E. R. Dodds, Grecy i irracjonalność

I – Apologia Agamemnona

•

Wielu profesorów: religia homerycka nie była w ogóle religią, do IV w.p.n.e. w Grecji kult

nie łączył się z olimpijskimi wyobrażeniami, system antropomorficzny nie ma nic
wspólnego z prawdziwą religią ani moralnością, bogowie – wymysł poetów

•

Dodds: ale zwróćmy uwagę na pewnego rodzaju doświadczenie u Homera – prima facie
religijne!

•

ATE – pokusa zesłana przez bogów, omamienie, zaślepia, pozbawia rozsądku,
Agamemnon odbiera kochankę Achillesowi – nie, to nie ja, to Zeus, Erynia zesłali na mnie

dziką ate, ale wczesnogrecki wym. sprawiedliwości nie liczył się z intencją, ale z czynem;
podobnie Helena i Parys, Glaukos - wymienił złotą zbroję na brązową, Automedon w

szale próbował powozić rydwanem i jednocześnie walczyć

•

Dodds: należy zrozumieć źródło pierwotnego doświadczenia, które leży u podstaw

stereotypowych formuł

•

Ate – u Homera nigdy nie oznacza obiektywnego nieszczęścia, nie podlega personifikacji,

jest stanem umysłu, zmąceniem świadomości, zawsze przyczyną jest zewnętrzna
interwencja (boska) albo wino (bo w winie mieści się coś nadprzyrodzonego), ale nie jest

to synonim szaleństwa

•

Pierwotnie ate nie wiązała się z winą, ate jako kara za przewinienia – później

•

Ate wywołują: Zeus (jedyny z Olimpu, oprócz Apollina  Patroklosa zabił Euforbos, na
którego ate zesłał Apollin), Moira –śmierć (ate jako część losu, tak miało być) i Erynia

•

Moirai – zawsze w l. mn., jako boginie

•

Erynia – Agamemnon – ate niekoniecznie jako zemsta, kara, raczej realizacja moira,

Erynie – moralna rola jako strażniczek zemsty – egzekwowanie moira

•

U Ajschylosa Erynie powodują ate

•

Umysłowość Homerycka: 2 rodzaje działania: normalne i w stanie ate

•

Grecy nie zali koncepcji woli i wolnej woli, ale odróżniają działania wynikające z ego od

tych, które przypisują psychicznej interwencji

•

Ate – możliwość przekazania boskiej mocy człowiekowi, menos – stan umysłu, nie siła

fizyczna, często przekazywany w odpowiedzi na modlitwę, także zwierzętom (konie
Achillesa), tajemniczy przypływ energii witalnej, iskra, pewność siebie, ochota, kapryśnie

przychodzi i odchodzi, interwencja psychiczna łączy się z fizyczną, doświadczenie
anormalne, jest się czymś więcej niż istotą ludzką, wstępuje w thymos (pierś) albo noos

(rozum, sens)

•

W Odysei: menos = moralna odwaga, aojdowie – ich menos to moc twórcza od bóstwa,

albo też menos jako napomnienie – ilekroć ktoś sobie coś nagle uświadamia, olśnienie,
pomysł znienacka – działanie bóstwa, albo gdy ktoś robi coś, co jest niezgodnie z jego

charakterem – na pewno działanie bóśtwa!

•

Ogólne słownictwo u Greków: wyższa potęga, bóstwo, etc – to nie wyraz sceptycyzmu,

ale niemożności identyfikacji bóstwa

•

Wszystko, co nienormalne i niewytłumaczalne: siły nadprzyrodzone  poczucie stałej,

codziennej zależności od mocy nadprzyrodzonych

•

Prof. Nillson: bohaterowie Homera – psychiczna labilność – „to nie byłem ja, nie byłem

wtedy sobą, jak robiłem coś złego”

•

Dopiero poeci nadają bogom osobowość konkretną, przejście od ogólników do
konkretów, więc niemożliwy był w Grecji rozwój religii typu magicznego

•

Nie istnieje jednolita koncepcja duszy  psyche: opuszcza ciało w stanie śmierci,
thymos: pierś/talia, oddech/dusza, mówi co mamy robić w danej chwili, niezależny głos

wewnętrzny, ale nie część Ja

•

Skłonności do obiektywizowania emocjonalnych pobudek postępowania – psychiczna

interwencja

•

„wiem” – cnota jest wiedzą, charakter nasz jest wiedzą, a to, co nie jest wiedzą – nie jest

charakterem, przychodzi do nas z zewnątrz – jeśli robisz coś czego nie znasz 
psychiczna interwencja  odrzucenie od siebie nieusystematyzowanych, irracjonalnych

impulsów i działań (nie, my wcale tacy nie jesteśmy), przypisywanie tego innym siłom ->
przerzucenie poczucia winy i wstydu na ate

•

radość z time – publicznego szacunku, respekt przed opinia publiczną (aidos)

•

Homer – kultura wstydu: wszystko, co wystawia człowieka na szyderstwo ze strony

współobywateli – niewybaczalne, kultura winy (w okresie późniejszym): narastające
poczucie winy przekształciło ate w formę kary, Erynie w z egzekutorów zemsty, Zeusa w

sprawiedliwości

•

Religia homerycka to coś więcej niż sztuczna machina serio-komicznych bogów

II – Od kultury wstydu do kultury winy

•

Epoka archaiczna widziana przez klasyków  Pindara, Sofoklesa, Herodota: głębokie
wrażenie ludzkiej niepewności i bezradności, mnogość istot boskich – odmawiają

człowiekowi wzniesienia się ponad swój stan, zazdrośni o każdy sukces, teoria 2 dzbanów
(dobro i zło)  niezmieszane dobro tylko udziałem bogów, heroizm nie przynosi

szczęścia, tylko sławę

•

Semonides z Amorgos, Teognis: niczego nie znamy na pewno, daremność ludzkich

planów, wszystko i tak z wolą bogow

•

Boskie phthonos (zazdrość) – sukcesy + chełpliwość = gniew bogów, w archaiku ludzie nic

sobie z tego nie robią, dopiero w klasyku zauważają to Solon, Ajschylos, Herodot

•

Alastor – zły duch, phthonos – nemesis – słuszne oburzenie, sukces  koros

(samozadowolenie) i stąd niedaleko do hybris! Hybris – prymarne zło, themis – nadmiar
szczęścia jest niebezpieczny

•

Archaiczna myśl religijna: nadanie phthonos wymiaru moralnego  Zeus =
sprawiedliwość

•

Religia: w stos. do całego środowiska, moralność- w stos. z bliskimi

•

Czasy poezji epickiej  zbliża się kultura winy, gdzie bogowie i ludzie bardzo łatwo

poddają się urazie

•

Zeus: boska sprawiedliwość – moralna edukacja –szczególnie karane występki przeciw

rodzicom, tym, którym się dobrze powodzi, a są źli – zapłacą za to w przyszłych
pokoleniach albo osobiście w następnym życiu (przyszłe pokolenia obarczone winą

przodków – będą to niewinne ofiary nemesis, ale obowiązuje rodzinna solidarność, idea
dziedzicznej winy i odroczonej kary jest prawem natury!), Zeus: kosmiczna

sprawiedliwość – traci swoje człowieczeństwo

•

G. Glotz mówi: wyzwolenie jednostki od więzów klanu i rodziny to jedno z największych

osiągnięć greckiego racjonalizmu, ale długo jeszcze potem pozostanie w greckich
umysłach; więcej się pisze o dziedziczonej winie niż niewinności, o cierpieniach niż

radościach, nacisk na sankcje, prawo karne ważniejsze przed cywilnym, przymus –
prymarną funkcją państwa

•

Umoralniona religia olimpijska = religia strachu, raczej bogobojność a nie miłość do boga

•

Powszechny strach przed zmazą – miasma  więc powszechne dążenie do oczyszczenia

rytualnego (katharsis) – od prostych homeryckich puryfikacji do profesjonalnych
kathartai epoki archaiku (u Sofoklesa Edyp bardzo splamiony, u Homera niebardzo)

•

Kontaminacja – mechaniczna konsekwencja, internalizacja grzechu przodków, poczucie
winy, poczucie grzechu – u Homera nie jest zaraźliwa, dziedziczna, a w archaiku – tak

(archaik jest po Homerze, tak gwoli jasności, bo Dodds pisze tak, że można odnieść
przeciwne wrażenie)

•

Kultura wstydu (Homer, epicka tradycja) XII – VIII w. p.n.e.

•

Kultura winy (archaik, VIII – VI w. p.n.e.)

•

Dotkliwe poczucie dziedzicznej winy – trybut lokryjski za zbrodnie przodków co roku 2
córki z najszlachetniejszych rodów posyłać do dalekiego kraju (będą niewolnicami lub

zabite)

•

Psychiczna interwencja: ate / daimon – w okresie posthomeryckim (archaik), nadal jest

to zachowanie irracjonalne, siedziba ate: thymos/phrenes, nadal niesprecyzowane
bóstwo, które zsyła Erynia/moira/wino; ! zmiany: nabiera wymiaru moralnego, jest karą

za hybris – rozszerzenie semantyczne: nieszczęście, a nie tylko stan umysłu, upadek
człowieka – zdeterminowany przez siły nadprzyrodzone, ucieleśnienie boskiego gniewu,

tajemniczy związek łączący zbrodnię i karę

•

Interpretacja teologiczna: ate jako zły podstęp, bóstwo oszukuje, mylimy dobro ze złem,

działa na ludzką szkodę, a my nie jesteśmy świadomi, że czynimy źle

•

Partycypacja (Levy-Bruhl) : odczucie, że w określonej sytuacji człowiek albo rzecz jest nie

tylko sobą, lecz kimś innym zarazem (np. narzędziem sił nadprzyrodzonych)

•

Ajschylos: Erynie – w Eumenidy  działanie Ateny, zły świat duchów przekształcić w

nowy świat racjonalnej sprawiedliwości, od Odysei do Orestei: demony bardziej uparte,
podstępne, złe

•

Duchy w archaiku: czynnik demoniczny ważniejszy od boskiego,

a) nadzieja, strach, eros – to niebezpieczne demony, nie podlegają naszej kontroli,

b) głód, zaraza – projekcje szczególnych sytuacji ludzkich, Erynie: obiektywne: tylko u

Eurypidesa i T. S. Eliota – jako psychologiczna postać wyrzutów sumienia

c)

indywidualna moira (dola) w osobowej formie, powiązane z jednostką; szczęście
wewnętrzne, jako wrodzony dar „moje bóstwo wewnętrzne”, czyli to, co musi być;

Pindar godzi fatalizm z wolą boga: wielki zamysł Zeusa kieruje bóstwem ludzi, których
kocha; u Platona w Timajosie: bóstwo to duch-przewodnik, element czystego rozsądku w

człowieku

•

kultura wstydu a kultura winy: nie ma tu ciągłej historycznie ewolucji, religia homerycka

nie jest tylko poetycką inwencją, poeci selekcjonują ważne rzeczy dla arystokracji

•

archaik: prof. Pfister: niezaprzeczalny wzrost lęków i niepokojów w ewolucji greckiej

religii, rozwinięcie wiary w duchy, bezsilna zależność od Potęgi, związane także z sytuacją
społeczną w Grecji lądowej archaiku: okres niepewności po najeździe Dorów, konflikty

ekonomiczne VII w. p.n.e., mordercza walka klas społecznych VI w. p.n.e., więc: ucieczka
do procedur magicznych, odrodzenie religii minojskiej, biologiczna funkcja magii –

wyzwolenie dławionych frustracji, które nie znajdowały racjonalnego ujścia // B.
Malinowski; a także: długotrwałe odczucie niesprawiedliwości  kompensacja 

sprawiedliwość jest w Niebie, np. Hezjod- poeta helotów

•

Homer: bogaci – szczególne walory, względy bogów; archaik: zagłada wisząca nad
bogatymi popularnym motywem poetów

•

Jurysdykcja rodzinna: rodzina fundamentem archaicznej struktury społecznej, pierwsza
jednostka organizacji, pierwsza dziedzina prawa, patriarchalna organizacja, władza ojca

nad dziećmi nieograniczona, póki ojciec żyje syn wiecznie nieletni; potem: stopniowe
rozluźnianie rodzinnych więzów  nasilające się żądania jednostki dot. jej własnych

praw i osobistej odpowiedzialności – od VI w. p.n.e.; pozycja ojca przestaje być
bezpieczna, zgroza wobec wykroczeń względem ojca – nadzwyczajne sankcje

(Arystofanes, Chmury: pobicie ojca: wielka przyjemność), Platon: gdy brak kontroli
rozumu – sen Edypa o kazirodztwie

•

Źródła kultury winy:

a)

surowa, represyjna dyscyplina domowa, nacisk nieuświadomionych pragnień  odczucie

moralnego niepokoju, przerzucenie uczuć do ziemskiego ojca na Zeusa (nadprzyrodzona
głowa rodziny, Patroos, nieodgadnione źródło dobrych i złych darów, zazdrosny bóg,

skąpi dzieciom, straszny sędzia, surowy, karze za hybris)  wsparcie autorytetu ojca

b)

uczucie nieczystości  wynikające z kompleksu Edypa, wytłumaczenie: miasma

odziedziczona po przodkach  oczyszczenia – rytuały katartyczne, psychologiczne
oczyszczenie: uwolnienie od niepożądanych uczuć, gdy oglądamy je w dziele sztuki

•

archaiczna kultura winy stworzyła najdonioślejsze utwory tragiczne jakie stworzył
człowiek: Sofokles: tragiczne znaczenie dawnych tematów rel., przytłaczające odczucie

ludzkiej bezradności w obliczu boskiego misterium oraz ate, która nam grozi za wszystkie
osiągnięcia

•

świadomość religijna (np. idea kuszenia przez bogów) znosi paradoksy moralne,
dostrzega w nich najdobitniejsze objawienie tragicznego znaczenia życia

III – Błogosławieństwo szału

•

Sokrates w Fajdrosie: największe dobro – dzięki szaleństwu, współcześni Platonowi:
szaleństw to ujma, no chyba, że jest ono darem bożym

•

4 rodzaje szaleństwa

a) profetyczne – Apollo

b) telestyczne / rytualne – Donizos
c) poetyckie – Muzy

d) erotyczne – Afrodyta i Eros

•

ogólny podział: szaleństwo boskie (nadprzyrodzone) i zwyczajne (naturalne, cielesne,

chorobowe), np. Kleomenes – pijaństwo, Kambizes – epilepsja

•

ludy prymitywne: wszystkie zaburzenia psychiczne są powodowane przez siły

nadprzyrodzone

•

dziś: choroba umysłowa: przekonanie pacjenta, że ma kontakt z istotami

nadprzyrodzonymi, Menekrates, lekarz z IV w. p.n.e.  myślał, że jest Zeusem, no spoko

•

epileptycy: mają wrażenie, że niewidzialne istoty biją ich kijami (czad)

•

dla Greków: epilepsja – święta choroba, atak, napad – sugeruje interwencję demona

•

zmieniająca się osobowość/ nowa osobowość: obejmuje władzę nad organizmem

człowieka (opętanie), ale idei opętania nie ma u Homera, jednak coś w Odysei jest, jakieś
niejasne przekonanie, że ch. psychiczne są pochodzenia nadprzyrodzonego, objawia się

to w leksykalnej warstwie: „dotknięty”, „stuknięty” – przez kogoś!

•

Chorych umysłowo unikano nawet w Atenach, bano się ich, są niebezpieczni, przeklęci
przez bogów, zabezpieczano się zabobonnym splunięciem

•

A jednocześnie: szacunek, respekt, nie byli poza wspólnotą, ale ponad nią, bo choroba
może objawić moc od boga; brak linii podziału między chorobą umysłową a szałem

poetyckim

•

Szał profetyczny: co najmniej tak stary, jak religia Apollina, proroctwo-szaleństwo 

indoeuropejski krąg idei, w Odysei: „second-sight” – przedwiedza o przyszłości, zbieżność
z celtyckimi wyobrażeniami; ale nie szał spontaniczny /nieobliczalny był najbardziej

rozpowszechniony; w Delfach: entuzjazm: Pytia entheos – bóg (Apollo) wstępował w nią,
używał jej głosu, wyłącznie w 1 os.; potem: Cyceron, Arystoteles, Plutarch: wstępowanie

bóstwa w ciało niegodne dla człowieka, więc skłaniali się ku temu, że szał profetyczny 
z wrodzonej zdolności duszy  szamanizm (wyzwolenie ducha szamana, prorocza

podróż, a nie opętanie przez kogoś)

•

ALE! Dodds twierdzi, że raczej pierwotnie dar delfickiej wieszczki – przypisywano jednak

opętaniu; Kassandra, Bakis, Sybilla: ale nie tylko legendarne postaci: natchnieni
wieszczkowie z ludu powszechnym zjawiskiem

•

Epoka klasyczna: prywatne wieszczenie (Eurykles) : brzuchomówcy/pytoni, nosili
wewnątrz drugi głos/demona, zachrypły, stan transu

•

Szał profetyczny - Pytia Delficka: nie wiadomo jak dokonywano wyboru kapłanki, w
czasach Plutarcha była nią córka ubogiego chłopa, dobrze wychowana, ale niespecjalnie

wykształcona; nie wiemy, czy po wyjściu z transu coś pamiętała (kapłanki Zeusa w
Dodonie nie pamiętały), trans: zmiana głosu, autosugestia, wcześniej: kąpiel z źródle

Kastalii, piła ze świętego źródła w Klaros, siadała na trójnogu (rytualne miejsce Apollina),
i drzewo laurowe: gałązka do ręki /okadzała się dymem z palonych liści/ żuła liście; nie

zawsze wszystko wychodziło: czasem wchodziła w trans z oporem, w depresji, wieszczyła
niepomyślne proroctwa, raz krzyczała, wybiegła ze światyni, upadła, i po kilku dniach

zmarła; podczas wprowadzania w trans obecni: profetai i hosioi, czasem: sam proszący o
wróżbę

•

Osoby wieszczące umierały młodo, autostymulowały się jakimś trującymi oparami?

•

Czasem osoby proszące o wróżbę rozmawiały z samą Wyrocznią, więc profetai nie mogli

zafałszować przepowiedni; a szybkie, jednolite, b. długie wypowiedzi sprawiały wrażenie,
że nie mogą być zafałszowane, przemyślane, że Wyrocznia nie zmyśla, tylko w istocie jest

natchniona

•

W procesie wieszczenia: cechy niezmiennej polityki  proces wieszczenia ludzka

inteligencja

•

Porządkowanie słów Pytii: zatrudnianie poetów do układania pod względem metrycznym

w wiersze słów Wyroczni

•

Grecy byli świadomi możliwości istnienia oszustwa (czasem Wyrocznia zawodziła), ale to

nie mąciło ich wiary w istnienie boskiego natchnienia

•

Prestiż Wyroczni: b. głęboko zakorzeniony, nie zniszczyła go skandaliczna postawa w

czasie wojen perskich (państwa, które bez walki poddały się Persom: dać 1/10 majątku
Delfom)

•

W kulturze winy: b. silna potrzeba nadprzyrodzonej opieki, autorytety ponad
człowiekiem; Apollo: Ojciec Niebieski, bez wsparcia Delf trudno byłoby ludziom

wytrzymać napięcie jakie towarzyszyło im w archaiku (poczucie ludzkiej niewiedzy,
bezsilności, strach przed phthonos i miasma), chcieli wierzyć, że poza dostrzeganym

chaosem istnieje wiedza i wiadomy cel; Apollo: bóg Odwracający Zło; Grecy nie dlatego

wierzyli, że byli głupi i przesądni, ale dlatego, że bez Wyroczni nie potrafiliby sobie
poradzić, upadek znaczenia Delf to nie narastający sceptycyzm rel., ale raczej nowe

formy religijnego wsparcia

•

Szał telestyczny/ rytualny – wczesny rytuał dionizyjski funkcja katartyczna, oczyszcza

z zaraźliwych, irracjonalnych impulsów, rozładowuje je w szale tanecznym,
manifestacjach zbiorowej histerii, środek zaradczy na niepokoje kultury winy; Dionizos:

bóg radości, dla każdego, nawet niewolników, bóg ludu [Apollo: dla arystokracji (np.
Hektor)]; od prostych przyjemności do ekstatycznych bachanalii, pozwala na krótki czas

przestać być sobą wyzwala go //wyzwolenie od dawnej solidarności rodzinnej//;

•

Cel kultu dionizyjskiego: ekstasis: uwolnienie człowieka od samego siebie, impuls

odrzucenia odpowiedzialności, Dionizos jako Władca Iluzji  patron teatru, założenie
maski odrzucenie swojej tożsamości

•

Dionizos nie pojawia się w spisach bóstwo odpowiedzialnych za choroby psychiczne, a
raczej: Hekate, Matka Bogów/ Górska Matka (Kybele), Pan, korybanci, Posejdon, Apollin

Nomios, Ares

•

V w. p.n.e. – korybanci (kapłani frygijskiej bogini Kybele, wykonywali orgiastyczne tańce,

doprowadzali się do samookaleczenia) stworzyli specjalny rytuał stosowany w leczeniu
szaleństwa; podobieństwo między leczeniem korybantów a dawnymi środkami

Dionizosa: obie metody przypisywały sobie wywoływanie katharsis za pośrednictwem
orgiastycznego tańca i muzyki, ataki łkania, szybkie bicie serca, trans; choroba, którą

leczyli korybanci: fobia, niepokój; test: jeśli obrządek boga x pobudza pacjenta i wywołuje
katharsis, to ten bóg spowodował chorobę; emocjonalny wpływ fletu w leczeniu chorób

umysłowych! Rytuał korybantów obejmował różne typy muzyki religijnej – by rozszerzyć
pole diagnozy, 1)diagnoza: w jaki sposób chory reagował na muzykę, 2)ofiara składana

przez pacjenta właściwemu bogu (tylko ten potrafi wyleczyć chorobę, kto ja
spowodował; podobnie: chrześcijaństwo: zmuszenie ducha, by wyjawił swą tożsamość–

wstępny warunek egzorcyzmów), 3) taniec tych pacjentów, których ofiary zostały
przyjęte

•

Pewne formy muzycznej katharsis – u pitagorejczyków w IV w. p.n.e. i wcześniej

•

Muzyka dobra na niepokój, depresję, histerię; dawna religijna funkcja katharsis

oderwana od swojego dotychczasowego kontekstu, przeniesienie na świeckie pole
psychiatrii

•

Szał poetycki – opętanie przez Muzy: połączenie poezji z szaleństwem – już w czasach
poezji epickiej, spotkanie z Muzami: niebezpieczne: przynosiły kalectwo/ odbierały wzrok

(np. Demodokowi), ale dawały dar pięknej pieśni; element niezależny od ludzkiej woli,
dar wieszczenia – podarowany, chociaż raczej chodzi o treść a nie formę, od bogów nie

tyle sam talent poetycki, co konkretne opowieści; wieszcz: wizja przyszłości, poeta: wizja
przeszłości – tajemnicze zdolności, posiadanie wiedzy, kiedyś te profesje stanowiły

jedność, języki indoeuropejskie – wspólny termin na określenie poety i wieszcza, idee
poety, wymowy, wiedzy i profetyzmu – ściśle powiązane; Hezjod: prosił o prawdę, pasja

do imion – wymyślał, ale uznał, że twórcze myślenie nie jest dziełem ego; to Muza, a nie
poeta odgrywa rolę Pytii, poeta nie prosi o opętanie, tylko interpretuje słowa

natchnionej Muzy; idea szalonego poety – tylko do V w. p.n.e. – jest to prawdopodobnie
produkt uboczny ruchu dionizyjskiego – najlepsi poeci szukali inspiracji w pijaństwie; dla

Platona: Muza znajduje się wewnątrz poety, pierwszy, który mówi o poetyckiej ekstazie:
Demokryt

IV – Archetyp snu i archetyp kultury

•

Świat snu – Grecy przyznawali mu atrybuty realności

•

Oprócz koszmarów sennych, spełnień marzeń jest 3 rodzaj snów, których treść jest
determinowana przez lokalne wzorce kulturowe, takie sny są oparte na archetypicznych

wyobrażeniach, wynikają z tradycji, spokrewnione z mitem, marzenie senne – mit
poszczególnych jednostek

•

Prof. H. J. Rose: 1)wydarzenie obiektywne, 2) podróż duszy, 3) interpretacja wg klucza
symboli – stadia rozwojowe myślenia o snach, ale u Homera 1 i 3 występuje razem, bez

fazy 2

•

Większość poetów homeryckich: sen to obiektywne zdarzenie, „doznanie senne” po

grecku oznacza postać widzianą we śnie, wizytę, niezależne od śpiącego, przybywa przez
dziurkę od klucza, staje u wezgłowia łóżka, przekazuje posłanie i odchodzi; mówi zawsze:

„Śpisz, Achillesie, spisz Penelopo”, zapewne jest to inwencja poetycka i silna stylizacja,
powtarzające się sformułowania; podkreślane biernej postawy śniącego, nie mieć sen,

tylko widzieć sen, ktoś stanął nad głową śpiącego, etc

•

Aport – obiektywizacja snusny dokumentują swoją bytność realną i zostawiają po

sobie materialny ślad, np. list

•

Sen Penelopy o Orle (Odyseusz) i Gęsi (zalotnicy) – interpretacja symboliczna

•

Oneirokritike (krytyka snu, interpretacje) – podział na sny znaczące i nieznaczące

•

Klasyfikacja Artemidora, Makrobiusza: 1)sny symboliczne, metafory, wymagana

interpretacja, 2) horama (wizje) – prefiguracje przyszłych zdarzeń, 3) chrematismos
(wyrocznie) – we śnie pojawia się ważna postać (ojciec śpiącego/kapłan/bóg) i wyjawia

wprost to, co się wydarzy; Chalcidus nazywa ten 3 rodzaj snu admonitio, gdy
bezpośrednio zwraca się do nas anielska bogini i udziela nam rady

•

Powszechny typ snu zesłanego przez bogów – typ, w którym bóg zaleca ofiarowanie się/
inny akt religijny

•

Boski sen – chrematismos – należy do wzorca kulturowego, a także do ludowych wierzeń
religijnych, poeci zaadaptowali do własnych celów i uczynili z niego motyw literacki

•

We wspólnotach monarchicznych – uprzywilejowani marzyciele senni: królowe, prości
ludzie: zwykłe sny symboliczne

•

Pojawianie się autorytarnego głosu/postaci we śnie: substytut ojca – w czasach dawnej
solidarności rodzicielskiej – wielki autorytet

•

Równie istotna bezpośredniość przekazu sennego (energeia)

•

Techniki służące wzbudzaniu wyczekiwanego boskiego snu: odosobnienie, modlitwa,

post, samookaleczenie, ułożenie się do snu na skórze złożonego w ofierze zwierzęcia,
inkubacja (sen w świętym miejscu); późna starożytność: położenie gałązki laurowej pod

poduszkę, magiczne papirusy, zaklęcia

•

Pierwotna chtoniczna wyrocznia w Delfach udzielała przepowiedni na podstawie snów,

inkubację praktykowano w gajach bohaterów, niektóre rozpadliny uważano za wejścia do
świata zmarłych (nekyomanteia); praktyka inkubacji: albo w celu otrzymania od zmarłych

snu wróżebnego, albo w celach leczniczych; lecznicze inkubacje – renesans w końcu V w.
p.n.e., kiedy kult Akslepiosa (opiekun sztuki lekarskiej) urasta do rangi panhelleńskiej,

wiele inskrypcji wotywnych po doświadczeniu sennym, np. z Epidauros, albo z
dziękczynieniem albo w stylu „opuszczam świątynię, widziałem we śnie, że Asklepios nie

troszczy się o mnie”

•

Leczyły także świątynne zwierzęta: psy, udomowione węże

•

Legendy o operacjach chirurgicznych przeprowadzanych przez bogów na śpiących

ludziach, uleczenia przez bogów – charakter natychmiastowy

•

Irracjonalność zalecanych medykamentów: jad węża, popiół z ołtarza, krew białego

koguta

•

Bolesność zalecanych we śnie praktyk – wzbudzanie wymiotów, kąpiel w rzece w zimie,

pozbawienie się jednego z palców (Freud – przebłaganie Ojca – symbol autokastracji)

•

Głęboko zakorzenione pragnienie samoukarania się, autoindukowane wizje w związku z

kultem Asklepiosa – niebezpieczne dla zdrowia

•

Halucynacje/ wizje na jawie: podobnie jak sny odzwierciedlają tradycyjne wzorce

kulturowe; najbardziej popularna: zjawa bóstwa/ słyszenie jej głosu, który
nakazuje/zabrania wykonania jakichś działań – w klasyfikacji Chalcidusa –-> spectaculum,

np. daimonion Sokratesa

•

Wizje: b. często w osamotnionych, górzystych miejscach (np. Muzy do Hezjoda na

Helikonie), opisany przez greckich lekarzy patologiczny stan, kiedy człowiek podróżuje
sam w górach – zjawy (psychologiczny wpływ pustkowia)

•

Heraklit: we śnie każdy z nas wraca do swego własnego świata: wykluczenie
obiektywizmu, negacja w wiarygodność snów, bo heraklit: podążać za tym, co wspólne

•

Herodot: sny: pod wpływem trosk na jawie

•

Demokryt: sny: eidola (wyobrażenia emanujące z ludzi i obiektów), które penetrują przez

pory w ciele śpiącego jego świadomość

•

Dywinacja = wróżbiarstwo

•

Schyłek V w. p.n.e.: popularniejsze stają się inne sposoby traktowania snów: raczej w
snach znaczących dostrzeganie wrodzonych mocy duszy, która uwolniona przez sen od

ciała mogła podróżować:  idee orfickie; rozwój oneirokritike: pierwsze greckie senniki

•

Hipokrates (V – IV w. p.n.e.) : zainteresowanie snem: mogą pojawić się w wizji symptomy

ważne dla lekarza, wiele sennych wizji zawiera ukryte pragnienia, symboliczne sny
wyrażają chorobliwe stany psychologiczne, dusza we śnie jest w stanie poddać oglądowi

swą cielesną siedzibę i dowiedzieć się o dolegliwościach

•

Oneirokritike: sztuka dostrzegania analogii fizjologicznych // drzewo: układ rozrodczy,

rzeka: krew

•

Platon kuriozalnie tłumaczy sny wróżebne, pochodzą z głębi racjonalnej duszy, ale przez

duszę irracjonalną są postrzegane jako wyobrażenia odbite na gładkiej powierzchni
wątroby, no spoko

•

Arystoteles: na chłodno, naukowo, racjonalnie, żadne sny nie są zesłane przez bogów, ale
mogą być nazwane daimonicznymi, bo Natura jest daimoniczna; za prekognitywne

uznaje 2 rodzaje snów: przynoszące wiedze na temat zdrowia śpiącego oraz te, które
sugerują sposób postępowania, przynoszą spełnienie samych siebie

•

Grecy chcieli wierzyć, że istniała gdzieś Brama z Rogu [Penelopa mówi do Odysa: „Dwie
są bramy zwiewnych snów — jedna z rogu, a druga z kości słoniowej”. Te, które

przechodzą przez kość słoniową, niosą czcze słowa, drugie wróżą prawdę.]

V – Greccy szamani i narodziny purytanizmu

•

Niektórzy pisarze klasyczni (Pindar, Ksenofont, Platon, Arystoteles) łączyli ideę

komunikacji z bóstwem z wrodzonymi zdolnościami człowieka – ukryte potęgi duszy 

we śnie dusza najlepiej ukazuje swoją naturę, swoboda wglądu w przyszłość, po śmierci
dusza jeszcze bardziej wolna, we śnie zbliża się śmierci  ! nowy wzorzec kulturowy

•

Co jest innowacją w tym nowym wzorcu kulturowym? Na pewno nie idea trwania po
śmierci – prawie wszystkie rasy to wykształciły, a Grecy: już w epoce neolitu, nie znali

wtedy rozróżnienia między zwłokami i duchem

•

Wiara w życie pośmiertne: nie skutek logicznego myślenia, ale raczej niechęć do refleksji,

zwrot od rzeczywistości // Malinowski, Levy-Bruhl

•

Wyswobodzenia ducha od zwłok  zasługa poetów homeryckich

•

Chwilowa moda na kremację, w Attyce – przesadna, regulacje Solona

•

Idea pośmiertnego trwania: implicite w dawnych obyczajach, explicite u Homera: nasz

cień w Hadesie – nasz duch

•

Idea kary/ nagrody post mortem  Iliada, odyseja

•

Eleusis obiecywała wtajemniczonym specjalne względy po śmierci // od VII w. p.n.e.

•

Ajschylos: tradycje niepisanych praw, funkcja Erynii i Alastora

•

Pindar: po śmierci: konie (Patroklos) i warcaby (też: w grobach królów mykeńskich)

•

W Jonii: utożsamienie PSYCHE z osobowością żyjącego człowieka, psyche u Homera:

żadna funkcja, oprócz opuszczania ciała w chwili śmierci, Ale u Anakreonta, Semonidesa:
psyche to żyjące ja, posiada własne potrzeby, przejęło funkcję homeryckiego thymos, a

nie noos, między psyche a soma (ciało) nie ma antagonizmu, psyche: mentalny
odpowiednik soma, oba terminy = życie, stosowane indyferentnie, oba mogą oznaczać

osobę, zanika rozróżnienie między zwłokami i duchem // umierająca psyche, Hades:
miasto somata (ciał) zmarłych

•

Psychologiczny słownik człowieka V w. p.n.e. – rozgardiasz!

•

J. Burnet: pisarze V. w. p.n.e. i wcześniej jońscy  Ja denotowane przez psyche jest

bardziej emocjonalne niż racjonalne, jest siedzibą odwagi, pasji, żalu, gniewu, ale nie
rozsądku, psyche jest następczynią thymos (siła życiowa, śmiertelna), psyche

nieśmiertelna  jej funkcja jest większa; gnome: intelekt  semantyczna hybryda:
phronema

•

Psyche jest tajemnicza, osobliwa, oderwana od naszej świadomości, mieszka wewnątrz
organizmu, może przemawiać do człowieka, czasem: organ sumienia, nieracjonalna

intuicja

•

! ale ! w V w. p.n.e. psyche to duch ciała/ życie ciała i jest oddalone od religijnych czy

metafizycznych implikacji  i wtedy nadchodzi nowy wzorzec kulturowy 
interpretacja purytańska obdarzając człowieka ukrytym ja o boskim pochodzeniu

dusza i ciało zostają umieszczone na przeciwnych biegunach, tak zwana „PURYTAŃSKA
ANTYTEZA”, psyche bardziej aktywna, gdy ciało śpi  charakterystyczne dla kultury

szamańskiej

•

szaman – niezrównoważony psychicznie, powołany do życia religijnego, szkolenie: post,

odosobnienie  ucieczka, powraca z umiejętnością oddzielenia ducha od ciała
(psychiczna dysocjacja), on nie jest pod władza innego ducha, ale jego duch podróżuje do

świata duchów, można go widzieć w różnych miejscach naraz: moc bilokacji.

•

„ojczyzna” szamanów, gdzie Grecy mogli się z nimi zetknąć: Scytia, Tracja, z kolei tutaj

kultura szamańska przybyła z Północy, z okolic Syberii; Abaris – Scyt, przybył z Północy,
podróżował na strzale, najwcześniej odnotowany szaman, pościł, wypędzał zarazę,

wieszczył pisał poematy

•

szamaństwo pojawiło się u Greków dopiero wtedy, gdy M. Czarne otwarło się na grecką

kolonizację w VII w. p.n.e., religijne znaczenie strzały, podróże w zaświaty, status

kobiety!, inny szaman: Aristeasz – Grek, też podróż na Syberię, trans, bilokacja, dusza
pod postacią ptaka mogła opuszczać ciało; także: Hermotimos z Kladzomenaj, dusza

wędrowała po całym świecie, a on bez ducha leżał w domu

•

wzmianki o szamanach u Sofoklesa w „Elektrze”

•

Epimenides z Knossos  utożsamienie z Eakiem, staroż. Bożym Magiem, religia minojska
– wielka mądrość, spędził 57 lat w jaksini królewskiego Boga Misteriów, przybył do Aten i

połączono go z tradycją szamaństwa z Pólnocy, podróże psychiczne, żywił się roślinami,
które trzymał w bawolim kopycie (czad!), po śmierci jego ciało pokryło się tatuażami –

tatuaże  znak niewolników  metafora poświęcenia  servus Dei, tatuaże w Tracji:
elity, szamani

•

Religijne doświadczenie szamańskie – indywidualne, odpowiadało narastającemu
indywidualizmowi, a nie masowa ekstaza dionizyjska, wpłynęło na nowa koncepcję

(antagonistyczną) relacji dusza-ciało u schyłku archaiku

•

Pitagoras – grecki szaman, powtórne narodziny, metempsychoza; zakon religijny, status

kobiety – wyjątkowy na tle obyczajów klasycznej epoki, życie: oczekiwanie na odrodzenie
w nowym ciele, początki jego legendy  co najmniej V w. p.n.e.,

•

podobnie Empedokles był twórcą własnej legendy za życia: zatrzymywał wiatry, ożywiał
martwe kobiety, aż w końcu stał się bogiem, ostatni grecki szaman, paradoks: naukowiec

i magik w jednym, ale nie próbował zsyntetyzować swoich poglądów, jest to stary typ
szamana, który łączy niezróżnicowane funkcje czarodzieja i przyrodnika

•

Zalmoxis – tracki szaman, przedstawiany u Herodota

•

Linia duchowego rozwoju: Scytia  Hellespont  Grecja Azjatycka  naszłości

minojskie (Kreta) Pitagoras, Daleki Zachód  ostatni szaman: Sycylijczyk Empedokles

•

A jak to się ma do orfików? Ojczyzna Orfeusza  Tracja, był towarzyszem boga

identyfikowanego przez Greków jako Apollin  poeta, czarodziej, wieszczek, muzyką
podporządkuje sobie ptaki (jak ci z Syberii), odwiedza zaświaty, by odzyskać skradzioną

duszę, jego „Ja” żyje nadal pod postacią śpiewającej głowy  podobieństwo do tradycji
Północy – mantyczne głowy (mantyka – wróżbiarstwo) – podobieństwo do mitologii

normańskiej, irlandzkiej

•

Orficy: w epoce klasycznej istniała orficka sekta/wspólnota, orficką Teogonie czytał

Empedokles, Eurypides, Arystofanes sparodiował ją w Ptakach, poemat na złotych
tabliczkach w Thurioi  to orficka apokalipsa, z tejże apokalipsy Platon zapożyczył detale

swego mitu o innym świecie

•

W V i IV w. p.n.e. w obiegu wiele poematów pod pseudonimem Orfeusza, ale domyślano

się, że pochodzą z wcześniejszych okresów, „wrzask książek”  Platon/ Jaeger 
anachronizmem jest postulować jednolita dogmę orficką epoki klasycznej, ale to, co

pewne:

a) ciało = więzienie duszy

b) wegetarianizm
c) niemiłe skutki grzechu można zmyć za pomocą rytuału

d) transmigracja duszy (metempsychoza) – wiara w preegzystującą, zdolną do odłączenia

się duszę

•

trudno rozróżnić orfików od pitagorejczyków: nie jedli mięsa, katharsis, ciało-więzienie

•

Ion z Chios twierdził, że Pitagoras skomponował poematy pod pseudonimem Orfeusz, nie
wiadomo czy istniały jakieś poematy orfickie przed pitagorejskimi, więc Dodds chce

używać określenia „PSYCHOLOGIA PURYTAŃSKA” zarówno na orfickie jak i
wczesnopitagorejskie wierzenia na temat duszy

•

Obraz Pitagorejczyków ze Średniej Komedii: chcą uchodzić za ścisłych wegetarianów,
w odróżnieniu od Orfików czczą Apolla (a Orficy Dionizosa)ł myśl orficka pozostała na

poziomie mitologicznym, pitagorejczycy próbowali przekładać ten sposób myślenia na
formy bardziej racjonalne

•

Herodot: praktyki orfickie/ dionizyjskie  narodziły się w Egipcie i stamtąd zostały
sprowadzone przez Pitagorasa

•

Pojęcie podróży psychicznej wesnie/transie  wyostrzyło antytezę dusza-ciało

•

“ucieczka szamańska”  mdelem zamierzonej askesis (rozwijanie mocy psychicznej przez

abstynencję, ćwiczeni duchowe); doktryna reinkarnacjji  migracja magicznej mcy ducha
od zmarłych do żywych

•

doktryna powtórnych narodzin nie jest produktem logiki greckiej, wiele ludów
prymitywnych wyznaje też ten pogląd

•

reinkarnacja: tłumaczy dobrze dlaczego bogowie tolerują ludzkie cierpienie
<teodycea> // idea kary pośmiertnej tłumaczyła dlaczego tolerują powodzenie złych

ludzi; najpierw reinkarnacja była przywilejem, doświadczenia z poprzednich wcieleń nie
były źródłem winy, a zwiększeniem mocy (Epimenides, Pitagoras); jednak gdy uznano

reinkarnację za cechę wszystkich dusz ludzkich  staje się brzemieniem, zaczyna
wyjaśniać naszą ziemską niedolę, staje się eduacją duchową  kulminacja 

wyzwolenie duszy z cyklu powtórnych narodzin i powrót do jej boskiego źródła

•

reinkarnacja – racjonalizacja obecnego w archaiku poczucia winy  stłumiona

świadomość grzechu poprzednich wcieleń, nie jako platońska anamneza, ale prymitywne
trenowanie pamięci o poprzednich wcieleniach

•

kultura winy, szamanizm  purytanizm  wstręt do cielesności  samoukaranie się 
ciało=zło

•

to, co spoczywa martwe w ciele, to ukryte ja, obraz życia, niezniszczalne, może
funkcjonować w warunkach snu lub transu; człowiek ma 2 dusze: boską i ziemską,

Empedokles: psyche to życiowe ciepło, po śmierci wchłaniane pzzez ognisty element,
ukryte ja  to nie psyche, ale demon

•

katharsis – wywyższenie ukrytego ja, puryfikacja – główna troska archaiku, znieść zmazę
cielesności  odkupienie, czystość: podstawa zbawienia, czarodziejska moc muzyki,

askesis, wegetarianizm  następstwo transmigracji duszy (nie jedz zwierzęcia, bo
możesz nim być w przyszłym wcieleniu), zasady milczenia, restrykcje seksualne

•

Dionizos  xli Tytani uwięzili małego Dionizosa, rozszarpali go (sparagmos) i zjedli
(omofagia), Zeus spalił ich piorunem, z dymu  rada ludzka  odziedziczyliśmy

skłonności Tytanów łagodzone przez porcję boskiej duszy po Dionizosie  wina  ludzka
odpowiedzialność za zabicie Dionizosa, odznaczamy się dawną naturą Tytanów –

bezbożne impulsy, ani boskie ani ludzkie  Grecki Grzech Pierworodny!, mit Tytanów:
Grek czuł się bogiem i zbrodniarzem zarazem, apollińskie poczucie dystansu do boskości i

dionizyjskie utożsamienie z nim

VI – Racjonalizm i reakcja na racjonalizm w epoce klasycznej

•

Homerycka ate wchłonięta przez arch. kult. winy i przekształcone w jej obrębie

•

Epoka klasyczna – seria wewnętrznie sprzecznych wyobrażeń duszy i ja – zwłok żyjących
w grobie, cienia w Hadesie, śmiertelnego oddechu, bóstwo, które odradza się w innym

ciele

•

Oto Odziedziczony Konglomerat u schyłku epoki arch., bezładny, przemieszany

•

Racjonalność – odejście od mitów  Oświecenie  nie zainicjowane przez sofistów,
wcześniejsze, Jonia VI w. p.n.e: Hekatajos: mitlogia jest śmieszna, Ksenofanes: nie wierzy

w dywinację, względność idei religijnych, nigdy nie będzie wiedzy pewnej na temat
bogów, Heraklit: negacja znaczeń snów, kpił z katharsis, Anaksagoras, Demokryt

•

Nomos (odziedziczone brzemię irracjonalnych zwyczajów/ racjonalny system prawa
państwowego) vs. Physis  prawo natury

•

Protagoras, Sokrates  intelektualizmy etyczne, Protagoras: arete można nabyć tak jak
rodzimy język  społeczna kontrola, Sokrates: arete powinna być gałęzią nauki

•

Sokrates poważnie traktował sny i wyrocznie, polegał na wewnętrznym głosie; ani
Protagoras ani Sokrates nie pasują do typowego obrazu greckiego racjonalisty; ale: mieli

pretensję, że ludzie nie uważają wiedzy za siłę, że wierzą w siłę namiętności

•

Grecy: gwałtowne uczucia: coś tajemniczego, strasznego, siła poza naszą kontrolą, pathos

= passio  coś dzieje się wobec człowieka, a on jest bierną ofiarą, namiętność –
szaleństwo, władze umysłowe w chwilowym zawieszeniu, opętanie przez demony 

żywe jeszcze w końcu V w. p.n.e.

•

Eurypides: ludzie stają twarzą w twarz ze złem, które nie jest już obcą siłą, ale częścią ich

samych! Zło travi nadprzyrodzony charakter, ale nie przestaje być przerażające, ludzie są
teraz pod władzą swego irracjonalnego „ja”, thymos; wiemy, co dla nas dobre, ale nie

potrafimy działać zgodnie z ta wiedzą, moralna niemoc rozumu, kulminacja: Bakchantki


pogodzenie się z „Ponad”, którego nie rozumiemy, też: Medea: konflikt między

rozumem a namiętnością, akcent irracjonalności; ale Eurypides nie był zwolennikiem
Physis, która dawała wymówkę ludzkiej słabości, a namiętności zgodne z naturą, raczej

akcent rozdarcia

•

Lizjasz: W jednym w utworów opisuje Klub Wyznawców Zła  ukazywali pogardę dla

przesądów, umyślnie wystawiali bogów na próbę, poczucie wolności, wyzwolenie od
bezsensownych reguł i irracjonalnego poczucia winy  zasługa sofistów  relatywizm


! ale ! jednocześnie bardzo silna była reakcja przeciw takiemu racjonalizmowi!!! Ze

strony przeciętnego obywatela

•

Reakcja przeciw Oświeceniu: wyroki skazujące intelektualistów za niewiarę w siły
nadprzyrodzone (Anaksagoras, Protagoras, Sokrates), Epoka Greckiego Oświecenia =

Epoka prześladowań naukowców, prawdopodobnie wywołali je profesjonalni wróżbici w
obawie o swój prestiż, ale też wpływ histerii czasów wojny, bo w tym czasie najdłuższa i

najbardziej tragiczna w historii Grecji (peloponeska I i II) – zagrożenie wspólnoty  stado
trzyma się razem i nie toleruje ekscentryków, uważa ich nawet za zdrajców, obawa przed

religijną odpowiedzialnością zbiorową, nowy racjonalizm  zagrożenie dla porządku
społecznego

•

Wyzwolenie jednostki  nieograniczona swoboda, prawa bez obowiązków, nowy
racjonalizm pozwala znaleźć usprawiedliwienie dla własnej brutalności, Odziedziczony

Konglomerat chyli się ku upadkowi

•

Regres: regres religii ludowej, rozluźnienie więzów religii społecznej, swoboda wyboru

własnych bogów  komfort człowieka pierwotnego:

a) zwiększone zapotrzebowanie na magię w medycynie, popularność Asklepiosa w V w.

p.n.e.,

b)

moda na obce kultury, szczególnie emocjonalne i orgiastyczne  kult frygijskiej Górskiej
Matki, Kybele, dzikiego wschodniego odpowiednika Dionizosa – Sabaziusa, kult Adonisa

c)

defixiones – tabliczki z klątwami  magia dla tłumu  czarna magia! (renesans magii)

VII – Platon, Irracjonalna Dusza i Odziedziczony Konglomerat

•

reakcja Platona na regres  dostrzegał zagrożenie związane z rozkładem

Odziedziczonego Konglomeratu; życie Platona między śmiercią Peryklesa a przyjęciem
hegemonii macedońskiej, jego pisma należą do IV w. p.n.e., to jego myśl: V w. p.n.e., był

dzieckiem Epoki Oświecenia; wydarzenia historyczne zmusiły Platona do zmiany
racjonalizmu, nadania mu wymiaru metafizycznego

•

identyfikacja tajemnego „ja”, który jest nośnikiem poczucia winy i cząstką potencjalnie
boską z racjonalną sokratejską psyche, która polega na wiedzy; tajemna wiedza szamana


wizją metafizycznej prawdy  nowa epistemologia, idealizm

•

platońscy Strażnicy – nowy rodzaj zracjonalizowanych szamanów, wyspecjalizowani

członkowie społeczeństwa – narzędzia platońskiej kontrreformacji; tylko drobna część
społeczeństwa posiada naturalny dar, który umożliwi transformację w Strażników

•

Platon: dobro i szczęście idą w parze; ale: cnota zwykłego człowieka nie opiera się na
wiedzy, ale na procesie warunkowania/ habituacji, człowiek akceptuje pożyteczne

przekonania

•

Platon: racjonalizm dla wybranych, magia dla wszystkich; zmuszony uznać istnienie

racjonalnego czynnika w obrębie samego umysłu, zło moralne  konflikt psychologiczny;
wewnętrzny dialog pomiędzy dwiema częściami duszy, namiętności nie są już

zewnętrzne, lecz są niezbędną częścią życia umysłu, są źródłem energii  celem nie jest
ich stłumienie, ale sublimacja!!!

•

Dla Platona ludzka osobowość jest praktycznie rozdarta na dwie części, rozszczepienie
empirycznego człowieka na bóstwo i bestię; człowiek jest marionetką, zabawką Boga 

człowiek jest własnością Boga, powinien być wobec Boga uniżony

•

Każdy, z wyjątkiem filozofa, znajduje się na granicy zatraty człowieczeństwa

•

Istnienie dwóch tendencji w platońskim sposobie myślenia o człowieku:

1) wiara w ludzki rozum i duma z niego (spuścizna V w. p.n.e.), rozum = tajemne „ja"

tradycji szamańskiej

2) gorzkie stwierdzenie ludzkiej bezwartościowości (doświadczenia współczesnych Aten i

Syrakuz)

•

pierwsza z tendencji stała się nadkompensacją dla drugiej, sen o nowych rządach klasy

lepszych  rozwiewanie się tej iluzji  rozpacz  koncepcja społeczeństwa całkowicie
zamkniętego, którym nie miał rządzić światły rozum, ale obyczaj i prawo religijne pod

zwierzchnością Bożą

•

odmawiał tytułu wiedzy intuicji wieszczka, poety  nie można dotrzeć do podstaw ich

„wiedzy”

•

atak na poezję w „Państwie”, irracjonalność poezji  już w „Obronie Sokratesa”

•

stan medium/kreacja poetycka/szał religijny – dane „ab extra” – z zewnątrz

•

tylko dlatego akceptował tradycyjne religijne wyjaśnienie tych zjawisk, bo nie istniało

inne słownictwo na to tajemnicze ‘dawanie’

•

akceptował poetę/proroka/Korybatna, ale oceniał ich bardzo nisko, poniżej aktów

racjonalnego „ja”, chciał ich poddać kontroli i krytyce rozumu

•

Rozum dla Platona: nie bierna marionetka, ale aktywna manifestacja bóstwa w człowieku

•

Szał erotyczny  element otrzymania  Eros: jedyna forma doświadczenia, które łączy

w sobie dwie natury człowieka, boskie ja i spętana bestię, seksualne i nieseksualne
manifestacje Erosa  formy wyrazu tych samych impulsów, Eros popycha duszę na

poszukiwanie satysfakcji wykraczającej poza ludzkie doświadczenie;  sublimacja!!!

•

Reformy Platona: (postulaty zawarte w Prawach)

a) logiczny fundament dla wiary (udowodnienie)
b) podstawa prawna dla wiary rel., prawne sankcje nałożone na niewierzących

c) podstawa edukacyjna – nauczanie religii wśród dzieci

d)

Państwo Kościelne  bliski związek między życiem rel. a obywatelskim

•

Bogowie istnieją, bogowie troszczą się o los ludzkości, bogów nie można
przekupić/oszukać

•

W „Prawach” wymienia bogów, których należy czcić: bogowie Olimpu, miasta podziemni,
lokalne bóstwa i herosi, ale wie, że kult taki nie ma żadnej racjonalnej podstawy

•

Osobista wiara Platona: istota odmiennego rodzaju, trudną ją znaleźć i opisać masom 
Bóg

•

A bogowie dla mas  to ciała niebieskie, bogowie widzialni, Platon kładł nacisk nie tyle
na boskość słońca, księżyca, gwiazd, ile na ich kult!

•

Kościół Państwowy Platona  połączony kult Apollina (tradycjonalizm mas ludu,
archaiczna, rytualna magia) i Heliosa – boga Słońca (racjonalna forma kultu, „naturalna

religia” filozofów) – była to desperacka próba zbudowania pomostu między
intelektualistami a ludem

•

Odrzuca dawną wiarę w zazdrosnych bogów, a także przekonanie o dziedziczeniu winy

•

Piętnuje stosowanie komercyjnych technik w religii  atakuje zbyt rozpowszechnione

praktyki rytualnego katharsis, składanie ofiar, etc, przez osoby niewykwalifikowane, bez
licencji

•

Dla Platona: jedyna skuteczna katharsis: duchowa ucieczka od świata i koncentracja

•

Chce stworzyć kanon zatwierdzonych rytuałów, chciał zwalczyć indywidualizm praktyk

religijnych, jak i w ogóle indywidualizm

•

W Delfach widział wielką konserwatywną siłę, uznał autorytet Delf za ostateczny w

kwestiach religii

•

Sankcje: jeśli ktoś nie akceptuje jego reformy przed sąd  5 lat poprawczaka + silna

indoktrynacja, jeśli to nie pomoże  śmierć

•

Czuł, że swoboda myśli w kwestiach religijnych stanowi wielkie zagrożenie dla

społeczeństwa  teokratyczne państwo  zapowiada poniekąd średniowieczną
teokrację

•

Jego reformy nie zostały przeprowadzone, a Konglomerat nie został zreformowany

VIII – Obawa przed wolnością

•

Grecki irracjonalizm  największy tryumf w wieku odkryć intelektualnych  założenie

Liceum [ok. 335 r. p.n.e. – do końca III w. p.n.e.], pierwsze próby badań w naukach
przyrodniczych, społeczeństwo zbliżyło się najbardziej do modelu „otwartego”, coraz

bardziej popularna kultura kosmopolityczna

•

Jednostka zaczyna świadomie wykorzystywać tradycję, świadomość przeszłości i
teraźniejszości jako całości, umiejętność odnajdywania w tradycji wskazówek

potrzebnych dla własnego dzieła

•

Wiara greków w ludzki rozum, intelekt – element boski w człowieku

•

Potrzeba badania czynników irracjonalnych w zachowaniu  zrozumienie ludzkiej natury

•

Dogmatyczni racjonaliści epoki hellenistycznej nie troszczyli się o obiektywne badanie

człowieka, raczej idealnego sapiens/mędrca – uważali, że nie było żadnej irracjonalnej
duszy, namiętności to błędy w ocenie, chorobliwe zaburzenia – ignorowanie

irracjonalności

•

Stoicy, epikurejczycy – wyrzuciliby wszelkie namiętności z ludzkiego życia  ideał 

ataraksja  wolność od niepokojących emocji

•

Zracjonalizowana religia  podstawowym składnikiem religii nie są już akty kultu, ale

milcząca kontemplacja boskiego pierwiastka; bóstwo przestało być synonimem
arbitralnej Potęgi, stało się ucieleśnieniem racjonalnego ideału

•

Tradycyjna wiara w Hades powoli zanika, bezpośrednie odrzucenie życia pozagrobowego,
albo nieokreślona nadzieja na odejście do lepszego świata

•

Napisy na nagrobkach  niejasne dezintegracja Konglomeratu weszła w kolejną fazę

•

Odeszli dawni bogowie – łatwo było wakujące miejsca obsadzić prawie każdym

śmiertelnikiem  był to wyraz bezsilnej zależności, jeśli inna istota ludzka może stać się
dla człowieka Bogiem, to z nami marnie; czczono królów, dobroczyńców, pośmiertnie

sportowców...

•

Szeroki kult Tyche  Fortuny / Szczęścia  ostatni etap sekularyzacji religii (brak

pozytywnego obiektu  więc łączono uczucie zależności z czysto negatywną ideą tego,
co niewyjaśnione)

•

Państwowy kult bóstw opiekuńczych miast  rutynowe zachowanie społeczne,
postępujący upadek tradycji --> pozwala ludziom wybierać swoich własnych bogów;

•

Anonimowość i samotność życia  zakładanie małych prywatnych klubów oddanych
kultowi pojedynczych bogów

•

Bogowie odeszli, ale ich obrzędy trwają nadal

•

Odziedziczony Konglomerat ostatecznie zaniknął poprzez dezintegrację, a potem jego

miejsce zajęło chrześcijaństwo (obaliło wyblakły patriotyzm i antykwaryczny sentyment)

•

III w. p.n.e  grecka cywilizacja wkraczała w okres powolnego upadku intelektualnego,

a nie w Wiek Rozumu; miało to trwać aż do zdobycia Bizancjum przez Turków

•

Powrót Irracjonalności  u schyłku V w.p.n.e. narastającemu racjonalizmowi

intelektualistów dorównywały symptomy regresywne w wierzeniach ludowych, nagłe
zmiany w warstwach społecznych, więcej możliwości interakcji pomiędzy tymi dwiema

grupami; racjonalizm: ograniczony, negatywny, rozszerza się ku dołowi drabiny
społecznej, antyracjonalizm  postępuje w przeciwnym kierunku

•

Moda na astronomię i astrologię  przez okres stu i więcej lat jednostka miała pełną
swobodę intelektualną, a teraz nie wytrzymała i uciekła przed straszna perspektywą, woli

sztywny determinizm astrologicznego Fatum niż przerażające brzemię codziennej
odpowiedzialności, Bolos z Mendes  magia, alchemia, świat = magiczna jedność, I w.

p.n.e.  fala racjonalizmu wyczerpała się, cofała się; renesans pitagoreizmu,
neopitagoreizm: oparty na autorytecie, nie na logice, Pitagoras jako natchniony Mędrzec;

stare wierzenia w magiczne „ja”, które może odłączyć się od ciała, konieczność katharsis


połączono teraz z ideami religii astralnej

•

Ludzi interesowały sposoby uzyskania indywidualnego zbawienia, szukanie osobistego
doświadczenia w wyroczniach, snach, wizjach na jawie, bezpieczeństwo  powrót do

rytuału, inicjacje misteryjne, prywatni magowie, zapotrzebowanie na okultyzm
(pseudonauka, próba zdobycia Królestwa Niebieskiego za pomocą środków materialnych


wulgarna forma transcendentalizmu)

•

Filozofia  zaczyna pośredniczyć w „zbawieniu”, marek Aureliusz mówi, ze filozof to

kapłan i sługa Boży (to utorowało drogę chrześcijaństwu)

•

Powody klęski greckiego racjonalizmu: Grecy stali się dekadentami, greckie umysły

poddały się wpływom Orientu; myśl hellenistyczna ucierpiała raczej z braku powszechnej
edukacji niż z jej nadmiaru, nie można zrzucać całej winy na wojnę albo pauperyzację,

niespokojna sytuacja I w. p.n.e. pomogła rozpocząć ucieczkę od rozumu; wewnętrzne
załamanie się greckiego racjonalizmu, nauka niszczała w bezowocnych sporach, religijna

chęć  nowa witalność; brakło materiału nauce bo  nie udało się rozwinąć metody
eksperymentalnej, nie udało się, bo ważna była dla Greków dedukcyjność, ale też: nie

istniała zaawansowana technologia, nie było technologii, bo praca ludzka byłą tania
(niewolnicy)  argument ekonomiczy; ogólny paraliż myśli naukowej może dobrze

tłumaczyć znudzenie i niecierpliwość intelektualistów, ale nie wyjaśnia postawy mas

•

Akceptacja astralnego determinizmu  obawa przed wolnością, nieświadoma ucieczka

przed brzemieniem indywidualnego wyboru, jakie nakłada na obywateli społeczeństwo
otwarte

•

Żałosna cześć dla słowa pisanego, akceptacja wypowiedzi, dlatego, że były zawarte w
książkach ;]

•

Obawa przed wolnością – to nie tylko faza w rozwoju irracjonalnych niepokojów i
uderzających manifestacji neurotycznego poczucia winy dostrzeganego w późniejszych

etapach tego odwrotu

•

Lukian: portret Peregrina  najpierw chrześcijaństwo, potem pogaństwo, samobójstwo


pogański święty, podobnie: Eliusz Arystydes

•

Rozpowszechnienie niepokojów pośród mas

•

Poleganie na modlitwach i amuletach (przed demonami)

•

My także byliśmy świadkami dezintegracji odziedziczonego konglomeratu  w latach 60.

XX wieku Zachodnia Cywilizacja zaczęła wątpić w swoje podstawy

•

Grecy szykowali się do „skoku” ku przyszłości, ale „koń” odmówił posłuszeństwa – czyli

irracjonalne elementy w ludzkiej naturze, które bez naszej wiedzy kierują naszym
zachowaniem i myśleniem, które uważamy za własne

•

Ludzie, którzy stworzyli pierwszy europejski racjonalizm nigdy nie byli czystymi
racjonalistami (aż do epoki hellenistycznej), byli głęboko i obrazowo przeświadczeni o

potędze, cudowności i niebezpieczeństwie Irracjonalności

Appendix I – Menadyzm

•

Menady – bakchantki – tyjady – kobiety odprawiające obrzędy po gołym niebem, w

górach, tańce ekstatyczne  taka wizja byłaby niezgodna z duchem odosobnienia
greckich kobiet; ale mamy dokumenty, że takie zgromadzenia odbywały się co 2 lata, a

niezamężnym dziewczętom wolno było nieść tyrs i dzielić emocje ze starszymi; w Tebach,
Pergamonie, Rodos

•

Tańce odbywały się nocą, w środku zimy, kradły dzieci, ryzyko, szły na szczyt Parnasu ( w
Delfach), trzymały w rękach węże  Dionizos mógł przybrać postać węża // podobne

dziś  rytuał w Holiness Church w Kentucky  rytuał z grzechotnikami, obnoszenie
węży, taniec...

•

Może to pamiątka? Może delfickie bakchantki tańczyły naśladując menady, które w
dawnych czasach łączyły się w ten sposób z bogiem?

•

Menady / tyjady stawały się dzikimi kobietami, których ludzka osobowość została
czasowo zastąpiona przez inną, czasem – prawdziwe zaburzenia osobowości, bakchantki

– czczące święto Bakchusa

•

Podobne praktyki: w wielu społeczeństwach, rytualny taniec – przeżycie religijne,

mięśnie – ułatwiają poznanie boga, moc Tańca mieszka w Bogu, ale jest tez
niebezpieczną Potęgą, taniec ten jest wysoce zaraźliwy, wola tańca opanowuje ludzi

wbrew ich woli, Kadmos i Terejzasz  Dionizos nie zwraca uwagi na wiek; podobne: szał
tańca w Alzacji w XVI wieku

•

Rytualne tańce mogły rozwinąć się ze spontanicznych ataków masowej histerii, nadanie
histerii uregulowanej formy  kult dionizyjski utrzymywał ją w określonych granicach,

względnie bezbolesne ujście, histeria zaprzęgnięta na usługi religii – dziki, niebezpieczny
bakchizm, spada jako kara nawet na porządnych obywateli

•

Dionizos: ambiwalencja  przyczyna szaleństwa i wyzwoliciel do niego; opierać się
Dionizosowi  tłumić elementarny pierwiastek we własnej naturze  kara: całkowite

załamanie wewnętrznej struktury

•

Menada jest postacią rzeczywistą, nie mitologiczną, nie tylko konwencjonalną,

występowała w różnych czasach i miejscach

•

Flet, tympany, kotły  orgiastyczne instrumenty, wywołują szaleństwo, w

homeopatycznych dawkach  leczą

•

Ruchy głowy w ekstazie dionizyjskiej  charakterystyczna cecha tej histerii, w Kolumbii,

Afryce, na Syberii w XIX/XX wieku: podobnie!!!

•

Podczas ataków histerii – niewrażliwość na ból

•

W wielu kulturach ludzie w stanie nienormalnym mogą bezkarnie plądrować swoich
współplemieńców, bo są wtedy w kontakcie z bogiem, rytuał ten stawia ich poza

obrębem społeczeństwa

•

Kulminacyjny moment: sparagmos (rozdzieranie zwierząt) i omofagia (zjedzenie

surowego mięsa), Bakchatnkach Eurypidesa rozszarpane tebańskie bydło, potem
Penteus; dni przeznaczone na omofagię były nieszczęśliwe i czarne, jest to rytuał

ambiwalentny  egzaltacja i odraza, święte i straszliwe, spełnienie i nieczystość,
sakrament i zmaza; może to rytuał czysto pamiątkowy, wspomnienie dnia kiedy sam

Dionizos został rozszarpany i pożarty? Ale raczej na prymitywnej logice dzikich  chcesz
być bogiem? Musisz zjeść boga! Ale na szybko, na surowo, zanic uleci z niego krew. I

właśnie raz na dwa lata bóg obecny jest wśród górskich tancerek, następuje jego epifania
wśród ludzi, pod różnymi postaciami; np. w czasach Plutarcha rwano winorośl i

przeżuwano

•

Omofagia stanowiła sakrament, w którym bóg uobecniał się w swoim zwierzęcym

wcieleniu, pod ta postacią był rozrywany i pożerany

•

Menadyzm opisywany u Eurypidesa nie był czystą imaginacją, był to realnie istniejący

kult, menada: zaobserwowany i ciągle możliwy do zaobserwowania typ ludzki

Appendix II – Teurgia

•

Była to jedna z dziedzin magii, powiązana z grecko-egipską magią papirusów

•

Twórca: Julian żyjący za czasów marka Aureliusza, syn chaldejskiego filozofa;

przedstawiał doktryny chaldejskie //”Wyrocznie Chaldejskie”/, twierdził, że otrzymywał
te wyrocznie od bogów, raczej nie był oszustem, te wyrocznie są tak niejasne, niespójne,

bombastyczne, że przypominają wygłaszane w transie wypowiedzi, może pochodziły z
objawień wyroczni, a Julian miał je układać metrycznie?

•

Wyrocznie chaldejskie: zalecenia dot. kultu ognia, słońca, magiczne przywoływanie
bogów, Juliani – potężni czarnoksiężnicy; umieli nakazać duszy ludzkiej opuścić ciało i

wrócić, mogli ponoć wywoływać burze z piorunami, Julian umiał rozłupać kamień za
pomocą swojej magii

•

Twórca teurgii: czarodziej-wróżbita, a nie neoplatonik

•

A twórca neoplatonizmu (Plotyn) nie był czarodziejem, ani teurgiem, Plotyn wyrażał

obrzydzenie wobec megalomańskich objawień; nie negował skuteczności magii, ale też
się nią nie interesował

•

Powiązania Plotyna z teurgią: rzekome narodziny Plotyna w Egipcie (jego imię jest
rzymskie :] ), jego znajomość religii egipskiej – raczej nieprawdziwa, a jego doświadczenie

unio mistica  nie poprzez zalecane rytuały, ale dzięki wewn. Dyscyplinie umysłu, nic
wspólnego z magią; wydarzenie w Iseum w Rzymie  jedna wizyta na seansie

spirytystycznym (ale nie z jego inicjatywy)

•

Plotyn był okej, dopiero późny neoplatoznim zaczął się cofać do magii, już uczeń Plotyna


Porfiriusz  miał nieuleczalną słabość do wyroczni; najpierw ironiczny stosunek do

demonologii, ale potem, po śmierci Plotyna wydobył Wyrocznie Chaldejskie z mroku i

napisał do nich komentarze

•

Jamblich, De mysteriis  irracjonalizm --. Droga do zbawienia w rytuale, a nie w rozumie

•

Teurgia stawiała na działania, tajemne, niewypowiedziane

•

Popularna magia  ostatnia instancja zdesperowanych, którcyh zawiedli ludzie jak i Bóg

•

Patronat Juliana zaowocował okresową modą na teurgię, potem : ukrywali się, okres
reakcji chrześcijańskiej, ale w V w. n.e.  teurgia otwarcie praktykowana przez ateńskich

neoplatoników(np. Proklos); po czasach Justyniana teurgia znowu do podziemi, choć
jeszcze śladowe echa w XI, XIV wieku.

•

Seans w Iseum: tajemnicze, dziwne, jakaś ofiara z ptaków, nieporozumieniem, Porfiriusz
zabijając ptaki przy tej okazji złamał zasady teurgii; ptaki  święte zwierzęta,

przepędzają ciemność, demony, śmierć ptaków  oburzenie niebiańskich zjaw

•

Proklos definiuje teurgię jako wielką potęgę  wieszczenie, oczyszczające inicjacje,

boski szał  czyli: magia zastosowana w celach religijnych, opierająca się na
domniemanych objawieniach o charakterze religijnym, popularna magia używała

formuł religijnych dla celów świeckich, teurgia  rytuały magii ludowej do celów
religijnych

•

Obrzędy teurgiczne przypominały rytuały popularnej magii, 2 rodzaje:

1) zastosowanie zaklęć, działań specjalnych - święcenie i ożywianie magicznych posągów

2) te obrzędy, które wymagały medium w stanie transu

•

magiczne zioła, kamienie, każdy bóg ma swojego przedstawiciela w świecie zwierząt,

minerałów, roślin; grawerowane kamienie szlachetne – spisane formuły zaklęć

•

właściwy sposób wymawiania zaklęć – zawodowa tajemnica przekazywana ustnie

•

astrologiczna mineralogia – łączenie poszczególnych roślin i kamieni z określonymi
bogami

•

wytwarzanie posągów poprzez zamykanie w nich ziół, kamieni, olejków  zamykanie
dusz demonów  wypracowane w Egipcie, nawet: prywatne amulety

•

moda na amulety, wyobrażenia  skuteczny sposób obrony tradycjonalnego kultu
obrazów, wizerunki są boskie i przepełnione boską obecnością

•

produkcja wieszczych wizerunków  przeszła do repertuaru średniowiecznych
sztukmistrzów

•

posąg teurgiczny  Achillesa w Partenonie, Zeusa Filios,

•

teurgiczna obecność boga w nieożywionym naczyniu

•

wcielenie boga w istotę ludzką

•

naturalna, spontaniczna więź między wizerunkiem i jego pierwowzorem

•

nagła zmiana osobowości – wynik opętania przez boga

•

bóg wstępował w ciało medium na wezwanie / przymus  analogie do współczesnego

spirytualizmu; wcześniej: oczyszczenie ogniem i wodą; medium przybrane w girlandy o
magicznej mocy;

•

Proklos: strategia smarowania oczu strychniną i innymi środkami odurzającymi w celu
wywołania wizji

•

W rytuale teurgicznym główną rolę odgrywały czynniki psychologiczne, nie fizjologiczne

•

Odpowiednie osoby na medium: młode i raczej proste

•

Konieczność obecności osoby w normalnym stanie (kontroler), żeby sprawować nad nim
kontrolę

•

Różne objawy transu: odporność na ból, niewrażliwość na ogień, ruch ciała / kompletny
bezruch

•

Tożsamość objawiających się bogów  bardzo dyskusyjna

•

Liczne sposoby usprawiedliwienia niepowodzeń seansów

•

Czasem bogowie dawali widzialne/ słyszalne znaki swej obecności, medium mogło się
wydłużyć/poszerzyć/lewitować

•

Proklos rozróżnia dwa typy seansów: autoptyczny, gdzie kontroler sam doświadcza
zjawiska, oraz epoptyczny, gdzie musi on zadowolić się opisem

•

Bezkształtne zjawy  najbardziej wiarygodne, świetlny charakter zjaw  chaldejski
(irański) kult ognia

Niewiele zrozumiałam z tego rozdziału, może dlatego, że większość zdań składa się 50%

procentach ze słów pisanych greką i nietłumaczonych w przypisach, więc dla wyjaśnienia o
teurgii z wikipedii:

Teurgia (gr. θεουργία - cud) - praktykowanie rytuałów niekiedy o magicznym charakterze,

występujące w późnej starożytności i średniowieczu. Słowo "teurgiczny" pojawia się dopiero
w II w. n.e. i wydaje się być tworem autora lub autorów Wyroczni chaldejskich, używanym na

oznaczenie wysiłków zdolnych oczyścić duszę i jej "pojazd", ciało astralne - w celu
umożliwienia jej kontemplacji bogów. Rytuały te składają się z ablucji, ofiar, inwokacji

zawierających słowa rytualne. Teurgię od magii różni fakt, że ta pierwsza nie zmusza do
niczego bogów, lecz podporządkowuje się ich woli, spełniając wymogi rytuałów, co do

których sądzi się, że sami bogowie je ustanowili. Później pod pojęciem teurgii rozumiana była
wiara w możność ożywiania posągów lub obrazów.

Teurgię uprawiał m.in. Proklos.