Klasyfikacja i wykaz szkodliwych czynników biologicznych są

określone w załączniku nr 1 do powyższego rozporządzenia z dnia
22 kwietnia 2005 r. Natomiast wykaz prac narażających pracowni
ków na działanie czynników biologicznych jest określony w załącz

niku nr 2 do tego rozporządzenia ( § 2 i 3 powołanego rozporzą

dzenia).

Szkodliwe czynniki biologiczne obejmują drobnoustroje komór

kowe, pasożyty wewnętrzne, jednostki bezkomórkowe zdolne do re

plikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfi

kowane genetycznie hodowle komórkowe, które m ogą być przyczy

139

ną zakażenia, alergii lub zatrucia (§ 2 ust. 2 powołanego rozporzą

dzenia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).

W myśl przepisów § 4 powołanego rozporządzenia, w celu

ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez
szkodliwy czynnik biologiczny pracodawca jest obowiązany stoso
wać, na warunkach określonych w tym rozporządzeniu, wszelkie
dostępne środki eliminujące narażenie lub ograniczające stopień te
go narażenia. Jeżeli pracownik jest zatrudniony w warunkach nara
żenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifiko
wanego do grupy 1 zagrożenia, pracodawca stosuje środki zapobie
gawcze określone w przepisach z zakresu bezpieczeństwa i higieny

pracy. W przypadku gdy w środowisku pracy występują mikroorga
nizmy genetycznie zmodyfikowane, co do których istnieje podejrze
nie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze, pracodawca
- w zakresie swojej właściwości - powinien zapewnić warunki

określone w przepisach ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organi
zmach genetycznie zmodyfikowanych (DzU nr 76, poz. 811 ze zm.).
Jeżeli zaś w środowisku pracy występują mikroorganizmy o nieusta
lonej przynależności gatunkowej, co do których istnieje podejrzenie,
że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze, pracodawca -
w zakresie swojej właściwości - powinien zapewnić środki zapobie
gawcze, przewidziane dla szkodliwego czynnika biologicznego za
kwalifikowanego do najwyższej grupy zagrożenia.

Przed wyborem odpowiedniego środka zapobiegawczego praco

dawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego, na jakie jest lub może

być narażony pracownik, uwzględniając w szczególności:

• klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych,
• rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie szko

dliwego czynnika biologicznego,

• informację na temat:
a) potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szko

dliwego czynnika biologicznego,

b) choroby, która może wystąpić w następstwie wykonywanej

pracy,

c) stwierdzonej choroby, która ma bezpośredni związek z wyko

ny w aną pracą,

140

• wskazówki organów właściwej inspekcji sanitarnej, Państwo

wej Inspekcji Pracy oraz jednostek służby medycyny pracy.

Natomiast w zakładach opieki zdrowotnej i zakładach leczni

czych dla zwierząt pracodawca powinien uwzględnić ponadto:

• informację na temat potencjalnego występowania szkodliwego

czynnika biologicznego u pacjenta lub zwierzęcia oraz w materiale
i próbkach od nich pobranych,

• zagrożenie ze strony szkodliwego czynnika biologicznego,

o którym wiadomo, że jest obecny lub którego obecność jest podej
rzewana u pacjenta lub u zwierzęcia oraz w materiałach i próbkach
od nich pobranych,

• ryzyko wynikające z rodzaju pracy (§ 5 powołanego rozpo

rządzenia M inistra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).

W myśl § 6 powołanego rozporządzenia, ocena ryzyka zawodo

wego, na jakie jest lub może być narażony pracownik, powinna być
aktualizowana w szczególności w odniesieniu do zmian mających
znaczenie dla zdrowia pracowników w miejscu pracy.

Zgodnie z przepisami § 7 powołanego rozporządzenia, stosowanie

środków zapobiegawczych nie zwalnia pracodawcy od obowiązku:

1) unikania stosowania szkodliwego czynnika biologicznego, je

żeli rodzaj prowadzonej działalności na to pozwala, poprzez jego
zastąpienie innym czynnikiem biologicznym, który zgodnie z wa
runkami używania nie jest niebezpieczny lub jest mniej niebezpiecz

ny dla zdrowia pracownika;

2) prowadzenia rejestru prac narażających pracowników na

działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego
do grupy 3 lub 4 zagrożenia, w formie elektronicznej lub księgi re

jestrowej, uwzględniającego w szczególności informacje dotyczące:

a) liczby pracowników wykonujących te prace,

b) wykazu czynności, podczas których pracownik jest lub może

być narażony na działanie szkodliwych czynników biologicznych,

c) imienia, nazwiska, stanowiska oraz telefonu kontaktowego

pracodawcy lub osoby przez niego upoważnionej do nadzoru w za

kresie bezpieczeństwa i higieny pracy;

3) ograniczania liczby pracowników narażonych lub potencjal

nie narażonych na działanie szkodliwego czynnika biologicznego;

141

4) projektowania procesu pracy w sposób pozwalający na unik

nięcie lub zminimalizowanie uwalniania się szkodliwego czynnika
biologicznego w miejscu pracy;

5) zapewniania pracownikom środków ochrony zbiorowej lub -

w przypadku gdy w inny sposób nie można uniknąć narażenia -
środków ochrony indywidualnej, odpowiednich do rodzaju i pozio
mu narażenia;

6) zapewniania pracownikom środków hermetyczności w celu

zapobiegania i redukcji przypadkowego przeniesienia lub uwolnienia
szkodliwego czynnika biologicznego;

7) stosowania znaku ostrzegającego przed zagrożeniem biolo

gicznym, który jest określony w załączniku nr 3 do powołanego roz

porządzenia M inistra Zdrowia, oraz innych znaków ostrzegawczych;

8) sporządzenia planu postępowania na wypadek awarii z udzia

łem szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do

grupy 3 lub 4 zagrożenia;

9) przeprowadzania badań na obecność szkodliwego czynnika

biologicznego, tam gdzie jest to konieczne i technicznie wykonalne,

z wyłączeniem pierwotnie zamkniętej przestrzeni;

10) zapewniania warunków bezpiecznego zbierania, przechowy

wania oraz usuwania odpadów przez pracowników, z zastosowaniem

bezpiecznych i oznakowanych pojemników;

11) stosowania procedur bezpiecznego postępowania ze szkodli

wymi czynnikami biologicznymi;

12) zapewniania pracownikom systematycznego szkolenia;
13) poinformowania pracownika o badaniach lekarskich, z któ

rych pracownik może skorzystać po ustaniu narażenia;

14) prowadzenia rejestru pracowników narażonych na działanie

szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy
3 lub 4 zagrożenia, w formie elektronicznej lub księgi rejestrowej,
uwzględniając w szczególności informacje dotyczące:

a) rodzaju wykonywanej pracy,

b) stopnia zagrożenia spowodowanego działaniem szkodliwego

czynnika biologicznego,

c) awarii i wypadków związanych z narażeniem na działanie

szkodliwego czynnika biologicznego,

142

d) wyniku przeprowadzonej oceny ryzyka z podaniem nazwy

szkodliwego czynnika biologicznego i grupy zagrożenia,

e) liczby pracowników narażonych na działanie szkodliwego

czynnika biologicznego,

f) imienia, nazwiska, stanowiska oraz numeru telefonu kontak

towego osoby odpowiedzialnej u pracodawcy za bezpieczeństwo

i higienę pracy oraz ochronę zdrowia pracowników;

15)

informowania na wniosek pracownika lub jego przedstawi

ciela o:

a) liczbie pracowników narażonych,

b) osobie odpowiedzialnej za bezpieczeństwo i higienę pracy

oraz ochronę zdrowia pracowników.

Informację dotyczącą użycia szkodliwego czynnika biologiczne

go w celach naukowo-badawczych lub przemysłowych pracodawca

przekazuje właściwemu inspektorowi sanitarnemu:

1) co najmniej 30 dni przed dniem użycia po raz pierwszy

szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy
2 -4 zagrożenia,

2) w każdym przypadku, gdy zachodzą istotne zmiany mające

znaczenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracownika w miejscu pracy,

3) w ciągu 30 dni po zakończeniu działalności przez przedsię

biorstwo lub zakład,

4) niezwłocznie, w przypadku każdej awarii lub wypadku, któ

re mogły spowodować uwolnienie się szkodliwego czynnika biolo
gicznego zakwalifikowanego do grupy 2 -4 zagrożenia.

Informacja powyższa powinna uwzględniać w szczególności:

• nazwę i adres przedsiębiorstwa lub zakładu oraz rodzaj pro

wadzonej działalności,

• komórkę organizacyjną lub stanowisko pracy, w którym wy

stępuje narażenie objęte zgłoszeniem,

• imię, nazwisko, stanowisko służbowe oraz numer telefonu

kontaktowego osoby odpowiedzialnej u pracodawcy za bezpieczeń
stwo i higienę pracy oraz ochronę zdrowia pracowników,

• wynik przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego z poda

niem nazwy szkodliwego czynnika biologicznego i grupy zagroże
nia, rodzaju wykonywanej pracy i czasu narażenia,

143

• przewidywane środki zapobiegawcze,
• liczbę narażonych pracowników.

Laboratoria świadczące usługi diagnostyczne w odniesieniu do

szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy
4 zagrożenia przekazują właściwemu inspektorowi sanitarnemu wy

łącznie informacje wymienione wyżej w pkt. 1 i 3 ( § 8 powołane

go rozporządzenia M inistra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).

Systematyczne szkolenie pracowników, przewidziane w § 7 pkt

12 powołanego rozporządzenia, powinno obejmować zagadnienia

dotyczące:

• potencjalnego zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników

spowodowanego działaniem szkodliwego czynnika biologicznego,

• środków, które należy podjąć w celu zapobiegania zagrożeniom

spowodowanym działaniem szkodliwego czynnika biologicznego,

• wymagań higieniczno-sanitarnych,
• wyposażenia i stosowania środków ochrony zbiorowej i indy

widualnej,

• działań, które pracownicy podejm ują w razie występowania

awarii lub wypadków, lub dla ich zapobiegania.

Szkolenie powyższe jest przeprowadzane w trybie określonym

w przepisach w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i hi
gieny pracy (§ 9 powołanego rozporządzenia), o czym była szcze
gółowo mowa w rozdziale IX.

Przez ja k i okres powinien być przechowywany rejestr pracow

ników narażonych na działanie czynników biologicznych szkodli
wych dla zdrowia i komu może być udostępniany?

R ejestr pracowników narażonych na działanie szkodliwych

czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 3 lub 4 za
grożenia, pracodawca przechowuje przez okres nie krótszy niż 10
lat od dnia ustania narażenia. Natomiast w przypadku narażenia na
szkodliwy czynnik biologiczny, który może być przyczyną choroby:

1) przewlekłej lub utajonej,

2) która - w świetle obecnej wiedzy - jest niemożliwa do zdia-

gnozowania do czasu rozwinięcia się choroby,

3) o wyjątkowo długim okresie wylęgania,

144

4) o nawracającym charakterze w długim okresie pomimo le

czenia,

5) mogącej powodować poważne, długookresowe powikłania

- powyższy rejestr przechowywany jest przez okres 40 lat od dnia

ostatniego odnotowanego przypadku narażenia.

Pracownikowi lub przedstawicielowi pracownika udostępnia się

informacje zawarte w wymienionym rejestrze:

• w pełnym zakresie - w przypadku gdy informacja dotyczy te

go pracownika,

• w zakresie ograniczonym zapewniającym anonimowość osób,

których informacja dotyczy - w przypadku gdy informacja dotyczy
innych pracowników.

Dostęp do wymienionego rejestru posiadają również: właściwa

jednostka organizacyjna służby medycyny pracy, właściwy inspektor

sanitarny oraz właściwy inspektor pracy. W razie likwidacji lub upa
dłości pracodawcy przekazuje on rejestr właściwemu ze względu na
swoją siedzibę wojewódzkiemu ośrodkowi medycyny pracy oraz
właściwemu inspektorowi sanitarnemu (§ 10 powołanego rozporzą
dzenia M inistra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).

Jakie inne jeszcze obowiązki ciążą na pracodawcy w zakresie

ochrony pracowników przed działaniem szkodliwych dla zdrowia
czynników biologicznych?

W ramach ochrony pracownika przed zagrożeniem spowodowa

nym przez szkodliwy czynnik biologiczny pracodawca jest ponadto

obowiązany do:

1) zapewnienia pracownikowi bezpiecznych warunków spoży

wania posiłków i napojów w wydzielonych pomieszczeniach;

2) wyposażenia pracownika w odpowiednie środki ochrony indy

widualnej i przechowywania ich w wyraźnie oznakowanym miejscu;

3) zapewnienia właściwych pomieszczeń, urządzeń higieniczno

-sanitarnych, a także środków higieny osobistej oraz, jeżeli to ko

nieczne, środków do odkażania skóry lub błon śluzowych;

4) stworzenia i stosowania procedur:
a)

pobierania, transportu oraz przetwarzania próbek i materia

łów pochodzenia ludzkiego lub zwierzęcego,

145

b) dezynfekcji,

c) umożliwiających bezpieczne usuwanie i postępowanie ze ska

żonymi odpadami;

5) zapewnienia bezpiecznych warunków odkażania, czyszczenia,

a w razie konieczności niszczenia odzieży, środków ochrony indy
widualnej i wyposażenia, które uległy skażeniu szkodliwym czynni
kiem biologicznym;

6) dostarczenia pracownikowi aktualnych pisemnych instrukcji

postępowania ze szkodliwym czynnikiem biologicznym;

7) niezwłocznego informowania wszystkich pracowników narażo

nych w wyniku awarii lub wypadku lub ich przedstawiciela o tym

zdarzeniu, jeżeli mogło ono spowodować uwolnienie się szkodliwe
go czynnika biologicznego, a także o jego przyczynach oraz podjętych
i proponowanych środkach mających na celu opanowanie sytuacji;

8) podjęcia natychmiastowych działań mających na celu likwi

dację przyczyn i skutków zaistniałej awarii lub wypadku;

9) zgłaszania awarii lub wypadku związanego z uwolnieniem

się szkodliwego czynnika biologicznego, w zależności od jego ro
dzaju, do właściwych jednostek służby medycyny pracy oraz wła
ściwego inspektora sanitarnego.

Instrukcje wymienione wyżej w pkt. 6 obejmują także procedu

rę postępowania ze szkodliwym czynnikiem biologicznym w razie
awarii lub wypadku związanych z uwolnieniem się szkodliwego
czynnika biologicznego bądź narażenia na szkodliwy czynnik biolo
giczny zakwalifikowany do grupy 3 lub 4 zagrożenia (§ 11 powoła

nego rozporządzenia M inistra Zdrowia).

Jakie warunki powinny być spełnione przy wykonywaniu prac

związanych z narażeniem na szkodliwe czynniki biologiczne za
kwalifikowane do 2 -4 grupy zagrożenia?

Stosownie do przepisów § 12 powołanego rozporządzenia M ini

stra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r., w laboratoriach, w tym
w laboratoriach diagnostycznych, oraz w pomieszczeniach dla zwie
rząt laboratoryjnych, które zostały celowo zainfekowane szkodliwy
mi czynnikami biologicznymi zakwalifikowanymi do grupy 2 -4 za
grożenia lub które są podejrzane o zainfekowanie takimi czynnika

146

mi, do celów badawczych, rozwoju, edukacji lub diagnostyki, po

przeprowadzeniu oceny narażenia oraz ustaleniu stopnia hermetycz
ności wymaganego dla poszczególnych szkodliwych czynników bio

logicznych, przyjmuje się odpowiednie środki hermetyczności.

W wymienionych miejscach czynności związane z narażeniem na

szkodliwe czynniki biologiczne powinny być prowadzone na stano
wiskach pracy do tego wyznaczonych odpowiadających przynaj
mniej:

1) 2. stopniowi hermetyczności, dla szkodliwego czynnika bio

logicznego zakwalifikowanego do grupy 2 zagrożenia,

2) 3. stopniowi hermetyczności, dla szkodliwego czynnika bio

logicznego zakwalifikowanego do grupy 3 zagrożenia,

3) 4. stopniowi hermetyczności, dla szkodliwego czynnika bio

logicznego zakwalifikowanego do grupy 4 zagrożenia.

Jeżeli w wymienionych miejscach prowadzone są prace z mate

riałami, w odniesieniu do których istnieje niepewność co do obec

ności szkodliwych czynników biologicznych mogących wywoływać

choroby u ludzi, a których celem nie jest prowadzenie badań nad ty
mi czynnikami, w tym prowadzenie hodowli lub ich gromadzenie,
stosuje się 2. stopień hermetyczności, a stopnie hermetyczności 3.
lub 4. wtedy, gdy zachodzi taka konieczność.

W procesach przemysłowych, w trakcie których stosowane są

szkodliwe czynniki biologiczne zakwalifikowane do grupy 2 -4 za
grożenia, czynności związane z narażeniem na te czynniki powinny

być prowadzone na stanowiskach pracy do tego wyznaczonych,

z uwzględnieniem stopni hermetyczności i środków hermetyczności.

Właściwy inspektor sanitarny oraz właściwy inspektor pracy, na

podstawie oceny ryzyka związanego z wykorzystaniem szkodliwych

czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 2 -4 zagroże

nia, m ogą nakazać stosowanie odpowiednich środków hermetyczno

ści w wykorzystaniu przemysłowym szkodliwych czynników biolo
gicznych. Środki hermetyczności i stopnie hermetyczności dla pro
cesów przemysłowych określone zostały w załączniku nr 5 do po
wołanego rozporządzenia (§ 13 powołanego rozporządzenia M ini
stra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).

147

Jeżeli w wyniku analiz nie jest możliwe przeprowadzenie roz

strzygającej oceny szkodliwości czynnika biologicznego i zachodzi

podejrzenie, że zastosowanie danego czynnika może stanowić po

ważne zagrożenie dla zdrowia pracowników, prace i procesy okre
ślone w § 12 i § 13 powołanego rozporządzenia (zob. wyżej) po
winny być prowadzone wyłącznie na stanowiskach pracy, gdzie za

pewniony jest przynajmniej 3. stopień hermetyczności (§ 14 powo
łanego rozporządzenia M inistra Zdrowia).

W przypadku wystąpienia lub możliwości wystąpienia w środo

wisku pracy szkodliwego czynnika biologicznego, przeciw któremu

jest dostępna szczepionka, stosuje się odpowiednio przepisy ustawy

z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach
(DzU. nr 126, poz. 1384 ze zm.). Pracodawca powinien zlecać wy

konywanie prac związanych z narażeniem na kontakt ze szkodli
wym czynnikiem biologicznym zakwalifikowanym do grupy 3 lub
4 zagrożenia pracownikom właściwie zabezpieczonym, w tym uod

pornionym przy użyciu dostępnych szczepionek (§ 16 powołanego

rozporządzenia M inistra Zdrowia).

Jakie czynności powinien podjąć pracodawca w razie rozpo

znania u pracownika choroby mogącej być skutkiem narażenia na
działanie szkodliwego czynnika biologicznego?

W razie rozpoznania u pracownika choroby, która może być

skutkiem narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologiczne
go, do obowiązków pracodawcy należy:

1) poinformowanie właściwego inspektora sanitarnego o zaist

niałym przypadku zachorowania,

2) zapewnienie pozostałym pracownikom narażonym na działa

nie szkodliwego czynnika biologicznego, w takim stopniu jak cho

remu pracownikowi, możliwości przeprowadzenia badań lekarskich,

3) przeprowadzenie ponownej oceny ryzyka na stanowisku pracy,
4) eliminacja powstałego zagrożenia.
Odnosi się to również do przypadku, gdy nastąpił zgon pracow

nika, wywołany działaniem szkodliwego czynnika biologicznego

w miejscu pracy (§ 15 powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia).

148

OCHRONA

PRZED PROMIENIOWANIEM JONIZUJĄCYM

Co to je st promieniowanie jonizujące? Jakie przepisy regulują

zatrudnianie pracowników w warunkach narażenia na promienio
wanie jonizujące?

Zgodnie z art. 223 k.p., pracodawca jest obowiązany chronić

pracowników przed promieniowaniem jonizującym, pochodzącym
ze źródeł sztucznych (np. aparatów rentgenowskich) i naturalnych

(pochodzenia naturalnego ziemskiego i kosmicznego), występują
cych w środowisku pracy. Dawka promieniowania jonizującego po
chodzącego ze źródeł naturalnych, otrzymywana przez pracownika

przy pracy w warunkach narażenia na to promieniowanie, nie może
przekraczać dawek granicznych, określonych w odrębnych przepi

sach dla sztucznych źródeł promieniowania jonizującego.

Przez promieniowanie jonizujące - w myśl art. 3 pkt 33 ustawy

z dnia 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (j.t. DzU z 2007 r. nr
42, poz. 276 ze zm.) - rozumie się promieniowanie składające się
z cząstek bezpośrednio lub pośrednio jonizujących albo z obu ro
dzajów tych cząstek lub fal elektromagnetycznych o długości do

100 nm (nanometrów). Powołana ustawa odnosi się jednak tylko do

ochrony przed promieniowaniem jonizującym pochodzącym ze źró
deł sztucznych. Przepis art. 223 § 1 k.p. nakazuje natomiast chronić

pracowników przed promieniowaniem jonizującym pochodzącym
także ze źródeł naturalnych. Zarazem jednak przepis § 2 art. 223

k.p. stanowi, że dawka promieniowania jonizującego pochodzącego
ze źródeł naturalnych otrzymywana przez pracownika nie może

przekraczać dawek granicznych, określonych w odrębnych przepi

sach dla sztucznych źródeł promieniowania jonizującego. Chodzi tu
zatem o przepisy powołanej ustawy - Prawo atomowe i wydane na

jej podstawie przepisy wykonawcze.

Przepisy rozdziału 3 ustawy - Prawo atomowe określają podsta

wowe zasady zatrudniania pracowników w warunkach narażenia na

promieniowanie jonizujące. Pracownikiem w rozumieniu art. 3 pkt

149

29 prawa atomowego jest zaś osoba zatrudniona w ramach stosun
ku pracy, osoba wykonująca pracę na podstawie innej niż stosunek

pracy, jak również osoba wykonująca działalność na własny rachu
nek, które w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące

mogą otrzymać dawki przekraczające wartości dawek granicznych
określonych dla osób z ogółu ludności. Pojęcie „pracownik” jest tu
więc szersze niż określone w art. 2 k.p.

Kto je st odpowiedzialny za przestrzeganie wymagań dotyczą

cych bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej? Jakie
obowiązki w tym zakresie ciążą na osobie odpowiedzialnej?

Za przestrzeganie wymagań bezpieczeństwa jądrowego i ochro

ny radiologicznej odpowiedzialny jest kierownik jednostki organiza

cyjnej wykonującej działalność związaną z narażeniem na działanie

promieniowania jonizującego. W jednostce organizacyjnej wykonu

jącej działalność wymagającą zezwolenia istnieje obowiązek opraco

wania i wdrożenia programu bezpieczeństwa jądrowego i ochrony
radiologicznej, zawierającego co najmniej opis urządzeń i procedur
mających na celu ochronę pracownika, ogółu ludności i środowiska

przed zagrożeniem. W jednostce organizacyjnej wykonującej dzia
łalność wymagającą zezwolenia wewnętrzny nadzór nad przestrze

ganiem wymagań bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicz

nej sprawuje osoba, która posiada uprawnienia inspektora ochrony

radiologicznej. Wymaganie takie nie dotyczy jednostki organizacyj

nej wykonującej działalność z aparatami rentgenowskimi do celów

weterynaryjnych pracującymi w systemie zdjęciowym oraz jednost
ki organizacyjnej wykonującej działalność z urządzeniami rentge

nowskimi przeznaczonymi do kontroli osób, przesyłek i bagażu (art.

7 prawa atomowego).

Zgodnie z art. 7a prawa atomowego, kierownik jednostki orga

nizacyjnej zasięga opinii inspektora ochrony radiologicznej na temat
badania i sprawdzania urządzeń ochronnych i przyrządów pomiaro

wych, obejmującej w szczególności:

ocenę urządzeń mających wpływ na ochronę radiologiczną -

przed dopuszczeniem do ich stosowania,

150

2) dopuszczenie do stosowania nowych lub zmodyfikowanych

źródeł promieniowania jonizującego, z punktu widzenia ochrony ra
diologicznej,

3) częstotliwość sprawdzania skuteczności stosowanych środ

ków i technik ochrony przed promieniowaniem,

4) częstotliwość wzorcowania przyrządów pomiarowych, spraw

dzanie ich sprawności i właściwego użytkowania.

W myśl przepisów art. 9 prawa atomowego, kierownik jednost

ki organizacyjnej jest obowiązany zapewnić wykonywanie działal

ności zgodnie z zasadą optymalizacji, wymagającą, aby - przy roz

sądnym uwzględnieniu czynników ekonomicznych i społecznych -
liczba narażonych pracowników i osób z ogółu ludności była jak

najmniejsza, a otrzymywane przez nich dawki promieniowania jo n i

zującego były możliwie małe. Kierownik jednostki organizacyjnej

jest też obowiązany przeprowadzić ocenę narażenia pracowników,

a jeżeli z analizy optymalizacyjnej wynika taka konieczność - usta
lić dla nich dalsze ograniczenia narażenia, tak, żeby otrzymane

przez nich dawki promieniowania jonizującego były nie wyższe niż

ustalone dla nich ograniczniki dawek (limity użytkowe dawek). Je
żeli ograniczniki dawek zostaną ustalone w zezwoleniu, to możli
wość ich przekroczenia podlega zgłoszeniu przez kierownika je d

nostki organizacyjnej organowi, który wydał zezwolenie. Przez

ogranicznik dawki (limit użytkowy dawki) należy rozumieć ograni
czenie przewidywanych dawek indywidualnych, które mogą pocho
dzić od określonego źródła promieniowania jonizującego, uwzględ

nione podczas planowania ochrony radiologicznej w celach związa
nych z optymalizacją (art. 3 pkt 23 prawa atomowego).

Co to są dawki graniczne promieniowania jonizującego?

Przez dawkę graniczną rozumie się wartość dawki promieniowa

nia jonizującego, w yrażoną jako dawka skuteczna lub równoważna,

dla określonych osób, pochodzącą od kontrolowanej działalności za
wodowej, której nie wolno przekroczyć. Dawka skuteczna (efektyw

na) zaś - to suma ważonych dawek równoważnych od zewnętrzne

go i wewnętrznego napromienienia tkanek i narządów, wyrażona od

powiednim wzorem określonym w załączniku do powołanej ustawy

151

- Prawo atomowe. Natomiast dawka równoważna - to dawka po

chłonięta w tkance lub narządzie, ważona dla rodzaju i energii pro
mieniowania jonizującego, wyrażona również wzorem określonym
w załączniku do powołanej ustawy - Prawo atomowe.

Dawki graniczne obejmują sumę dawek pochodzących zarówno

od narażenia zewnętrznego, jak i wewnętrznego (art. 13 ust. 1 pra
wa atomowego). Suma dawek promieniowania jonizującego dla pra
cowników oraz ogółu ludności, pochodzących od wszystkich rodza

jó w wykonywanej działalności łącznie, nie może, z pewnymi wyjąt

kami, przekraczać dawek granicznych określonych w przepisach
wy danych na podstawie art. 25 pkt 1 ustawy (art. 14 ust. 1 prawa
atomowego). Na podstawie tej delegacji ustawowej Rada M inistrów
wydała rozporządzenie z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek
granicznych promieniowania jonizującego (DzU nr 20, poz. 168).

Przepisy tego rozporządzenia wdrażają postanowienia dyrektywy

96/29/Euratom z dnia 13 maja 1996 r. w sprawie podstawowych

norm bezpieczeństwa dotyczących ochrony zdrowia przed promie
niowaniem jonizującym pracowników i ogółu ludności (DzUrz WE
L 159 z 29.06.1996).

Powyższe rozporządzenie określa dawki graniczne promieniowa

nia jonizującego, wskaźniki pozwalające na wyznaczenie dawek sto

sowane przy ocenie narażenia oraz sposób i częstotliwość dokony
wania oceny narażenia w odniesieniu do pracowników oraz osób
z ogółu ludności.

Dla pracowników dawka graniczna, wyrażona jako dawka sku

teczna (efektywna), wynosi 20 mSv (milisiwertów) w ciągu roku
kalendarzowego. Dawka ta może być w danym roku kalendarzo
wym przekroczona do wartości 50 mSv, jednak pod warunkiem, że
w ciągu kolejnych pięciu lat kalendarzowych jej sumaryczna war
tość nie przekroczy 100 mSv. Natomiast dawka graniczna, wyrażo
na jako dawka równoważna, wynosi w ciągu roku kalendarzowego:

1) 150 mSv - dla soczewek oczu,

2) 500 mSv - dla skóry, jako wartość średnia dla dowolnej po

wierzchni 1 cm2 napromienionej części skóry,

3) 500 mSv - dla dłoni, przedramion, stóp i podudzi.

152

Kobieta, od chwili zawiadomienia przez n ią kierownika jednost

ki organizacyjnej o ciąży, nie może być zatrudniona w warunkach

prowadzących do otrzymania przez mające urodzić się dziecko daw

ki skutecznej (efektywnej) przekraczającej wartość 1 mSv. Nato
miast kobieta karmiąca piersią nie może być zatrudniona w warun
kach narażenia na skażenie wewnętrzne i zewnętrzne (§ 2 i 3 po
wołanego rozporządzenia RM z dnia 18 stycznia 2005 r.).

Dla uczniów, studentów i praktykantów, w wieku 18 lat i powy

żej, m ają zastosowanie wartości dawek granicznych ustalone wyżej
w § 2 powołanego rozporządzenia RM (jak dla pracowników). N a

tomiast dla uczniów, studentów i praktykantów, w wieku od 16 lat

do 18 lat, dawka graniczna, wyrażona jako dawka skuteczna (efek

tywna) wynosi 6 mSv w ciągu roku kalendarzowego, przy czym

dawka graniczna, wyrażona jako dawka równoważna, wynosi w cią
gu roku kalendarzowego:

1) 50 mSv - dla soczewek oczu,

2) 150 mSv - dla skóry, jako wartość średnia dla dowolnej po

wierzchni 1 cm2 napromienionej części skóry,

3) 150 mSv - dla dłoni, przedramion, stóp i podudzi.

D la uczniów, studentów i praktykantów, w wieku poniżej 16 lat,

mają zastosowanie wartości dawek granicznych ustalone poniżej
w § 5 dla osób z ogółu ludności. Osoby w wieku poniżej 18 lat mo
gą być zatrudnione w warunkach narażenia jedynie w celu nauki lub

przyuczenia do zawodu (§ 4 powołanego rozporządzenia RM z dnia

18 stycznia 2005 r.).

Natomiast dla osób z ogółu ludności dawka graniczna, wyrażo

na jako dawka skuteczna (efektywna), wynosi 1 mSv w ciągu roku
kalendarzowego, przy czym dawka graniczna, wyrażona jako dawka
równoważna, wynosi w ciągu roku kalendarzowego:

1) 15 mSv - dla soczewek oczu,

2) 50 mSv - dla skóry, jako wartość średnia dla dowolnej po

wierzchni 1 cm2 napromienionej części skóry.

Powyższa dawka może być w danym roku kalendarzowym prze

kroczona, pod warunkiem że w ciągu kolejnych pięciu lat kalenda
rzowych jej sumaryczna wartość nie przekroczy 5 mSv (§ 5 powo

łanego rozporządzenia RM).

153

Narażenie pracowników oraz osób z ogółu ludności ocenia się

w oparciu o otrzymane przez nich dawki skuteczne (efektywne)
i dawki równoważne, wyznaczone z uwzględnieniem wielkości
i wartości wskaźników pozwalających na wyznaczenie dawek stoso
wanych przy ocenie narażenia. Wielkości i wartości wskaźników po
zwalających na wyznaczenie dawek stosowanych przy ocenie nara
żenia określone zostały w załączniku do powołanego rozporządzenia

RM. Przy wyznaczaniu dawek skutecznych, zmniejsza się je o daw

ki wynikające z naturalnego tła promieniowania jonizującego wystę

pującego na danym terenie, uwzględniając rzeczywisty czas naraże
nia. Jeżeli tło naturalne nie jest znane, za jego wartość przyjmuje

się 2,4 mSv w ciągu roku kalendarzowego. Wyznaczanie dawek dla

pracowników jest dokonywane na podstawie pomiarów dozyme
trycznych (§ 6 powołanego rozporządzenia RM).

Oceny narażenia pracowników dokonuje się dla każdego roku

kalendarzowego w oparciu o dawki wyznaczone na podstawie po
miarów dozymetrycznych, wykonywanych w okresach nie dłuż
szych niż trzymiesięczne, a jeżeli okres zatrudnienia w warunkach

narażenia jest krótszy niż trzy miesiące, po zakończeniu tego okre

su. W warunkach zdarzenia radiacyjnego ocena narażenia pracowni
ków i osób z ogółu ludności jest dokonywana z częstotliwością
umożliwiającą określenie środków oraz działań niezbędnych do
ochrony zdrowia (§ 7 powołanego rozporządzenia RM).

W szczególnych przypadkach, z wyłączeniem zdarzeń radiacyj

nych, pracownicy kategorii A, za ich zgodą i za zgodą Prezesa Pań

stwowej Agencji Atomistyki, m ogą otrzymać określone przez wy
mienionego Prezesa dawki przekraczające wartości dawek granicz

nych, jeżeli jest to konieczne dla wykonania określonego zadania

w określonym miejscu pracy i w określonym czasie. Kierownik je d

nostki organizacyjnej jest obowiązany uzasadnić konieczność takie

go narażenia i z wyprzedzeniem szczegółowo omówić związane
z tym kwestie z zainteresowanymi pracownikami - ochotnikami lub
ich przedstawicielami, oraz z uprawnionym lekarzem i inspektorem
ochrony radiologicznej, a także poinformować zainteresowanych

pracowników - ochotników o ryzyku związanym z takim naraże
niem i o niezbędnych środkach ostrożności. Postępowanie w powyż

154

szych sprawach wymaga udokumentowania w formie pisemnej.
Otrzymane przez pracownika dawki przekraczające wartości dawek
granicznych są oddzielnie rejestrowane w dokumentacji określonej
w art. 30 ust. 3 prawa atomowego (o dokumentacji tej będzie mo
wa dalej). Otrzymanie tych dawek nie może powodować odsunięcia

pracownika od normalnych zajęć lub przesunięcia go na inne stano

wisko bez jego zgody, z pewnymi jednak zastrzeżeniami przewi
dzianymi w art. 31 ust. 2 i 3 prawa atomowego (art. 19 prawa ato
mowego). Narażenie na dawki przekraczające wartości dawek gra

nicznych jest jednak niedopuszczalne w odniesieniu do praktykan
tów, uczniów, studentów oraz kobiet w ciąży, a kobiet karmiących
piersią, jeżeli w wyniku narażenia jest prawdopodobne powstanie

skażeń promieniotwórczych ciała.

Osoba uczestnicząca w usuwaniu skutków zdarzenia radiacyjne

go oraz w działaniach interwencyjnych nie może otrzymać w czasie

trwania tych działań dawki przekraczającej wartość rocznej dawki

granicznej dla pracowników, z wyjątkiem sytuacji narażenia wyjąt
kowego, o którym mowa poniżej.

W sytuacji narażenia wyjątkowego wynikającego z działań ma

jących na celu:

1) zapobieżenie poważnej utracie zdrowia,

2) uniknięcie dużego napromieniowania znacznej liczby osób,
3) zapobieżenie katastrofie na większą skalę

- należy dołożyć wszelkich starań, żeby osoba uczestnicząca w takich

działaniach nie otrzymała dawki skutecznej przekraczającej 100 mSv.

Osoby, które otrzymały powyższe dawki nie mogą być odsunię

te od dalszej pracy zawodowej w warunkach narażenia bez ich zgo

dy, jednak z zastrzeżeniem przepisów art. 31 ust. 2 i 3 prawa ato
mowego.

Natomiast osoba uczestnicząca w ratowaniu życia ludzkiego mo

że otrzymać dawkę skuteczną przekraczającą 100 mSv, jednakże na
leży dołożyć wszelkich starań, żeby nie otrzymała dawki skutecznej

przekraczającej 500 mSv. Osobę, która otrzymała taką dawkę, kie

rownik jednostki organizacyjnej jest obowiązany skierować na bada

nia lekarskie. Odpowiednie zastosowanie m ają tu również przepisy

art. 31 ust. 2 i 3 prawa atomowego, o czym będzie jeszcze mowa.

155

Osobami podejmującymi powyższe działania m ogą być wyłącz

nie ochotnicy, którzy przed podjęciem tych działań zostali poinfor

mowani o związanym z ich działaniem ryzyku dla zdrowia, a na
stępnie dobrowolnie podjęli decyzję o udziale w działaniach. Rezy
gnacja z udziału w działaniach nie może stanowić podstawy do roz
wiązania stosunku pracy. Podczas powyższych działań należy podej
mować wszelkie środki w celu zapewnienia odpowiedniej ochrony
osób biorących udział w działaniach oraz dokonania oceny i udoku
mentowania dawek otrzymywanych przez te osoby. Po zakończeniu
działań osoby te są informowane o otrzymanych dawkach i wynika

jącym z tego ryzyku dla zdrowia (art. 20 prawa atomowego).

Jakie kategorie pracowników zostały ustalone w zależności od

wielkości zagrożenia na promieniowanie jonizujące?

Zgodnie z przepisami art. 17 prawa atomowego, w celu dosto

sowania sposobu oceny zagrożenia pracowników w jednostkach or
ganizacyjnych do jego spodziewanego poziomu, w zależności od
wielkości zagrożenia, wprowadza się dwie kategorie pracowników:

1) kategorię A obejmującą pracowników, którzy m ogą być nara

żeni na dawkę skuteczną przekraczającą 6 mSv w ciągu roku lub na
dawkę równoważną przekraczającą trzy dziesiąte wartości dawek
granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn, określonych
w rozporządzeniu RM z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek
granicznych promieniowania jonizującego,

2) kategorię B obejmującą pracowników, którzy m ogą być nara

żeni na dawkę skuteczną przekraczającą 1 mSv w ciągu roku lub na
dawkę równoważną przekraczającą jed n ą dziesiątą wartości dawek
granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn, określonych
w rozporządzeniu RM z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek
granicznych promieniowania jonizującego, i którzy nie zostali zali
czeni do kategorii A.

Ocena narażenia pracowników prowadzona jest na podstawie

kontrolnych pomiarów dawek indywidualnych lub pomiarów dozy
metrycznych w środowisku pracy. Pracownicy kategorii A podlega

j ą ocenie narażenia prowadzonej na podstawie systematycznych po

miarów dawek indywidualnych, a jeżeli m ogą być narażeni na ska

156

żenie wewnętrzne mające wpływ na poziom dawki skutecznej dla

tej kategorii pracowników, podlegają również pomiarom skażeń we

wnętrznych. Natomiast pracownicy kategorii B podlegają ocenie na
rażenia prowadzonej na podstawie pomiarów dozymetrycznych
w środowisku pracy w sposób pozwalający stwierdzić prawidłowość
zaliczenia pracowników do tej kategorii, chyba że kierownik je d

nostki organizacyjnej zadecyduje o objęciu ich systematycznymi po

miarami dawek indywidualnych. Zezwolenie może zawierać warunek

prowadzenia oceny narażenia pracowników kategorii B wykonujących
prace określone w tym zezwoleniu na podstawie pomiarów dawek in

dywidualnych. W przypadku gdy pomiar dawki indywidualnej jest nie
możliwy lub niewłaściwy, ocena dawki indywidualnej otrzymanej

przez pracownika kategorii A może być dokonana na podstawie wyni

ków pomiarów dawek indywidualnych przeprowadzonych dla innych

narażonych pracowników tej kategorii albo na podstawie wyników po

miarów dozymetrycznych w środowisku pracy. Zaliczenia pracowni
ków zatrudnionych w warunkach narażenia do kategorii A lub B do
konuje kierownik jednostki organizacyjnej, w zależności od przewidy
wanego poziomu narażenia tych pracowników. Ze względu na zdol

ność do wykonywania pracy w grupie pracowników kategorii A usta

la się następującą klasyfikację medyczną: zdolny, zdolny pod pewny
mi warunkami, niezdolny. Klasyfikacji medycznej pracownika kate
gorii A dokonuje uprawniony lekarz, który sprawuje nadzór medycz

ny nad tym pracownikiem. Pracownik nie może być zatrudniony na

określonym stanowisku w kategorii A, jeżeli uprawniony lekarz wy
dał orzeczenie, że jest on niezdolny do wykonywania takiej pracy.

Zgodnie z art. 21 prawa atomowego, kierownik jednostki orga

nizacyjnej obowiązany jest prowadzić rejestr dawek indywidualnych

otrzymywanych przez pracowników zaliczonych do kategorii A na

podstawie wyników pomiarów dawek indywidualnych oraz pomia

rów służących ocenie dawek od narażenia wewnętrznego, dokony
wanych przez podmioty posiadające akredytację otrzym aną na pod
stawie odrębnych przepisów. Centralny rejestr dawek indywidual

nych prowadzi natomiast Prezes Państwowej Agencji Atomistyki na
podstawie wyników pomiarów i ocen otrzymywanych od kierowni

ka jednostki organizacyjnej.

157

Inspektor ochrony radiologicznej, do czasu dokonania pomiarów

dawek indywidualnych oraz pomiarów służących ocenie dawek od

narażenia wewnętrznego przez podmiot posiadający akredytację, do

konuje wstępnej operacyjnej oceny dawek indywidualnych otrzyma

nych przez pracowników zewnętrznych wykonujących działalność
na terenie kontrolowanym w jednostce organizacyjnej. Inspektor

ochrony radiologicznej może, do czasu dokonania pomiarów dawek
indywidualnych oraz pomiarów służących ocenie dawek od naraże

nia wewnętrznego przez podmiot posiadający akredytację, dokonać

wstępnej operacyjnej oceny dawek indywidualnych otrzymanych

przez innych niż pracownicy zewnętrzni pracowników wykonują

cych pracę w jednostce organizacyjnej.

Co to są „tereny kontrolowane” i „tereny nadzorowane”?

Stosownie do art. 18 prawa atomowego, w celu dostosowania

działań i środków ochrony radiologicznej pracowników do wielko
ści i rodzajów zagrożeń, kierownik jednostki organizacyjnej wpro
wadza podział lokalizacji miejsc pracy na:

1) tereny kontrolowane - tam, gdzie istnieje możliwość otrzy

mania dawek określonych dla pracowników kategorii A, istnieje
możliwość rozprzestrzeniania się skażeń promieniotwórczych lub
m ogą występować duże zmiany mocy dawki promieniowania jo n i
zującego,

2) tereny nadzorowane - tam, gdzie istnieje możliwość otrzy

mania dawek określonych dla pracowników kategorii B i które nie
zostały zaliczone do terenów kontrolowanych.

Za spełnienie wymagań określonych w przepisach wydanych na

podstawie art. 25 pkt 2 prawa atomowego dla terenów kontrolowa
nych i nadzorowanych jest odpowiedzialny kierownik jednostki or
ganizacyjnej, który podejmuje określone działania w celu spełnienia
tych wymagań po zasięgnięciu opinii inspektora ochrony radiolo
gicznej i lekarza medycyny pracy. Na podstawie tej delegacji usta
wowej Rada M inistrów wydała rozporządzenie z dnia 6 sierpnia
2002 r. w sprawie podstawowych wymagań dotyczących terenów
kontrolowanych i nadzorowanych (DzU nr 138, poz. 1161). Rozpo
rządzenie to określa:

158

1) podstawowe wymagania dotyczące terenów kontrolowanych

i nadzorowanych, w tym sposób oznakowania, warunki dostępu
i opuszczania tych terenów dla pracowników i innych osób,

2) warunki, jakie muszą być spełnione dla wykonywania pomia

rów dozymetrycznych w środowisku pracy na tych terenach,
w szczególności odnośnie do zakresu programu pomiarów i kryte
riów doboru osób wykonujących pomiary.

Przepis § 2 ust. 1 powyższego rozporządzenia RM określa nastę

pujące podstawowe wymagania dotyczące terenów kontrolowanych:

1) granice terenu kontrolowanego oznacza się znakami ostrze

gawczymi, których wzór zawiera załącznik do rozporządzenia, oraz

tablicami informacyjnymi podającymi rodzaj źródeł promieniotwór

czych i związane z nimi zagrożenie;

2) znaki ostrzegawcze i tablice informacyjne, o których mowa

w pkt 1, umieszcza się przy wejściu na teren kontrolowany; w przy

padku wytyczenia tego terenu poza pomieszczeniem zamkniętym

umieszcza się je w odstępach nie większych niż 10 m;

3) dostęp do terenu kontrolowanego, ograniczony przez zastoso

wanie środków technicznych, w szczególności drzwi, bram lub w i
docznych blokad mają:

a) pracownicy zatrudnieni na tym terenie,

b) pacjenci poddawani zabiegom diagnostycznym lub terapeu

tycznym,

c) za zgodą kierownika jednostki organizacyjnej lub upoważnio

nej przez niego osoby inne przeszkolone osoby wyposażone w daw

komierze osobiste umożliwiające bezpośrednie określenie dawki
otrzymanej w czasie przebywania na tym terenie;

4) osoby wymienione wyżej w pkt 3 pod lit. a i lit. c, m ają do

stęp do terenu kontrolowanego i jego opuszczania na podstawie

przepustek, kart wstępu lub identyfikatorów,

5) dla terenu kontrolowanego opracowuje się instrukcje pracy,

odpowiednie do zagrożenia związanego z występującymi źródłami
i wykonywanymi czynnościami.

Jeżeli na terenie kontrolowanym występuje możliwość rozprze

strzeniania się skażeń promieniotwórczych, poza wymaganiami wy
mienionymi wyżej, zapewnia się:

159

1) przy wejściu - możliwość zmiany odzieży osobistej na odzież

roboczą oraz pomiar skażeń osobistych i wnoszonego sprzętu,

2) przy wyjściu - pomiar skażeń osobistych i wynoszonego

sprzętu oraz środki i urządzenia do usuwania tych skażeń, zależne
od prowadzonych prac, a także zamianę odzieży roboczej na osobi
stą i pojemniki na skażoną odzież roboczą (§ 2 ust. 2 powołanego
rozporządzenia RM z dnia 6 sierpnia 2002 r.).

Natomiast przepisy § 3 powołanego rozporządzenia RM okreś

lają następujące podstawowe wymagania dotyczące terenów nadzo
rowanych:

1) granice terenu nadzorowanego oznacza się znakami ostrze

gawczymi, których wzór zawiera załącznik do rozporządzenia,

2) granice terenu nadzorowanego można oznaczyć również ta

blicami informacyjnymi, podającymi rodzaj źródeł promieniotwór

czych i związane z nimi zagrożenie, zależnie od prowadzonych prac

na tym terenie,

3) znaki ostrzegawcze i tablice informacyjne umieszcza się przy

wejściu na teren nadzorowany; w przypadku wytyczenia tego terenu

poza pomieszczeniem zamkniętym umieszcza się je w odstępach nie

większych niż 10 m,

4) dostęp do terenu nadzorowanego i jego opuszczanie przez oso

by inne niż pracownicy zatrudnieni na tym terenie podlega rejestracji.

W przypadku gdy jest to uzasadnione rodzajem czynności wyko

nywanych na terenie nadzorowanym, poza powyższymi wymagania

mi, opracowuje się instrukcje pracy, odpowiednie do zagrożenia zwią
zanego z występującymi źródłami i wykonywanymi czynnościami.

Powołane rozporządzenie RM z dnia 6 sierpnia 2002 r. (§ 4)

określa następujące warunki wykonywania pomiarów dozymetrycz

nych w środowisku pracy na terenach kontrolowanych i nadzorowa
nych:

1) ustalenie miejsca, czasu i częstotliwości przeprowadzania po

miarów,

2) ustalenie rodzajów wykonywanych pomiarów,
3) wskazanie metod, przyrządów oraz procedur pomiarowych.

Zakres programu pomiarów dozymetrycznych w środowisku

pracy obejmuje:

160

1) pomiar mocy dawki z określeniem rodzaju i energii promie

niowania,

2) pom iar i identyfikację skażeń prom ieniotw órczych po

wierzchni i powietrza - w przypadku możliwości rozprzestrzeniania
się skażeń promieniotwórczych.

Pomiary powyższe powinny umożliwiać:

1) ciągłą ocenę warunków pracy, w tym ocenę narażenia pra

cowników i innych osób znajdujących się na terenach kontrolowa

nych albo nadzorowanych,

2) kontrolę przestrzegania limitów użytkowych dawek określo

nych w zezwoleniu na prowadzenie działalności na tych terenach,

3) weryfikację granic terenu kontrolowanego i nadzorowanego,
4) ocenę narażenia osób znajdujących się poza tymi terenami,

spowodowanego prowadzoną działalnością, w tym w wyniku usu
wania substancji promieniotwórczych z tych terenów.

Zgodnie z § 5 powołanego rozporządzenia RM z dnia 6 sierp

nia 2002 r., pomiary dozymetryczne w środowisku pracy m ogą wy
konywać osoby:

1) posiadające uprawnienia inspektora ochrony radiologicznej,

2) przeszkolone przez inspektora ochrony radiologicznej w za

kresie wykonywania pomiarów.

Wymagania dotyczące sprzętu dozymetrycznego określone zo

stały w załączniku do rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 23
grudnia 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących sprzętu dozyme

trycznego (DzU nr 239, poz. 2032), wydanego na podstawie art. 28
prawa atomowego. Rozporządzenie to określa wymagania dotyczące

sprzętu dozymetrycznego stosowanego w warunkach normalnych
oraz w sytuacji zdarzeń radiacyjnych.

Działalność zawodowa związana z występowaniem promienio

wania naturalnego prowadzącego do wzrostu narażenia pracowni
ków lub ludności, istotnego z punktu widzenia ochrony radiologicz

nej, wymaga oceny tego narażenia. Ocena tego narażenia dokony

wana jest na podstawie pomiarów dozymetrycznych w środowisku

pracy. Do działalności zawodowej związanej z występowaniem pro

mieniowania naturalnego zalicza się w szczególności działalność
związaną z wykonywaniem prac:

161

1) w zakładach górniczych, jaskiniach i innych miejscach pod

powierzchnią ziemi oraz w uzdrowiskach,

2) w lotnictwie, z wyłączeniem prac wykonywanych przez per

sonel naziemny.

Ponadto Rada M inistrów uprawniona została do określenia,

w drodze rozporządzenia:

• innych niż wymienione wyżej rodzaje działalności zawodowej

związanej z występowaniem promieniowania naturalnego prowadzą
cego do wzrostu narażenia pracowników lub ludności istotnego
z punktu widzenia ochrony radiologicznej,

• sposobów dokonywania oceny narażenia powstałego w związ

ku z wykonywaniem powyższej działalności, trybu postępowania
mającego na celu zmniejszenie tego narażenia oraz innych działań
mających na celu ochronę radiologiczną narażonych pracowników
i ludności

- uwzględniając zalecenia Unii Europejskiej, przepisy powoływane

go rozporządzenia RM z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek
granicznych promieniowania jonizującego, specyfikę wykonywanej
działalności zawodowej i specyfikę pracy osoby narażonej (art. 23

prawa atomowego).

Jakie podstawowe wymogi muszą być spełnione przy zatrud

nianiu pracownika w warunkach narażenia na promieniowanie jo
nizujące?

Według art. 10 prawa atomowego, pracownik może być zatrud

niony w warunkach narażenia na działanie promieniowania jonizu

jącego po orzeczeniu braku przeciwwskazań do takiego zatrudnienia

wydanym przez uprawnionego lekarza, tj. lekarza posiadającego od

powiednie kwalifikacje. Kwalifikacje uprawnionego lekarza, tryb

wydawania i przechowywania orzeczeń oraz rodzaje i częstotliwość

badań stanu zdrowia pracowników zatrudnionych w warunkach na

rażenia na promieniowanie jonizujące określają przepisy prawa pra
cy, chyba że ustawa - Prawo atomowe stanowi inaczej.

Do pracy przy materiale jądrowym, źródle promieniowania jo n i

zującego, odpadach promieniotwórczych lub wypalonym paliwie ją
drowym można dopuścić pracownika, który posiada odpowiednią do

162

stanowiska pracy znajomość przepisów z zakresu bezpieczeństwa ją
drowego i ochrony radiologicznej oraz niezbędne umiejętności.

Kierownik jednostki organizacyjnej jest obowiązany zapewnić

prowadzenie wstępnych i okresowych - nie rzadziej niż co 5 lat -

szkoleń pracowników w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochro

ny radiologicznej, zgodnie z opracowanym przez siebie programem.

Szkoleniem takim powinni być objęci również pracownicy uczestni

czący w transporcie materiałów jądrowych, źródeł promieniotwór
czych, odpadów promieniotwórczych lub wypalonego paliwa jądro
wego. Szkolenia powyższe powinny obejmować w szczególności:

1) ogólne procedury ochrony radiologicznej i podejmowane

środki ostrożności związane z działalnością wykonywaną przez je d

nostkę organizacyjną,

2) procedury ochrony radiologicznej i podejmowane środki

ostrożności związane z konkretnym stanowiskiem pracy,

3) w przypadku kobiet - także informację o konieczności nie

zwłocznego powiadomienia kierownika jednostki organizacyjnej
o ciąży oraz informację o ryzyku skażenia promieniotwórczego
dziecka karmionego piersią przez matkę, w przypadku gdy istnieje
możliwość skażenia promieniotwórczego ciała matki.

Programy szkoleń, opracowane przez kierownika jednostki organi

zacyjnej działającej na podstawie zezwolenia, podlegają zatwierdze

niu przez organ, który wydał zezwolenie (art. 11 prawa atomowego).

Jak stanowi przepis art. 22 prawa atomowego, przed zatrud

nieniem pracownika w warunkach narażenia na działanie promienio

wania jonizującego kierownik jednostki organizacyjnej jest obowią
zany wystąpić do Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki z wnios
kiem o informację z centralnego rejestru dawek o dawkach otrzyma

nych przez tego pracownika w roku kalendarzowym, w którym wy

stępuje z wnioskiem, oraz w okresie czterech poprzednich lat kalen
darzowych.

Zgodnie z art. 26 prawa atomowego, kierownik jednostki orga

nizacyjnej zatrudniającej pracowników w warunkach narażenia jest

obowiązany zapewnić:

opiekę medyczną pracownikom oraz niezbędne środki ochro

ny indywidualnej i sprzęt dozymetryczny, stosownie do warunków
narażenia,

163

prowadzenie pomiarów dawek indywidualnych albo pomia

rów dozymetrycznych w środowisku pracy oraz rejestrowanie da

nych w tym zakresie.

Kierownik jednostki organizacyjnej jest obowiązany zapewnić

pracow nikom zewnętrznym ochronę radiologiczną rów noważną

ochronie, ja k ą zapewnia pracownikom zatrudnionym w jednostce
organizacyjnej. Każdemu pracownikowi zewnętrznemu Prezes Pań
stwowej Agencji Atomistyki wydaje indywidualny dokument naraże

nia pracownika zewnętrznego (paszport dozymetryczny), w którym
pracodaw ca zew nętrzny i kierow nik jednostki organizacyjnej

umieszczają informacje określone w przepisach wydanych na pod
stawie art. 29 ust. 3 pkt 2 prawa atomowego, do wydania których
zobligowana została Rada M inistrów (art. 29 prawa atomowego).

Pracownikiem zewnętrznym - w rozumieniu art. 3 pkt 30 prawa

atomowego - jest pracownik zaliczony do kategorii A, zatrudniony

przez pracodawcę zewnętrznego lub wykonujący działalność na włas
ny rachunek, prowadzący dowolną działalność na terenie kontrolo

wanym, za który nie jest odpowiedzialny ani on, ani jego pracodaw
ca. Natomiast pracodawcą zewnętrznym jest pracodawca zatrudnia

jący pracowników kategorii A, prowadzących dowolną działalność

na terenie kontrolowanym u innego pracodawcy (art. 3 pkt 28 pra
wa atomowego).

Za nadzór medyczny nad pracownikami kategorii A odpowie

dzialny jest kierownik jednostki organizacyjnej oraz uprawniony le
karz, któremu zapewnia się dostęp do informacji niezbędnych do
wydania orzeczenia o zdolności tych pracowników do wykonywania
określonej pracy, łącznie z inform acją o warunkach środowiskowych
w miejscu pracy. Nadzór medyczny obejmuje wstępne badania le
karskie pracownika przed jego zatrudnieniem dla określenia, czy

pracownik może być zatrudniony w kategorii A, oraz okresowe ba

dania lekarskie przeprowadzane co najmniej raz w roku, które po
zw alają stwierdzić, czy pracownik może nadal wykonywać swoje
obowiązki. D la każdego pracownika kategorii A uprawniony lekarz
zakłada dokumentację medyczną, prowadzoną i aktualizowaną przez
cały okres zaliczenia do tej kategorii. Dokumentacja jest przechowy
wana do dnia osiągnięcia przez pracownika wieku 75 lat, jednak nie

164

krócej niż przez 30 lat od dnia zakończenia przez niego pracy
w warunkach narażenia. Dokumentacja medyczna obejmuje infor
macje o rodzaju wykonywanej pracy, wynikach badań lekarskich

przeprow adzonych przed podjęciem zatrudnienia w kategorii

A i o wynikach badań okresowych oraz rejestr dawek indywidual

nych, o którym była wcześniej mowa. Po ustaniu zatrudnienia

w warunkach narażenia uprawniony lekarz może zalecić kontynu
ację nadzoru medycznego, jeżeli uzna to za konieczne dla ochrony
zdrowia pracownika (art. 30 prawa atomowego).

W przypadku stwierdzonego przekroczenia którejkolwiek z da

wek granicznych, określonych w powołanym wyżej rozporządzeniu

RM z dnia 18 stycznia 2005 r., kierownik jednostki organizacyjnej

jest obowiązany skierować pracownika na badania lekarskie. Dalsza

praca w warunkach narażenia wymaga zgody uprawnionego lekarza.
W razie braku takiej zgody na dalsze zatrudnienie pracownika
w warunkach narażenia stosuje się odpowiednio przepisy prawa pra

cy odnoszące się do pracownika, u którego stwierdzono objawy
wskazujące na powstanie choroby zawodowej (art. 31 prawa atomo
wego). Od orzeczenia uprawnionego lekarza pracownikowi służy
odwołanie do sądu pracy (art. 32 prawa atomowego).

Jakie zasady ochrony pracowników przed promieniowaniem jo 

nizującym powinny być stosowane podczas pracy na terenie kon
trolowanym?

Na podstawie delegacji zawartej w art. 29 ust. 3 prawa atomo

wego, Rada M inistrów wydała rozporządzenie z dnia 27 kwietnia
2004 r. w sprawie ochrony przed promieniowaniem jonizującym

pracowników zewnętrznych narażonych podczas pracy na terenie

kontrolowanym (DzU nr 102, poz. 1064). Rozporządzenie to doko

nuje transpozycji dyrektywy 90/641/Euratom z dnia 4 grudnia 1990 r.

w sprawie praktycznej ochrony pracowników zewnętrznych narażo

nych na promieniowanie jonizujące podczas pracy na terenie kontro

lowanym (DzUrz WE L 349 z 13.12.1990). Rozporządzenie weszło
w życie z dniem uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Euro

pejskiej, tj. z dniem 1 maja 2004 r. Rozporządzenie to określa:

165

1) szczegółowe obowiązki kierownika jednostki organizacyjnej,

pracodawcy zewnętrznego i pracownika zewnętrznego w zakresie

ochrony radiologicznej pracowników zewnętrznych narażonych pod
czas pracy na terenie kontrolowanym,

2) informacje umieszczane przez kierownika jednostki organiza

cyjnej, pracodawcę zewnętrznego i uprawnionego lekarza w pasz

porcie dozymetrycznym,

3) tryb wydawania oraz wzór paszportu dozymetrycznego.

Zgodnie z § 2 powołanego rozporządzenia RM z dnia 27 kwiet

nia 2004 r., kierownik jednostki organizacyjnej, w zakresie ochrony

radiologicznej pracowników zewnętrznych narażonych podczas pra
cy na terenie kontrolowanym jest w szczególności obowiązany:

1) sprawdzić, czy pracownicy zewnętrzni posiadają aktualne

orzeczenia lekarskie o zdolności do pracy, w tym stwierdzające brak

przeciwwskazań do pracy w warunkach narażenia, wydane przez

uprawnionego lekarza,

2) zapew nić

pracow nikom

przeszkolenie

specjalistyczne

uwzględniające specyfikę terenu kontrolowanego i planowanej pra
cy, niezależnie od podstawowego szkolenia w zakresie bezpieczeń
stwa jądrowego i ochrony radiologicznej,

3) zapewnić im niezbędne środki ochrony indywidualnej, sto

sownie do warunków narażenia,

4) zapewnić warunki pracy umożliwiające przestrzeganie zasad

ochrony radiologicznej oraz ograniczeń dawek promieniowania jo n i
zującego zgodnie z art. 8, 9, 13, 14, 19 i art. 25 pkt 1 prawa ato
mowego,

5) zapewnić prowadzenie pomiaru dawek indywidualnych oraz

innych pomiarów dozymetrycznych w sposób dostosowany do wa
runków narażenia, jak również prowadzenie dokumentacji tych po
miarów zgodnie z wymaganiami przepisów wydanych na podstawie
art. 28 pkt 1 prawa atomowego, oraz dokonywanie w tym zakresie
wpisów w paszportach dozymetrycznych.

Stosownie do przepisów § 3 powołanego rozporządzenia RM

z dnia 27 kwietnia 2004 r., pracodawca zewnętrzny w zakresie
ochrony radiologicznej swoich pracowników narażonych podczas

pracy na terenie kontrolowanym w szczególności powinien zapewnić:

166

1) przestrzeganie zasad ochrony radiologicznej oraz ograniczeń

dawek promieniowania jonizującego zgodnie z przepisami prawa
atomowego,

2) podstawowe szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeń

stwa jądrowego i ochrony radiologicznej, obejmujące informację
0 zagrożeniach związanych z pracą w warunkach narażenia na pro
mieniowanie jonizujące i stosowanych środkach ochrony oraz o zna
czeniu przestrzegania odpowiednich wymagań technicznych i me
dycznych w tym zakresie,

3) objęcie pracowników oceną narażenia, a także nadzorem me

dycznym stosownie do art. 26, 30 i 31 prawa atomowego, w tym

badaniami lekarskimi w celu uzyskania orzeczenia uprawnionego le

karza o zdolności pracownika do pracy z określeniem, jeśli wynika

to z klasyfikacji medycznej pracownika zgodnie z art. 17 ust. 7 pra

wa atomowego, warunków dopuszczenia do pracy uwzględniających
zagrożenia naprom ieniow aniem zew nętrznym , skażeniam i w e
wnętrznymi oraz ewentualne przeciwwskazania zdrowotne w stoso
waniu środków ochrony dróg oddechowych, potwierdzone odpo
wiednimi wpisami w częściach D6, D7 i D8 paszportu dozyme

trycznego dokonanymi przez uprawnionego lekarza,

4) uzyskanie paszportów dozymetrycznych dla zatrudnianych

przez siebie pracowników zewnętrznych przed skierowaniem ich do
prac na terenie kontrolowanym innej jednostki organizacyjnej i do

konanie wpisów w częściach D9 i D10 tych paszportów,

5) uaktualnianie danych radiologicznych indywidualnego moni

toringu narażenia poszczególnych pracowników w częściach D4, D5

1 D9 paszportów dozymetrycznych, w szczególności danych, o któ
rych mowa w § 7 pkt 1 lit. b powołanego rozporządzenia RM
z dnia 27 kwietnia 2004 r., a także w centralnym rejestrze dawek in
dywidualnych.

Pracodawca zewnętrzny może, w drodze umowy, powierzyć kie

rownikowi jednostki organizacyjnej wykonanie wszystkich lub nie
których obowiązków wymienionych wyżej w pkt. 1-3 i 5. W przy

padku pracownika zewnętrznego wykonującego na własny rachunek

działalność na terenie kontrolowanym, obowiązki pracodawcy ze

167

wnętrznego określone wyżej wykonuje ten pracownik (§ 3 powoła

nego rozporządzenia RM z dnia 27 kwietnia 2004 r.).

W zakresie ochrony radiologicznej pracownik zewnętrzny nara

żony podczas pracy na terenie kontrolowanym jest obowiązany:

1) przestrzegać zasad bezpiecznej pracy w warunkach naraże

nia, w tym szczegółowych przepisów obowiązujących na danym

stanowisku pracy w jednostce organizacyjnej, w której wykonuje

pracę na terenie kontrolowanym,

2) współdziałać z kierownikiem jednostki organizacyjnej w za

kresie poprawy warunków pracy i właściwej kontroli otrzymanych
dawek promieniowania jonizującego,

3) dbać o terminowość i kompletność wpisów w paszporcie do

zymetrycznym (§ 4 powołanego rozporządzenia RM z dnia 27
kwietnia 2004 r.).

Kierownik jednostki organizacyjnej przed dopuszczeniem pra

cownika zewnętrznego do wykonywania prac na terenie kontrolowa

nym jest obowiązany sprawdzić, czy wpisy do paszportu dozyme
trycznego pracownika zawierają odpowiednie informacje oraz:

1) sprawdzić na podstawie wpisów do paszportu dozymetrycz

nego, czy wykonywanie przewidzianych prac nie narusza wymagań,

o których mowa w § 2 pkt 4 powołanego rozporządzenia RM z dnia
27 kwietnia 2004 r., w zakresie dopuszczalnego narażenia pracow

nika i udokumentować to,

2) sprawdzić, czy zostały spełnione pozostałe warunki, o któ

rych mowa w § 2 pkt 1-3 i 5 powołanego rozporządzenia RM,

3) w przypadku dopuszczenia pracownika zewnętrznego do prac

na terenie kontrolowanym dokonać wpisu do jego paszportu dozy

metrycznego, potwierdzającego rozpoczęcie wykonywania tych prac.

Informacje umieszczane w paszporcie dozymetrycznym pracow

nika zewnętrznego przed przystąpieniem do pracy na terenie kontro

lowanym obejmują:

1) nazwę, adres i numer REGON pracodawcy zewnętrznego,

2) medyczną klasyfikację pracownika zewnętrznego wraz z datą

ostatniego badania okresowego,

3) wyniki oceny dawek indywidualnych otrzymanych przez pra

cownika zewnętrznego (§ 5 powołanego rozporządzenia RM z dnia
27 kwietnia 2004 r.).

168

Zgodnie z § 6 powołanego rozporządzenia RM, kierownik je d

nostki organizacyjnej w okresie wykonywania przez pracownika ze
wnętrznego pracy na terenie kontrolowanym dokonuje w jego pasz
porcie dozymetrycznym w częściach D2 i D3 wpisów obejmujących:

1) datę początku i końca każdego z okresów wykonywania

przez pracownika zewnętrznego pracy na terenie kontrolowanym,

2) zmierzone dawki równoważne, dawki od narażenia we

wnętrznego oraz dawkę skuteczną (efektywną) na koniec każdego
z kolejnych okresów narażenia, w całym okresie pracy na terenie
kontrolowanym w danej jednostce organizacyjnej.

W sytuacjach przekroczenia dawek granicznych kierownik je d

nostki organizacyjnej dokonuje odpowiednich wpisów w części D5
paszportu dozymetrycznego.

Kierownik jednostki organizacyjnej po zakończeniu przez pracow

nika zewnętrznego wykonywania pracy na terenie kontrolowanym:

1) niezwłocznie dokonuje w paszporcie dozymetrycznym:

a) wpisu potwierdzającego zakończenie wykonywania pracy

w tej jednostce z datą końca ostatniego z okresów narażenia,

b) uaktualnienia danych w częściach D4, D5 i D9, w przypad

ku, o którym mowa w § 5 ust. 4 powołanego rozporządzenia RM,

niezwłocznie po ich uzyskaniu;

2) rejestruje dane dotyczące narażenia pracownika zewnętrznego

obejmujące:

a) informacje o pracowniku zawarte w częściach B i C jego

paszportu dozymetrycznego,

b) informacje o pracodawcy zewnętrznym zawarte w części D10,

c) wyniki pomiarów dozymetrycznych stanowiących podstawę

oceny dawki promieniowania jonizującego otrzymanej przez pra
cownika zewnętrznego zawarte w częściach D2 i D3 paszportu do
zymetrycznego, wraz z informacją o podmiocie dokonującym po
miarów i o stosowanych metodach pomiarowych;

3) przekazuje dane o narażeniu pracownika zewnętrznego do

centralnego rejestru dawek i uprawnionemu lekarzowi, ze wskaza

niem, że dotyczy to pracownika zewnętrznego, i podaniem numeru

jego paszportu dozymetrycznego (§ 7 powołanego rozporządzenia

RM z dnia 27 kwietnia 2004 r.).

169

Paszport dozymetryczny wydaje Prezes Państwowej Agencji

A tom istyki na pisem ny w niosek pracodaw cy zew nętrznego,
a w przypadku pracownika zewnętrznego wykonującego działalność

na własny rachunek, na wniosek tego pracownika, zawierający:

1) nazwę, adres i numer REGON pracodawcy zewnętrznego,

2) imię i nazwisko, płeć, adres, datę i miejsce urodzenia oraz

numer PESEL, a w przypadku cudzoziemca numer paszportu albo

innego dokumentu potwierdzającego tożsamość pracownika ze
wnętrznego.

Wzór paszportu dozymetrycznego stanowi załącznik do powoła

nego rozporządzenia RM (§ 8 powołanego rozporządzenia RM
z dnia 27 kwietnia 2004 r.).

Kto prowadzi i w jakiej form ie rejestr dawek indywidualnych?

Zgodnie z przepisami § 2 rozporządzenia Rady M inistrów

z dnia 5 listopada 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących rejestra
cji dawek indywidualnych (DzU nr 207, poz. 1753), wydanego na

podstawie art. 28 prawa atomowego - rejestracja dawek indywidu

alnych otrzymywanych przez pracowników kategorii A jest dokony
wana w rejestrze, który obejmuje następujące dane:

1) nazwisko, imiona, nazwisko rodowe, płeć, datę i miejsce uro

dzenia, imiona rodziców pracownika;

2) informację o rodzaju pracy wykonywanej przez pracownika

w okresie rejestracyjnym, tj. w okresie, dla którego jest dokonywa

na ocena narażenia pracowników;

3) uzyskaną z centralnego rejestru dawek informację o daw

ce skutecznej (efektywnej), otrzymanej przez pracownika przed za

trudnieniem w warunkach narażenia w jednostce organizacyjnej,

z wyodrębnieniem dawek otrzymanych w ostatnich 4 latach kalen
darzowych;

4) wyniki pomiarów dozymetrycznych stanowiących podstawę

oceny dawki skutecznej (efektywnej) w okresie rejestracyjnym,
wraz z informacją o podmiocie dokonującym pomiarów i o stoso
wanych metodach pomiarowych;

5) ocenę dawki skutecznej (efektywnej), w tym skutecznej daw

ki obciążającej, a także, w zależności od rodzaju pracy wykonywa

170

nej przez pracownika, dawek równoważnych dla soczewek oczu,

skóry oraz dłoni, przedramion, stóp i podudzi, otrzymanych przez

pracownika w okresie rejestracyjnym, wraz z inform acją o podmio

cie dokonującym oceny i o podstawie oceny;

6) informację o okolicznościach, w jakich powstało narażenie:
a) w wyniku wykonywania przez pracownika rutynowych czyn

ności,

b) na skutek przypadku, o którym mowa w art. 16 ust. 1 ustawy,

c) w szczególnych przypadkach, o których mowa w art. 19 ust.

1 ustawy,

d) na skutek narażenia wyjątkowego, o którym mowa w art. 20

ust. 1 ustawy.

Okres rejestracyjny obejmuje rok kalendarzowy, z tym że kie

rownik jednostki organizacyjnej może, w zależności od rodzaju pra
cy wykonywanej przez pracownika, określić krótszy okres rejestra
cyjny. Jeżeli narażenia powstały w okolicznościach wymienionych
wyżej w pkt 6 lit. b-d , okresem rejestracyjnym jest okres narażenia.

Dawek indywidualnych otrzymanych w okolicznościach wymie
nionych wyżej w pkt 6 lit. a i b, nie sumuje się z dawkami indywi

dualnymi otrzymanymi w okolicznościach wymienionych w pkt 6
lit. c i d.

Rejestr dawek indywidualnych jest prowadzony w formie pisem

nej lub elektronicznej księgi rejestrowej, składającej się z kart ewi

dencyjnych odrębnych dla każdego pracownika. Karty ewidencyj

ne rejestru dawek indywidualnych obejmują dane określone wyżej

w § 2 powołanego rozporządzenia RM (§ 3 powołanego rozporzą
dzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).

Dane do rejestracji dawek indywidualnych oraz dokumenty sta

nowiące podstawę rejestracji przechowuje się do dnia osiągnięcia
przez pracownika wieku 75 lat, jednak nie krócej niż przez okres 30

lat od dnia zakończenia przez niego pracy w warunkach narażenia
w danej jednostce organizacyjnej. Jeżeli rejestr dawek indywidual

nych jest prowadzony w formie elektronicznej księgi rejestrowej,

kierownik jednostki organizacyjnej sporządza na informatycznych

nośnikach danych kopię zawartych w księdze danych, co najmniej

raz na miesiąc według stanu na ostatni dzień miesiąca. Kopię da

171

nych zawartych w księdze przechowuje się przez okres 5 lat od dnia

sporządzenia (§ 4 i 5 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 li
stopada 2002 r.).

Przepisy § 2, 3 i 5 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 li

stopada 2002 r. stosuje się odpowiednio do rejestracji dawek indy-
wi dualnych otrzymywanych przez pracowników kategorii B, jeżeli
zezwolenie na prowadzenie działalności związanej z narażeniem za
wiera warunek prowadzenia oceny narażenia tych pracowników wy
konujących prace określone w zezwoleniu na podstawie pomiarów
dawek indywidualnych. Przepisy § 2 ust. 1 pkt 1, 4 -6 ust. 2 i 3 oraz

§ 3-5 powołanego rozporządzenia RM stosuje się odpowiednio do

rejestracji dawek indywidualnych otrzymywanych przez inne osoby

niż pracownicy kategorii A, w sytuacji narażenia:

1) na skutek przypadku, o którym mowa w art. 16 ust. 1 prawa

atomowego,

2) wyjątkowego, o którym mowa w art. 20 ust. 1 prawa atomowe

go (§ 6 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).

Kierownik jednostki organizacyjnej przekazuje w terminie do

dnia 15 kwietnia roku następnego:

1) uprawnionemu lekarzowi prowadzącemu dokumentację me

dyczną pracowników kategorii A dane, o których mowa w § 2 ust.

1 powołanego rozporządzenia RM,

2) do centralnego rejestru dawek dane, o których mowa w § 2

ust. 1 pkt 1, 5 i 6 powołanego rozporządzenia RM

- dotyczące roku kalendarzowego poprzedzającego przekazanie.

W przypadku gdy praca w warunkach narażenia ustała przed

upływem roku kalendarzowego, przekazanie powyższych danych

następuje niezwłocznie po ustaniu tej pracy. Niezwłocznie po usta
niu narażenia osób wymienionych w § 6 ust. 2 powołanego rozpo

rządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r., kierownik jednostki orga

nizacyjnej w sytuacji narażenia na skutek przypadku, o którym mo

wa w art. 16 ust. 1 prawa atomowego, oraz osoba kierująca usuwa

niem skutków zdarzenia radiacyjnego lub działaniami interwencyj
nymi w sytuacji narażenia wyjątkowego, przekazują:

do centralnego rejestru dawek dane określone w § 2 ust. 1

pkt 1, 5 i 6 powołanego rozporządzenia RM,

172

uprawnionemu lekarzowi dane określone w § 2 ust. 1 powo

łanego rozporządzenia RM - w przypadku osób wymienionych

w art. 20 ust. 3 prawa atomowego.

Dane wymienione wyżej przekazuje się do centralnego rejestru

dawek w formie karty zgłoszeniowej. W zór karty zgłoszeniowej do
centralnego rejestru dawek określa załącznik nr 1 do rozporządzenia
(§ 7 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).

Centralny rejestr dawek jest prowadzony w formie elektronicz

nej bazy danych składającej się z ułożonych alfabetycznie elektro
nicznych kart ewidencyjnych, odrębnych dla każdego pracownika

kategorii A oraz inne osoby. W zór karty ewidencyjnej centralnego
rejestru dawek określa załącznik nr 2 do rozporządzenia. W prowa
dzenie danych do centralnego rejestru dawek odbywa się na podsta
wie kart zgłoszeniowych (§ 8 powołanego rozporządzenia RM
z dnia 5 listopada 2002 r.).

Dane w centralnym rejestrze dawek oraz karty zgłoszeniowe

przechowuje się do dnia osiągnięcia przez pracownika kategorii A
lub osobę, o której mowa w § 6 ust. 2 powołanego rozporządzenia
RM, wieku 75 lat, jednak nie krócej niż przez okres 30 lat, licząc
od końca roku kalendarzowego, w którym sporządzono ostatni wpis
w centralnym rejestrze dawek dotyczący pracownika lub tej osoby

(§ 9 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).

Prezes Państwowej Agencji Atomistyki sporządza na informa

tycznych nośnikach danych kopię zawartych w centralnym rejestrze

dawek danych, corocznie według stanu na dzień 31 grudnia. Kopię
danych przechowuje się przez okres 5 lat od zakończenia roku,
w którym została sporządzona. Z centralnego rejestru dawek Prezes

Państwowej Agencji Atomistyki przekazuje dane o dawkach otrzy

manych przez osobę, której dane są zarejestrowane w rejestrze,
z uwzględnieniem okoliczności narażenia:

1) na wniosek kierownika jednostki organizacyjnej, w której

osoba ta ma być zatrudniona w warunkach narażenia,

2) na wniosek osoby, której dane są zarejestrowane w rejestrze.

Wniosek kierownika jednostki organizacyjnej powinien zawierać:

1) nazwę, adres, numer REGON jednostki organizacyjnej, której

kierownik występuje z wnioskiem,

173

2) imię i nazwisko, nazwisko rodowe, płeć, datę i miejsce uro

dzenia, imiona rodziców osoby, której dotyczy wniosek,

3) oświadczenie kierownika jednostki organizacyjnej, że zamie

rza zatrudnić osobę, której dotyczy wniosek, w kierowanej przez
siebie jednostce organizacyjnej, wraz z określeniem rodzaju pracy,
którą ta osoba ma wykonywać,

4) określenie okresu, jaki m a obejmować informacja o dawkach

otrzymanych przez osobę, która ma być zatrudniona w warunkach

narażenia,

5) datę sporządzenia wniosku,

6) pieczęć i podpis kierownika jednostki organizacyjnej.

Natomiast wniosek osoby, której dane są zarejestrowane w reje

strze, powinien zawierać:

1) nazwisko, imiona, nazwisko rodowe, datę i miejsce urodze

nia, imiona rodziców, miejsce zamieszkania osoby występującej

z wnioskiem,

2) określenie okresu, jaki m a obejmować informacja o dawkach

otrzymanych przez osobę występującą z wnioskiem, i jej podpis.

Na wniosek osoby, której dane są zarejestrowane w centralnym

rejestrze dawek, uzasadniony zamiarem podjęcia pracy w warun
kach narażenia poza granicami kraju, Prezes Państwowej Agencji
Atomistyki przekazuje jej w języku angielskim dane o otrzymanych

przez n ią dawkach indywidualnych (§ 10 i 11 powołanego rozpo

rządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).

W przypadku wystąpienia z wnioskiem przez kierownika je d

nostki organizacyjnej, w której dana osoba ma być zatrudniona
w warunkach narażenia, Prezes Państwowej Agencji Atomistyki
przekazuje dane o dawkach indywidualnych otrzymanych przez pra

cowników kategorii A przed dniem wejścia w życie rozporządzenia,

na podstawie informacji uzyskanych od podmiotów, które przed tym

dniem prowadziły pomiary dawek indywidualnych oraz ocenę da
wek od narażenia wewnętrznego:

1) Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi,

2) Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej w War

szawie,

3) Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Warszawie,

174

4) Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie,

5) Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach,

6) Instytutu Energii Atomowej w Otwocku-Swierku.

Podmioty, które prowadziły pomiary dawek indywidualnych

oraz ocenę dawek od narażenia wewnętrznego, przekazują Prezeso
wi Agencji na jego wniosek informacje, o których mowa w ust. 1,
w terminie 7 dni od dnia otrzymania wniosku (§ 12 powołanego
rozporządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).

WYKONYWANIE PRAC

O SZCZEGÓLNYM ZAGROŻENIU DLA ZDROWIA

LUB ŻYCIA

Do czego je s t obowiązany pracodawca prowadzący działalność

stwarzającą możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla
zdrowia lub życia pracowników?

Zgodnie z art. 224 k.p., pracodawca prowadzący działalność,

która stwarza możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla
zdrowia lub życia pracowników, jest obowiązany podejmować dzia

łania zapobiegające takiemu niebezpieczeństwu. Przede wszystkim

w takich przypadkach pracodawca jest obowiązany zapewnić:

1) odpow iednie do rodzaju niebezpieczeństw a urządzenia

i sprzęt ratowniczy oraz ich obsługę przez osoby należycie prze
szkolone,

2) udzielenie pierwszej pomocy poszkodowanym.

Przepisy powyższe nie naruszają jednak wymagań, określonych

w odrębnych przepisach, dotyczących katastrof i innych nadzwy
czajnych zagrożeń.

M ożliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla zdrowia

lub życia pracowników występuje w wielu zakładach pracy, np.
w przemyśle rafineryjnym i innych zakładach stosujących materiały
i substancje o właściwościach łatwopalnych, wybuchowych czy tok
sycznych. Pracodawca prowadzący taką działalność musi liczyć się

175

z możliwością wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa zagrażaj ące-
go zdrowiu lub życiu pracowników, którego nie jest w stanie prze
widzieć, i podejmować odpowiednie działania zapobiegające takie
mu niebezpieczeństwu.

Jakie prace powinny być wykonywane przez co najmniej dwie

osoby?

Pracodawca jest też obowiązany zapewnić, aby prace, przy któ

rych istnieje możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla
zdrowia lub życia ludzkiego, były wykonywane przez co najmniej
dwie osoby, w celu zapewnienia asekuracji. Rodzaje takich prac
określone zostały w załączniku do rozporządzenia M inistra Pracy
i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów

prac, które powinny być wykonywane przez co najmniej dwie oso
by (DzU nr 62, poz. 288), wydanym na podstawie art. 225 § 2

k.p.). W załączniku tym wymienionych zostało kilkadziesiąt rodza

jó w prac, które powinny być wykonywane przez co najmniej dwie

osoby w celu zapewnienia asekuracji, jak np.:

• prace wykonywane wewnątrz zbiorników, kotłów, silosów

i urządzeń technologicznych, w tym prace w zbiornikach otwartych,
które nie pozwalają na bezpośredni kontakt wizualny co najmniej
z jednym pracownikiem,

• prace w pomieszczeniach, w których występują gazy lub pary

trujące, żrące albo duszące, przy których wykonywaniu wymagane

jest stosowanie środków ochrony indywidualnej,

• prace związane z:

- montażem i demontażem studzienek, stacji pomp wodnych

przy głębokościach większych od 2 m,

- odmulaniem i pogłębianiem cieków i zbiorników wodnych,
- budową i pogłębianiem studni kopanych przy głębokościach

większych od 2 m,

• prace na czynnych gazociągach i przemysłowych instalacjach

gazowych,

• prace na stanowiskach organizowanych w magazynach sub

stancji trujących i żrących,

• prace przy usuwaniu skażeń chemicznych,

176

• prace związane z transportowaniem i stosowaniem materiałów

wybuchowych,

• prace przy usuwaniu skutków wypadków i awarii radiacyjnych,
• prace związane z transportem i przeładunkiem materiałów

promieniotwórczych, wymagające nadzoru dozymetrycznego,

• prace w sterowniach i przy kanałach reaktorów jądrowych

oraz w sterowniach i bunkrach akceleratorów,

• prace związane z obsługą studzienek i zbiorników ścieków ra

dioaktywnych,

• prace badawcze z użyciem urządzeń plazmowych do syntezy

termojądrowej,

• prace związane z konserwacją, montażem i napraw ą dźwigów,

suwnic, żurawi wieżowych i samojezdnych, układnic magazyno
wych i schodów ruchomych,

• prace spawalnicze, cięcie gazowe i elektryczne oraz inne pra

ce wymagające posługiwania się otwartym źródłem ognia w po
mieszczeniach zamkniętych albo w pomieszczeniach zagrożonych

pożarem lub wybuchem,

• prace wykonywane w pobliżu nie osłoniętych urządzeń elek

troenergetycznych lub ich części, znajdujących się pod napięciem,

• prace przy wyłączonych spod napięcia elektroenergetycznych

liniach napowietrznych, które krzyżują się z liniami znajdującymi
się pod napięciem,

• prace przy wykonywaniu prób i pomiarów w zakładach ener

getycznych oraz innych zakładach przy urządzeniach elektroenerge

tycznych, z wyłączeniem prac stale wykonywanych przez wyzna

czonych pracowników w ustalonych miejscach pracy (laboratoria,
stacje prób),

• prace przy budowie i eksploatacji napowietrznych linii elek

troenergetycznych i linii telekomunikacyjnych wykonywanych:

- w terenie trudno dostępnym lub zalesionym, wymagającym

ścinania drzew,

- przy wymianie słupów i przewodów na słupach,

• prace na obiektach radiokomunikacyjnych w terenie górskim

trudno dostępnym,

• prace konserwacyjne przy nadajnikach radiowych i telewizyj

nych oraz prace wykonywane na polach antenowych,

177

• prace wykonywane na wysokości powyżej 2 m w przypad

kach, w których wymagane jest zastosowanie środków ochrony in
dywidualnej przed upadkiem z wysokości,

• prace w wykopach i wyrobiskach o głębokości większej od 2 m,
• prace geodezyjno-melioracyjne na terenach bagiennych,
• prace w kesonach i prace nurków,
• prace malarzy, konserwatorów okrętowych, wykonywane poza

burtą statku lub z zewnętrznego rusztowania wiszącego oraz prace
na masztach,

• prace związane z otwieraniem i zamykaniem luków ładowni

na statkach,

• prace na otwartych pokładach statków w warunkach sztormo

wych oraz na stanowiskach manewrowych, cumowniczych na dzio

bie i rufie,

• prace na statkach przy przeładunkach i manipulacjach materia

łów niebezpiecznych,

• prace przy oznakowywaniu i remoncie dróg na odcinkach nie

zamkniętych dla ruchu,

• prace maszynistów kolejowych zatrudnionych na:

- lokomotywach elektrycznych nie wyposażonych w dwa ak

tywne systemy zabezpieczeń, tj. czuwak aktywny i system samo

czynnego hamowania pociągu,

- pojazdach trakcyjnych, poruszających się z szybkością powy

żej 130 km/h,

- lokomotywach prowadzących pociągi w ruchu towarowym po

liniach, na których miarodajne pochylenie na obsługiwanym odcin
ku jest większe niż 15 promili na długości 1000 m,

• prace operatorów sprężarek chłodniczych, prace przy napełnia

niu instalacji amoniakiem oraz prace wykonywane w komorach chłod
niczych, gdy drzwi do tych komór otwierane są tylko z zewnątrz,

• prace przy ogłuszaniu zwierząt w zakładach przemysłu mię

snego,

• prace związane z obsługą i zabiegami weterynaryjnymi zwie

rząt dużych w stacjach hodowli i unasienniania,

• prace związane z dokarmianiem ryb z łódki,
• prace związane ze stosowaniem:

178

- środków ochrony roślin podczas zabiegu fumigacji,
- środków ochrony roślin w uprawach pod osłonami i w po

mieszczeniach zamkniętych,

• prace związane ze świadczeniem usług w zakresie stosowania

preparatów ochrony roślin w formie płynnej, zaliczanych do pierw

szej kategorii toksyczności,

• prace przy pozyskiwaniu drewna w lesie,
• prace związane z ratownictwem górskim.

6. POW STRZYMANIE SIĘ OD WYKONYWANIA PRACY

Kiedy pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy?

Przepisy art. 210 k.p. przewidują dwie różne sytuacje, w których

pracownik może jednostronnie powstrzymać się od wykonywania
pracy, bez ujemnych dla siebie konsekwencji, a nawet z zachowa
niem prawa do wynagrodzenia. Unormowania te są zgodne z art. 13
konwencji nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1981 r.,

dotyczącej bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pra
cy, według którego „Pracownik, który powstrzymał się od wykony
wania pracy w określonej sytuacji, co do której miał słuszny powód

przypuszczać, iż stanowi ona bezpośrednie i poważne niebezpie

czeństwo dla jego życia lub zdrowia, powinien być chroniony przed

niesprawiedliwymi konsekwencj ami...”.

W myśl art. 210 § 1 k.p., pracownik m a prawo powstrzymać się

od wykonywania pracy, jeżeli warunki pracy nie odpowiadają prze

pisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie za

grożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana

przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom

(innym pracownikom lub osobom trzecim znajdującym się w miej
scu wykonywania pracy przez pracownika). Jeżeli zaś powstrzyma

nie się od wykonywania pracy nie usuwa takiego zagrożenia, pra

cownik m a prawo oddalić się z miejsca zagrożenia (art. 210 § 2
k.p.). O powstrzymaniu się od wykonywania pracy i oddaleniu

179

z miejsca zagrożenia pracownik jest obowiązany niezwłocznie za
wiadomić swojego przełożonego. Zawiadomienie to powinno zara
zem spowodować podjęcie przez pracodawcę odpowiednich działań
w celu usunięcia tego zagrożenia. Powstrzymanie się pracownika od
wykonywania pracy lub oddalenie z miejsca zagrożenia w powyż
szych sytuacjach nie jest ograniczone czasowo i może ono trwać tak
długo, dopóki bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pra
co wnika istnieje.

Jak wynika z powyższych uregulowań, pracownik może po

wstrzymać się od wykonywania pracy, jeżeli istnieje „bezpośrednie
zagrożenie” dla jego zdrowia lub życia albo dla innych osób. Oce

na, czy takie zagrożenie istnieje należy w zasadzie do pracownika,

jednakże może być ona zweryfikowana przez przełożonego, który

został zawiadomiony o występującym niebezpieczeństwie. Może on

bowiem uznać, że pracownik błędnie lub nazbyt pochopnie ocenił

daną sytuację, jednakże nie zawsze taka weryfikacja będzie możli
wa, gdyż do czasu przybycia przełożonego do miejsca wykonywa

nia pracy przez pracownika sytuacja ta może ulec zmianie, zwłasz

cza jeśli pracownik wykonuje pracę poza zakładem pracy (zob.
J. Jankowiak, Prawo odmowy wykonywania pracy niebezpiecznej

a konstrukcja zagrożenia w art. 210 Kodeksu pracy, „Państwo i Pra

wo” 1998, nr 12. s. 58 i nast. oraz tejże: Pracownicze prawo p o 

wstrzymania się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej

sprawności psychofizycznej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i So
cjologiczny” 1998, nr 2, s. 42 i nast.).

Czy za czas powstrzymania się od wykonywania pracy pracow

nikowi przysługuje wynagrodzenie?

Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddale

nia się z miejsca zagrożenia pracownik zachowuje prawo do wyna

grodzenia, obliczonego według zasad określonych w § 5 rozporzą
dzenia M inistra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r.
w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykony
wania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania
odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodze

nia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (DzU

180

nr 62, poz. 289 ze zm.). Zastosowanie m ają tu zatem zasady obo
wiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy,
z tym że składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej
oblicza się z miesiąca, w którym przypadał okres niewykonywania
pracy. Zasady ustalania wynagrodzenia za urlop określa natomiast
rozporządzenie M inistra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia

1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypo

czynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu
oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (DzU nr 2, poz. 14 ze zm.).

Powiadomienie przełożonego o powstrzymaniu się od wykonywania
pracy lub oddaleniu z miejsca zagrożenia jest niezbędnym warun

kiem zachowania prawa do wynagrodzenia za okres niewykonywa

nia pracy z tego powodu (zob. wyrok SN z dnia 9 maja 2000 r.,
I PKN 619/99, OSNAP 2001, z. 20, poz. 610).

Jakie prace wymagają szczególnej sprawności psychofizycznej?

Z inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku określonym

w § 4 art. 210 k.p. Zgodnie z tym przepisem, pracownik ma prawo,

po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od

wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofi
zycznej w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia

bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych

osób. Rodzaje prac wymagających szczególnej sprawności psychofi
zycznej określone zostały w załączniku do rozporządzenia Ministra

Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. (DzU nr 62, poz.

287). Do prac takich należą m.in.:

• prace przy obsłudze suwnic sterowanych z kabiny i zdalnie

sterowanych,

• prace przy obsłudze podnośników i platform hydraulicznych,
• prace przy obsłudze żurawi wieżowych i samojezdnych,
• prace operatorów samojezdnych ciężkich maszyn budowla

nych i maszyn drogowych,

• prace przy obsłudze urządzeń mechanicznych, związanych

z czynnościami wyburzeniowymi,

• prace operatorów pulpitów sterowniczych urządzeń technolo

gicznych wielofunkcyjnych i wielozadaniowych,

181

• prace przy obsłudze urządzeń walcowniczych przy wprowa

dzaniu pasm do wykrojów walcowniczych przy użyciu narzędzi
ręcznych,

• prace kierowców: autobusów, pojazdów przewożących mate

riały niebezpieczne oraz pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej

powyżej 16 ton i długości powyżej 12 m, trolejbusów i motorni

czych tramwajów,

• prace przy montażu i remoncie sieci trakcyjnych,
• prace przy liniach napowietrznych niskich, średnich i wyso

kich napięć,

• prace przy obsłudze urządzeń ciśnieniowych podlegających

pełnemu dozorowi technicznemu,

• prace przy obsłudze instalacji chemicznych do produkcji gazów

toksycznych lub tworzących mieszaniny wybuchowe z powietrzem,

• prace przy materiałach łatwo palnych, środkach toksycznych

i materiałach biologicznie zakaźnych,.

• prace przy wytwarzaniu, transportowaniu, wydawaniu i stoso

waniu materiałów wybuchowych i samozapalnych,

• prace badawcze, doświadczalne i technologiczne, związane

bezpośrednio z eksploatacją oraz obsługą ruchu reaktorów jądro

wych, akceleratorów, generatorów neutronów, komór do produkcji
źródeł promieniotwórczych,

• prace związane z oczyszczaniem terenu z przedmiotów wybu

chowych i niebezpiecznych,

• prace maszynisty maszyn wyciągowych, sygnalisty szybowe

go, operatora samojezdnych maszyn przodkowych, operatora pojaz
dów pozaprzodkowych i samojezdnych maszyn pomocniczych, ma
szynisty lokomotyw pod ziemią, rewidenta urządzeń wyciągowych -
w podziemnych zakładach górniczych,

• prace maszynisty wiertniczego i operatora maszyn podstawo

wych - w odkrywkowych zakładach górniczych,

• prace mechanika i maszynisty wiertni, operatora i kierowcy

agregatów cementacyjnych zasobników oraz urządzeń do intensyfi
kacji wydobycia ropy i gazu - w zakładach górniczych wydobywa

jących kopaliny m etodą otworów wiertniczych i w zakładach wyko

nujących prace geologiczne,

182

• prace pilota morskiego,
• prace przy obsłudze znaków nawigacyjnych na wodzie,
• prace przy technicznej obsłudze wodowania statków,
• prace na wysokości na masztach i wieżach antenowych,
• prace na wiaduktach i mostach,
• prace pilota samolotowego, śmigłowcowego i szybowcowego,

balonu wolnego i skoczka spadochronowego zawodowego,

• prace nawigatora lotniczego i mechanika pokładowego w lot

nictwie,

• prace kontrolera ruchu lotniczego,
• prace kaskadera filmowego,
• prace treserów dzikich zwierząt i akrobatów cyrkowych.

W tym przypadku pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie

za czas powstrzymania się od wykonywania pracy, natomiast niewy
konywanie pracy z tej przyczyny traktuje się jako usprawiedliwioną

przerwę w świadczeniu pracy.

Powyższe unormowania dotyczące powstrzymania się od wyko

nywania pracy i oddalenia z miejsca zagrożenia nie dotyczą pracow
ników, których obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia

ludzkiego lub mienia (art. 210 § 5 k.p.), np. ratowników górniczych.

Należy tu dodać, że zgodnie z art. 1517 § 3 k.p. czas pracy pra

cującego w nocy nie może przekraczać 8 godzin na dobę (łącznie
z czasem pracy przypadającym poza porą nocną), jeżeli wykonuje
on prace szczególnie niebezpieczne albo związane z dużym wysił
kiem fizycznym lub umysłowym. Wykaz takich prac ustala praco

dawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeże
li u danego pracodawcy taka organizacja nie działa - w porozumie

niu z przedstawicielami pracowników wybranymi w trybie przyję
tym u tego pracodawcy. Pracodawca powinien też zasięgnąć w tej

sprawie opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowot

n ą nad pracownikami, jak również uwzględnić konieczność zapew
nienia bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników (§ 4

art. 1517 k.p.). Powyższe ograniczenie czasu pracy nie dotyczy:

• pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem

pracy,

183

• przypadków konieczności prow adzenia akcji ratowniczej

w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub
środowiska albo usunięcia awarii (§ 5 art. 1517 k.p.).

Według § 2 art. 1517 k.p. pracującym w nocy jest pracownik,

którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej
3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej 1/4 czasu

pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną, obejmują

cą 8 godzin między godzinami 2100 a 700.

BADANIA I POMIARY

CZYNNIKÓW SZKODLIWYCH DLA ZDROWIA

Jak często pracodawca powinien przeprowadzać badania i po 

miary czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środo
wisku pracy?

Przepis art. 227 § 1 pkt 2 k.p. nakłada na pracodawcę obowią

zek przeprowadzania, na swój koszt, badań i pomiarów czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, rejestrowania i prze
chowywania wyników tych badań i pomiarów oraz udostępniania
ich pracownikom. Tryb i częstotliwość tych badań i pomiarów,
a także sposób ich rejestrowania i przechowywania oraz ich udo
stępniania pracownikom określa rozporządzenie M inistra Zdrowia
z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU nr 73, poz. 645
ze zm.), wydane na podstawie art. 227 § 2 k.p. Rozporządzenie to
określa:

1) tryb, metody, rodzaj i częstotliwość wykonywania badań

i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia występujących
w środowisku pracy,

2) przypadki, w których jest konieczne prowadzenie pomiarów

ciągłych,

3) wymagania, jakie powinny spełniać laboratoria wykonujące

badania i pomiary,

184

4) sposób rejestrowania i przechowywania wyników badań i po

miarów,

5) wzory dokumentów oraz sposób udostępniania wyników ba

dań i pomiarów pracownikom.

Zgodnie z przepisami § 2 powołanego rozporządzenia, badań

i pom iarów czynnika szkodliwego dla zdrowia występującego
w środowisku pracy nie przeprowadza się, jeżeli wyniki dwóch
ostatnio przeprowadzonych badań i pomiarów nie przekroczyły 0,1

wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia lub natężenia okre
ślonego w rozporządzeniu M inistra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych
stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku

pracy (DzU nr 217, poz. 1833 ze zm.), a w procesie technologicz

nym lub w warunkach występowania danego czynnika nie dokona
ła się zmiana mogąca wpływać na wysokość stężenia lub natężenia

czynnika szkodliwego dla zdrowia.

Natomiast w razie występowania w środowisku pracy czynnika

0 działaniu rakotwórczym lub mutagennym badania i pomiary prze

prowadza się:

1) co najmniej raz na trzy miesiące - przy stwierdzeniu w ostat

nio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia czynnika rako
twórczego lub mutagennego powyżej 0,5 wartości najwyższego do
puszczalnego stężenia,

2) co najmniej raz na sześć miesięcy - przy stwierdzeniu

w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia czynni
ka rakotwórczego lub mutagennego powyżej 0,1 do 0,5 wartości

najwyższego dopuszczalnego stężenia,

3) w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach

występowania tego czynnika.

Wykaz substancji, preparatów, czynników lub procesów techno

logicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym ustalony zo

stał w załączniku nr 1 do rozporządzenia M inistra Zdrowia z dnia

1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub

procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagen
nym w środowisku pracy (DzU nr 280, poz. 2771 ze zm.).

185

W przypadku występowania w środowisku pracy czynnika szko

dliwego dla zdrowia, innego niż określone wyżej, badania i pomia
ry przeprowadza się:

1) co najmniej raz w roku - przy stwierdzeniu w ostatnio prze

prowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia lub natężenia czynni

ka szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,5 wartości najwyższego do

puszczalnego stężenia lub natężenia,

2) co najmniej raz na dwa lata - przy stwierdzeniu w ostatnio

przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia lub natężenia

czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,1 do 0,5 wartości naj
wyższego dopuszczalnego stężenia lub natężenia,

3) w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach

występowania tego czynnika.

Powołane rozporządzenie M inistra Zdrowia z dnia 20 kwietnia

2005 r. określa tylko minimalną częstotliwość przeprowadzania ba
dań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, o czym świad
czy użycie zwrotu „co najmniej”, w zależności od tego, jaki stopień
stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego dla zdrowia stwierdzo

no w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze tego czynni

ka. Tak np., w razie stwierdzenia w ostatnio przeprowadzonym ba
daniu lub pomiarze stężenia czynnika rakotwórczego lub mutagen

nego powyżej 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia ta

kiego czynnika, pracodawca jest obowiązany przeprowadzić następ

ne badania lub pomiary tego czynnika nie później niż za 3 miesią

ce. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby pracodawca przeprowa
dzał takie badania lub pomiary częściej, np. co miesiąc. Podobnie

też pracodawca może przeprowadzać badania lub pomiary czynnika

szkodliwego dla zdrowia częściej także w innych przypadkach,

przewidzianych w powołanym rozporządzeniu, np. nie raz na 6 mie

sięcy, a co 2 miesiące, czy też nie raz na 2 lata, a co 6 miesięcy. Ze
względu jednak na koszty takich badań lub pomiarów wydaje się
wątpliwe, by pracodawcy zlecali upoważnionym laboratoriom ich

przeprowadzenie częściej niż to określa powołane rozporządzenie
M inistra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. Należy tu dodać, że do

dnia 31 grudnia 2008 r. badania i pomiary czynników szkodliwych

186

dla zdrowia występujących w środowisku pracy mogą wykonywać

także laboratoria:

1) Państwowej Inspekcji Sanitarnej,

2) jednostek badawczo-rozwojowych działających w dziedzinie

medycyny pracy i Centralnego Instytutu Ochrony Pracy - Państwo
wego Instytutu Badawczego,

3) upoważnione przez państwowego wojewódzkiego inspektora

sanitarnego, na podstawie dotychczas obowiązujących przepisów,

4) Wojskowej Inspekcji Sanitarnej w Wojskowych Ośrodkach

M edycyny Prewencyjnej.

Wymienione laboratoria mogą wykonywać badania na obszarze

całego kraju (§ 11 powołanego rozporządzenia M inistra Zdrowia
z dnia 20 kwietnia 2005 r.).

Pracodawca musi też przeprowadzić badania lub pomiary dane

go czynnika szkodliwego dla zdrowia w każdym przypadku wpro
wadzenia zmiany w warunkach występowania tego czynnika. Nato
miast w razie występowania w środowisku pracy szkodliwego dla
zdrowia czynnika chemicznego, dla którego określono wartość naj
wyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego, przeprowadza się po
miary ciągłe stężenia tego czynnika (§ 3 wymienionego rozporządze

nia M inistra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r.). Przez najwyższe

dopuszczalne stężenie pułapowe rozumie się zaś wartość stężenia,
która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie
może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie.

Pracodawca, który dopiero rozpoczyna działalność, jest obowią

zany do wykonania badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla
zdrowia w środowisku pracy nie później niż w terminie 30 dni od
dnia rozpoczęcia działalności (§ 5 powołanego rozporządzenia M i

nistra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r.). Obowiązek ten może

dotyczyć tylko pracodawców, u których występują - znane po
wszechnie z praktyki - czynniki szkodliwe dla zdrowia w środowi
sku pracy, czy to ze względu na rodzaj produkcji, używane surow
ce i materiały, czy też stosowane procesy technologiczne. Byłoby

natomiast przesadą, gdyby takie badania i pomiary miał przeprowa

dzać również pracodawca, u którego występujące w środowisku pra

187

cy czynniki szkodliwe dla zdrowia z natury rzeczy nie m ogą prze
kroczyć 0,1 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia lub na

tężenia, np. gdy praca m a wyłącznie charakter biurowy. Pracodawca
nie ma też obowiązku dokonywania badań i pomiarów czynników

szkodliwych dla zdrowia, dla których nie ustalono najwyższych do

puszczalnych stężeń lub natężeń. Zgodnie zaś z art. 209 k.p., praco

dawca rozpoczynający działalność jest obowiązany, w terminie 30
dni od rozpoczęcia działalności, zawiadomić na piśmie właściwego
inspektora pracy i właściwego inspektora sanitarnego o miejscu, ro
dzaju i zakresie prowadzonej działalności. Odnosi się to do wszyst
kich pracodawców, bez względu na rodzaj prowadzonej działalności.

Obowiązek taki ciąży również na pracodawcy odpowiednio w razie

zmiany miejsca, rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, zwłasz
cza zmiany technologii lub profilu produkcji, jeżeli zmiana techno
logii może powodować zwiększenie zagrożenia dla zdrowia pracow

ników. Ponadto właściwy inspektor pracy lub właściwy inspektor

sanitarny może zobowiązać pracodawcę prowadzącego działalność

powodującą szczególne zagrożenia dla zdrowia lub życia pracowni

ków do okresowej aktualizacji informacji co do miejsca, rodzaju
i zakresu prowadzonej działalności.

Jakie działania pracodawca powinien podjąć przed przystąpie

niem do przeprowadzania badań i pomiarów czynników szkodli
wych dla zdrowia?

Zgodnie z § 4 powołanego rozporządzenia M inistra Zdrowia

z dnia 20 kwietnia 2005 r., przed przystąpieniem do przeprowadza

nia badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środo

wisku pracy pracodawca powinien dokonać rozeznania:

• procesów technologicznych i występujących w nich czynni

ków szkodliwych dla zdrowia w celu ich wytypowania do oznacze

nia w środowisku pracy,

• organizacji i sposobu wykonywania pracy.

Przepisy nie wskazują jednak bliżej, w jakim trybie pracodawca

m a dokonać tych czynności. Niewątpliwie główna rola należy tu do
służby bhp, jednakże służba ta funkcjonuje tylko u pracodawców za

188

trudniających więcej niż 100 pracowników. Służba bhp współpracu

je też z laboratoriami upoważnionymi, zgodnie z odrębnymi przepi

sami, do dokonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla
zdrowia lub warunków uciążliwych, występujących w środowisku

pracy, w zakresie organizowania tych badań i pomiarów oraz sposo
bów ochrony pracowników przed tymi czynnikami lub warunkami.

Określona rola przypada tu również służbie medycyny pracy,

zgodnie bowiem z art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 czerwca

1997 r. o służbie medycyny pracy (j.t. DzU z 2004 r. nr 125, poz.
1317 ze zm.), służba medycyny pracy jest właściwa do realizowa

nia zadań z zakresu ograniczania szkodliwego wpływu pracy na

zdrowie, w szczególności przez rozpoznawanie i ocenę czynników
występujących w środowisku pracy oraz sposobów wykonywania

pracy, mogących mieć ujemny wpływ na zdrowie, a także rozpozna

wanie i ocenę ryzyka zawodowego w środowisku pracy oraz infor
mowanie pracodawców i pracujących o możliwości wystąpienia nie
korzystnych skutków zdrowotnych będących jego następstwem.

Nasuwa się też pytanie, czy organy nadzoru nad warunkami pra

cy, tj. Państwowa Inspekcja Pracy i Państwowa Inspekcja Sanitarna,
mogą w sposób wiążący (w drodze decyzji) wpływać na pracodaw
ców odnośnie wytypowania czynników szkodliwych dla zdrowia,
dla których należy przeprowadzać badania i pomiary? Zarówno
ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy z dnia 13 kwietnia 2007 r. jak
i ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej

nie nadają takich uprawnień inspektorowi pracy ani też inspektoro

wi sanitarnemu. W świetle obowiązujących przepisów, to pracodaw
ca (opierając się na sprawdzonych badaniach i specjalistycznych
opiniach) typuje występujące u niego czynniki szkodliwe dla zdro
wia, dla których przeprowadzane będą badania i pomiary. Inspektor

pracy lub inspektor sanitarny może jedynie zalecić pracodawcy do

konanie pomiarów określonego czynnika w celu sprawdzenia warto
ści jego stężenia lub natężenia. Nie może natomiast nakazać praco
dawcy przeprowadzanie badań i pomiarów określonych czynników,
dla których - jego zdaniem - powinny być przeprowadzane, gdyż

nie jest w stanie tego ocenić w czasie przeprowadzonej kontroli.

189

Jaką dokumentację pracodawca je st obowiązany prowadzić

w związku z badaniami i pomiarami czynników szkodliwych dla
zdrowia?

Na podstawie wyników badań i pomiarów pracodawca prowadzi

na bieżąco rejestr czynników szkodliwych dla zdrowia występują

cych na stanowisku pracy, którego wzór określa załącznik nr 1 do

powołanego rozporządzenia M inistra Zdrowia z dnia 20 kwietnia

2005 r. Pracodawca wpisuje na bieżąco wyniki badań i pomiarów
czynnika szkodliwego dla zdrowia do karty badań i pomiarów, któ
rej wzór określa załącznik nr 2 do powołanego rozporządzenia M i

nistra Zdrowia. W przypadku likwidacji zakładu pracy, pracodawca
niezwłocznie przekazuje rejestr oraz wymienioną kartę właściwemu

miejscowo państwowemu inspektorowi sanitarnemu, a w odniesie

niu do jednostek, o których mowa w art. 20 ust. 1 powołanej wcze

śniej ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, właściwemu pań
stwowemu inspektorowi sanitarnem u M inisterstw a Spraw We
wnętrznych i Administracji. Wymienione rejestry oraz karty prze
chowywane są przez okres 40 lat, licząc od daty ostatniego wpisu.

Wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia
przeprowadzonych przez pracodawcę, który rozpoczął działalność,
przechowuje się natomiast przez okres 3 lat, licząc od daty ostatnie

go wpisu (§ 9 powołanego rozporządzenia M inistra Zdrowia z dnia
20 kwietnia 2005 r.).

Dokumenty zawierające wyniki badań i pomiarów wpisane do

rejestru i karty badań i pomiarów są niezwłocznie udostępniane na

pisemne żądanie pracownika, byłego pracownika, ich przedstawicie

la ustawowego lub pełnomocnika. Wymienione osoby m ogą też wy
stąpić o sporządzenie wyciągów, odpisów i kopii dokumentacji do
zakładu pracy lub podmiotu przechowującego pow yższą dokumenta
cję. Sporządzenie wyciągów, odpisów i kopii dokumentacji następu

je na koszt wnioskodawcy (§ 10 powołanego rozporządzenia M ini

stra Zdrowia).

Jakie zadania spełnia Międzyresortowa Komisja do Spraw Naj

wyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodli
wych dla Zdrowia w Środowisku Pracy?

190

Przepis art. 228 § 1 k.p. zobowiązuje Prezesa Rady Ministrów

do powołania, w drodze rozporządzenia, Międzyresortowej Komisji
do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynni
ków Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy oraz określenia

jej uprawnień i sposobu wykonywania zadań. Aktualnie w tej mie

rze obowiązuje rozporządzenie Prezesa Rady M inistrów z dnia 13

października 2003 r. w sprawie powołania Międzyresortowej Komi

sji do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czyn

ników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy (DzU nr 178,
poz. 1740 ze zm.). Do zadań tej Komisji należy przedkładanie mi
nistrowi właściwemu do spraw pracy wniosków dotyczących warto

ści najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szko
dliwych dla zdrowia w środowisku pracy oraz inicjowanie prac ba
dawczych niezbędnych do realizacji tych zadań. Zgodnie z § 2 te
go rozporządzenia, Komisja jest uprawniona do:

1) rozpatrywania i opiniowania propozycji dotyczących wartości

najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodli

wych dla zdrowia w środowisku pracy,

2) opracowywania i wydawania w miarę potrzeb ekspertyz do

tyczących wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń

czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,

3) przedstawiania ministrowi właściwemu do spraw pracy włas

nych wniosków dotyczących wartości najwyższych dopuszczalnych

stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku

pracy.

Komisja podejmuje uchwały zwykłą większością głosów przy

udziale co najmniej połowy liczby członków Komisji. W razie rów

nej liczby głosów, rozstrzyga głos przewodniczącego. Przewodniczą

cy Komisji:

1) zwołuje posiedzenia Komisji oraz inicjuje i koordynuje jej

pracę,

2) może zapraszać do udziału w pracach i posiedzeniach Komi

sji także rzeczoznawców spoza Komisji oraz powoływać w razie po

trzeby ekspertów w celu opracowywania materiałów stanowiących
podstawę do ustalania wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń

i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,

191

może zlecać opracowywanie poszczególnych tematów, wyni

kających z zadań Komisji, członkom lub rzeczoznawcom spoza Ko
misji.

Komisja składa ministrowi właściwemu do spraw pracy roczne

sprawozdanie ze swojej działalności do końca pierwszego kwartału

następnego roku. Prace związane z realizacją zadań Komisji, w tym

z obsługą administracyjno-biurową, wykonuje Centralny Instytut
Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy. Wydatki związane
z posiedzeniami Komisji, a także wydatki związane z opracowywa

niem przez Komisję dokumentacji i opracowań są pokrywane ze

środków budżetu państwa w części, której dysponentem jest mini
ster właściwy do spraw pracy (§ 3 -6 powołanego rozporządzenia

Prezesa RM).

Co rozumie się przez najwyższe dopuszczalne stężenia i natęże

nia czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy?

Na podstawie delegacji z art. 228 § 3 k.p. Minister Pracy i Po

lityki Społecznej wydał rozporządzenie z dnia 29 listopada 2002 r.
w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU nr 217, poz.

1833 ze zm.). Rozporządzenie ustala wartości najwyższych dopusz

czalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych
dla zdrowia w środowisku pracy, określone w wykazie stanowiącym
załącznik nr 1 do rozporządzenia, oraz wartości najwyższych do

puszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdro

wia w środowisku pracy, określone w wykazie stanowiącym załącz

nik nr 2 do rozporządzenia. Wymienione wartości określają najwyż

sze dopuszczalne stężenia czynników szkodliwych dla zdrowia,
ustalone jako:

najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - wartość średnia

ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu

8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru cza

su pracy, określonego w kodeksie pracy, przez okres jego aktywno
ści zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego
stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń,

192

2) najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - war

tość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych

zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku

pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie

zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina,

3) najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) - war

tość stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pra

cownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym
momencie.

Natomiast wartości natężeń fizycznych określają najwyższe do

puszczalne natężenia fizycznego czynnika szkodliwego dla zdrowia
- ustalone jako wartość średnia natężenia, którego oddziaływanie na
pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygo

dniowego wymiaru czasu pracy, określonego w kodeksie pracy,

przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować

ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego

przyszłych pokoleń.

PROFILAKTYCZNA OCHRONA

ZDROWIA PRACOWNIKÓW

R o z d z i a ł VII

1. ZAGADNIENIA OGÓLNE

Co należy rozumieć przez ryzyko zawodowe i jakie obowiązki

w tym zakresie ciążą na pracodawcy?

Pracodawca jest obowiązany podejmować szereg działań w za

kresie profilaktycznej ochrony zdrowia pracowników. Zgodnie z art.
226 k.p. pracodawca jest obowiązany oceniać i dokumentować ry
zyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosować nie
zbędne środki profilaktyczne zmniejszające to ryzyko. Powinien też
informować pracowników o ryzyku zawodowym oraz o zasadach
ochrony przed zagrożeniami. Według definicji sformułowanej w § 2

pkt 7 powoływanego wcześniej rozporządzenia M inistra Pracy i Po

lityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych

przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pod pojęciem ryzyka za

wodowego należy rozumieć prawdopodobieństwo wystąpienia nie

pożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodują

cych straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzyst

nych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych wystę
pujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Analogiczną definicję ryzyka zawodowego zawiera też art. 4 pkt 4
ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (j.t.

194

DzU z 2004 r. nr 125, poz. 1317 ze zm.). Ryzyko zawodowe obej
muje więc wszelkie zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników, ja
kie m ogą występować w danym środowisku pracy.

Bliżej wymienione obowiązki pracodawcy określa powołane

rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i hi
gieny pracy. W myśl przepisów § 39 tego rozporządzenia, praco
dawca zapewnia pracownikom bezpieczeństwo i higienę pracy,
w szczególności przez ograniczanie ryzyka zawodowego w wyniku
właściwej organizacji pracy oraz stosowania koniecznych środków

profilaktycznych, a także informowania i szkolenia pracowników.

Działania takie powinny być podejmowane na podstawie ogól

nych zasad dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom zwią

zanym z pracą, w tym w szczególności przez:

1) ograniczanie ryzyka zawodowego,

2) przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego,
3) likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania,
4) dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości

pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i or

ganizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń tech

nicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy -

z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy
monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia

negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników,

5) stosowanie nowych rozwiązań technicznych,

6) zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych,

urządzeń, substancji i innych materiałów - bezpiecznymi lub mniej

niebezpiecznymi,

7) nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środ

kami ochrony indywidualnej,

8) instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i hi

gieny pracy.

Pracodawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego występującego

przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposa
żenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów

chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz
zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego powin

195

ny być uwzględnione wszystkie czynniki środowiska pracy występu

jące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac.

Stosowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilak

tyczne, metody oraz organizacja pracy powinny zapewniać zwiększe
nie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, a tak

że być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodawcę

na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.

O ryzyku zawodowym związanym z wykonywaniem określonej

pracy pracownik powinien być poinformowany jeszcze przed jej

rozpoczęciem, a także w każdym przypadku zmiany procesów tech

nologicznych lub rodzaju produkcji. Obowiązek informowania pra

cowników o ryzyku zawodowym m a zatem charakter ciągły (zob.

Z. Salwa, Obowiązek informowania pracowników o ryzyku zawodo
wym, PiZS 2002, nr 4, s. 26 i nast.).

Pracodawca jest też obowiązany prowadzić dokumentację oceny

ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków pro
filaktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka
zawodowego powinien uwzględniać w szczególności:

1) opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:

a) stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,

b) wykonywanych zadań,

c) występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych

i uciążliwych czynników środowiska pracy,

d) stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
e) osób pracujących na tym stanowisku;
2) wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każ

dego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilak

tyczne zmniejszające ryzyko;

3) datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny

(§ 39a powołanego rozporządzenia).

Jakie środki pracodawca powinien podejmować w celu zapo

biegania chorobom zawodowym i innym chorobom związanym

z wykonywaną pracą?

Zgodnie z art. 227 § 1 k.p. pracodawca jest obowiązany stoso

wać środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom
związanym z wykonywaną pracą, w szczególności:

196

1) utrzymywać w stanie stałej sprawności urządzenia ogranicza

jące lub eliminujące szkodliwe dla zdrowia czynniki środowiska

pracy oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników,

2) przeprowadzać, na swój koszt, badania i pomiary czynników

szkodliwych dla zdrowia, rejestrować i przechowywać wyniki tych

badań i pomiarów oraz udostępniać je pracownikom.

Stosownie do warunków pracy w poszczególnych zakładach pra

cy i występujących zagrożeń dla zdrowia pracowników aktualny bę
dzie odpowiedni obowiązek utrzymywania przez pracodawcę urzą
dzeń odpylających, wentylacyjnych, klimatyzacyjnych, zmniejszają
cych natężenie hałasu, chroniących przed działaniem promieniowa

nia jonizującego, wibracją, wstrząsami itp. Granice obowiązków
pracodawcy w tym zakresie określone są jednak realnymi możliwo

ściami zastosowania odpowiednich urządzeń znanych współczesnej

technice oraz wskazaniami współczesnej medycyny. Jest jednak rze

czą niemożliwą (przy obecnym poziomie wiedzy medycznej i tech

niki) całkowite wyeliminowanie szkodliwych dla zdrowia pracowni

ków czynników występujących w środowisku pracy, a tym samym

pełne zabezpieczenie przed ich ujemnym oddziaływaniem.

2. BADANIA LEKARSKIE PRACOWNIKÓW

Jakim badaniom lekarskim pracownicy podlegają?

Z punktu widzenia profilaktyki zdrowotnej istotne znaczenie ma

obowiązek przeprowadzania badań lekarskich pracowników, tj. ba
dań wstępnych, okresowych i kontrolnych. Jest to obowiązek obu
stronny, bowiem pracodawca jest obowiązany kierować pracowni
ków na takie badania, zaś pracownik jest obowiązany poddać się

tym badaniom. Badania lekarskie m ają na celu ustalenie zdolności
pracownika do wykonywania danej pracy i ewentualnych przeciw

wskazań zdrowotnych, a także zmian chorobowych, jakie m ogą po

jaw ić się w okresie zatrudnienia.

Zgodnie z art. 229 § 1 k.p. wstępnym badaniom lekarskim

podlegają:

197

1) osoby przyjmowane do pracy,

2) pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pra

cy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których
występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.

Badaniom wstępnym nie podlegają jednak osoby przyjmowane

ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko
lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie
kolejnej umowy o pracę zawartej bezpośrednio po rozwiązaniu lub
wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą.

Pracownik podlega także okresowym badaniom lekarskim,

a w przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni,
spowodowanej chorobą, pracownik podlega ponadto kontrolnym ba
daniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pra
cy na dotychczasowym stanowisku. Okresowe i kontrolne badania
lekarskie przeprowadza się w miarę możliwości w godzinach pracy.

Z a czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi ba

daniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, a w razie

przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługują mu na

leżności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązują
cych przy podróżach służbowych (art. 229 § 2 i 3 k.p.). Przy usta
laniu wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy na badania lekar
skie stosuje się zasady obowiązujące przy obliczaniu wynagrodzenia
za czas urlopu wypoczynkowego, określone rozporządzeniem M ini
stra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie
szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania
i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pie

niężnego za urlop (DzU nr 2, poz. 14 ze zm.), przy czym składniki

wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z mie
siąca, w którym przypadało zwolnienie od pracy.

Jak można wnosić z treści § 3 art. 229 k.p., pracownikom mło

docianym przenoszonym na inne stanowiska pracy, a także innym

pracownikom przenoszonym na stanowiska pracy, na których wystę
pują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe, nie
przysługuje wynagrodzenie za czas zwolnienia od pracy w związku

z przeprowadzanymi badaniami wstępnymi. Nie przysługuje im tak
że zwrot kosztów przejazdu, jeśli badania takie przeprowadzane są

198

w innej miejscowości. Nie wydaje się jednak, by taka była intencja
ustawodawcy, lecz jest to raczej niedopatrzenie legislacyjne. Brak

bowiem jakichkolwiek racjonalnych przesłanek, by traktować wy

mienionych pracowników w tych przypadkach mniej korzystnie.

Pracodawca ponosi wszelkie koszty związane z profilaktyczną

ochroną zdrowia pracowników, a więc koszty badań profilaktycz

nych, wynagrodzenia pracowników za czas niewykonywania pracy

w związku z przeprowadzanymi badaniami, koszty przejazdów na te

badania, a także inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej nad
pracownikami, niezbędnej ze względu na warunki pracy (art. 229

§ 6 k.p.).

Szczegółowe zasady przeprowadzania badań lekarskich pracow

ników określa rozporządzenie M inistra Zdrowia i Opieki Społecznej

z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich

pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pra

cownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewi
dzianych w Kodeksie pracy (DzU nr 69, poz. 332 ze zm.). Rozpo
rządzenie to określa:

1) zakres wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekar

skich pracowników, tryb ich przeprowadzania oraz sposób doku
mentowania i kontroli tych badań;

2) częstotliwość wykonywania badań okresowych;
3) zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami,

niezbędnej z uwagi na warunki pracy;

4) tryb wydawania i przechowywania orzeczeń lekarskich:
a) o utracie przez pracownika zdolności do wykonywania do

tychczasowej pracy (art. 43 pkt 2 k.p.),

b) o konieczności przeniesienia pracownika do innej pracy ze

względu na stwierdzenie szkodliwego wpływu wykonywanej pracy

na zdrowie pracownika (art. 55 § 1 k.p.),

c) stwierdzających, że dana praca zagraża zdrowiu młodociane

go (art. 201 § 2 k.p.),

d) o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy na określo

nym stanowisku (art. 229 § 4 k.p.),

e) stwierdzających u pracownika objawy wskazujące na powsta

wanie choroby zawodowej (art. 230 § 1 k.p.),

199

stwierdzających niezdolność do wykonywania dotychczasowej

pracy u pracownika, który uległ wypadkowi przy pracy lub u które

go stwierdzono chorobę zawodową (art. 231 k.p.).

Rozporządzenie określa ponadto tryb wydawania zaświadczeń

i świadectw do celów przewidzianych w art. 92 § 1, art. 1295 pkt 2,
art. 177 § 1 i 3, art. 178 § 1, art. 180 § 3 i 4 oraz art. 185 k.p.
Określa też dodatkowe wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni
spełniać lekarze przeprowadzający badania profilaktyczne oraz spra
wujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, nie
zbędną z uwagi na warunki pracy (§ 1 powołanego rozporządzenia
z dnia 30 maja 1996 r.).

Powołane rozporządzenie nie narusza przepisów dotyczących

badań lekarskich osób przyjmowanych do pracy i pracowników:

1) zatrudnionych na polskich statkach morskich,

2) dla których - w myśl obowiązujących przepisów - uzyskanie

odpowiedniego orzeczenia lekarskiego jest warunkiem nabycia lub

posiadania uprawnień do wykonywania określonego zawodu lub

czynności bądź jest niezbędne ze względów sanitarno-epidemiolo
gicznych,

3) skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budow

nictwa eksportowego i usług związanych z eksportem, zgodnie z od

rębnymi przepisami (§ 13 powołanego rozporządzenia z dnia 30
maja 1996 r.).

Zakres oraz częstotliwość badań profilaktycznych określają

wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilak

tycznych, stanowiące załącznik nr 1 do powołanego wyżej rozporzą

dzenia. Lekarz służby medycyny pracy przeprowadzający badania

profilaktyczne może poszerzyć zakres tych badań o dodatkowe ba

dania specjalistyczne, a także wyznaczyć krótszy termin następnego

badania, niż określony we wskazówkach metodycznych, jeżeli jest
to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmo

wanej do pracy lub zatrudnionego ju ż pracownika. Badanie profilak

tyczne kończy się orzeczeniem lekarskim stwierdzającym brak prze

ciwwskazań zdrowotnych do pracy na określonym stanowisku lub

przeciwwskazania zdrowotne do pracy na danym stanowisku (§ 2
powołanego rozporządzenia z dnia 30 maja 1996 r.).

200

Istotne znaczenie m a również obowiązek ustanowiony w art.

229 § 5 k.p., zgodnie z którym pracodawca zatrudniający pracow

ników w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników

rakotwórczych lub pyłów zwłókniających jest obowiązany zapewnić

tym pracownikom okresowe badania lekarskie także:

1) po zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi substancjami,

czynnikami lub pyłami,

2) po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba

zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami.

Pracodawca jest obowiązany przechowywać orzeczenia lekarskie

wydane na podstawie badań lekarskich (art. 229 § 7 k.p.).

Na jakiej podstawie przeprowadza się badania profilaktyczne?

Badania profilaktyczne przeprowadza się na podstawie skiero

wania wydanego przez pracodawcę, które powinno zawierać:

• określenie rodzaju badania profilaktycznego (wstępne, okreso

we, kontrolne),

• w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników

przenoszonych na inne stanowiska pracy - określenie stanowiska
pracy, na którym osoba ta m a być zatrudniona, przy czym praco

dawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowisk pra
cy, w kolejności odpowiadającej potrzebom pracodawcy,

• w przypadku pracowników - określenie stanowiska pracy, na

którym pracownik jest zatrudniony,

• informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach

pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążli

wych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodli
wych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach (§ 4 powoła

nego rozporządzenia z dnia 30 maja 1996 r.).

Czy pracodawca może dopuścić do pracy pracownika bez aktual

nego orzeczenia lekarskiego?

Zgodnie z art. 229 § 4 k.p., pracodawca nie może dopuścić do

pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdza

jącego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku.

Jak orzekł SN w wyroku z dnia 23 listopada 1999 r., II UKN

201

208/99 (Pr. Pr. 2001, nr 4, s. 34), dopuszczenie pracownika do wy
konywania pracy na podstawie aktualnego okresowego zaświadcze

nia lekarskiego, zawierającego obiektywnie błędną ocenę jego zdol
ności do pracy, stanowi zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy

w rozumieniu ustawy wypadkowej. SN wskazał przy tym, że obo
wiązek dopuszczenia do pracy pracownika, który posiada aktualny
wynik badania okresowego, nie ma charakteru bezwzględnego. Nie
chodzi bowiem o przedstawienie jakiegokolwiek zaświadczenia le
karskiego, lecz takiego, które zawiera prawidłową ocenę zdolności

pracownika do pracy na danym stanowisku, dokonaną po przepro

wadzeniu wszystkich badań wymaganych od pracownika zgodnie
z obowiązującymi przepisami (zob. też wyrok SN z dnia 18 sierp

nia 1999 r., II UKN 89/99, OSNAP 2000, z. 20, poz. 762). Podob
nie też wypowiedział się SN w wyroku z dnia 5 września 1996 r.,
II PRN 9/96 (OSNAP 1997, z. 5, poz. 70), w którym uznał, że do
puszczenie do pracy maszynisty kolejowego bez przeprowadzenia
badań kontrolnych i po upływie terminu obowiązującego do prze
prowadzenia takich badań, może stanowić przyczynę zewnętrzną

uzasadniającą uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy. Warto rów

nież zwrócić uwagę na wyrok NSA z dnia 7 listopada 2002 r.,
II S.A. 3358/01 (Pr. Pr. 2003, nr 3, s. 38-40), według którego legi
tym ow anie się wynikam i specjalistycznym i badań lekarskich,

stwierdzających zdolność do wykonywania określonego zawodu lub
czynności, nie zwalnia z obowiązku poddawania się wstępnym ba
daniom lekarskim, o których mowa w art. 229 § 1 k.p.

Jaki obowiązek ciąży na pracodawcy w razie stwierdzenia

u pracownika objawów choroby zawodowej?

W myśl przepisów art. 230 k.p., w razie stwierdzenia u pracow

nika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej,
pracodawca jest obowiązany, na podstawie orzeczenia lekarskiego,
w terminie i na czas określony w tym orzeczeniu, przenieść pracow
nika do innej pracy nie narażającej go na działanie czynnika, który
wywołał te objawy. Jeżeli przeniesienie do innej pracy powoduje
obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek wy
równawczy przez okres nieprzekraczaj ący 6 miesięcy. Podstawą

202

przeniesienia pracownika do innej pracy nie narażającej go na dzia
łanie czynnika, który wywołał objawy choroby zawodowej, jest
orzeczenie lekarskie wydane w trybie określonym w powoływanym
wcześniej rozporządzeniu M inistra Zdrowia i Opieki Społecznej
z dnia 30 maja 1996 r. Orzeczenie lekarskie określa termin i okres,
na jaki pracodawca jest obowiązany przenieść pracownika do innej
pracy. Pracownik lub pracodawca, który nie zgadza się z treścią wy

danego orzeczenia lekarskiego o konieczności przeniesienia pracow

nika do innej pracy w związku ze stwierdzeniem objawów powsta

wania choroby zawodowej, może wystąpić w ciągu 7 dni od daty
wydania tego orzeczenia, za pośrednictwem lekarza, który je wydał,
z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania. Ponowne ba
danie powinno być przeprowadzone w ciągu 14 dni od daty złoże

nia takiego wniosku. Badanie ponowne przeprowadza się w woje

wódzkim ośrodku medycyny pracy właściwym ze względu na miej
sce świadczenia pracy lub siedzibę pracodawcy. Ustalone w wyniku

ponownego badania orzeczenie lekarskie jest ostateczne i stanowi
podstawę do wydania przez lekarza przeprowadzającego ponowne
badanie stosownego zaświadczenia.

Należy podkreślić, że przeniesienie pracownika do innej pracy

na podstawie art. 230 § 1 k.p. nie wymaga dokonania wypowiedze
nia dotychczasowych warunków umowy o pracę w trybie art. 42

k.p., tj. w drodze wypowiedzenia zmieniającego, bowiem nie powo
duje ono zmiany tych warunków, lecz jedynie zawieszenie ich sto
sowania na okres ustalony w orzeczeniu lekarskim, w zakresie ro
dzaju dotychczas wykonywanej pracy. Po upływie okresu przenie
sienia do innej pracy pracownik m a prawo powrotu do dotychczaso
wej pracy, jeśli objawy choroby zawodowej ustąpią i lekarz uzna, że

pracownik jest zdolny do jej wykonywania.

Czy pracownikowi przeniesionemu do innej pracy przysługuje

dotychczasowe wynagrodzenie?

W przypadku gdy przeniesienie do innej pracy powoduje obni

żenie dotychczasowego wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje
dodatek wyrównawczy przez okres nieprzekraczaj ący 6 miesięcy.

Dodatek wyrównawczy stanowi różnicę między wynagrodzeniem

203

z okresu poprzedzającego przeniesienie do innej pracy, a wynagro
dzeniem osiąganym przez pracownika po przeniesieniu do innej pra
cy. Wysokość dodatku wyrównawczego oblicza się według zasad
określonych w § 7-10 rozporządzenia M inistra Pracy i Polityki So
cjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wyna
grodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia sta

nowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków

wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewi
dzianych w Kodeksie pracy (DzU nr 62, poz. 289 ze zm.). Zgodnie
zaś z § 7 ust. 2 tego rozporządzenia wynagrodzenie do celów usta
lenia dodatku wyrównawczego oblicza się według zasad obowiązu

jących przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy, okre

ślonych z kolei w rozporządzeniu M inistra Pracy i Polityki Socjal

nej z dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzie

lania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodze

nia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (DzU nr 2,
poz. 14 ze zm.).

Zgodnie z § 8 powołanego rozporządzenia z dnia 29 maja

1996 r., dodatek wyrównawczy do wynagrodzenia według składni

ków wynagrodzenia określonych w stawkach miesięcznych w stałej
wysokości zmniejsza się za każdy dzień pracy, za który pracowni
kowi po powierzeniu innej pracy nie przysługiwało wynagrodzenie
za pracę. W tym celu kwotę dodatku wyrównawczego dzieli się

przez współczynnik służący do ustalenia ekwiwalentu pieniężnego

za jeden dzień urlopu (określony w § 19 powołanego wyżej rozpo
rządzenia M inistra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia

1997 r., a wynoszący aktualnie 21, tak jak w roku 2007), a w przy

padku otrzymania przez pracownika wynagrodzenia za okres czaso

wej niezdolności do pracy wskutek choroby (art. 92 k.p.) albo zasił
ku przewidzianego w ustawie z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadcze

niach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby

i macierzyństwa (j.t. DzU z 2005 r. nr 31, poz. 267 ze zm.) - kwo

tę dodatku dzieli się przez 30, zaś uzyskany wynik mnoży się przez

liczbę dni, za które pracownikowi przysługiwało to wynagrodze

nie lub zasiłek, i otrzym aną kwotę odejmuje się od dodatku wyrów
nawczego.

204

Natomiast podstawę obliczenia dodatku wyrównawczego według

składników wynagrodzenia określonych w stawkach godzinowych
albo za inny okres krótszy niż 1 miesiąc oraz zmiennych składni
ków wynagrodzenia wypłacanych za okresy nie dłuższe niż 1 mie
siąc stanowi wynagrodzenie za 1 dzień z okresu poprzedzającego
zmianę dotychczasowej pracy. W tym celu wynagrodzenie ustalone
według zasad obowiązujących przy ustalaniu wynagrodzenia za czas
urlopu dzieli się przez liczbę dni kalendarzowych, za które pracow

nikowi przysługiwało wynagrodzenie przed podjęciem innej pracy.

Aby obliczyć dodatek wyrównawczy za okres miesięczny, należy od
kwoty stanowiącej iloczyn wynagrodzenia za 1 dzień (ustalony w po
wyższy sposób) i liczby dni, za które pracownikowi po przeniesie

niu do innej pracy przysługiwało wynagrodzenie, odjąć wynagro

dzenie przysługujące pracownikowi przy tej innej pracy (§ 9 powo

łanego rozporządzenia z dnia 29 maja 1996 r.).

Z kolei podstawę obliczenia dodatku wyrównawczego według

składników wynagrodzenia wypłacanych za okresy dłuższe niż

1 miesiąc stanowi wynagrodzenie za 1 dzień z okresu poprzedzają

cego przeniesienie pracownika do innej pracy, ustalone według za
sad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za
urlop, i wynagrodzenie to dzieli się przez liczbę dni kalendarzo
wych, za które pracownikowi przysługiwało wynagrodzenie. Doda

tek wyrównawczy za okres miesięczny oblicza się analogicznie, jak

w przypadku wynagrodzenia przysługującego pracownikowi za
okresy krótsze niż 1 miesiąc i według zmiennych składników wyna
grodzenia (§ 10 powołanego rozporządzenia z dnia 29 maja 1996 r.).

W jakich innych przypadkach pracodawca je s t obowiązany

przenieść pracownika do innej pracy?

Zgodnie z art. 231 k.p. pracodawca - na podstawie orzeczenia

lekarskiego - jest też obowiązany przenieść do odpowiedniej pracy

pracownika, który stał się niezdolny do wykonywania dotychczaso

wej pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej
i nie został uznany za niezdolnego (częściowo lub całkowicie) do

pracy w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.

o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t.

205

DzU z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.), a tym samym nie nabył pra
wa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Również w tym przy
padku pracownikowi przeniesionemu do innej pracy przysługuje do

datek wyrównawczy przez okres nieprzekraczający 6 miesięcy, jeże
li w wyniku przeniesienia jego dotychczasowe wynagrodzenie uleg

ło obniżeniu. Po upływie 6 miesięcy pracownikowi przysługiwać
będzie zatem wynagrodzenie odpowiednie do rodzaju wykonywanej
pracy, może być więc ono niższe od wynagrodzenia otrzymywane

go przed przeniesieniem do tej pracy.

3. POSIŁKI I NAPOJE PROFILAKTYCZNE

Którym pracownikom i na jakich zasadach przysługują posiłki

i napoje profilaktyczne?

Przepis art. 232 k.p. nakłada na pracodawcę obowiązek zapew

nienia pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciąż

liwych, nieodpłatnie, odpowiednich posiłków i napojów, jeżeli jest

to niezbędne ze względów profilaktycznych. Szczegółowe zasady

wydawania takich posiłków i napojów określa rozporządzenie Rady

M inistrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posił

ków i napojów (DzU nr 60, poz. 279), wydane na podstawie art.
232 zdanie 2 k.p.

Zgodnie z § 2 powołanego rozporządzenia RM, posiłki profilak

tyczne powinny zawierać około 50-55% węglowodanów, 30-35%
tłuszczów, 15% białek oraz posiadać wartość kaloryczną około 1000

kcal. W przypadku gdy pracodawca nie ma możliwości wydawania

posiłków ze względu na rodzaj wykonywanej przez pracownika pra

cy lub ze względów organizacyjnych, wówczas może zapewnić
w czasie pracy korzystanie z takich posiłków w punktach gastrono
micznych lub przyrządzanie posiłków przez pracownika we włas

nym zakresie z otrzymanych produktów.

Pracodawca jest obowiązany zapewnić posiłki profilaktyczne

pracownikom wykonującym prace:

206

• związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu

zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powy
żej 2000 kcal (8374 kJ) u mężczyzn i powyżej 1100 kcal (4605 kJ)

u kobiet,

• związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu

zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powy
żej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ)
u kobiet, wykonywane w pomieszczeniach zamkniętych, w których
ze względów technologicznych utrzymuje się stale temperatura po

niżej 10°C lub wskaźnik obciążenia termicznego (WBGT) wynosi
powyżej 25°C,

• związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu

zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powy
żej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ)
u kobiet, wykonywane na otwartej przestrzeni w okresie zimowym,

przy czym za okres zimy uważa się okres od dnia 1 listopada do

dnia 31 marca,

• pod ziemią.

Pracodawca jest też obowiązany zapewnić posiłki profilaktycz

ne pracownikom zatrudnionym przy usuwaniu skutków klęsk żywio
łowych i innych zdarzeń losowych (§ 3 powołanego rozporządze

nia RM).

Stosownie do przepisów § 4 powołanego rozporządzenia RM

z dnia 28 maja 1996 r. pracodawca zapewnia napoje pracownikom
zatrudnionym:

• w warunkach gorącego mikroklimatu, charakteryzującego się

wartością wskaźnika obciążenia termicznego (WBGT) powyżej 25°C,

• w warunkach mikroklimatu zimnego, charakteryzującego się

wartością wskaźnika siły chłodzącej powietrza (WCI) powyżej 1000,

• przy pracach na otwartej przestrzeni przy temperaturze otocze

nia poniżej 10°C lub powyżej 25°C,

• przy pracach związanych z wysiłkiem fizycznym, powodują

cym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny or
ganizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i 1000 kcal
(4187 kJ) u kobiet,

207

• na stanowiskach pracy, na których temperatura spowodowana

warunkami atmosferycznymi przekracza 28°C.

Pracodawca powinien zapewnić napoje w ilości zaspokajającej

potrzeby pracowników, odpowiednio zimne lub gorące w zależności
od warunków wykonywania pracy, a przy pracach w warunkach go
rącego mikroklimatu napoje powinny być wzbogacone w sole mine
ralne i witaminy.

Stanowiska pracy, na których zatrudnieni pracownicy powinni

otrzymywać posiłki profilaktyczne i napoje, oraz szczegółowe wa
runki ich wydawania, a także warunki uzasadniające zapewnienie

posiłków, w przypadku gdy pracodawca nie ma możliwości wyda

wania posiłków ze względu na rodzaj wykonywanej przez pracow

nika pracy lub ze względów organizacyjnych (§ 2 ust. 2 powołane

go rozporządzenia RM), ustala pracodawca w porozumieniu z zakła
dowymi organizacjami związkowymi, a jeżeli u danego pracodawcy

nie działa żadna organizacja związkowa - po uzyskaniu opinii
przedstawicieli pracowników (§ 5 powołanego rozporządzenia RM

z dnia 28 maja 1996 r.).

Kiedy posiłki i napoje profilaktyczne powinny być wydawane?

Posiłki profilaktyczne i napoje są wydawane pracownikom

w dniach wykonywania prac uzasadniających ich wydawanie. Posił
ki powinny być wydawane w czasie regulaminowych przerw w pra
cy, w zasadzie po 3 -4 godzinach pracy. Natomiast napoje powinny

być dostępne dla pracowników w ciągu całej zmiany roboczej. Pra

codawca jest też obowiązany zapewnić zachowanie odpowiednich
warunków higienicznosanitarnych przygotowywania oraz spożywa

nia posiłków i napojów (§ 6 i 7 powołanego rozporządzenia RM).

Należy podkreślić, że pracownikom nie przysługuje ekwiwalent

pieniężny za posiłki profilaktyczne i napoje (§ 8 powołanego rozpo

rządzenia RM).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Małysz F BHP w zakładzie pracy Tom 2
Lk Kontrola bhp w zakładzie pracy, Listy-Kontrolne-DOC
BHP w zakładzie pracy
Dokumentacja bhp w zakładzie pracy
nędza,bhp i ergonomia,Służby BHP w zakładach pracy
BHP obsługi suwnic elektrycznych w zakładach pracy, 3 przy pracach
in. alarmowqa zakład pracy - ogólna, instrukcje BHP
instrukcja bhp na stanowisku maszynista lokomotywy spalinowej w transporcie szynowym na terenie zakl
(OPBHP) Obiekty budowlane i teren zakładu pracy, BHP, 2 przepisy ogolne BHP
Kopia instrukcja alarmowa - zakład pracy, instrukcje BHP
Omów obowiązki pracodawcy i pracownika w zakładzie pracy wynikające z kodexu pracy, BHP
OCENA RYZKA ZAWODOWEGO W MAŁYM ZAKŁADZIE PRACY, BHP, Ryzyko zawodowe, Dokumenty planistyczno wykonaw
Pomieszczenia w zakładach pracy, bhp
7-Zagrozenia srodowiskowe higiena pracy i choroby zawodowe, BHP- Zakładowy SIP
Cele edukacji z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy, Szkolenia i popularyzacja

więcej podobnych podstron