1

PEDAGOGIKA SPOŁECZNA

WSTĘP

Wychowanie jest realizowane nie tylko przez instytucje do tego powołane. Jest szeroko

powiązane z życiem.

szeroka perspektywa

interdyscyplinarne spojrzenie (socjologia, ekonomia, polityka społ.)

Pedagogika była do pewnego okresu nie-podmiotowa i zajmowała się kontrolowaniem.

Pedagogika społ. zaoferowała dialog zamiast kontroli. Człowieka traktowała jako podmiot, in-
dywiduum. Z dialogiem łączy się współpraca, współdziałanie. Pedagogika społ. opiera się na
jednostce rozumianej jako osoba ludzka. Jest dyscypliną zorientowaną praktycznie (nie
jest socjotechniką). Ustala prawa, które rządzą procesem wychowania.

Lektura:

P. Wroczyński "Pedagogika społeczna" 1985;
A.

Kamiński "Funkcje pedagogiki społecznej" - twórca Szarych Szeregów "Kamienie na
szaniec"

E. Trępała, M. Cichosz "Funkcjonowanie i kierunki rozwoju pedagogiki społ. w Polsce"

Co to jest pedagogika społeczna (PS) ?

1907 - pierwsza w Polsce odpowiedziała na to pytanie Helena Radlińska, później Alek-

sander Kamiński i R. Wroczyński- tworzący w okresie PRL-u. W dzisiejszej sytuacji ma miejsce
tzw. "migotanie znaczeń" - nie ma jednej, jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie; proces sta-
wania się;

Pojęcie i zadania PS

W pedagogice jest zgoda, co do tego, że proces wychowania jest stymulowany:


czynnikami wewnętrznymi (cechy psychofizyczne, wyposażenie biologiczne, genetyczne,
itd.);



czynnikami zewnętrznymi (wpływy społeczno-kulturowe); - i właśnie na tym obszarze kon-
centruje się PS;

Wpływy społeczno-kulturowe

-

oddziaływania całej rzeczywistości, z którą jednostka wchodzi w kontakt;

a)

wpływy o charakterze ludzkim (interakcje, relacje z innymi jednostkami, grupami, środowi-
skami społecznymi czy kulturowymi);

b)

wpływy rzeczowe (wpływ gospodarki, warunków socjalno-bytowych, środowiska kulturo-
wego); nowa gospodarka globalna i jej wpływ na edukację.

c)

wpływy kulturowe (tzw. kultury duchowej - idee, wierzenia, sztuka; kultury materialnej - ar-
chitektura, stan sieci gazowych, itp.)

d)

wpływ środowiska naturalnego (środowisko przyrodnicze, bardzo szeroko rozumiane);

PS na ten (ww.) obszar rzeczywistości patrzy pod następującym kątem:

-

pyta o to jakie wartości edukacyjne, rozwojowe są zawarte w tych czynnikach ze-
wnętrznych;

-

(in.) pyta o źródła wpływów edukacyjnych występujących w środowisku, wpływu
społeczno-kulturowego; zwraca się z intencją praktyczną: co można przebudować,

2

ulepszyć by podnieść je na wyższy poziom (kwestia poznawcza i praktyczna - jak
zmienić?); natomiast w sytuacji optymalnie ulepszonej pyta: Jak utrzymać dany
stan ?

a)

teoretyczny punkt widzenia

b)
c)

praktyczny punkt widzenia

ulepszyć

d)

utrzymać

Optymalizowanie metodyki pracy wychowawczo-opiekuńczej; Trzeba harmonizować obie

strony. Teoria (namysł) musi poprzedzać praktykę;

(R. Wroczyński) - przedmiotem PS jest "rodzaj i jakość bodźców rozwojowych oddziałujących

na wychowanka w jego otoczeniu społecznym";

PS zajmuje się relacjami środowisko - wychowanie;

relacje wzajemne

Środowisko

Wychowanie

ZADANIA PS

1.

rejestracja, opis, diagnoza tych wpływów i skutki oddziaływań dla rozwoju jednostki;

2.

pytanie o aktywność jednostki w środowisku (jak oddziałują, zmieniają, organizują, wpływa-
ją na środowisko);



PS stara się określić bariery, utrudnienia, czynniki hamujące rozwój oraz usta-
lić środki i sposoby za pomocą których można te braki wyrównać;



PS jest dyscypliną teoretyczno-praktyczną; (Niebezpieczeństwo istnieje w re-
dukowaniu członu teoretycznego. Z całym szacunkiem dla możliwości spraw-
czych gdyby ona nie była oparta na refleksji teoretycznej byłaby nietrafna,
przynosząca złe skutki. Gdyby tak było PS sprowadzona zostałaby do socjo-
techniki a pedagogika jest refleksją nad całym człowiekiem. Doświadczenie z
praktyki nie znalazłoby celu w formułowaniu praw (wcześniej prawidłowo-
ś

ci);

3.

zadanie wypływające w związku ze zmiana polityczno-ekonomiczną (pojawiło się z ze-
wnątrz, z życia



wspieranie procesu demokracji (która nie powstaje automatycznie; demokra-
cja pojawia się wtedy gdy jest wartością przyjętą przez ludzi), bez zinteriory-
zowania jest protodemokracją;
Są to zadania czysto edukacyjne:



kształtowanie wartości (dialog, państwo prawa);



kształtowanie postaw podmiotowych (samodzielnych, aktywnych, krytycz-
nych, twórczych);



budowanie instytucji życia obywatelskiego (samorząd, organizacje pozarzą-
dowe, wspólnoty wyznaniowe, kursy, instruktaże, uniwersytety ludowe, ro-
botnicze)

3

Zadania (1) i (2) z wewnątrz jak i (3) z zewnątrz są komplementarne;

SYNTEZA



PS jest dyscyplina naukową, jedną z dziedzin pedagogiki;



PS to praktyka działania wychowawczo-społecznego podejmowanego w różnych instytu-
cjach edukacyjnych, pozaszkolnych;



PS to idea, perspektywa, za pomocą której pedagog może analizować rzeczywistość społecz-
no-kulturową;



Przedmiotem PS jest środowisko wychowawcze;

Def. historyczna Heleny Radlińskiej w: W. Theiss "Radlińska" s. 206; 1909 rok;

PS - to takie ujęcie nauki wychowania, które w każdej jednostce widzi dziecię swego naro-

du i czasu, spadkobiercę całej kultury i współtwórcę jej przyszłości;

Cechy tej definicji:

•

demokratyzacja;

•

kultura ważnym czynnikiem wychowawczym;

•

kształtuje człowieka-podmiot, jako współtwórcę swojej przyszłości (charakter podmiotowy -
po raz pierwszy);

Def. współczesna Edmunda Trępały w "Panorama PS" s.9;

PS - zajmuje się zależnością rozwoju człowieka od warunków środowiskowych, wytworami

niematerialnymi środowiska (tj. grupy, stowarzyszenia, instytucje) oraz materialny-
mi, zwanymi urządzeniami (np. plac zabaw i gier, osiedle, wieś, miasto), sztuczną bio-
cenozą (np. parki), celową działalnością jednostek, grup lub instytucji oraz ich wpły-
wem na poszczególne osoby lub grupy ludzkie - po to aby zapobiec niepożądanym
dlań zjawiskom lub procesom oraz ułatwić samokształcenie (samorozwój) z pożąda-
nego punktu widzenia, tj. celów edukacyjnych;

Środowisko

Wychowanie



wytwory niematerialne



wytwory materialne



biocenoza



aktywność ludzka

po co ???

-

by zapobiec niepożądanym zjawiskom

-

samokształcenie / samorozwój

CELE EDUKACYJNE

PEDAGOGIKA SPOŁECZNA OSTATNIEJ DEKADY - MIGOTANIE ZNACZEŃ

Jest to tendencja w wypowiadaniu się na temat PS gdyż PS dzisiejszej doby nie jest mo-

nolita. Interesuje się teraz wielopostaciowością, niejednorodnością, polimorficznością. Źródłem

4

tego jest wolność i twórczość. Kłopoty biorą się z postaw filozoficznych, etycznych, aksjolo-
gicznych, z których one wyrastają, z postaw liberalnych, postmodernistycznych; Wskazuje to na
związek z szerszą sytuacją i życiem intelektualno-naukowym;

1990

1990 - kilku twórców PS wypowiedziało się na temat: Czym jest i czym powinna się zajmować

PS w: "Forum oświatowym", nr 3;

Alicja i Józef Kargulowie

- przedmiotem PS jest rozbieżność między wychowaniem a so-
cjalizacją, czyli wpływami nie-wyselekcjonowanymi, edukacyj-
nie spontanicznymi; zajmować się tym tak trzeba by ten rozdź-
więk zmniejszać; PS ma eliminować z procesów socjalizacji to,
co jest negatywne za pomocą profilaktyki i kompensacji; stwa-
rzać sytuacje osłonowe lub wyrównywać te braki, do których
jednak doszło. Do głównych cech PS należy:

demaskowanie zła społecznego;

krytycyzm;

teoretyczność;

Na ile jest to nowe, inne od tego co było dotąd ? - Z taką siłą nie
podkreślano cechy demaskatorskiej;

Anna Przecławska

- przedmiotem PS jest konstruowanie środowiska wycho-
wawczego, które umacnia, wzmacnia osobowy rozwój człowie-
ka. Wyraźnie akcentuje tendencje personalistyczną - i to jest
nowe; UW;

Stanisław Kawula

- przedmiotem jest aktywizujące wychowawcze oddziaływanie
na środowisko; wychowanie interwencją na środowisko; PS po-
winna angażować się w rozwiązywanie najbardziej trudnych
problemów społecznych; Akcentuje socjalną funkcję PS; Uni-
wersytet Warmińsko-Mazurski;

Andrzej Rodziewicz-Winnicki - przedmiot: ścisłe łączenie edukacji z problemami ekonomicz-

nymi; specyfika pracy, kultury, warunki ekonomiczne na Ślą-
sku; ten ścisły związek ma prowadzić do racjonalizacji środowi-
ska życia (funkcja oświeceniowa edukacji); Uniwersytet Ślą-
ski;

1994

Anna Przecławska

"PS - kręgi poszukiwań" art. Theiss-Przecławska - dorobek PS z
zamiarem na ile ta tradycja odpowiadała nowym czasom; śro-
dowisko wychowawcze - nie tylko jako lokalne środowisko ale
także w wymiarze globalnym. Rozszerzenie klasycznego termi-
nu: środowisko, z wymiaru lokalnego do wymiaru globalnego;

PS - musi budować edukacyjne instytucje demokracji - to samo
zadanie jak po II wojnie światowej;. Istnieje potrzeba rozwoju
edukacji środowiskowej ( w znaczeniu społ-kulturowym) wyra-
sta z potrzeb środowiska lokalnego i jest realizowana przez wła-
sne możliwości;

1996

5

Tadeusz Frąckowiak

- etyczno-aksjologiczny charakter PS; refleksja w perspektywie
zagrożeń postmodernistycznych; w swojej koncepcji wymienia i
konkretyzuje te zagrożenia:

mówi o rozchwianiu aksjologii postmodernistycznej;

o utracie tożsamości;

Lekarstwem na te niebezpieczeństwa są wartości, trwałe warto-
ś

ci środowiska lokalnego; ono jest ostoją tych uniwersalnych

wartości; "...praca socjalna - na powierzchni problemów środo-
wiskowych"; Jest to powrót do źródeł PS, do namysłu etyczne-
go;

Mikołaj Winiarski

- 1990 "Edukacja"; przedmiotem PS jest droga życia i jej deter-
minanty - stanowisko antropologiczne, personalistyczne; PS
powinna zająć się :

uwarunkowaniami indywidualnymi (subiektywnymi);

uwarunkowaniami zewnętrznymi (obiektywnymi);

;chce nawiązać macierz z psychologią rozwoju; Główne pro-
blemy PS :
-

samodzielność;

-

opieka międzyludzka;

-

pomoc społeczna;

-

wsparcie społeczne;

PS ma wspierać i pozytywnie stymulować tę drogę życia. "tak
rozumiana PS jest stricte humanistyczna" - nie jest typu inży-
nierskiego.

Termin : migotanie znaczeń wprowadził Rudkowiak w związku z dynamiką, płynnością

i rozwojem świata;

Pedagogika społeczna:
-

szuka nowego wyrazu;

-

jest orientowana praktycznie - pochyla się nad człowiekiem;

-

nie stroni od szerszej refleksji filozoficznej, etycznej dotyczącej kondycji człowieka
we współczesnym świecie; pyta: Kim jest człowiek i dokąd zmierza ?

-

Czego zabrakło w tych dywagacjach ? Czy PS wykorzystała szansę jaka los jej dał ? Jak re-
aguje na to co dzieje się naokoło ?

-

Tak, PS na gruncie teorii opuściła swoje wąskie ramy; Wiele jest do zrobienia w zakresie
metodologii. Diagnoza, instrumentarium w ogóle się nie posunęło - a to jest "wina" zastoju
w naukach metodologicznych w ogóle, ciągle trwająca dyskusja między dwoma modelami
badań: jakościowymi i ilościowymi;

ROZWÓJ PS W POLSCE I JEJ TWÓRCY

1.

Faza wstępna rozwoju PS - na przełomie XIX i XX w.;

2.

Faza rozwoju i stabilizacji - okres międzywojenny;

3.

Faza adaptacji i kompromisu - lata PRL-u

4.

Zakończenie - nowe wyzwania;

6

FAZA WSTĘPNA (XIX \ XX w.)

Lata 80-te XIX w - wtedy kształtuje się tożsamość PS;

Realia historyczno-społeczne: - PS wyrasta z pedagogiki "wzmożenia duchowego" (B. Nawro-

czyński), która charakteryzuje epokę postaw heroicznych; PS
była reakcją postaw zaangażowania pracy oświatowej w walkę
narodowo-wyzwoleńczą (nauczyciele tajnego nauczania, kręgi
patriotyczne Królestwa Polskiego); Ta pedagogika jest inna niż
tradycyjna lojalistyczna pedagogika Herbertowska - zaborcza
polityka oświatowa; Ta przeciwstawia się polityce zaborcy ro-
syjskiego;

Pedagogika "wzmożenia duchowego" w opozycji do pedagogiki tradycyjnej

- zaangażowanie

- apolityczna

- podmiotowa (respektuje naturalne prawo
rozwojowe człowieka)

- przedmiotowa

- antypozytywistyczna (antyscjentystyczna -
wzmacniała emocje, uczucia, empatię)

- pozytywistyczna (pomiar, sprawdzanie, zero
uczucia, zero emocji)

- socjalna (warunki bytu jako ważny wyznacz-
nik kariery szkolnej)

nonkonformizm - niezgoda na istniejący stan rzeczy, przejawiająca się w konspiracji, tajnym na-

uczaniu;

1

l. 80-te XIX w.

1909

1913

1918

1909

II Ogólnopolski Kongres Pedagogiczny we Lwowie; Helena Radlińska wygłasza referat

"Podstawy wychowania narodowego"

2

:

- (jest to pierwsza zwarta próba określenia, czym jest PS): "wychowanie młodzieży
jest jedną z czynności życia narodowego i w ścisłym pozostaje związku z jego ca-
łokształtem";

-

następuje odwrócenie klasycznej maksymy Zamoyskiego "Takie będą Rzeczypo-

spolite jakie jej młodzieży chowanie" - u Radlińskiej - jest odwrotnie przez co staje
się bardziej konkretna; podmiotem wychowania jest cała młodzież, nie jakaś wy-
brana grupa, czy młodzież uprzywilejowana. W konsekwencji miało to znaczenie
dla młodzieży rzuconej na margines w procesie wychowania;

-

program może być zrealizowany tylko w warunkach wolności - zaangażowanie w

walkę; "takie ujęcie nauki wychowania, które w każdej jednostce widzi dziecię
swojego narodu i czasu, spadkobiercę całej kultury i współtwórcę jej przyszłości -
to Pedagogika społeczna"

1

Bohdan Cywiński "Rodowody niepokornych"

2

Helena Radlińska "Podstawy wychowania narodowego" - referat;

7

-

ta pedagogika ma kreować postawy twórcze, wyzwalać "śpiące siły" w narodzie

(potencje intelektualne, aktywność) - za tym idzie współczesne wspieranie rozwoju
jednostki za pomocą wychowania;

-

szkoła była instytucja zaborczą więc kto miał realizować tę pedagogikę ? - system

instytucji oświatowych poza-szkolnych (muzea, kursy oświatowe, uniwersytety lu-
dowe)

1913

"Praca oświatowa - jej zadania, metody i organizacja" - pierwszy podręcznik PS; - syn-

tetyzowanie wcześniejszych działań pedagogiki wzmożenia duchowego; - wyraźnie zdefiniowa-
na PS; - metodyka pracy oświatowej;

Helena Radlińska;

Jadwiga Dziubińska;

Stefania Sępołowska;

łączyła ich niezgoda wobec niewoli,

Irena Kosmowska;

dzieliła ich metoda walki;

Władysława Weychert-Szymanowska

Na nie wpływa wywierali: Ludwik Krzywicki i Edward Abramowski (rewolucja moralna w su-
mieniu swoim);

FAZA ROZWOJU I STABILIZACJI

1918

1925

1935

1937

1945

1918

Powstaje władza różnych szczebli;

praca oświatowa;

praca socjalna;

instruktaż;

pomoc oświatowa;

3

1925

Powstaje Studium Pracy Społeczno - Oświatowej przy Wolnej Wszechnicy Polskiej

w Warszawie (- prywatny uniwersytet) - pierwsza szkoła PS w Polsce założona przez Helenę
Radlińską; (3 letnie studia zawodowe i 5 letnie akademickie studia kończące się magisterium z
PS) - jest to 4 szkoła tego typu w Europie (Berlin 1901, Londyn, Bruksela, Genewa); szkoła
kształciła w kierunkach:

oświata dorosłych;

opieka nad matką i dzieckiem (obecność pracy socjalnej);

3

Krzywicki Ludwik "Takimi będą drogi wasze"; "Listy o pedagogice społecznej";

8

bibliotekarstwo;

organizacja życia społecznego (kształcenie działaczy samorządowych)

W tej szkole uczył Krzywicki, Konstanty Krzeczkowski, Kazimierz Korniłowicz, Antoni

Konewka, Zygmunt Kobyliński, Janusz Korczak, Zelwerowicz, Godecki, Anna Walicka-
Chmielewska, Wanda Pawłowska (adiunkt Radlińskiej); panowała atmosfera wyraźnej toleran-
cji; szkoła kształciła profesjonalistów w zakresie PS; Do 1939 r. - 600 absolwentów;

1935

"Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego" H. Radlińskiej

4

, - druga próba na-

pisania podręcznika PS; Metoda, przedmiot dyscypliny i własna struktura teorii naukowej - to
daje PS status akademicki;

1937

"Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych" H. Radlińska; - diagnoza

warunków środowiskowych pod kątem pytania: Na ile środowisko stymuluje czy hamuje karierę
szkolną; metoda sprowadzona do diagnozy środowiska;

SYNTEZA

☺

PS osiąga wymiar instytucjonalny; PS na tle szerszych historycznych uwarunkowań, któ-

ra pokonuje drogę od luźnej idei (praca oświatowa w Królestwie Polskim) do bycia ścisłą dyscy-
pliną naukową;

☺

PS spełnia warunki teoretyczne bycia autonomiczną dyscypliną naukową;

☺

PS nie jest spontaniczna akcją ale środowiskiem profesjonalista;

FAZA ADAPTACJI I KOMPROMISU

1945

1951/52

1957/61

1968

1980

1945

Nowa sytuacja w kraju; do roku 1948 ostała się jeszcze względna demokracja, komuni-

ś

ci czasem w kościele; Na pierwszy plan wysuwa się zagadnienie : sieroctwa wojennego;



w wymiarze szerszym: pedagogika chce być obecna w tym co dzieje się w kraju;
resztki Wszechnicy przeniesiono do Łodzi - UŁ; Radlińska tez przenosi się do Ło-
dzi do 1950/51;



w wymiarze węższym: szukanie kompromisu między myślą pedagogiki okresu mię-
dzywojennego a nowymi pryncypiami ustroju komunistycznego. Niepokorni profe-
sorowie wysyłani na urlopy (...czyli na zieloną łączkę);

Józef Wojtyniak , H. Radlińska "Zakres i wyrównywanie"

-

wreszcie ustalono straty jakie poniosło najmniejsze pokolenie Polaków;

-

dokonano analizy terminu sieroctwa;

-

zaprojektowano formy opieki nad dziećmi opuszczonymi i osieroconymi;

4

Helena Radlińska "Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego"; "Społeczne przyczyny powodzeń i niepo-

wodzeń szkolnych"

9

Radlińska oddała się wraz z PS temu czego wymagała sytuacja - pisała w tej książce o

dzieciach wyselekcjonowanych rasowo i wywiezionych do Niemiec. Dzięki temu Rząd Polski
podjął interwencję w tej sprawie;

Równolegle do tego wątku naukowego rozwija się wątek personalny. W roku 1949/50

habilitację robi Ryszard Wroczyński pod kierunkiem Radlińskiej. W roku 1954 umiera Radliń-
ska i pozostaje Wroczyński, dzięki temy PS może się rozwijać. Po 1956 zaczyna od nowa budo-
wać środowisko PS Aleksander Kamiński.

Adaptacja i kompromis

- szło o to by przetrwać organizacyjnie (szkoła, program, studenci)

i uzyskać akceptację środowiska naukowego; ścieżka kompromisu -
OUT; Ofertą jest praktycyzm, użyteczność, profesjonalizm; placówki
oświatowe, instyt. pozaszkolne (kluby, organizacje młodzieżowe, domy
kultury, itd.) To ma być "legitymacją" akceptowana przez nowe władze
komunistyczne; wszelkie wątki krytyczne wzbudzały akceptację władz;

1957 - R. Wroczyński powołuje Katedrę PS na UW

Ojcowie PS w Polsce

1961 - A. Kamieński reaktywuje Katedrę PS w Łodzi

Z wolna zaczyna się rozwijać PS w warunkach realnego socjalizmu; budują środowiska, szkoły,
kształcą młodą kadrę naukową;

1968

R. Wroczyński publikuje "Wprowadzenie do PS" (kolejne wydanie jako: "PS")

5

;

w roku 1973 - I wydanie drugiego podręcznika PS: "Funkcje PS" Aleksandra Kamieńskiego

6

;

Edward Trępała "Panorama PS"

7

- lata 80-90

8

- założyciel Katedry PS w Bydgoszczy - uczeń

Wroczyńskiego - nestor PS aktualnie w Polsce;

Adaptacja i kompromis na gruncie metodologicznym:

Perspektywa interpretatywna, humanistyczna; Komuniści wzięli to co pozytywizm ofe-

rował 100 lat wcześniej (mierzyć, mierzyć... reakcję na bodziec). Cały marksizm był behawio-
ralny; W roku 1974 ukazuje się "Metodologia PS" Wroczyńskiego i

9

Pilcha - napisana w duchu

scjentystycznym i neopozytywistycznym;

Eklektyzm metodologiczny - łączy podejście interpretatywne i ilościowe;

Sięgano po jeszcze inne argumenty. Otwartość i tolerancyjność dopuszczała komunizu-

jących pedagogów społecznych w tym środowisku (Jerzy Wołczyk - aparatczyk partyjny, uczeń
Wroczyńskiego);; Elżbieta Zawacka (cichociemna - jedyna kobieta z pośród 117); Adam Olgierd
Uziembło;

1980

Nowa faza PS. faza pluralizmu teoretycznego i metodologicznego;

5

Ryszard Wroczyński "Wprowadzenie do PS" - później "PS";

6

Aleksander Kamieński "Funkcje PS"

7

Edward Trępała "Panorama PS";

8

red. Trepała, Cichosz "Rozwój PS w Polsce" - kontynuacja wątku po roku 80';

9

R. Wroczyński, Pilch "Metodologia PS" - napisana w duchu kompromisu;

10

PS w całości wybroniła się z niebezpieczeństw ideologizacji, uprzedmiotowienia i

zniewolenia; Pluralizm jest elementem otwarcia na mody, swobodnym uprawianiem nauki;
Można współcześnie zauważyć dwie tednencje:

-

kierunek socjalno-opiekuńczy (gdzie PS stwarza teoretyczne ramy i buduje modele
praktyki społeczno-opiekuńczej);

-

kierunek środowiskowy (koncentracja na zagadnieniach społecznego środowiska lo-
kalnego badając źródło problemów i źródło możliwości własnych - teoria edukacji
ś

rodowiskowej);

PORTRETY PEDAGOGÓW

SPOŁECZNYCH

HELENA RADLIŃSKA

- (1879-1954); około 500 pozycji wydawniczych, oferowała pe-
dagogikę gorącą, zaangażowaną;

RYSZARD WROCZYŃSKI - (1909-1987); w: "PS-pytania o XXI wiek"- Przecławska, The-

iss

10

; przedwojenny doktor (UJ), filolog polski; uprawiając PS

pogłębiał ja poprzez elementy kulturowe; perspektywa teore-
tyczno-literacka; perspektywa historyczna - "Historia wychowa-
nia" i "Dzieje powszechne wychowania fizycznego i sportu"; Do
swoich syntez dochodzi poprzez źródłowe studia. "Dzieje
oświaty Polskiej" - wcześniej 6 książek źródłowych- poprzez
ź

ródła dochodził do syntez; "Edukacja permanentna" 1973; 76

(II wyd.) - edukacja stała, ciągła przez całe życie;

ALEKSANDER KAMIŃSKI - (1905-1978) Od pedagogiki harcerskiej, zuchowej i poprzez

studia historyczne (archeologia- Jaćwież)'; "Funkcje PS"; autor
5 tomów studiów nad Polskimi Związkami młodzieży pierwszej
połowy XIX w.;

A.O. UZIEMBŁO

- (1906-1990) zaangażowany po stronie lewicowej, po roku 80'
krytycznie siebie ocenił; człowiek renesansowy, komunista i
zwolennik "solidarności", matematyk i pedagog, żołnierz (gene-
rał); rektor Wojskowej Akademii Politycznej w Warszawie,
więzień polityczny (proces generałów); stawiał akcent na oświa-
tę dorosłych ("O przedmiocie PS", "Zadania i przegląd PS"
1983); pedagogika życia w Towarzystwie Wolnej Wszechnicy
Polskiej (TWWP) - prezes; organizował system kursówdla woj-
skowych, nauczycieli, oświatowców; jego pedagogika klaruje
się między teoretycznymi stanowiskami Wroczyńskiego i Ka-
mińskiego;

główne problemy

perspektywa formalna

perspektywa podstawowych

(zakres, przedmiot, funkcja)

pojęć

10

Przecławska, Theiss "PS- pytania o XXI wiek";

Co to jest PS ???

11

perspektywa rozwojowa

personalna

Dyscypliny aspirujące do tego by być uznane za naukowe muszą posiadać przedmiot,

metodę i język;




Pojęcie nie z punktu widzenia formalistycznego, ale ze strony treści;



A. Kamiński terminologii poświęcił pracę : "Podstawowe pojęcia pedagogiki i pracy socjal-
nej" - sens pojęć jest stały a interpretacja jest zmienna i ma charakter historyczny;

PODSTAWOWE POJĘCIA PS

wychowanie, siły społeczne, wzmacnianie społeczne

WYCHOWANIE

- podstawowym rysem PS jest ingerowanie w socjalizację za pomocą
wychowania - to decyduje o oryginalności w interpretacji wychowa-
nia;

PS przyjmuje postawy antropologiczne - traktowanie człowieka jako istoty bio-socjo-kulturowej.
To odniesienie jest zróżnicowane ze względu na te trzy wymiary.

BIO

- charakterystyczny, samorzutny proces wzrostu;

SOCJO

- wrastanie jednostki w grupy społeczne - wrastanie w role społecz-
ne;

KULTURA

- wprowadzanie jednostki w kulturę (samorzutnie za pomocą aktyw-
ności i jako celowy proces edukacyjny);

CZŁOWIEK

BIO

SOCJO

"KULTURALNY"

wzrost

wzrastanie

wprowadzanie

12

socjalizacja

pomnażanie,

rozwijanie,

udostępnianie,

uprzystępnianie wartości kul-
tury

wychowanie = ingerencja

Wychowanie sprowadza się do ingerencji w proces socjalizacji. Tak rozumiane wycho-

wanie traktowane jest w całym kontekście socjalnym, środowiskowym. To wychowanie ma pod-
stawy w tradycyjnych wartościach kultury (patriotyzm, religia) napotyka na bariery relatywizmu
moralno-etycznego i biedę socjalną. Tak traktowane wychowanie prowadzi do poważnych kon-
sekwencji interpretacyjnych.. Tradycyjna pedagogika w rozwoju ludzkim wyróżnia okres wy-
chowawczy.

Tak rozumiane wychowanie przekracza ten wymiar czasowy i nie ogranicza się do okre-

ś

lonej fazy rozwojowej; Przekracza również granice przestrzenne (ramy instytucjonalne); Reali-

zatorami są nie tylko nauczyciele i wychowawcy. To wychowanie przekracza tradycyjny zakres
sprawstwa pedagogicznego. Obejmuje ono profesjonalistów i amatorów (wolontariuszy);

Panpedagogika wszechogarniająca - wychowanie musi być traktowane jako dziedzina interdy-
scyplinarna.

-

Gdzie jest tu zatem wymiar stricte pedagogiczny, hm ???

-

Punktem wyjścia jest człowiek, rozumiany jako osoba z wszystkimi właściwościami
wolności, niezależności, jest ufundowana na naturalnych prawach człowieka.

Norma w wychowaniu ma charakter antropologiczny, bo mówi, kim człowiek jest a nie,

jakim być powinien.

Wychowaniem jest wszelkie działanie wspomagające (wzrost, wzrastanie, wspomaganie)

Nie jest to tylko kształtowanie osobowości, ale obejmuje również kontekst społeczno-kulturowy.

Czym wychowanie w takim razie nie jest ???

Granica pojawia się kiedy wywieraniu wpływu na postępowanie ludzkie nie towarzyszy

intencja wychowawcza. Można przecież wywierać różny wpływ bez intencji rozwijania dobra - i
tu właśnie jest granica, np.:

-

reklama - gubi intencję wychowawczą;

-

agitacja - urabianie czyichś uczuć;

-

propaganda - oddziaływanie na wolę, uczucia i intelekt;

13

-

"pranie mózgu";

-

zniewolenie;

-

manipoulacja;

Wedle kryterium racjonalnego działania pedagogicznego można zrobić gradację ludzi,

którzy realizują wychowanie z mniejszą lub większą dozą profesjonalizmu - i dlatego właśnie
potrzebni są profesjonaliści;

Racjonalizm działania pedagogicznego ma swoje źródło nie tylko w sercu ale też w gło-

wie (a propos - wolontariuszy, którzy bocznymi "furtkami" wnikają w działania wychowawcze);

Granice leżą w intencjach (pedagogika "czarna" i "biała")

PS traktuje wychowanie jako służbę człowiekowi !!!
Traktuje wychowanie jako czynnik powoływania do bytu (do życia) "człowieczeństwa"

w człowieku. Służba oznacza zaangażowanie, poświęcenie i oddanie się drugiemu człowiekowi.

SIŁY SPOŁECZNE

-

siły ludzkie, siły działalne - są to zdolności i możliwości

jednostek oraz grup mogące się wyrażać lub wyrażające się w
twórczym działaniu; Tak rozumiana siła społeczna ma dwie po-
stacie :

w szerszym znaczeniu:

- to potencjał, siła klas społecznych, pokoleń, zdolna do obalania
istniejących struktur społecznych i budowania nowego porząd-
ku

11

. (np. "Solidarność", inne ruchy patriotyczne)

w węższym znaczeniu:

- siły jednostek, grup, środowisk lokalnych, zdolnych do prze-
obrażeń w środowisku najbliższym;

Siła ludzka jawi się jako struktura pragmatyczna, struktura działania. Rodzi się zatem

pytanie o źródło sił społecznych ???

ź

ródła

- tymi źródłami są potrzeby rozumiane jako "brak" skupiający po-
tencję zmierzającą do wypełnienia tego braku;

- źródła normatywne - aksjologiczne; związek człowieka z warto-
ś

ciami, ideami, zwyczajem, tradycją, pragnieniami;

Takie widzenie sił społecznych wychodzi z praktyki i zakotwicza się na gruncie warto-

ś

ci moralnych i na tym polega mechanizm kreowania sił społecznych - działanie w sferze idei,

wartości, tam je trzeba budować by mogły przełożyć się w końcu na aktywność;

W ostatniej dekadzie termin ten używano jako: potencjał ludzki, obywatelski, społeczny

kapitał; mówi się o inwestycji w wychowanie;

GARY BECKER

definiował kapitał ludzki jako:
-

zdolności;

-

wykształcenie;

-

przygotowanie zawodowe;

-

zdrowie;

-

kultura (miejscowa);

-

wartości i obyczaje związane z pracą;

11

F. Znaniecki Siły społeczne w walce o Pomorze;

14

-

zwyczaje i obyczaje miejscowe;

Pełni on bardzo szerokie funkcje : jest czynnikiem decydującym o poziomie życia kraju.

Ma swoje zakotwiczenie w rodzinie. Sam kapitał ludzki nie wystarcza - niezbędna jest rodzina i
odpowiedni poziom techniki (technologii);

WZMACNIANIE SPOŁECZNE

Empower (ing) - wzmacnianie społeczne jest to proces polegający na:

-

rozwijaniu wiedzy, umiejętności i pewności siebie (autopoznanie, umiejętność negocja-

cji, dialog, budowanie, projektowanie i realizowanie instytucji);

-

docieraniu do indywidualnych czy środowiskowych zasobów, sił, dynamizmów (funkcja

narzędziowa);

-

odkrywaniu pozytywnych czynników, źródeł zmiany (źródło jako pozytywna dynamika);

☺

widać właśnie wielofunkcyjność i wieloobszarowość !!!

ź

ródło teoretyczne:

Jerzy Szmagalski

- "Teoria pracy socjalnej a ideologia i polityka społeczna" 1994;

12

-

geneza idei empowermentu - pedagogika społeczna zaangażowana w
procesy społeczne lub strategie pomocy ludziom "upośledzonym" spo-
łecznie (chodziło o wydobycie ludzi z ich bezsilności);

w szerszym znaczeniu:

- oznacza udział obywateli w życiu demokracji, w pełnieniu władzy;

Nadrzędnym celem PS jest partycypacja w budowaniu postaw pro-demokratycznych, pro-
obywatelskich - środkiem jest empowerment (wspieranie społeczne);

ź

ródło praktyczne:

Jens Aage Bjoerkoe

- "Pomoc do samopomocy. Szkoła Kofoeda w Kopenhadze"

13

.- at-

mosfera i filozofia wzmacniania społecznego; Jest to jedna z klasycz-
nych placówek życia społecznego założona w slumsach Kopenhagi,
szkoła nastawiona na kompensację braków fizycznych, psychicznych,
zdrowotnych; wypracowała skuteczne formy w zależności od potrzeb
podejmuje próby wzmacniania społecznego; (analogia do SIWCH na
Szmulkach); Jest to system pracowni kształcących umiejętności sa-
moutrzymania (pracownie: komputerowa, garncarstwa i ceramiki,
kowalstwa artystycznego, plastyczna - dobrze wyposażone; nauczy-
ciel - instruktor). Ta szkoła ma udowodnić, że ten człowiek jest w sta-
nie wyzwolić pozytywne doświadczenia a to rozwija wiarę we własne
siły;

12

J. Szmagalski Teoria pracy socjalnej a ideologia i polityka społeczna, 1994

13

J. Bjoerkoe Pomoc do samopomocy

15

Dążenie do humanistycznej wartości pracy produkcyjnej co staje się uczestnictwem w

pracy samowychowawczej; W tym procesie odrzuca się: litość, jałmużnę, ubezwłasnowolnienie;


SYNTEZA

☺

Pojęcia te mają charakter globalny - tzn. decydują zarówno o teorii jak i praktyce. Z pojęć
wyprowadza się metodykę. Te pojęcia tworzą trzon PS w wymiarze teoretycznym i prak-
tycznym. Odpowiadają na pytanie: co to jest PS, mówią o jej obszarze i tematyce;

ŚRODOWISKO - POJĘCIE, STRUKTURA, RODZAJE

WSTĘP

Różne dziedziny wiedzy interesują się środowiskiem (medycyna - cerebiologia, koncep-

cja Bronfenbrennera). Pytanie o środowisko jest pytaniem fundamentalnym dla pedagogiki (teo-
ria środowiska, metody poznawania środowiska i metody pracy w środowisku). Ze względu na
ich rangę należałoby dysponować wiedzą nt. samego środowiska.

DEFINICJE: ŚRODOWISKO - OTOCZENIE - ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

ŚRODOWISKO

- (w: "PS" Wroczyńskiego) - to składnik struktury otaczającej
osobnika, które działają jako system bodźców i wywierają okre-
ślone reakcje psychiczne;

komentarz:

ta definicja dzieli rzeczywistość na dwie części: wywołującą reakcje i
niewywołującą. Wroczyński precyzuje: zakres - nie cała struktura,
tylko ta, która wpływa na człowieka;

; nie czas oddziaływań bodźców na jednostkę lecz tym co sprawia, że
człowiek wchodzi w relacje są reakcje psychiczne; nie czas i siła ale
reakcja;

;głównym kryterium jest funkcja jaka pełni rzeczywistość do pod-
miotu - ona wywołuje reakcje w jednostce;

OTOCZENIE

- oznacza całą zewnętrzną strukturę niezależnie od tego czy jest
ona trwała czy zmienna i czy stanowi źródło bodźców rozwojo-
wych;

konkluzja:

Oto, nie cały jego zewnętrzny świat jest środowiskiem; granica jest
płynna między pojęciami; bierny, neutralny obiekt rzeczywistości mo-
ż

e uczynnić się i przenieść z obszaru otoczenia do obszaru środowi-

ska;

ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

- środowisko otaczające człowieka nie jest jeszcze

środowiskiem wychowawczym; to są te wpływy środowiska, które
są specjalnie organizowane z intencją celowego wspierania rozwo-

16

ju człowieka;

14

środowisko wychowawcze jest częścią obiektywne-

go środowiska społecznego wraz z jego podłożem przyrodniczym i
kulturowym;

Efektem środowiska wychowawczego jest wychowanie (jako proces celowy, usystematy-

zowany, ...)

Socjalizacja atakuje wychowanie, czasem rozprasza jego cele; wychowanie także ingeru-

je w socjalizację by ją ukierunkować w sposób pożądany pedagogicznie;

SKŁADNIKI ŚRODOWISKOWE

Można na nie spojrzeć dwojako:

z perspektywy formalnej: - w perspektywie formalnej wyróżnia się 4 podstawowe składniki

ś

rodowiska:

1.

naturalne (biologiczne - biogeograficzne, klimat, źródło

sygnałów na które człowiek uczył się reagować - funkcje przy-
stosowania się; człowiek, który chroni środowisko - przyroda
jako element świata - człowiek nadaje jej charakter. Nie trak-
tujmy jej jak coś co można skonsumować tylko jako efekt kon-
ceptualistycznego odniesienie człowieka do przyrody);

2.

społeczne ; można je nazwać ludzkimi; tworzą je jednostki

społeczności z którą jednostka styka się przez całe swoje życie.
Zaliczamy do nich również zjawiska, które wywierają wpływ na
człowieka (więzi, zwyczaj, obyczaj, sankcje społ. i inne)

15

.

14

A.Kamiński Studia i szkice pedagogiczne; 1978

15

Ireneusz Krzemiński Co się dzieje między ludźmi

elementy spo-
łeczne

elementy kul-
turowe

elementy
przyrodnicze

ś

rodowisko

wychowaw-

cze

ś

rodowisko

społeczne

otoczenie

wychowa-

nie

socjalizacja

(nie wyselekcjonowane wpływy,

pełnienie ról społecznych)

17

3.

kulturalne; - cała złożona tkanka wytworów ludzkich ma-

terialnych (domy, gospodarstwa, drogi, szlaki, ...) i niematerial-
nych (sztuka, nauka, religia, normy moralne, ...)

4.

elektroniczne; - to co jest wytworem relacji człowiek-

elektronika (internet, komputer)

16

. 10 mln komputerów V gene-

racji - człowiek dzięki "oprzyrządowaniu" wzmacnia swoje
możliwości poznawcze, zwiększa się sensualność, zmysłowość,
cielesność człowieka. Powstają nowe jakości kulturowe (grafi-
ka, nowa ikonosfera, nowy obraz świata i człowieka, nowe rela-
cje międzyludzkie - chat room)

17

♦

By przełamać relacyjny charakter zadajmy sobie pytanie o granice?

Te elementy współwystępują, granica między tymi składnikami jest
płynna (mogą pełnić funkcję kulturową jak i społeczną - łączyć w sobie
dwie funkcje, np.: pielgrzymka w miejscu sacrum - składniki naturalne
przenikają się z kulturowymi;

PODSUMOWANIE

Jest to całościowe ujęcie składników środowiska. W zależności od potrzeb praktycznych można
rozłożyć je na elementy pierwsze i badać osobno.




z perspektywy antropologicznej


Jan Andrzej Kłoczowski

- w: "A myśmy się spodziewali ..." (esej nt. rzeczywistości w której

ż

yjemy) - tu termin środowisko zastępowane jest terminem: rzeczywi-

stość (wprowadza element realny, świata w którym żyjemy); Wyróżnia
3 przestrzenie:
1.

przestrzeń fizyczną - istnieje między rzeczami, ma określone zna-
czenie dla człowieka (np. odległość ma wpływ na kontakty między
ludźmi); doświadczamy jej wprost - bezpośrednio;

2.

przestrzeń ludzką - istnieje między osobami; wpływa na przestrzeń
fizyczną, nadaje jej znaczenia symbolicznego , ludzkiego charakte-
ru, tu ujawnia się kreatywność człowieka;

3.

przestrzeń boską - istnieje i łączy się z występowaniem tego co bo-
skie, sacrum, które wkracza do przestrzeni fizycznej i nadaje jej
nowe znaczenie; ślady tej obecności stają się hierofanią ! ten frag-
ment rzeczywistości jest wyjęty , wyłączony z przestrzeni fizycznej,
inny ... jest to miejsce święte - to redukuje brak sensu, niepokój eg-
zystencjalny;

18

16

Sław Krzemień-Ojak Kultura i sztuka u progu XXI w.

Derick de Kerkhove Powłoka kultury - Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistości

17

Paweł Kossowski - prace badawcze na UW w tym kierunku;

18

Antoni Jackowski Przestrzeń i Sacrum - geografia kultury religijnej w Polsce i jej przemiany od XVII do XX w.;

(UJ) geografia historyczna - bada zjawiska pielgrzymek;

18

Yi Fu Tuan - "Przestrzeń i miejsce" wprowadzenie do koncepcji środowiska przestrzeni mitycz-

nej; Wyróżnia w przestrzeni 3 wymiary:

1.

mityczny;

2.

pragmatyczny;

3.

teoretyczny (abstrakcyjny);

Mity powstają tam gdzie brak precyzyjnej wiedzy; "Gdy rozum śpi rodzą się upiory" Anonim.

Jest to mało znany lub w ogóle nie znany obszar rzeczywistości. Powstaje on jako mgliste

otoczenie tego fragmentu rzeczywistości, który dobrze znamy. To nie jest fantazja - jest to nie-
widoczna część otoczenia; jest realna - bo realnie na nas oddziałuje , orientuje nas w rzeczywi-
stości, wpływa na naszą dynamikę poznania; Dają nam również pośrednio - poczucie bezpie-
czeństwa (gdy wkraczam w sferę nieznaną, stykam się z czymś co jest mi obce - mogę się tego
bać i wracam do rzeczywistości w której czuję się bezpiecznie) np. w pokoju z czarnym kotem,
gdy gaśnie światło.

Drugim źródłem jest światopogląd - jako próba nadania sensu rzeczywistości nas otacza-

jącej (skąd idę, kim jestem, dokąd zmierzam); np.: wyobrażenie dawnych indian o świecie - tutaj
w nawias wzięta jest racjonalna dla nas logika; Mit kariery, pięknej kobiety, zdrowia - współcze-
ś

nie przyjmuje wymiar komercyjny; Pedagog musi dostrzegać ten wymiar środowiskowy, badać

go by racjonalnie patrzeć na to co robi. To prowadzi nas do poznania utopii pedagogicznej.

a)

pragmatyczna - zespół praktycznych działań w sferze ekonomicznej budowany na
drodze intelektualnej;

b)

abstrakcyjna - gdy człowiek próbuje dokonać opisu sfery pragmatycznej;

Anna Przecławska -

reprezentuje stanowisko najszersze i najbardziej syntetyczne, przenosi
rozważania nt. środowiska w przestrzeń wychowania, specyfikuje
przestrzeń w odniesieniu do pedagogiki społecznej; jej myślenie jest
nową koncepcją PS, to myślenie nawiązuje do interpretacji Radliń-
skiej;

przestrzeń życia - jest obszarem aktywności ludzkiej i efektów tej
działalności, która rozciąga się między obszarem mikro a makro -
przestrzenną.

WYMIAR

WYMIAR

MIKRO

MAKRO

PRZESTRZEŃ

WYCHOWANIA

DZIAŁANIA

WYTWORY

LUDZKIE

podejście humanistyczne

ergopedagogiczne

19

Ten dystans staje się coraz większy. Przestrzeń wychowawcza nie jest czymś gotowym,

jest tworzywem, z którego powstaje środowisko wychowawcze. (zaznacza się podmiotowość i
aktywność warunków powstawania środowiska; akcent na wymiar twórczy, sprawczy);

Wyróżnia 7 przestrzeni wychowania:

1.

p. fizyczna

- poszerza się, przekracza granice państw, staje się przestrzenią
globalną i wykracza też poza glob;

2.

p. społeczna

- to odniesienia wynikające z relacji międzyludzkich; przestrzeń ta
ma charakter symboliczny (cechy) i znaczenie symboliczne (funk-
cja); "rozwija się słabo - akcent na indywidualizm" Przecławska;

3.

p. informatyczna

- jest skrzyżowaniem masowości i szybkości w rozwoju środków
technicznych; efekt i forma elektronicznego rozwoju naszego ży-
cia;

4.

p. psychologiczna

- centrum tej p. jest podmiot, jednostka; ona kurczy się lub koncen-
truje na indywidualizmie - jest to efekt działania środków informa-
tycznych, prowadzi to do zanikania wątków wspólnotowych w na-
szym życiu; jest to negatywne zjawisko z punktu widzenia socjali-
zacji wychowania;

5.

p. temporalna

- (czasowa) - świat staje się coraz bardziej jednym miejscem i jed-
nym czasem , kurczy się teraźniejszość, dzień redukuje się do
"dziś", tempo życia redukuje ten wymiar do dnia dzisiejszego.
Kurcząca się czaso-przestrzeń negatywnie wpływa na kontakty
ludzkie. Ubogie kontakty ludzkie = uboga socjalizacja;

6.

p. transcendentalna - uwypukla ten wymiar przestrzeń moralną, gdzie człowiek szuka

sensu życia , szuka wartości moralnych, etycznych, ona daje czło-
wiekowi szansę na przekroczenie granicy życia doczesnego, grani-
cy empirycznej, racjonalnej; ta przestrzeń jest drogą KU Bogu, ku
sensowi ale i OD Boga, OD wartości - jest gubieniem tej drogi;

7.

p. moralna

- to p. składająca się z dwóch podprzestrzeni:

♦

wielkie wartości moralne wyprowadzone z kultury, religii (JPII,
Matka Teresa z Kalkuty) - pozytywne wartości moralne;

♦

kryzys wartości - anomia (rozpad) systemu wartości, p. relaty-
wizmu, względności moralnej;

Jaka dynamika, jakie napięcie między tymi dwoma wymiarami !!!

Stawia również pytanie o konstrukcję ?

-

Jak z tych przestrzeni budować przestrzeń wychowawczą, środowisko wychowawcze,
które by uwzględniało potrzeby środowiska i tendencje rozwojowe współczesnego
ś

wiata ?

-

Przecławska widzi szansę w rozbudowywaniu relacji międzyludzkich - przeciwdzia-
łające alienacji, samotności - tworzą rusztowanie środowiska wychowania; Środkiem
są instytucje wychowawcze, opieki i pomocy (rozumiane nie tylko jako formalne or-
ganizmy (szkoła), ale i jako aktywność na rzecz czegoś ... działania w obrębie środo-
wiska lokalnego; Te relacje mogą scalać te przestrzenie wychowania i tworzyć pewną

20

całość. Dzięki tej kreacyjnej, dynamicznej, wychylonej do przodu postawie człowiek
może budować własne środowisko.

-

Zrywa z konstrukcjonizmem społecznym; projekty aktywizujące, inżynieryjno-
społeczne, behawioralne - tego się dzisiaj niekiedy oczekuje od pedagogiki, nie mogą
jednak eliminować podejścia praktycznego, interwencyjnego;

PODSUMOWANIE

Koncepcja Przecławskiej opiera się na podmiotowości ludzkiej, twórczości własnej i na różno-
rodności (pluralizmie) wiążącej ludzi.

ŚRODOWISKO W KONCEPCJI FLORIANA ZNANIECKIEGO

-

dlaczego teraz ? - no, dla porządku merytorycznego !

To jest koncepcja podmiotowa, humanistyczna, edukacyjna, łączy w sobie podstawowe

wymiary koncepcji środowiska i odpowiada na pytanie, które dotąd nie występowało : Jak badać
ś

rodowisko?

1922 - "Wstęp do socjologii" - główna teza koncepcji : humanistyczny charakter środo-

wiska.

Def.

ŚRODOWISKO

- środowisko rzeczywiste grup społecznych to nie środowisko widziane
i poznawane przez obserwatora, który owe grupy w nim lokalizuje,
lecz to, które sami członkowie owych grup postrzegają jako dane w
przebiegu ich doświadczenia, łącznie z wielu innymi, danymi im
przedmiotami - mitami, formami prawnymi, itd. - to, na które sami
oni działają myślowo lub praktycznie, podobnie jak działają na siebie
nawzajem lub na swoje systemy prawne, ekonomiczne, religijne;

Uwagi:

Jak powstaje i jaką ma strukturę środowisko ?

Nikt za nich nie będzie im mówił jakie jest środowisko, oni sami je postrzegają, definiują

- to jest normalny proces uczestnictwa w środowisku; środowisko to nie jest struktura, którą de-
finiuje ktoś z zewnątrz - to jest to co między ludźmi powstaje, to co oni sami robią. Formy tego
tworzenia są dwojakie: myślowe (abstrakcyjne, kulturowe, moralne, teoretyczne) i praktyczne (
w sensie organizacyjnym);

Znaniecki odrywa od człowieka jego wytwór, działanie ludzkie ma też charakter ducho-

wy (nie tylko materialny);

Jak poznać to środowisko ?

Nie ma innej drogi jak "od wewnątrz", eliminuje drogę z zewnątrz; podwójny stosunek badacza
do rzeczywistości:

21

-

jeżeli chcesz poznać środowisko musisz w nie wejść - o możliwości tej relacji decy-
duje empatia; - element subiektywny;

-

element, który mówi o obiektywizmie badania - chłodnym okiem badacza, mając dy-
stans do środowiska;

Ta podwójna droga jest znana pod nazwą: TEORIA UGRUNTOWANA;

Teoria

Empatia

x

badacz i zasada poznawania

ś

rodowiska - teoria "nurka"

1931 - "Miasto w świadomości jego obywateli" F. Zaniecki

19

- studium empiryczne miasta Po-

znania: miasto - to całość nieprzestrzenna, humanistyczna realizująca się w doświadczeniu i
działaniu ludzkim; - to przestrzeń "psycho-fizyczna", "coś" co powstało między mną a jakością
topograficzną;

PS pyta co robić z tym środowiskiem by wypełniło swoje funkcje wychowawcze?

-

nie można go zostawić samemu sobie; ingerencja musi być poprzedzona myślą, re-
fleksją, nie może być reakcją na potrzeby; Na teorii opiera się działanie !!!

-

jak jednak przekładać na czyny, jak traktować edukację jako czynnik zmian społecz-
nych ? - wychodząc od tresci teoretycznych należy przygotować diagnozę; teoria nam
wskaże, co w trawie piszczy ... hm ... oj piszczy, piszczy !!! ☺ W pogoni za efektem
doraźnym, wyraźnymi skutkami chwyta się środków socjotechnicznych (jest to droga
dobra ale w fazie wstępnej) - nie zastąpi to planowej, środowiskowej pracy z ludźmi;

OD WYCHOWANIA POZASZKOLNEGO DO EDUKACJI RÓWNOLEGŁEJ

Temat ma ukazać zmianę ewolucji od wychowania pozaszkolnego do edukacji równoległej. Ist-

nieje też ciąg dalszy tej ewolucji, który prowadzi dziś do edukacji globalnej.

Dlaczego nie było mowy o praktyce ? - bo to zrobił dr Stanisław Janiec !!!

1.

Koncepcja wychowania pozaszkolnego Ryszarda Wroczyńskiego

Wroczyński próbował teoretycznie objąć strukturę środowiska by odpowiedzieć na pytanie:
Co robić by nasycić środowisko ? Kto i jak ma ingerować w środowisko by je zmieniać edu-
kacyjnie i ulepszać ?
Wyróżnił pozaszkolne środowisko wychowawcze; (PŚW) środowisko wychowawcze jest
zbiorem różnych wpływów, próbuje uporządkować mozaikę treści pśw;
Podzielił fakty społeczne na:

-

naturalne (wspólnota celów, interesów) - one tworzą strukturę wspólnoty;

-

umowne - wtórne (powstałe na mocy umowy, cel wspólny przyjęty na mocy nego-
cjacji) - powstają z nich stowarzyszenia;

naturalne - wspólnoty

19

F. Zaniecki, Miasto w świadomości jego obywateli;

22

wtórne - stowarzyszenia

W obrębie wychowania pozaszkolnego wyróżnił środowiska:

-

intencjonalne;

-

naturalne

wychowanie intencjonalne

wychowanie naturalne

wychowanie szkolne

wychowanie pozaszkolne

Wychowanie intencjonalne pozaszkolne - instytucje, które w sposób celowy i planowy prowa-

dzą pracę oświatową w środowisku; wyróżniamy
3 grupy instytucji:

-

placówki opiekuńcze;

-

placówki wspomagające rozwój;

-

placówki oświaty pozaszkolnej (dorosłych);

1.

Placówki opiekuńcze;

a)

placówki opieki socjalnej - instytucje wychowawcze, lecznicze, zajmujące się dziećmi z

niedorozwojem i niepełnosprawnością; chce przełamać
dośrodkowy, wewnątrz instytucjonalny charakter pla-
cówki wobec rodziny, wzmocnić społeczne funkcje
tych placówek by wzmocnić adaptacje społeczne; kon-
tynuatorzy zrezygnowali z tego punktu;

b)

placówki opieki nad dziećmi i młodzieżą - pogotowia opiekuńcze, zakłady wychowaw-

cze, prewentoria, domy dziecka, internaty, półinternaty,
rodziny zastępcze (placówki prowadzące intencjonalną,
celową działalność opiekuńczą)

2.

Placówki wspierające rozwój:

(świetlice szkolne, poradnie wychowawczo-zawodowe, kolonie, obozy, tereny zabaw i gier ru-
chowych; ośrodki pracy twórczej - kluby rozwijające zdolności, hobbystyczne)

3.

Placówki wychowania po-szkolnego;

-

oświata dorosłych - kursy doskonalące o charakterze formalnym, autotelicznym (dla
samych wartości);

-

biblioteki, kluby zainteresowań, ośrodki rekreacji, spędzanie czasu wolnego;

Jeżeli na to rzucimy możliwe formy działania można wyobrazić sobie możliwości realizowania
działań kulturalnych, wychowawczych w środowisku. "To są ogromne obszary pracy dla pań-
stwa" (czyli dla nas !!!)

Wychowanie naturalne - pozaszkolne;

23

-

rodzina, środowisko lokalne, grupy rówieśnicze;

Tyszka i Tyszkowa w Poznaniu - wyodrębnienie problematyki rodziny;
Raport nt. rodziny - Tygodnik Powszechny 1/2001
Franciszek Adamski "Socjologia rodziny"
Stanisław kargula, Józefa Wręgiel;

Wychowanie pozaszkolne - zamiennie traktowane z wychowaniem równoległym - to wszystkie

instytucje prowadzące w mniejszym lub większym stopniu działal-
ność wychowawczą i oświatowo-kulturalną;
-

to jest "druga szkoła" - potrafi jednak konkurować z tą pierwszą
szkołą;

2. EDUKACJA RÓWNOLEGŁA W UJĘCIU TRĘPAŁY

Trępała kontynuuje koncepcję Wroczyńskiego, osadza tę koncepcję w nowych warunkach spo-
łecznych, nowych realiach, stawia nowe pytania uzyskując nowe odpowiedzi; Wyjaśnianie hu-
manistyczne polega na wprowadzeniu nowych treści umieszczając je na trwałych wcześniej-
szych koncepcjach;



Globalny system oświaty i wychowania składa się z 3 części: szkoły, systemu po-szkolnego ( ...
no kalka z Wroczyńskiego !!!, nie - przejdźmy zatem do szczegółów); kształcenia pozaszkolnego
i wychowania równoległego;

+ system szkolny jest niejednolity (szkoły prywatne, społeczne i państwowe);
+ system po-szkolny - kursy, szkolenia, które można kupić - oferta oświatowa;
+ kształcenie pozaszkolne i wychowanie równoległe - to jest cała pozaszkolna przestrzeń życia;

"zbiorowy edukator" (druga szkoła Wroczyńskiego)

-

tu kształtują się postawy obywatelskie, system wartości;

-

to wielki potencjał wychowawczy - nie można tego pomijać i marginalizować peda-
gogom szkolnym;

-

to kształcenie jest plastyczne, ciągle aktualne, ma charakter "cało-życiowy";

-

ono szybciej niż szkoła przewodzi (transmituje) nowe treści ekonomiczne, ekologicz-
ne, itd. ..

-

są elementem zmian, transformacji społecznej, przemian;

-

ogół wpływów, treści, instytucji, ludzi - tworzy społeczeństwo edukacyjne;

Czym jest edukacja równoległa ?

Def.: jest efektem oddziaływania składników globalnego systemu oświaty i wychowania. W
znaczeniu węższym to układ placówek wychowania pozaszkolnego dzieci i młodzieży; w
znaczeniu szerszym to całokształt wpływów społecznych o charakterze rozwojowym, za-
równo planowych jak i samorzutnych.

Podstawowe jej cechy to:
+ ma charakter intencjonalny (jest planowa i zamierzona, częściowa);
+ ma charakter nieintencjonalny (incydentalna, przypadkowa, niezamierzona):
+ jest otwarta na wzajemne oddziaływanie instytucji, treści i pól;
+ jest kreatywna, daje okazje do budowania nowych dróg edukacyjnych (możliwość korzysta-

nia z nowych form);

+ dotyczy skutków, efektów - one są pożądane ale i nie pożadane;

24

CO TO JEST EDUKACJA ŚRODOWISKOWA ?

Teorie pedagogiczne jakakolwiek chcąc wyprowadzić wnioski dla praktyki musi się zmieniać.
Ta droga pewnie w ogóle się nie kończy; Na pierwszy rzut oka, gdy słyszymy termin edukacja
ś

rodowiskowa odnosimy ten termin do edukacji ekologicznej - i to jest błąd ! Ta koncepcja edu-

kacji środowiskowej raczej posługuje się tym terminem w szerokim rozumieniu; Edukacja śro-
dowiskowa to nie jest edukacja ekologiczna;

Oznacza proces kształtowania i rozwoju kompetencji własnych środowiska (w odniesieniu do
potrzeb miejscowych, kompetencje wyrastają z potrzeb ekonomicznych, kulturalnych, politycz-
nych, ekologicznych); myśl, aktywność, siła i parcie na realizacje zadania. Jest to całościowy
proces (totalny) - obejmuje wszystkie podmioty indywidualne, instytucje rządowe, pozarządowe,
i samorządowe; Ona nie obejmuje kogoś specjalnie - powinna dotyczyć wszystkich;

Cechy edukacji środowiskowej: podmiotowość i pragmatyzm; porozumienie i współpraca;

Podmiotowość - jako wyrażanie siebie;
Pragmatyzm - jako racjonalne dążenie do urzeczywistnienia jakiejś potrzeby;



Warunkiem tego jest wola porozumienia i współpracy. Każe nam zwracać uwagę na to, co
jest, co łączy a nie jakie są braki i co dzieli - optymistyczne spojrzenie na człowieka i jego
ś

wiat. Jeżeli zaakcentujemy to co jest nawet niewielkie w sensie możliwości działania to

podnosi środowisko do rangi podmiotu, to że środowisko samo chce rozwiązywać własne
problemy.



Oparta jest na perspektywie dialogu, zmierza do budowania postaw kreatywności, mobilno-
ś

ci opartych na wolności, samodzielności i zaradności.



Realizuje ona zadania wychowania obywatelskiego i samorządnego; obywatel to podmiot,
człowiek, który wie czego chce w sensie ludzkim, z troską odwołuje się do środowiska, w
którym mieszka, widzi dobro wspólne i działa na jego rzecz; ona ma przygotować ludzi do
samo-rządzenia (samo-aktywności - to wymaga oparcia na dialogu i współpracy); akcentu-
jemy sprawną, aktywną stronę samorządności, wychowanie samorządowe jest funkcją edu-
kacji środowiskowej. Poprzez nową aktywność, nowe pomysły podnosi się poziom edukacji
ś

rodowiskowej;



należy ją widzieć jako relację zwrotną (informację zwrotną);

GŁÓWNA IDEA EDUKACJI ŚRODOWISKOWEJ - DEMOKRACJA

UCZESTNICZĄCA

Edukacja środowiskowa opiera się na demokracji uczestniczącej i chce tą demokrację

rozwijać;
Edukacja uczestnicząca - to taka forma oddziaływania społecznego, która polega na wspólnym
podejmowaniu zadań, uczestniczy w ideach demokracji, nadaje im kształt, rozwija je a to pro-
wadzi do rozwoju społecznego, obywatelskiego - otwartego;
2 cechy tej zbiorowości o charakterze moralnym: pluralizm (wieloznaczność, różnorodność) i
tolerancja;
Przestrzenią edukacji środowiskowej jest mała ojczyzna;
(...) postmodernizm - niebezpieczeństwem dla kultury, dla człowieka, dla współczesnego świata;

25

Bez pluralizmu, bez dostrzegania różnorodności w Węgorzewie wybuchłaby wojna (Po-

lacy i Ukraińcy). Pluralizm jest niebezpieczny tam gdzie występuje jako cel i środek socjotech-
niki. Może wystąpić jako wartość nastawiona na destrukcję tożsamości narodowej Polaków; (tak
dzieje się w Moskwie, mówią: "jest wielki pluralizm w naszym kraju" po to by wykazywać nie-
zbędność Moskwy jako centrum ekonomiczno-politycznego);
Pluralizmowi w środowisku lokalnym nie grozi, lub w małym stopniu zagraża niebezpieczeń-
stwo, o którym mówiła Natalia... ono występuje tym bardziej o ile odsuwamy się od środowiska
lokalnego;

Edukacja środowiskowa - to sposób samokształtowania podmiotowości osób, grup (podmioto-

wość w sensie politycznym - autonomia, samorządność i w sensie
psychologicznym - tożsamość, samoświadomość i w sensie społecz-
nym - aktywność mająca wpływ na kształtowanie życia);

Rozwijając podmiotowość edukacyjną uczestniczy w rozwijaniu de-
mokracji uczestniczącej - to chroni edukację środowiskową przed
płytką socjotechniką, doraźnymi akcjami sterowanymi odgórnie, krót-
kotrwałymi akcjami nastawionymi na otrzymywanie poklasku;

Morawski:

"... jest to proces nastawiony na czas życia jednego pokolenia" (25
lat);

PRZESTRZEŃ: MAŁA OJCZYZNA

"Mała Ojczyzna - tradycja, kultura, edukacja w środowisku lokalnym"

Edykacja środowiskowa wyrasta z potrzeb - one są ulokowane w środowisku lokalnym

(małej ojczyźnie). Środowisko lokalne to społeczność żyjąca na małej przestrzeni, skupiająca
członków wokół wspólnego systemu wartości, miejscowa tradycja, kultura i wspólne dziedzic-
two. Te potrzeby wyrastają z tego, co bliskie, co czytelne dla ludzi (fetor gnojówki dla Kowal-
skiego przez 12 m-cy w roku - to konkret). Węższy zakres środowiska likalnego - to mała ojczy-
zna (MO);

Nie każde środowisko lokalne jest MO. MO jest specjalną strukturą, która powstaje mię-

dzy człowiekiem a przestrzenią, w której pracuje i działa. MO jest strukturą psycho-fizyczną;

przestrzeń

←

związki emocjonalne

→

środowisko

←

poznanie, intelekt

→

człowiek

lokalne

←

praktyka, działanie

→

←

ponadprzeciętne zaangażowanie

→

+

wartości i znaczenia, które

lokuję i umieszczam w

ś

rodowisku lokalnym

To nie jest jakieś środowisko lokalne, - to MOJE środowisko lokalne (czyli ważne, war-

tościowe, które mnie zakorzenia tutaj). Ona może się oprzeć nowinkom, pluralizmom chcącym
zachwiać naszą tożsamość - to rodzi również niebezpieczeństwo braku tolerancji (ciasnego wi-

26

dzenia MO) - a to jest parafiańszczyzna - nieotwartość na wpływy zewnętrzne, przyjmuję to, co
jest mi znane i tylko to, wszystko inne odrzucam);

Człowiek zakorzeniony to człowiek tożsamy - on jest u siebie, żyje godnie, on nie dostał

się tu przypadkiem, jest gospodarzem świadomym siebie i swoich obowiązków. To coś, ta war-
tość, która mnie stymuluje jest ważna też dla mego sąsiada;

Dobro jest powszechne, ono nie ma granic - działając w MO nie izoluję się od NY bo to

jest dobro powszechne;


komentarz do tezy Natalii:

struktura (oznacza element budowy rzeczywistości, róznorodność;

z różnych źródeł, różnoraka

pluralizm

działanie

(+)

(-)

sposoby, środki i realizacja;
Pluralizm jest także celem i instrumentem działania. Może mieć od strony aksjologicznej

wartości pozytywne i negatywne; relatywizm poznawczy i etyczny (" - "), może też być środ-
kiem i drogą do budowania dialogu, porozumienia, współpracy;

MO - to teren, na którym jest realizowana edukacja środowiskowa; jawi się także jako

ź

ródło mocy, ona dysponuje możliwościami, za pomocą których sama jest w stanie rozwiązać

bolączki, zaprojektować coś nowego i to zrealizować. Nie jest "ugorem" społecznym i etycznym
- ma ukryty potencjał, który trzeba uruchomić;

W wymiarze antropologicznym i wymiarze grupy MO pełni bardzo ważną funkcję inte-

gracyjną. Zakorzenia, wiąże z tradycją i kulturą;

WYMIAR "W GŁĄB"

WYMIAR NA ZEWNĄTRZ

MO zakłada potencjalnie również minusy - polega to na zawężaniu perspektyw, może

być też czymś co dzieli ludzi;

27

SIŁY SPOŁECZNE I ZASOBY MIEJSCOWE

Dwa znaczenia sił społecznych:

szersza perspektywa: - to dynamika społeczna dużych struktur takich jak partie, ruchy społecz-

ne, dynamika młodej generacji, są zdolnością, potencją zdolną do prze-
obrażania zastanych warunków;

węższym

- dynamika osób, grup społecznych, instytucji zdolna do przeobrażeń w
mikroskali, w środowisku lokalnym;

Oznacza ta dynamika konstruktywną niezgodę na to co jest, tworzą nowe projekty i wi-

zje. To oddziela krytykę od malkontentyzmu. Siły społeczne są krytyką, ale krytyką konstruk-
tywną, są formą praktyczną życia społecznego. "Siły społeczne to związek człowieka z warto-
ś

ciami" (Ks. Tischner). Musimy widzieć zakorzenienie tych wartości w etyce .. Tischner daje

przykład "prawdy";


ZASOBY MIEJSCOWE - termin ten zawiera w sobie miejscową tradycję, etos zawodu, war-

tości miejscowej kultury, etos rodzinny, tradycje rodziny (transmi-
sja społeczna, dziedziczenie społeczne), pamięć społeczną (wspól-
na pamięć środowiska - jako powód do dumy, treści wstydliwe) i
przez to też może dynamizować; sama ta dynamika bez impulsu
może się nie ujawnić. Te środki (siły i zasoby) są potencją a nie
perpetum mobile.

PRAKTYKA EDUKACJI ŚRODOWISKOWEJ

empowerment - wzmacnianie społeczne;
Abramowski, Radlińska, Sempołowska - tam też jest bezpośrednio mowa o wzmacnianiu spo-

łecznym;

Wzmacnianie społeczne ma postać pracy środowiskowej i środowiskowego działania.

PRACA ŚRODOWISKOWA - polega na dostarczeniu jednostce, grupie, środowisku pewnego

profesjonalnego wsparcia. Może ono być o charakterze:

-

technicznym (komputery, turbina wodna do młyna);

-

edukacyjnym (kursy, doradztwo zawodowe, kulturalne, wy-
cieczki edukacyjne);

-

organizacyjnym (wprowadzenie instytucji, inicjatyw do sieci in-
formacyjnych, pomoc w nawiązywaniu kontaktów merytorycz-
nych - kilka szkół opartych na teorii MO);

; aktywność, która łączy grupy, instytucje, podmioty działające
wspólnie, dobrowolnie; rozwój społeczności lokalnej (współudział
w budowaniu, realizacji zmian społecznych, ekonomicznych) - jest
to wyraźny atrybut wzmacniania obywatelskiego;

28

Generalną wartością, która łączy te formy jest dobro wspólne, nie partykularne (perspek-

tywa "własnego nosa"). To oznacza dojrzałość społeczną w dostrzeżeniu problemów i dróg
zmierzających do ich rozwiązania;

To środowiskowe działanie ma różne tendencje:



"dla" środowiska - może ograniczyć podmiotowość własną środowiska;



"przez" środowisko - to pokazuje pewne włączanie ludzi, instytucji do realizacji celu;

może być krótkotrwałe prowadzone przez kogoś z poza środowiska;



"wśród" środowiska - tutaj ktoś się lokuje "w" środowisku;



"od" środowiska

- działanie środowiskowe akcentujące relacje zwrotną; uczenie się
"od" środowiska - drugi kraniec tej relacji; wspólnie tworzymy
"nasz" projekt - ekspertami są też ci ludzie, którzy tam mieszkają;

WZMACNIANIE SPOŁECZNE

Jest to proces rozwijania wiedzy, umiejętności porozumiewania się, dialogu, komunika-

cji kształtowania dialogu społecznego; rozwijanie pewności siebie (redukowanie niepewności,
zagubienia, przesadnej skromności);

Ta praktyka wzmacniania społecznego jest dziełem wielorakiej działalności pedagoga,

pracownika socjalnego, wolontariuszy, lekarza, księdza;

Szczypta realiów, które ostrzegają:

-

niebezpieczeństwo postawy rewolucjonisty - radykała (po trupach innych wyczyści
pole z przeżytków);

-

postawa "eksperta-policjanta" - osoba, która bezwzględnie tropi błędy i potknięcia;
deprymuje, zanika spontaniczność co prowadzi do zniechęcenia i zaniku aktywności;

-

postawa "iluzjonisty" - sztukmistrza, uważającego, że ma środki zdolne poruszyć spo-
łecznie; na pierwszy rzut oka efektowne;

Dostrzegajmy możliwe wypaczenia i błędy !!!

PODSUMOWANIE
Edukacja środowiskowa ugruntowana jest na dwóch fundamentalnych ideach:
1.

idea edukacji permanentnej - poprzez udział w życiu kulturalnym i społecznym (party-

cypacja);
2.

idea udziału sektora publicznego w kształtowaniu życia państwa;

W tym procesie kształtuje się człowiek, kształtują się postawy. Jest to edukacja i postawa "no-
wego człowieka społecznego" aktywnie uczestniczącego w życiu społeczno-politycznym kraju,
widzi szansę na stabilizację siebie w tym co wspólne. Społeczeństwo wspólnotowe oferuje dia-
log, współpracę, dobro; Nie należy edukacji środowiskowej traktować jako doraźną akcję;

Konkluzja ogólna;

29

Pedagogika społeczna ma dwa wymiary:

1.

personalny (tworzą go ludzie, którzy uprawiają PS w: Panorama Pedagogiki społecznej
E. Trępała;

2.

instytucjonalny (Funkcjonowanie i kierunki rozwoju PS w Polsce; red. E. Trępała, M.
Cichosz) PS w ujęciu akademicko-strukturalnym;

Przenikanie się tych dwóch wymiarów i ich wzajemne relacje są podstawą poszerzenia tej pro-
blematyki;