Technik_lesnik_321[02].Z3.03

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Planowanie i pozyskanie drewna

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2.

Pytania sprawdzające

4.1.3.

wiczenia

4.1.4.

Sprawdzian postępów

4.2.

Przemysłowe wykorzystanie drewna

4.2.1.

Materiał nauczania

4.2.2.

Pytania sprawdzające

4.2.3.

wiczenia

4.2.4.

Sprawdzian postępów

4.3.

UŜytkowanie uboczne

4.3.1.

Materiał nauczania

4.3.2.

Pytania sprawdzające

4.3.3.

wiczenia

4.3.4.

Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o organizowaniu prac z zakresu

pozyskiwania drewna i leśnych uŜytków ubocznych,

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

wykaz literatury uzupełniającej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

—

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

—

współpracować w grupie,

—

wymienić i scharakteryzować sortymenty drzewne,

—

rozpoznawać i scharakteryzować sortymenty drzewne,

—

wykonać podstawowe pomiary drewna, drzew i drzewostanu,

—

charakteryzować elementy przyrostu miąŜszości w drzewostanie,

—

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywaniu prac leśnych,
szczególnie prac związanych z pozyskiwaniem surowca drzewnego,

—

określać zagroŜenia dla Ŝycia i zdrowia związane z wykonywaniem prac leśnych,

—

dobrać środki i sprzęt ochrony indywidualnej oraz zbiorowej do wykonywania prac
leśnych,

—

określać skutki nieprawidłowego uŜytkowania narzędzi, maszyn i urządzeń stosowanych
w leśnictwie,

—

określać przyczyny powstawania wypadków związanych z wykonywaniem prac leśnych,

—

udzielać pierwszej pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach przy pracy,

—

wyjaśniać nazewnictwo i symbole zawarte w przepisach prawa oraz literaturze
dotyczącej ochrony środowiska,

—

wymieniać przepisy prawa dotyczące ochrony środowiska,

—

rozpoznawać podstawowe gatunki roślin i zwierząt w tym:

—

gatunki roślin i zwierząt chronionych w Polsce,

—

gatunki zwierząt łownych w Polsce,

—

posługiwać się mapami leśnymi,

—

wykonywać podstawowe pomiary geodezyjne,

—

odczytywać i wykonywać rysunki techniczne w tym maszynowe i budowlane,

—

określać podstawowe elementy składowe maszyn i urządzeń oraz rozróŜniać materiały
konstrukcyjne uŜyte do ich budowy,

—

rozróŜniać podstawowe operacje obróbki ręcznej i mechanicznej drewna,

—

charakteryzować budowę i zasady działania maszyn i urządzeń stosowanych do prac
leśnych,

—

dobierać maszyny i urządzenia do prac leśnych,

—

uŜytkować podstawowe urządzenia i maszyny stosowane do prac leśnych,

—

dokonywać obsługi technicznej i konserwacji urządzeń i maszyn leśnych,

—

racjonalnie gospodarować drewnem oraz przeciwdziałać jego deprecjacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić rodzaje uŜytków leśnych,

−

określić zasady racjonalnej gospodarki drewnem w lesie,

−

scharakteryzować nowoczesne systemy i metody pozyskiwania drewna,

−

sporządzić roczny plan pozyskania surowca drzewnego,

−

zaplanować skład zespołów roboczych, ilość sprzętu i paliw potrzebnych w procesach
pozyskiwania drewna,

−

zaplanować cięcia w uŜytkach rębnych i przedrębnych,

−

wykorzystać leśne operaty urządzeniowe w planowaniu cięć,

−

określić obowiązki leśniczego i osób zatrudnionych do prac zrębowych,

−

zorganizować prace związane z pozyskiwaniem surowca drzewnego,

−

wykonać prace z zakresu szacunku brakarskiego,

−

dobrać metody pozyskiwania produktów dodatkowych w procesie produkcji drewna,

−

zorganizować leśny transport drewna,

−

zorganizować prace związane ze składowaniem i konserwacją drewna w lesie
i w składnicach leśnych,

−

określić zastosowanie drewna oraz sposoby racjonalnego wykorzystania drewna,

−

rozróŜnić rodzaje maszyn stosowanych w przemyśle drzewnym,

−

scharakteryzować proces przerobu drewna,

−

scharakteryzować półfabrykaty i wyroby przemysłu drzewnego,

−

pozyskać uŜytki leśne uboczne pochodzenia roślinnego,

−

pozyskać uŜytki leśne uboczne pochodzenia zwierzęcego,

−

określić zasady racjonalnego uŜytkowania leśnych uŜytków ubocznych,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej oraz
ochrony środowiska dotyczące pozyskiwania drewna i leśnych uŜytków ubocznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Planowanie i pozyskanie drewna

4.1.1. Materiał nauczania

UŜytkowanie lasu jest gałęzią gospodarki leśnej zajmującą się planowaniem

i racjonalnym pobieraniem uŜytków leśnych w postaci:

—

drewna w granicach nie przekraczających moŜliwości produkcyjnych lasu,

—

produktów ubocznego uŜytkowania lasu w sposób zapewniający moŜliwość ich
biologicznego odtwarzania, a takŜe ochrony przyrody.
UŜytkowanie lasu naleŜy równieŜ rozpatrywać jako dyscyplinę naukową traktującą nie

tylko o uŜytkach leśnych ale i słuŜącą zaspokajania potrzeb społecznych.

UŜytkowanie lasu zajmuje się przede wszystkim sposobami i organizacją pozyskiwania

drewna i innych płodów leśnych oraz narzędziami do tego słuŜącymi, ich budową i techniką
posługiwania się nimi. Podstawą do opanowania tej dziedziny wiedzy jest nauka o drewnie.

Ze względu na rodzaj uŜytków leśnych uŜytkowanie lasu dzieli się na:

—

główne (dotyczące pozyskania i wykorzystania surowca drzewnego)

—

uboczne (dotyczące pozyskania i wykorzystania innych uŜytków niedrzewnych min.
owoców, grzybów leśnych, Ŝywicy).
UŜytkowanie lasu a ochrona środowiska leśnego
KaŜda działalność człowieka na terenie lasu jest silną ingerencją w ukształtowane tu

ekosystemy.  Nawet  czynności  zmierzające  do  chronienia  środowiska  nie  są  wolne  od  tej
ingerencji.  KaŜda  forma  uŜytkowania  lasu  musi  równieŜ  silnie  wpływać  na  skomplikowany
organizm  lasu,  szczególnie  przy  prowadzeniu  cięć  na  zrębach  zupełnych.  Społeczeństwa
rozwinięte  uŜywają  powyŜej  0,5  m

drewna rocznie na osobę. O ogromnym powiązaniu

rozwoju gospodarczego kraju i stałego zuŜytkowania znacznych ilości drewna świadczy jego
stosowanie w róŜnych dziedzinach gospodarczych. Czasem wydają się one tak odległe, Ŝe
trudno się w nich dopatrzyć drewna.

Leśnik musi więc pozyskiwać drewno, ale musi jednocześnie pamiętać o wszystkich

zagroŜeniach dla swojego środowiska, środowiska całego społeczeństwa, jakie ten proces
niesie.

KaŜda ścinka, nawet w czasie cięć pielęgnacyjnych, powoduje zmiany mikroklimatyczne

w środowisku leśnym. Ten czynnik dotychczas został najlepiej poznany, a więc i najlepiej
potrafimy przeciwdziałać niekorzystnym jego skutkom.

W czasie ścinki i wyróbki drewna obecnie pojawia się zanieczyszczenie powietrza

i gleby leśnej spalinami, paliwem i olejami. Pojawiają się głosy, Ŝe zanieczyszczenia te mogą
mieć bardzo duŜy ujemny wpływ na las; są równieŜ głosy oceniające negatywnie hałasy
towarzyszące eksploatacji maszyn.

Przy samej eksploatacji pilarek spalinowych zuŜywamy rocznie około 5mln litrów paliwa

i ok. 2mln l oleju. Paliwo w zasadzie w całości przedostaje się do powietrza leśnego w postaci
spalin, a olej pozostaje w runie przez dłuŜszy czas w postaci płynnej. DuŜa ilość paliwa, oleju
i smarów zuŜywa się równieŜ do napędu innych maszyn leśnych, jak choćby ciągników
zrywkowych i samochodów.

Innego rodzaju silną ingerencją człowieka w ekosystemy leśne jest ścinka, wyróbka,

a przede wszystkim zrywka drewna.

W czasie tych operacji powstają uszkodzenia pni drzew i korzeni, które następnie mogą

się przerodzić w zgniliznę drewna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Las uŜytkujemy nie tylko pozyskując z niego drewno; jest on przecieŜ równieŜ źródłem

poszukiwanych przez człowieka produktów ubocznych, takich jak Ŝywica, owoce leśne,
grzyby. Na terenie lasów pozyskuje się często piasek, Ŝwir i kamień -materiały niezbędne dla
budownictwa wysokiego i drogowego. Las jest teŜ głównym miejscem polowań będących
ź

ródłem mięsa, ale co najwaŜniejsze – sposobem wypoczynku i likwidacji stresów dla

pokaźnej rzeszy myśliwych.

Las jest uŜytkowany wreszcie jako obiekt sprzyjający ochronie zdrowia, rekreacji

i wypoczynku, turystyki, rozwoju kultury. MoŜna równieŜ powiedzieć, Ŝe uŜytkowany jest
rolniczo stwarzając korzystne warunki mikroklimatyczne i wodne dla upraw połoŜonych poza
jego granicami. Powszechnie znane, ale mało uświadomione społecznie jest obronne
uŜytkowanie lasu.
Pozyskiwanie drewna

Bezwzględnie naleŜy przyjąć, Ŝe pozyskiwanie drewna jest największą ingerencją

człowieka w środowisko leśne. Odbywa się ono corocznie na bardzo duŜej powierzchni lasu
i to  systematycznie  przez  cały  rok.  W wykonawstwie  robót  bierze  udział  znacznie  większa
liczba  ludzi  niŜ  przy  innych  pracach  leśnych.  W procesie  produkcyjnym  uŜywa  się  znacznie
urządzeń  technicznych,  często  znacznej  mocy,  napędzanych  przez  silniki  spalinowe.
z kontynuowaniem  procesu  związane  jest  wycofywanie  ze  środowiska  znacznych  ilości
substancji  wytworzonych  przez  drzewa,  przez  co  następuje  znaczne  zuboŜenie  środowiska.
Nic więc dziwnego, Ŝe przede wszystkim na pozyskiwanie drewna zwrócona jest uwaga osób
zainteresowanych ochroną środowiska.
Kompleksowe uŜytkowanie arbomasy leśnej

Pewne formy kompleksowego uŜytkowania arbomasy leśnej mogą mieć dodatni wpływ

na  środowisko.  MoŜna  przecieŜ  oddzielić  cetynę  i cienkie  gałązki  od  gałęzi  grubszych  za
pomocą  defoliatora  mechanicznego.  Oddzielone  fragmenty  mogą  pozostać  w środowisku
wzbogacając  glebę  w próchnicę  i substancje  odŜywcze.  Grubsze  gałęzie  mogą  być
zrębkowane.  Ze  sprzedaŜy  zrębków  moŜna  uzyskać  środki  na  opłacenie  tej  operacji.  ŚwieŜą
cetynę  moŜna  rozrzucić  po  powierzchni  w czasie  zrębkowania.  Cetynę  moŜna  teŜ
wykorzystywać  do  produkcji  olejków  eterycznych,  ze  sprzedaŜy  których  moŜna  uzyskać
dodatkowe  środki  pienięŜne  na  wzbogacenie  środowiska.  Wzbogacenie  to  moŜna  uzyskać
przez  rozrzucenie  cetyny  podestylacyjnej  w lesie  równieŜ  za  pomocą  tego  samego
rozrzutnika.  Wartość  nawozowa  przerobionej  cetyny  jest  podobna  jak  i cetyny  świeŜej.
Cetyna poekstrakcyjna łatwiej rozkłada się niŜ cetyna świeŜa.

Przyjmując do wiadomości informacje o stopniu zuboŜenia środowiska powodowanego

zuŜytkowaniem  arbomasy,  trzeba  przyjąć  równieŜ  jedną  poprawę.  Wszystkie  podawane
w literaturze informacje noszą w duŜym stopniu charakter teoretyczny. W zasadzie wiemy, ile
tej  masy  w róŜnych  sytuacjach  „wyciągamy”  z lasu.  Wiedza  nasza  nie  jest  jednak  zbyt
dokładna:  znamy  zmierzoną  ilość  drewna  odebranego,  a  oszacować  jedynie  moŜemy  ilość
spalonej drobnicy. Wiemy, jaki jest skład chemiczny tej masy; wiemy i to, Ŝe często pobrane
substancje  nie  trafią  juŜ  do  środowiska  leśnego.  O skutkach  środowiskowych  tego  stanu
rzeczy  najczęściej  sądzimy  pośrednio.  Bardzo  mało  jest  badań  porównawczych,  których
celem  byłoby  wyjaśnienie  procesów  zachodzących  w glebie  po  dokonaniu  pozyskiwania.
Badania takie są bardzo Ŝmudne, kosztowne i muszą trwać często kilkadziesiąt lat.

Zaznaczyć przy tym naleŜy, Ŝe przy obecnie stosowanych technologiach pozyskiwania,

mimo Ŝe zaledwie ok. 60% arbomasy staje się towarem rynkowym, większość masy drzewa
zostaje „usunięta" ze środowiska. Głównym „sprawcą" jest nadal spalanie odpadów
zrębowych w lesie i pozostawienie popiołu w miejscu spalania. Bardzo duŜe znaczenie
w wielu drzewostanach ma pozyskiwanie na cele opałowe znacznych ilości grubszych gałęzi
przez ludność miejscową (tzw. „gałązkarzy”).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zwiększenie stopnia zuŜytkowania arbomasy leśnej przy jednoczesnym zwiększeniu

wysiłku  w celu  bardziej  racjonalnego  wykorzystania  drewna,  samo  w sobie  moŜe  być
czynnikiem ochrony środowiska leśnego. Większe zuŜycie zrębków leśnych i przemysłowych
moŜe  zwolnić  pewne  ilości  grubszej  papierówki,  którą  moŜna  będzie  przerobić  na  zawsze
deficytową  tarcicę,  wykorzystując  do  tego  choćby  przewoźne  traki  taśmowe.  W tej  sytuacji
bez zwiększenia wyrębów poprawi się zaopatrzenie ludności w drewno.

Z punktu widzenia ochrony środowiska leśnego nie jest obojętne, w jakim stopniu

wycięte w czasie pozyskiwania drewno słuŜy zaspokojeniu potrzeb społecznych. DąŜąc do
kompleksowego uŜytkowania arbomasy dąŜy się do maksymalizacji dostaw rynkowych przy
minimalizacji wyrębów. W ramach tego kierunku działań gospodarczych moŜna ująć
z powodzeniem

przeznaczanie

cele

uŜytkowe

gatunków

„nieprzemysłowych"

i występujących pojedynczo na danej powierzchni (np. czeremcha, czereśnia, a nawet często
i brzoza czy klon). Na przeszkodzie w wykorzystaniu tego drewna stoją nie tylko względy
ekonomicznie. Często nie mamy opracowanych racjonalnych metod przerobu i zuŜytkowania
tego drewna.
Planowanie i organizacja pozyskania drewna

Plan urządzenia lasu
Zgodnie z Ustawą z dnia 28 września 1991r. O lasach (wraz z późniejszymi zmianami),

plan urządzenia lasu jest podstawowym dokumentem gospodarki leśnej opracowywanym dla
określonego  obiektu,  zawierający  opis  i ocenę  stanu  lasu  oraz  cele,  zadania  i sposoby
prowadzenia  gospodarki  leśnej.  Plany  urządzenia  lasu  wykonywane  są  w dwojakiej  formie:
jako  plan  urządzenia  lasu  –  sporządzany  dla  lasów  Skarbu  Państwa  (z  wyjątkiem  lasów
wchodzących  w skład  Zasobu  Własności  Rolnej  Skarbu  Państwa),  w szczególności  dla
nadleśnictw,  oraz  jako  uproszczony  plan  urządzenia  lasu  –  dla  lasów  pozostałych,  z tym  Ŝe
dla  lasów  rozdrobnionych  (w  kompleksach  do  około  10  ha)  przeprowadza  się  tzw.
inwentaryzację stanu lasu.

Plany urządzenia lasu sporządzane są na okresy 10-letnie, co jest uzasadnione zarówno

stosunkowo  małą  stabilnością  lasów,  jak  równieŜ  duŜą  intensywnością  gospodarki  leśnej
w Polsce.  Ustawa  nie  przewiduje  opracowywania  planów  na  okresy  dłuŜsze,  natomiast
w wypadkach  uzasadnionych  stanem  lasu,  w szczególności  wystąpieniem  szkód  lub  klęsk
Ŝ

ywiołowych, plany urządzenia lasu mogą być opracowywane na okresy krótsze.

Ponadto, jeŜeli na skutek zjawisk klęskowych nastąpi zwiększenie pozyskania drewna

ponad  wielkość  określoną  w planie  urządzenia  lasu,  a  jednocześnie  –  ze  względu  na
likwidację  szkód  oraz  konieczność  utrzymania  właściwego  stanu  zdrowotnego  i sanitarnego
lasu  –  nie  moŜna  w pełni  zrealizować  obowiązku  odpowiedniego  zmniejszenia  pozyskania
drewna w uŜytkowaniu rębnym, dopuszcza się zmianę planu urządzenia lasu przed upływem
10-letniego  okresu  –  poprzez  opracowanie  aneksu  do  planu  (aktualizację  zadań
gospodarczych).

Zasady planowania gospodarki leśnej
Podstawą planowania gospodarki leśnej, w szczególności regulacji uŜytkowania rębnego

na  etapie  prac  urządzeniowych,  jest  podział  gospodarczy  oraz  przyjęte  wieki  rębności.
Obecnie,  podział  lasu  na  gospodarstwa  uzaleŜniony  jest  od  przyjętego  sposobu
zagospodarowania – powiązanego z projektowaną grupą rębni, którą planuje się w zaleŜności
od  typu  siedliskowego  lasu,  aktualnego  i docelowego  składu  gatunkowego,  a  takŜe  stanu
drzewostanu.  WyróŜnia  się  cztery  następujące  gospodarstwa:  specjalne,  zrębowe,
przerębowo-zrębowe  oraz  przerębowe.  Obowiązują  przy  tym  następujące  zasady  zaliczania
drzewostanów do poszczególnych gospodarstw, a mianowicie:

—

do gospodarstwa zrębowego zalicza się drzewostany, w których przyjmuje się sposób
zagospodarowania rębnią zupełną;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

—

do gospodarstwa przerębowo-zrębowego zalicza się drzewostany, w których stosuje się
rębnie częściowe lub stopniowe z okresem odnowienia do około 40 lat;

—

do gospodarstwa przerębowego zalicza się te drzewostany, w których stosuje się rębnię
przerębową lub stopniową z okresem odnowienia w zasadzie do 40 lat.

—

gospodarstwa

specjalnego

zalicza

się

drzewostany

o róŜnym

sposobie

zagospodarowania,  w których  –  przy  ustalaniu  terminu  uŜytkowania  rębnego  –  wiek
rębności i dojrzałość techniczna schodzą na dalszy plan, natomiast na czoło wysuwają się
kryteria  wynikające  z pełnienia  przez  te  drzewostany  określonych  funkcji,  głównie
ochronnych i społecznych, oraz takich, w których nie jest moŜliwa regulacja uŜytkowania
(np. w lasach silnie uszkodzonych przez przemysł).
W  ramach  tak  wyodrębnionych  gospodarstw,  dla  których  ustala  się  etaty,  moŜna

wyodrębniać mniejsze (bardziej jednorodne) gospodarstwa na potrzeby planowania
hodowlanego, w ramach których projektuje się podobne (takie same) gospodarcze typy
drzewostanów.

W ramach przyjętych gospodarstw podstawą regulacji uŜytkowania rębnego są wieki

rębności  (wyraŜające  przeciętny  wiek  osiągania  technicznego  celu  produkcji),  które  dla
głównych  gatunków  lasotwórczych  (sosny,  świerka,  jodły,  buka  i dębu)  przyjmowane  są
z wykazu  zatwierdzonego  przez  ministra  nadzorującego  leśnictwo.  W ramach  wyróŜnianych
gospodarstw,  wieki  rębności  mogą  być  róŜnicowane  w zaleŜności  od  moŜliwości
produkcyjnych  siedlisk,  przy  czym  odstępstwa  od  przeciętnego  wieku  rębności  nie  mogą
przekraczać 20 lat – dla sosny, świerka, jodły i buka, oraz 40 lat – dla dębu.

Regulacja uŜytkowania rębnego podczas prac urządzeniowych obejmuje dwa etapy.

Pierwszy etap, tj. regulacja rozmiaru uŜytkowania, odnosi się do całego gospodarstwa
i obejmuje ustalenie wielkości etatu (plonu). W drugim etapie, tj. podczas regulacji cięć
następuje rozłoŜenie etatu na poszczególne drzewostany.

W poszczególnych gospodarstwach przyjmuje się róŜne sposoby ustalania etatów:
W gospodarstwie zrębowym ustala się tzw. etat optymalny. Jest on ustalany z przedziału

etatów z ostatniej i z dwóch ostatnich klas wieku za pomocą etatu zrównania. W zaleŜności
od

relacji

między

etatem

zrównania

etatami

dojrzałości,

tj.

z ostatniej

i z dwóch ostatnich klas wieku, etat optymalny jest równy:

—

mniejszemu z etatów dojrzałości, jeŜeli etat zrównania jest mniejszy od mniejszego
z etatów dojrzałości;

—

większemu z etatów dojrzałości, jeŜeli etat zrównania jest większy od większego z etatów
dojrzałości;

—

etatowi zrównania, jeŜeli mieści się on w przedziale określonym etatami dojrzałości.
Etaty optymalne, w wymiarze powierzchniowym i miąŜszościowym, w gospodarstwie

zrębowym  są  jednocześnie  etatami  maksymalnymi.  Przy  rozplanowaniu  cięć  uŜytkowania
rębnego  (II  etap  regulacji)  dąŜy  się  do  zlokalizowania  tych  etatów  przy  respektowaniu
obowiązujących  kryteriów  naboru  drzewostanów  wynikających  z konieczności  zachowania
ładu przestrzennego oraz respektowania ograniczeń hodowlanych (np. nawrót cięć, szerokość
działek  zrębowych),  a  takŜe  wynikających  z pełnionych  funkcji,  w tym  równieŜ  ochrony
przyrody. W wypadku braku moŜliwości lokalizacji etatu optymalnego, przy obowiązujących
kryteriach  naboru  drzewostanów  do  uŜytkowania  rębnego,  uzasadnione  jest  przyjęcie  etatu
w wysokości  niŜszej  od  tego  etatu.  W gospodarstwie  zrębowym  nadrzędnym  jest  etat
w wymiarze powierzchniowym.

Przyjęty etat nie moŜe być niŜszy niŜ wysokość uŜytkowania wynikająca ze stanu lasu, tj.

z potrzeb uproduktywnienia drzewostanów źle produkujących, uŜytkowania w blokach litych
jednowiekowych drzewostanów na duŜych łącznych powierzchniach, porządkowania ładu
przestrzennego, odsłaniania młodego pokolenia itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W gospodarstwie przerębowo-zrębowym podstawą do ustalenia etatu w wymiarze

miąŜszościowym  jest  suma  potrzeb  hodowlanych  drzewostanów  określana  w toku  prac
taksacyjnych  zweryfikowana  podczas  rozplanowania  cięć,  przy  respektowaniu  ładu
przestrzennego.  Etat  optymalny-  ustalany  analogicznie  jak  w gospodarstwie  zrębowym  –
określany  jest  tylko  w celach  kontroli  prawidłowości  ustalenia  wielkości  etatu  z potrzeb
hodowlanych. Przyjmowany etat w tym gospodarstwie nie powinien być niŜszy od wysokości
uŜytkowania  wynikającego  z potrzeb  odsłaniania  młodego  pokolenia  (z  uwzględnieniem
równieŜ  niezbędnych  cięć  inicjujących  jego  powstanie)  oraz  pełnienia  przez  lasy  funkcji
pozaprodukcyjnych. Etat w takiej wysokości powinien być przyjmowany takŜe wówczas, gdy
jest on wyŜszy niŜ etat optymalny.

Etat uŜytkowania rębnego w gospodarstwie przerębowym ustalany jest jako suma

miąŜszości drzew przewidywanych do uŜytkowania w najbliŜszym 10-leciu, zarówno
w drzewostanach z rębnią stopniową z okresem odnowienia powyŜej 40 lat, jak
i w drzewostanach uŜytkowanych rębnią prze-rębową.

Dla gospodarstwa specjalnego, etat uŜytkowania rębnego jest sumą stwierdzonych na

gruncie potrzeb hodowlanych drzewostanów realizowanych w postaci róŜnych form
uŜytkowania rębnego, zapewniającego ciągłe spełnianie przez nie funkcji, dla których zostały
wyłączone.

Regulacja uŜytkowania przedrębnego w trakcie prac urządzeniowych polega na

określeniu  powierzchni  drzewostanów,  w których  przewidywane  jest  prowadzenie
w najbliŜszym  10-letnim  okresie  gospodarczym  czyszczeń  i trzebieŜy  oraz  orientacyjnego
(przybliŜonego)  etatu  uŜytkowania  przedrębnego  w wymiarze  miąŜszościowym.  Etat
w wymiarze  miąŜszościowym  ustala  się  na  i 10-lecie,  sumarycznie  dla  całego  obrębu
(bez podziału  na  gospodarstwa),  według  rodzajów  cięć,  stref  uszkodzenia,  gatunków
panujących oraz klas i podklas wieku.

Podstawowym kryterium przy ustalaniu rozmiaru uŜytkowania przedrębnego na etapie

prac  urządzeniowych  jest  stosunek  uŜytkowania  do  spodziewanego  bieŜącego  przyrostu
miąŜszości.  Relację  tę  moŜna  ustalać  przy  wykorzystaniu  zarówno  dostępnych  tablic
wydajności  cięć  pielęgnacyjnych,  jak  równieŜ  wskaźników  uŜytkowania  przedrębnego
w ubiegłym okresie (w szczególności ostatnim 5-leciu), a takŜe w procentach spodziewanego
bieŜącego  przyrostu  miąŜszości  w drzewostanach  przewidywanych  do  uŜytkowania
przedrębnego.

Przyjęta w planie urządzenia lasu wysokość projektowanego uŜytkowania przedrębnego

nie  moŜe  przekroczyć  50%  spodziewanego  przyrostu  miąŜszości  drzewostanów  objętych
uŜytkowaniem  przedrębnym.  NaleŜy  podkreślić,  Ŝe  do  prawidłowego  ustalenia  wysokości
uŜytkowania  przedrębnego  w stosunku  do  przyrostu  oraz  w stosunku  do  miąŜszości  bardzo
istotna  jest  równieŜ  informacja  dotycząca  hodowlanej  oceny  wykonania  cięć;  bez  takiej
informacji  nie  moŜna  bowiem  w pełni  ocenić,  czy  realizowana  w ubiegłym  okresie
gospodarczym, intensywność uŜytkowania przedrębnego była uzasadniona.

W celu przedstawienia zadań w zakresie uŜytkowania rębnego sporządza się wykaz cięć

uŜytków  rębnych,  który  ma  charakter  ramowego,  średniookresowego  planu,  określającego
maksymalną  wielkość  uŜytkowania  rębnego  uwzględniającego  zarówno  wymogi  ładu
czasowego  i przestrzennego,  jak  równieŜ  inne  ograniczenia  wynikające  z hodowli  lasu  oraz
ochrony środowiska, w tym w szczególności ochrony przyrody.

Przy projektowaniu drzewostanów do cięć rębnych uwzględnia się w szczególności

wymogi hodowlane odnośnie szerokości zrębów, nawrotów cięć, długości okresów
odnowienia itp., przy przyjęciu modyfikacji ustalonych na Komisjach Techniczno-
Gospodarczych – podyktowanych aktualnym stanem lasu (np. potrzebą porządkowania stanu
sanitarnego z tytułu zjawisk klęskowych) oraz warunkami lokalnymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy kwalifikowaniu drzewostanów do wyrębu w gospodarstwach – zrębowym

i przerębowo-zrębowym uwzględnia się potrzebę zachowania ostępowego kierunku cięć oraz
odpowiedniej kolejności cięć, tj. kwalifikowania do cięć w pierwszej kolejności
drzewostanów źle produkujących, w klasie odnowienia oraz projektowania cięć związanych
z potrzebą zapewnienia ładu przestrzennego (rozręby, oręby).

Zaleca się równieŜ, aby do uŜytkowania rębnego kwalifikować m.in. drzewostany

przedrębne  o niskiej  jakości  technicznej,  z uszkodzeniami  biotycznymi  i abiotycznymi  lub
występujące  na  niewłaściwym  siedlisku  oraz  charakteryzujące  się  znacznym  udziałem
gatunków  o niŜszym  (niŜ  gatunek  panujący)  wieku  rębności  lub  których  pierśnica  znacznie
przekracza  tzw.  pierśnice  docelowe  wskazujące  na  uzyskanie  przez  drzewostan  dojrzałości
technicznej.

Przy poszczególnych pozycjach wykazu cięć uŜytkowania rębnego – oprócz danych

adresowych – podaje się równieŜ takie elementy, jak: rodzaj rębni i cięcia, powierzchnię
manipulacyjną i do odnowienia oraz miąŜszość grubizny do pozyskania, a takŜe strefę
uszkodzenia oraz łączną miąŜszość drobnicy według gatunku panującego.

Zadania dotyczące uŜytkowania przedrębnego przedstawia się w formie wykazu

drzewostanów  (lub  ich  części),  w których  w najbliŜszym  10-leciu  przewiduje  się  wykonanie
czyszczeń  późnych  i trzebieŜy,  przy  czym  w czyszczeniach  późnych  uwzględnia  się  tylko  te
pozycje,  w których  projektuje  się  pozyskanie  grubizny  (praktycznie  są  to  drzewostany
w których spodziewany 10-letni bieŜący przyrost miąŜszości jest większy niŜ 5 m3/ha).

Przy poszczególnych pozycjach, oprócz danych adresowych i powierzchni, określa się

rodzaj cięcia, strefę uszkodzenia. Podaje się liczbę nawrotów cięć w 10-leciu oraz termin lub
pilność cięcia (tj. początek, środek i koniec okresu gospodarczego). Dla poszczególnych
drzewostanów nie podaje się natomiast – z uwagi na brak moŜliwości wystarczająco
dokładnego oszacowania – przewidywanej do pozyskania miąŜszości.

MiąŜszość przewidywaną do pozyskania w uŜytkowaniu przedrębnym podaje się tylko

sumarycznie dla całego obrębu według rodzajów cięć, stref uszkodzenia, gatunków oraz klas
i pod-klas wieku. W takim samym układzie podaje się równieŜ planowaną do pozyskania
ogólną w obrębie miąŜszość drobnicy w rozbiciu na drobnicę iglastą i liściastą.

NaleŜy podkreślić, Ŝe dodatkowo sporządza się takŜe zestawienie intensywności

planowanego uŜytkowania przedrębnego według gatunków panujących oraz klas i podklas
wieku w stosunku do przyrostu spodziewanego oraz do miąŜszości drzewostanów.

Więcej informacji na temat planowania w PGL LP i planu urządzenia lasu zdobędziesz

z literatury, oraz w trakcie realizacji modułu „Gospodarka Leśna”.

Wniosek cięć i terminy wykonywania prac pozyskaniowych
10- letni plan pozyskania drewna jest podstawą wykonania corocznych szacunków

brakarskich. Na ich podstawie wykonywany jest wniosek cięć – czyli roczny plan pozyskania.
Na podstawie wniosku cięć wykonywane są z kolei wszelkie prace pozyskaniowe
w nadleśnictwie.

Aby wykonać zadania ustawowe z zakresu hodowli lasu, jak teŜ zadania z zakresu

uŜytkowania lasu nadleśnictwa zatrudniają pracowników fizycznych, oraz szereg róŜnych
podmiotów gospodarczych, które prowadzą prace na terenie nadleśnictwa.

Wszystkie zadania dotyczące planu pozyskania drewna powinny być skorelowane

z kalendarzem ochrony i hodowli lasu. Przykładem takiej korelacji jest np. prowadzenie cięć
zrębowych w czasie zimy. Termin taki jest korzystny z punktu widzenia hodowli lasu,
ochrony lasu a takŜe z punktu widzenia jakości drewna, czyli ostatecznie z punktu widzenia
klienta, który kupi od właściciela lasu drewno.

Właściciel lasu (leśniczy a na szczeblu nadleśnictwa nadleśniczy) określa na podstawie

bazy danych jaką jest wniosek cięć (oraz na podstawie wniosków innych działów gospodarki
leśnej) zapotrzebowanie na siłę roboczą (narzędzia, maszyny oraz ludzi). Dokładne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyliczenie  takiego  harmonogramu  prac  nie  jest  moŜliwe  z uwagi  na  szereg  zmian
w przyrodzie, które mogą skomplikować moŜliwość dotrzymania terminów, jakości prac itp.
(kornik  drukarz  i jego  gradacje,  poŜary  lasu,  wiatrołomy).  Przy  załoŜeniu,  Ŝe  nie  istnieją
czynniki  biotyczne  i wykonanie  harmonogramów  teŜ  nie  jest  dokładne  z powodu  czynnika
ludzkiego.

Tabela 1. Przeciętne rozłoŜenie podstawowych prac leśnych [poz. lit. 4, zebrane informacje].

procentowy udział prac w poszczególnych miesiącach:

zakres

prac

leśnych:

III IV V

VI VII VIII IX X

XI XII

suma

udział w
skali roku

pozyskanie
drewna

14 14 14 5

11 100 47

zalesienia

odnowienia

36 46 4

100 19

czyszczenia
(pielęgnowanie
młodszych
drzewostanów)

14 27 15 13 3

100 10

prace
szkółkarskie

28 11 17 14 10 6

100 7

pielęgnacja
upraw

24 41 20 11 2

100 6

melioracje leśne 10 9

17 19 8

13 6

100 4

prace ogólne

10 7

10 8

13 15 9

100 2

ochrona lasu

13 8

14 23 100 2

ochrona p-poŜ 1 3

13 16 15 12 17 10 8

100 2

zbiór nasion

13 11 14 4

25 13 10 100 1

udział miesiąca
w skali roku

10 12 13 9

10 8

100 100

Z tabeli 1 wynika, Ŝe najwięcej prac związanych z pozyskaniem drewna odbywa się

w miesiącach zimowych. Ogólnie najwięcej prac leśnych przebiega wiosną.

Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, Ŝe w 2006 roku w leśnictwie

pracowało 47244 pracowników, z czego niecałe 7 tysięcy na stanowiskach robotniczych.
Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL LP) w 2006 roku gospodarowało
w 428 nadleśnictwach na powierzchni ponad 7 mln ha, pozyskało ponad 30 mln m

drewna.

Leśniczy jest koordynatorem wszelkich prac w leśnictwie. Kontrolując prace

pozyskaniowe  oprócz  sprawdzania  jakości  wykonanej  pracy  sprawdza  ilość  pozyskanego
surowca.  Znając  jednocześnie  ładowność  środków  transportowych  porównuje  ją  do  ilości
pozyskanego  surowca,  informuje  odpowiednie  słuŜby  w  nadleśnictwie  o  konieczności
wywozu  lub  teŜ  o  braku  takiej  konieczności.  Leśniczy  jest  zobowiązywany  do  meldowania
o zapasie  drewna  (najczęściej  odbywa  się  to  drogą  teleinformatyczną),  dzięki  czemu
nadleśnictwo  zna  w  dość  duŜym  przybliŜeniu  swój  obecny  „stan  magazynu”.  Leśniczy
powinien tak sterować pracami pozyskaniowymi, aby sortymenty przy nich pozyskane moŜna
było  sprzedać  na  bieŜąco.  Powinien  znać  moŜliwości  zbytu  drewna  –  znać  lokalny  rynek
drewna.  Praktycznym  sposobem  planowania  dostaw  i  wywozu  jest  podzielenie  ilości
planowanych  do  pozyskania  sortymentów  przez  ładowność  środków  transportowych.  Przy
rozkładaniu prac powinien się kierować przede wszystkim interesem nadleśnictwa, tak jednak
sterując  lokalizacją  cięć,  jak  i  samym  tempem  prowadzenia  pracy,  aby  nie  doprowadzić  do
przestojów w lesie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Organizacja prac pozyskaniowych
Proces pozyskiwania drewna jest jednym z bardziej skomplikowanych układów trzech

wzajemnie  zazębiających  się  elementów:  człowiek-maszyna-środowisko.  Następstwo  po
sobie  kolejnych  działań  jest  ściśle  sprecyzowane.  Od  etapu  planowania  pracy,  następnie
dobrego  jej  zorganizowania  w czasie  i przestrzeni  zaleŜy  zarówno  sprawność,  wydajność
procesu  pracy  jak  i bezpieczeństwo,  Ŝycie  robotników  oraz  zachowanie  na  odpowiednim
poziomie realizacji wymagań ekologicznych.

Na proces pozyskiwania drewna składa się cała gama zróŜnicowanych zadań

wykonywanych z wykorzystaniem roŜnych metod pracy, narzędzi, systemów maszynowych.
W zakres niniejszego opracowania wejdzie ogólne omówienie zasad bezpieczeństwa na
zróŜnicowanych

powierzchniach

roboczych,

z wykorzystaniem

róŜnych

rodków

pomocniczych.  Jest  to  zakres  obejmujący  powszechnie  stosowane  w warunkach  Polski
systemy  organizacji  pracy  i stopień  wykorzystania  środków  technicznych.  Planowanie
i organizacja prac. Planowanie prac pozyskaniowych, podobnie jak wszelkich innych działań
w gospodarce  leśnej  wymaga  realizacji  w bardzo  przemyślany  sposób.  Konsekwencje
bowiem  źle  zorganizowanej  pracy  poza  natychmiastowymi  skutkami  mogą  być  odczuwalne
dopiero po dłuŜszym okresie czasu.

Do planu organizacji prac powinny wejść następujące zagadnienia:

—

zakres prowadzonych prac i ich cel,

—

zastosowany system pracy i metody pracy z uwzględnieniem infrastruktury lokalnej,
warunków miejscowego środowiska,

—

lokalizacja poszczególnych powierzchni roboczych, wyznaczenie i oznakowanie
w terenie, specjalne oznakowanie przy drogach publicznych uniemoŜliwiające wejście na
powierzchnie robocze, ewentualne zastosowanie sygnalizacji stop na drogach
publicznych,

—

wyznaczenie i oznakowanie szlaków zrywkowych, kierunku wywozu, miejsc
składowania drewna, kierunku ścinki, miejsc niebezpiecznych,

—

zaplanowanie miejsca dla schronu zrębowego, miejsca składowania narzędzi,

—

podjęcie decyzji co do transportu pracowników, narzędzi, materiałów na miejsce pracy
i z niego,

—

w przypadku prowadzenia prac przez kilku podwykonawców, ustalenie wzajemnego
kontaktu między nimi, wyznaczenie koordynatora prac,

—

rozkład wszystkich operacji w czasie,

—

wymagania ilościowe, jakościowe produktów,

—

określenie sposobu prowadzenia nadzoru, wyznaczenie osób odpowiedzialnych,
określenie systemu łączności, powiadamiania w razie wypadku przy pracy,

—

zaplanowanie czynności zastępczych w przypadku niesprzyjających warunków
pogodowych, bądź problemów ze sprzętem,

—

ocena ryzyka (naniesienie na mapie i w terenie) przy uwzględnieniu:
a)

topografii terenu,

stosowanego sprzętu i metod pracy,

drzew niebezpiecznych i trudnych,

zagroŜeń ze strony istniejącej infrastruktury (linie energetyczne, telefoniczne, itp.).

planowaniu

prac

naleŜy

uwzględniać

wykorzystanie

systemów

i metod

najbezpieczniejszych,  standardowych  procedur,  które  są  powszechnie  w danym  rejonie
stosowane.  Wszelkie  nowości  wymagają  szczególnego  podejścia  ze  strony  personelu
nadzorującego, odpowiednio do tego przygotowanego. Przyjąć naleŜy zasadę by praca ręczna,
związana  z dźwiganiem,  praca  ręczno-maszynowa  stwarzająca  duŜe  zagroŜenie  dla
robotników była eliminowana w jak największym stopniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dobrze zorganizowana praca dokładnie określa zobowiązania i zadania wszystkich

uczestników procesu pracy. Dokładna instrukcja postępowania winna być przekazana
robotnikom, tam gdzie to niezbędne na piśmie, tam gdzie jest wystarczające – w sposób
ustny. Robotnicy muszą mieć pełną świadomość odnośnie:

—

specyfikacji zadań,

—

lokalizacji powierzchni i działek roboczych,

—

lokalizacji miejsca wypoczynku, składowania narzędzi, paliw, itp.,

—

wielkości strefy zagroŜenia i strefy niebezpiecznej,

—

niezbędnych maszyn i narzędzi,

—

reguł bezpieczeństwa i elementów ryzyka miejscowego (oznaczenie w terenie),

—

procedur postępowania w razie zaistnienia niebezpieczeństwa (np. trudności ze
ś

ciągnięciem drzewa zawieszonego),

—

niezbędnych środków ochrony indywidualnej,

—

procedur działania w razie zagroŜenia, wypadku,

—

systemu wzajemnej łączności, stosowanej sygnalizacji ruchowej i dźwiękowej.
Ze względów bezpieczeństwa zatrudnionych i ich zdrowia, dobrze jest gdy członkowie

pracujących zespołów mają dostateczne kwalifikacje i uprawnienia do wykonywania róŜnych
czynności  roboczych.  Rotacja  na  stanowiskach  pracy  zmniejsza  bowiem  ekspozycję
zawodową  poszczególnych  robotników  na  czynniki  szkodliwe  i uciąŜliwe.  Prace  przy
pozyskiwaniu  drewna  jako  szczególnie  niebezpieczne  nie  mogą  być  wykonywane  przez
samotnych  robotników.  Zawsze  w pobliŜu  musi  się  znajdować  inny  pracownik,
z zachowaniem  kontaktu  wzrokowego  lub  słuchowego  między  nimi.  Przy  ścince  i wyróbce
drewna  dopuszczalny  jest  nadzór  doraźny.  Nadzór  stały  konieczny  jest  w sytuacjach
szczególnych, to znaczy gdy ścinka dotyczy drzew:

—

silnie pochylonych,

—

hubiastych,

—

dziuplastych,

—

dwóch i większej liczbie pni,

—

pękniętych,

—

połoŜonych w pobliŜu linii energetycznej.
Systemy, metody i poziomy techniczne pozyskiwania drewna
Klasyfikacje systemów, metod i poziomów technicznych pozyskiwania drewna

podejmowane  były  przez  wielu  autorów.  DąŜenie  do  uproszczeń  oraz  stały  rozwój
technologiczny  i techniczny  sprawiają,  Ŝe  klasyfikacje  te  stosunkowo  szybko  tracą
aktualność.

Do wyróŜnienia systemów celowe jest w szczególności określenie: warunków

terenowych i drzewostanowych, kategorii cięć pielęgnacyjnych (przedrębnych) lub rębni
w drzewostanach dojrzałych, metody pozyskiwania, miejsc okrzesywania i wyróbki drewna
oraz zaangaŜowania składnic, a takŜe wskazanie przynajmniej poziomu technicznego pracy.

Uwarunkowania i wyróŜniki systemu pozyskiwania drewna
Nachylenie terenu
WyróŜniono trzy klasy nachylenia terenu, biorąc pod uwagę jego dostępność dla grup

maszyn:
1)

do 7° (tereny nizinne, dostępne dla ciągników rolniczych i agregatowanych z nimi
maszyn i urządzeń oraz samojezdnych maszyn specjalistycznych),

8°-16° (tereny podgórskie, dostępne dla ciągników oraz większości innych samojezdnych
maszyn specjalistycznych),

powyŜej 16° (tereny górskie, wymagające zastosowania środków do zrywki nadziemnej
oraz częściowo dostępne dla niektórych samojezdnych maszyn specjalistycznych).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Udział powierzchni Lasów Państwowych w powyŜszych stopniach nachylenia terenu

wynosi odpowiednio: 73, 18 i 9%. Pod względem rozmiaru miąŜszości pozyskiwania nieco
większy jest udział terenów podgórskich (ok. 21%) i górskich (ok. 10%).

Gospodarcze typy drzewostanów
W uproszczeniu przyjęto trzy grupy gospodarczych typów drzewostanów, które w sposób

najbardziej istotny mogą wpływać na układ systemów pozyskiwania drewna, a mianowicie:
1)

drzewostany iglaste,

drzewostany liściaste,

drzewostany mieszane.
Kategorie cięć i rębnie. Uwzględniono kategorie cięć w których moŜe być pozyskiwane

drewno, podstawowe rębnie oraz cięcia specjalne, a więc:
1)

czyszczenia późne,

trzebieŜe wczesne,

trzebieŜe późne,

rębnia zupełna,

rębnia częściowa,

rębnia gniazdowa,

rębnia stopniowa,

rębnia przerębowa,

cięcia sanitarne (przygodne),

10)

cięcia poklęskowe.
WyróŜniki systemów
Metoda pozyskiwania drewna określa w pewnym uproszczeniu system technologiczny.

Wskazuje  ogólnie  technologię  (miejsce  i kolejność  wykonania  podstawowych  operacji)  oraz
sposób  zrywki  i wywozu  drewna.  W najbardziej  rozpowszechnionej  klasyfikacji  metod  –
systemów  technologicznych  pozyskiwania  drewna,  wyróŜnia  się  je  na  podstawie  postaci
wywoŜonego drewna, a więc:
1)

całego drzewa (FTS),

drewna długiego (LTS),

drewna krótkiego – sortymentowy (SWS).
Taka klasyfikacja nie oddaje istotnych róŜnic w technologii w warunkach europejskich.

Przyjmując jako kryterium podziału postać zrywanego drewna, a więc takŜe miejsce
okrzesywania i sposób wyróbki drewna w lesie, wyróŜniono następujące metody
pozyskiwania drewna, nazywane takŜe systemami technologicznymi:
1)

całego drzewa – w której dokonywana jest zrywka nieokrzesanych drzew z częścią

korzeni (na powierzchni cięć wykonywane jest tylko obalanie drzew z korzeniami, a inne
operacje mogą być realizowane po zrywce),

nadziemnej części drzewa – cechująca się zrywką nieokrzesanych pni drzew

(na powierzchni cięć wykonywana jest tylko ścinka drzew, a inne operacje po zrywce),

drzewa w częściach – wyróŜniająca się zrywką podzielonych na części, nieokrzesanych

pni (na powierzchni cięć wykonywane są ścinka i podział nieokrzesanych pni na części,
a ewentualne inne operacje, np. zrębkowanie, po zrywce),

całej strzały – cechująca się zrywką okrzesanych pni (na powierzchni cięć wykonywane

są ścinka i okrzesywania drzew z ewentualnym odcięciem wierzchołka, a inne operacje
po zrywce drewna),

dłuŜycowa (sortymentowa drewna długiego) – charakteryzująca się zrywką drewna

w dłuŜycach oraz wałkach i/lub wyrzynkach (na powierzchni cięć wykonywane są
ś

cinka, okrzesywanie i przerzynka pni na dłuŜyce, wałki i/lub wyrzynki, a ewentualne

inne operacje po zrywce drewna),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

drewna krótkiego (sortymentowa drewna krótkiego) – polegająca na zrywce drewna

w kłodach oraz wałkach (na powierzchni cięć wykonywane są ścinka, okrzesywanie oraz
przerzynka pni na kłody i wałki, rzadziej wyrzynki, a ewentualne inne operacje po
zrywce drewna),

drewna sypkiego – cechująca się zrywką drewna w postaci rozdrobnionej

(na powierzchni cięć wykonywane jest zrębkowanie lub kruszenie drewna, np.
bezpośrednio po ścince lub po okrzesaniu, a nawet okorowaniu).

Poza wyŜej wymienionymi, moŜna wyróŜnić takŜe inne, np. metodę strzały w częściach,

charakteryzującą się zrywką odcinków pni, zwykle jednakowej długości, stanowiącą odmianę
metody drewna krótkiego.

Metoda (system technologiczny) pozyskiwania drewna określa więc nie tylko postać

zrywanego  drewna.  Wskazuje  takŜe  które  operacje  technologiczne  zostały  wykonane  na
powierzchni  cięć,  nie  precyzując  tych,  które  mogą  być  jeszcze  wykonane  po  zrywce  oraz
miejsca  ich  realizacji.  Do  bliŜszego  określenia  systemu  pozyskiwania  drewna  konieczne  są
więc dalsze wyróŜniki, określające jego organizację i zaangaŜowane środki.

Precyzując nieco dokładniej niŜ określa to metoda, moŜna wyróŜnić następujące miejsca

okrzesywania drzew:
1)

W Ŝadnym miejscu (bez okrzesywania),

Przy pniu, na całej powierzchni cięć,

Przy/na szlaku operacyjnym,

Przy drodze wywozowej (na składnicy przyzrębowej),

Na zbiorczej składnicy manipulacyjno-spedycyjnej,

Na składnicy docelowej (składzie) drewna (np. w zakładzie przemysłowym,

w gospodarstwie rolnym).

Miejsca załadunku, przeładunku, rozładunku drewna
Określenie miejsc załadunku, przeładunku i rozładunku wskazuje na potrzeby

organizacyjne i zaangaŜowanie środków w systemie pozyskiwania drewna. MoŜna wyróŜnić
następujące moŜliwości:
1)

Załadunek (zaczepianie przy zrywce) na powierzchni cięć przy pniu oraz na szlaku
i rozładunek (odczepianie) na składnicy docelowej drewna,

Załadunek  (zaczepianie  przy  zrywce)  na  powierzchni  cięć  przy  pniu  oraz  na  szlaku,
przeładunek  na  szlaku  operacyjnym  (moŜe  to  być  załadunek  lub  zaczepianie  po
wyciąganiu  drewna  do  szlaku)  i rozładunek  (odczepianie)  na  składnicy  docelowej
drewna,

Załadunek (zaczepianie przy zrywce) na powierzchni cięć przy pniu oraz na szlaku,
przeładunek na składnicy przyzrębowej i rozładunek na składnicy docelowej drewna,

Załadunek na powierzchni cięć przy pniu oraz na szlaku, przeładunek na składnicy
zbiorczej i rozładunek na składnicy docelowej drewna,

Załadunek na powierzchni cięć przy pniu oraz na szlaku, przeładunek na szlaku
operacyjnym i składnicy przyzrębowej oraz rozładunek na składnicy docelowej drewna,

Załadunek na powierzchni cięć przy pniu oraz na szlaku, przeładunek na szlaku
operacyjnym i składnicy zbiorczej oraz rozładunek na składnicy docelowej drewna,

Załadunek na powierzchni cięć przy pniu oraz na szlaku, przeładunek na składnicy
przyzrębowej i zbiorczej oraz rozładunek na składnicy docelowej drewna,

Załadunek na powierzchni cięć przy pniu oraz na szlaku, przeładunek na szlaku
operacyjnym, składnicy przyzrębowej i zbiorczej oraz rozładunek na składnicy docelowej
drewna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Poziomy techniczne pracy
Najczęściej wyróŜnia się następujące poziomy techniczne pracy:

ręczny – polegający na wykorzystaniu narzędzi poruszanych siłą mięśni ludzkich,
a takŜe praca z wykorzystaniem zwierząt lub sił przyrody (np. ścinka siekierą, zrywka
koniem, zrywka za pomocą ślizgów linowych lub ziemnych),

ręczno-maszynowy  –  praca  za  pomocą  maszyn  (z  silnikiem),  wymagających  siły  Ŝywej
do  przemieszczania  tych  maszyn  lub  ich  elementów  roboczych  do  przedmiotu  pracy,
względnie  przedmiotu  pracy  do  maszyny  (np.  praca  pilarką,  praca  za  pomocą
okrzesywarki,  korowarki,  łuparki,  rębarki,  z ręcznym  podawaniem  lub  odbieraniem
drewna,  zrywka  ciągnikiem  z zaczepem  lub  wciągarką,  z koniecznością  ręcznego
zaczepienia/odczepienia drewna),

maszynowy – praca za pomocą maszyn z róŜnym wyposaŜeniem, bez udziału człowieka
w funkcji  wykonawczej  (bez  dotykania  przedmiotu  pracy),  tylko  w sterowniczej
i kontrolnej  (np.  praca  maszynami  do  ścinki,  okrzesywania,  przerzynki,  korowania,
łupania,  rozdrabniania,  z mechanicznym  podawaniem  i odbieraniem  drewna,  bez
elementów  automatyki  w sterowaniu  urządzeniami  roboczymi,  zrywka  ciągnikami
wyposaŜonymi w kleszcze, chwytaki hydrauliczne lub dźwigi – Ŝurawie),

maszynowy,  częściowo  zautomatyzowany  -praca  za  pomocą  maszyn  z elementami
automatyki w sterowaniu urządzeniami roboczymi, a człowiek częściowo spełnia jeszcze
funkcje  sterownicze  oraz  prowadzi  obserwację  i kontrolę  (np.  praca  harwesterem
wyposaŜonym  w komputer,  umoŜliwiający  zaprogramowanie  automatycznej  realizacji
niektórych czynności),

maszynowy w pełni zautomatyzowany – praca maszynami realizującymi załoŜony proces
według  ustalonego  programu,  a  rola  człowieka  sprowadza  się  do  ustaleń  programu
i regulacji  urządzeń  sterujących  (w  pozyskiwaniu  drewna  brak  maszyn  na  takim
poziomie,  przykładowo  moŜna  wymienić  halę  klimatyzacyjną  z automatyczną  regulacją
załoŜonych parametrów procesu),

robotyzacji  –  praca  zaprogramowanych,  samoregulujących  się  maszyn,  bez
bezpośredniego  nadzoru  człowieka  (człowiek  moŜe  dokonać  przeprogramowania  lub
usunięcia zakłóceń programu, nawet bez bezpośredniego kontaktu z maszyną),
W  praktyce  często  bywa  tak,  Ŝe  poszczególne  części  systemu  pozyskiwania  drewna  są

realizowane  na  róŜnych  poziomach  technicznych  pracy.  W takich  przypadkach  moŜna  się
posłuŜyć  średnim  poziomem  technicznym.  MoŜna  go  określić  jako  średnią  waŜoną  liczb
porządkowych  poziomów  technicznych,  przyjmując  jako  wagi  czasochłonności  róŜniących
się  pod  względem  poziomu  technicznego  części  systemu.  W uproszczeniu,  moŜna  się
posłuŜyć  średnią  arytmetyczną  liczb  porządkowych  poziomów  technicznych  pracy
w poszczególnych częściach systemu pozyskiwania drewna.

System pozyskiwania drewna określa więc jego organizację, technologię i poziom

techniczny, od pnia do składnicy docelowej.
Składnice drewna

Składnicami nazywamy wydzielony obszar terenu, wyposaŜony w środki techniczne, na

którym prowadzona jest koncentracja drewna pozyskanego w lesie, jego obróbka, wyrób
sortymentów i produktów uzyskiwanych na drodze prostej obróbki, czasowe ich
magazynowanie połączone z ewentualną jego konserwacją oraz przeładunki ze spedycją.

Istniejące obecnie w świecie składnice moŜna podzielić następująco:

składnice spedycyjne z minimalnymi funkcjami obróbczymi:

leśne punkty przeładunkowe,

zbiorcze (zwykle przykolejowe) składnice spedycyjne.

składnice

(składy)

obróbcze

drewna

okrągłego

z minimalnymi

funkcjami

transportowymi:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

centralne, obróbcze, uprzemysłowione składnice drewna typu rosyjskiego
i amerykańskiego,

centralne, obróbcze, zmechanizowane i zautomatyzowane składnice drewna typu
austriackiego i niemieckiego,

przyzakładowe składnice surowca, często zmechanizowane, z automatycznymi
liniami obróbczymi.

składnice związane z liniami kompleksowego wykorzystania arbomasy.

Projektowaniem składnic nowoczesnych i instalowanych na nich linii obróbczych

zajmują się wyspecjalizowane zespoły. Najlepsze osiągnięcia przydatne w warunkach
polskich mają firmy austriackie, czeskie i niemieckie. Powstały obecnie równieŜ u nas
zespoły oferujące swoje usługi w projektowaniu i budownictwie linii produkcyjnych.

Obecnie przemysł przerabiający drewno jest całkowicie oddzielony od leśnictwa, a do

tego jest prawie całkowicie sprywatyzowany. Coraz częściej jest on zainteresowany zakupem
drewna  kłodowego  dostosowanego  parametrami  do  swego  przerobu,  a  nie  dłuŜycowego.
Leśnictwo  z kolei  zaczęło  wprowadzać  do  pozyskiwania  skomputeryzowane  maszyny,
pozyskujące  drewno  w kłodach,  umoŜliwiające  bieŜące  programowanie  wyróbki  pod
względem wymiarowym. Za kłody wyrabiane na zamówienie uzyskuje się wyŜsze ceny niŜ za
drewno dłuŜycowe.

Procesy technologiczne pozyskiwania drewna na terenach nizinnych
Proces technologiczny pozyskiwania drewna, jest to zespół kolejnych operacji

(technologicznych i transportowych) w rezultacie których w przedmiocie pracy (drewnie)
dokonują się bezpośrednie przemiany jakościowe i wymiarowe. Opis procesu powinien
zawierać technologię oraz wskazywać środki (techniczne, inne) jej realizacji.

W Europie coraz powszechniejsze jest zastosowanie procesów technologicznych

z zakresu  metody  drewna  krótkiego.  Dominuje  ona  w Skandynawii.  Szybko  zwiększa  się  jej
udział w Europie Zachodniej, np. w Niemczech. W Europie Środkowej utrzymują się jeszcze
tradycyjnie  metody,  cechujące  się  zrywką  drewna  w dłuŜycach,  choć  i tutaj  rozmiar
stosowania  metody  drewna  krótkiego  stale  się  zwiększa.  Rośnie  jej  znaczenie  równieŜ
w Europie Wschodniej.

W świecie obserwuje się takŜe wyraźny trend coraz szybszego wprowadzania maszyn na

wysokim  poziomie  technicznym  do  pozyskiwania  drewna.  W wielu  krajach  stosuje  się  juŜ
powszechnie  nie  tylko  forwardera,  ale  równieŜ  maszyny  wielooperacyjne  do  ścinki,
okrzesywania  i wyróbki  drewna,  a  szczególnie  harwestery  jednochwytakowe.  Stosuje  się  je
głównie  w metodzie  drewna  krótkiego,  zarówno  w cięciach  rębnych  jak  i przedrębnych,
w zasadzie  w drzewostanach  iglastych.  Wskazuje  się,  na  moŜliwość  uŜycia  wspomnianych
maszyn  równieŜ  w drzewostanach  liściastych.  Maszyny  poruszają  się  po  szlakach
operacyjnych  (technologiczno-zrywkowych  słuŜących  najpierw  do  wykonania  operacji
technologicznych  np.  ścinki,  okrzesywania,  przerzynki,  a  następnie  zrywki  drewna  lub
zrywkowych wykorzystywanych głównie do zrywki).

Przy pozyskiwaniu drewna, w szczególności na wysokim poziomie technicznym,

proponuje się uwzględnić poniŜsze wskazówki i propozycje.
1)

NaleŜy z wyprzedzeniem zaplanować front pracy maszyn. Zręby i powierzchnie
trzebieŜowe nie muszą być duŜe, naleŜy jednak dąŜyć do koncentracji pracy maszyn
w przestrzeni i czasie.

Planując pracę maszyn, trzeba wziąć pod uwagę moŜliwość ich dojazdu do powierzchni
cięć. Nośność mostów i przepustów na drogach dojazdowych nie moŜe być mniejsza od
masy maszyn. NaleŜy teŜ uwzględnić moŜliwości techniczne maszyn.

W trzebieŜach naleŜy ustalić zasady wykonania szlaków operacyjnych (zrywkowych,
technologiczno-zrywkowych), mając na względzie konkretne warunki oraz zakładany
proces technologiczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyznaczyć i przygotować miejsca składowania drewna, biorąc pod uwagę przebieg
szlaków i minimalizację odległości zrywki oraz moŜliwość dojazdu do składnicy
odpowiedniego zestawu wywozowego.

Wybrać odpowiedni w danych warunkach system pracy maszyn. W celu zapewnienia
efektywności ekonomicznej (szczególnie harwestera), rozwaŜyć moŜliwość stosowania
pracy dwuzmianowej, np. 2x6 godz. dziennie.

Ustalić zasady dojazdu operatorów i dowozu paliwa do maszyn.

Maszyny powinny garaŜować jak najbliŜej powierzchni cięć.

Ustalić  długości  drewna  z uwzględnieniem  sposobu  jego  zrywki  i wywozu.  Celowe  jest
teŜ  uwzględnienie  regionalnego  rynku.  W metodzie  drewna  krótkiego  zaleca  się  na
zrębach  wyrabiać  drewno  w „kłodach"  w przedziale  5,0-7,0  m.  W przypadkach
uzasadnionych,  np.  lepszym  wykorzystaniem  drewna  i środków  transportowych  oraz
moŜliwościami  zbytu,  wskazana  jest  wyróbka  w innych  długościach.  W trzebieŜach
powinno się wyrabiać „kłody” juŜ od 3 m długości. NaleŜy mieć na uwadze, Ŝe długość
drewna  do  zrywki  forwarderem  jest  ograniczona  do  około  7  m,  natomiast  długość
przestrzeni  ładunkowej  wysokotonaŜowego  samochodu  do  wywozu  drewna  krótkiego
wynosi  zwykle  ok.  5,5  m,  a  przyczep  7  lub  8  m.  Długość  wałków  (wyrzynków)  jest
podyktowana  racjonalnym  wykorzystaniem  drewna  i środków  technicznych  oraz
regionalnymi  moŜliwościami  zbytu.  Zaleca  się  wyróbkę  grubizny  stosowej  o długości
powyŜej 2 m.
Prace  z uŜyciem  maszyn  wielooperacyjnych  mogą  być  wykonywane  przez  jedną  osobę

na danej powierzchni roboczej, pod warunkiem nadzoru doraźnego lub wyposaŜenia maszyny
w radiotelefon.
Procesy technologiczne pozyskiwania drewna w trzebieŜach wczesnych

W trzebieŜach wczesnych mamy do czynienia z drzewami o małej miąŜszości, które

rosną w duŜym zagęszczeniu. Pozyskiwanie drewna w takich warunkach nastręcza problemy
przede  wszystkim  natury  ekonomicznej,  poniewaŜ  surowiec  uzyskiwany  w trakcie
wykonywania  zabiegu  nie  przedstawia  duŜej  wartości  rynkowej  -jest  to  głównie  drewno
małowymiarowe  i średniowymiarowe.  Wpływy  ze  sprzedaŜy  nie  zawsze  pokrywają  koszty
poniesione  na  jego  pozyskanie.  Wybór  technologii  odpowiadającej  lokalnym  potrzebom
i moŜliwościom ma więc bardzo duŜe znaczenie.
Prace przygotowawcze

Przed przystąpieniem do zasadniczych prac pozyskaniowych drzewostan naleŜy

udostępnić odpowiednio przeprowadzonymi szlakami operacyjnymi: zrywkowymi lub
technologiczno-zrywkowymi. NaleŜy równieŜ przewidzieć kierunek zrywki i miejsca
składowania zerwanego surowca.

Szlaki operacyjne powinny być prowadzone prostopadle do rzędów drzew, poniewaŜ

umoŜliwiają wtedy wyciąganie surowca z obydwu stron szlaku. Szerokość szlaków
zrywkowych oraz odstępy między nimi zaleŜą od zastosowanej metody pozyskiwania drewna
i przewidzianych do uŜycia środków zrywkowych. Sieć szlaków operacyjnych jest
projektowana i wyznaczana w terenie przez leśniczego.
Metody i procesy technologiczne

W trzebieŜach wczesnych mogą być stosowane następujące metody pozyskiwania

drewna:

—

nadziemnej części drzewa;

—

drzewa w częściach;

—

całej strzały;

—

drewna krótkiego;

—

drewna sypkiego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Metoda nadziemnej części drzewa
Pozyskane nadziemne części drzew stanowią surowiec do produkcji zrębków zielonych

(zawierających  igliwie)  i mogą  być  po  zrywce  rozdrabniane  przy  drodze  wywozowej  lub
transportowane  w całości  do  dalszego  przerobu.  z ekologicznego  punktu  widzenia  metoda
nadziemnej  części  drzewa  nie  jest  zbyt  korzystna,  poniewaŜ  z drzewostanu  zbierane  są
cienkie gałązki i igliwie, które zawierają najwięcej składników mineralnych.

Metoda jest stosowana w ograniczonym zakresie w Skandynawii, głównie w Finlandii,

w odniesieniu do czyszczeń późnych i trzebieŜy wczesnych w drzewostanach, gdzie
przeciętna miąŜszość pozyskiwanego drzewa nie jest duŜa i wynosi 0,02-0,03 m

. W latach

siedemdziesiątych opracowano tam szereg procesów technologicznych o róŜnej skali i stopniu
zmechanizowania – zarówno dla leśnictwa drobnej własności, zwłaszcza gospodarstw rolno-
leśnych, jak i leśnictwa wielkoobszarowego.

W technologiach prostszych, opracowanych dla potrzeb gospodarstw rolno-leśnych

dysponujących podstawowym sprzętem, operacje pozyskaniowe wykonuje się na poziomie
pracy ręczno-maszynowej. Drzewa są ścinane pilarką, układane w wiązki po kilka-kilkanaście
sztuk i zrywane ciągnikiem rolniczym z wciągarką.

Stosowany jest równieŜ proces z uŜyciem do zrywki przyczepki leśnej, doczepianej do

ciągnika rolniczego. W tym przypadku wszystkie wiązki powinny być ułoŜone prostopadle do
osi szlaku i w zasięgu Ŝurawia przyczepki.

Szlaki zrywkowe stosowane w tych procesach mają szerokość 2,5–3 m i są prowadzone

w odstępach 30–50 m (ciągnik rolniczy z wciągarką) i około 30 m (przyczepka leśna).

W technologiach w pełni zmechanizowanych ścinka i układanie drzew w wiązki jest

wykonywane  przy  uŜyciu  maszyny  ścinkowo-układającej.  Wiązki  drzew  są  układane
w międzyrzędach,  prostopadle  do  osi  szlaku  zrywkowego.  Tak  przygotowany  surowiec  jest
następnie  zrywany  forwarderem.  Odstęp  między  szlakami  zrywkowymi  w tym  procesie  jest
uzaleŜniony  od  wysięgu  Ŝurawia  maszyny  ścinkowo-układającej  i najczęściej  wynosi  około
20m. Szerokość szlaków zrywkowych nie powinna być mniejsza niŜ 3,5–4 m.
Metoda drzewa w częściach

W tym przypadku zrywane są nieokrzesane części ściętych drzew. Podobnie jak

w poprzedniej metodzie stanowią one surowiec do produkcji zrębków zielonych. Do zrywki
są stosowane wyłącznie środki nasiębierne – agregowane z ciągnikami rolniczymi przyczepki
leśne z Ŝurawiami załadowczymi lub forwardery.

W skład procesów technologicznych w tej metodzie wchodzą następujące operacje:

—

cinka drzew pilarką;

—

układanie ściętych drzew w wiązki, w zasięgu Ŝurawia załadowczego;

—

przerzynka drzew w wiązkach na odcinki o długości 4,5–5 m;

—

zrywka przyczepka leśną lub forwarderem;
Przerzynkę wiązek moŜna usprawnić stosując pilarkę łańcuchową wbudowaną

w chwytak Ŝurawia forwardera.

Szlaki zrywkowe o szerokości 3,5–4 m powinny być odległe od siebie o około 30 m.

Metoda całej strzały

Stosunkowo powszechna metoda pozyskiwania drewna w trzebieŜach wczesnych

w Polsce. Drewno Ŝerdziowe i drobnica tyczkowa pozyskane w tej metodzie moŜe stanowić
produkt finalny lub podlegać dalszej obróbce -przerzynce bądź zrębkowaniu.

Wszystkie operacje technologiczne, a więc ścinkę i okrzesywanie wykonuje się pilarką.

Do zrywki są stosowane konie i ciągniki rolnicze z wciągarkami, trzeba zauwaŜyć, Ŝe udział
zrywki konnej nie jest duŜy i systematycznie się zmniejsza.

cinkę drzew rozpoczyna się od końca zaplanowanego szlaku zrywkowego i kontynuuje

ku jego początkowi (wylotowi). Równocześnie z przygotowaniem szlaku wykonuje się
trzebieŜ po obu jego stronach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys.  1.  Metoda  całej  strzały  w trzebieŜach
wczesnych.  Po  lewej  proces  z uŜyciem  pilarki
i  zrywką  konną,  po  prawej  z uŜyciem  pilarki
i  zrywka  ciągnikiem  rolniczym  z wciągarką.
[poz.lit.17;s. 258]

Drzewa naleŜy obalać w kierunku przeciwnym do szlaku, w juŜ rozluźniony drzewostan.

Pomocne przy obalaniu są haki samozaciskowe (kleszcze), którymi chwyta się odziomek
i dociąga do planowanego miejsca formowania wiązki. Okrzesywanie i odcięcie wierzchołka
wykonuje się pilarką lub siekierą. W zaleŜności od wielkości pozyskiwanych drzew wiązki
mogą liczyć od kilku do kilkunastu okrzesanych strzał.

W przypadku metody całej strzały szczególnie naraŜone na zranienia są drzewa rosnące

przy  skraju  szlaku  zrywkowego,  gdzie  następuje  zmiana  kierunku  przemieszczania
zrywanego  drewna.  Aby  zmniejszyć  ryzyko  powstania  zranień,  wiązki  okrzesanych  strzał
naleŜy układać pod kątem w stosunku do szlaku, w tzw. „jodełkę", w sposób ułatwiający ich
późniejszą  zrywkę  (rys.  1).  W tym  celu  naleŜy  wykorzystywać  wszelkie  naturalne  luki
istniejące w drzewostanie, aby dociąganie do szlaku zrywkowego odbywało się moŜliwie bez
przeszkód. Część wiązek moŜna ułoŜyć równieŜ na szlaku zrywkowym.

W przypadku zrywki ciągnikowej najlepiej zastosować wciągarkę sterowaną drogą

radiową, poniewaŜ pozwala ona na pełną kontrolę operacji dociągania wiązki do ciągnika
i tym samym zmniejszenie uszkodzeń pozostających drzew.

Podczas zrywki często dokonuje się takŜe wstępnego sortowania surowca, oddzielając

drobnicę

tyczkową

drewna

erdziowego.

Szerokość szlaków powinna wynosić

1,5–2m

w przypadku

zrywki

konnej

i około 3m przy uŜyciu ciągnika rolniczego
z wciągarką, natomiast odstęp między nimi
30–50m,

w zaleŜności

warunków

drzewostanowych (większy w przypadku
drzewostanów o mniejszym zagęszczeniu).

Przykładowe procesy pozyskiwania

drewna w trzebieŜach wczesnych metodą
całej strzały:

Proces 1 – tradycyjny, z zastosowaniem

pilarki i zrywki konnej (rys. 1):

—

cinka i okrzesywanie drzew pilarką,

—

ręczne układanie okrzesanych strzał,

—

zrywka konna.
Proces 2 – z zastosowaniem pilarki

i ciągnika rolniczego z wciągarką (rys. 1):

—

cinka i okrzesywanie drzew pilarką,

—

ręczne układanie okrzesanych strzał,

—

zrywka

ciągnikiem

rolniczym

z wciągarką.
Proces 3 – w sytuacji, gdy celem procesu technologicznego jest wyłącznie pozyskanie

surowca do zrębkowania, klasyczne okrzesywanie moŜna zastąpić zgrubnym, wydajniejszym,
polegającym odcięciu pilarką zielonych, uiglonych końców gałązek i wierzchołków:

—

cinka drzew pilarką;

—

ręczne układanie ściętych drzew w wiązki po kilka sztuk;

—

zgrubne okrzesywanie ułoŜonych wiązek pilarką;

—

zrywka ciągnikiem rolniczym z wciągarką.

Metoda drewna krótkiego (sortymentowa)

Powszechnie stosowana w Skandynawii i wielu krajach Europy Zachodniej. Jej udział

szybko się zwiększa równieŜ w republikach nadbałtyckich, z uwagi na bliskie związki ze

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skandynawskim przemysłem drzewnym. W trzebieŜach wczesnych w Polsce jest stosowana
w mniejszym stopniu

Zastosowanie metody drewna krótkiego i związane z nią zwiększenie udziału pracy

maszynowej jest atrakcyjne zarówno z uwagi na zmniejszenie jednostkowych kosztów
pozyskania jak i negatywnego oddziaływania na środowisko leśne. Nie bez znaczenia jest
równieŜ zmniejszenie uciąŜliwości pracy i poprawa bezpieczeństwa jej wykonywania.

Metoda drewna krótkiego w trzebieŜach wczesnych moŜe być stosowana na dwóch

poziomach techniki:

—

ręczno-maszynowym – wszystkie operacje technologiczne (ścinka, okrzesywanie
i przerzynka) są wykonywane przy uŜyciu pilarki, do zrywki są stosowane forwardery,
przyczepki leśne lub nawet proste przyczepki doczepiane do ciągników rolniczych;

—

maszynowym

–

harwester

jednochwytakowy

wykonuje

wszystkie

operacje

technologiczne, zrywka przy pomocy środków nasiębiernych – forwardera lub
przyczepki leśnej agregowanej z ciągnikiem rolniczym.
W procesie technologicznym z uŜyciem pilarki prace pozyskaniowe mają charakter

etapowy – wykonuje się odcinki szlaku zrywkowego o długości równej 1–2 wysokościom
ś

cinanych drzew, z równoczesnym prowadzeniem trzebieŜy po obu jego stronach.

Zakończenie kaŜdego etapu stanowi układanie wyrobionego drewna.

Szczegółowy przebieg prac wygląda następująco. Drzewa rosnące na szlaku zrywkowym

i w jego najbliŜszym sąsiedztwie (do 3-4 m) są obalane na szlak, okrzesywane i przerzynane.
Drzewa  rosnące  w większej  odległości  są  obalane  w kierunku  przeciwnym  do  szlaku
zrywkowego,  w drzewostan.  z uwagi  na  duŜe  zagęszczenie  często  opierają  się  o drzewa
sąsiednie.  Obala  się  je  przemieszczając  odziomek,  np.  za  pomocą  haków  samozaciskowych,
w kierunku szlaku zrywkowego, a następnie okrzesuje i przerzyna.

Układanie wyrobionego drewna jest bardzo waŜnym elementem prac pozyskaniowych

w metodzie  drewna  krótkiego,  poniewaŜ  w duŜym  stopniu  wpływa  na  wydajność  zrywki.
Drewno  naleŜy  układać  w międzyrzędach,  w tzw.  strefie  układania  drewna  –  (rys.  2).  Szlak
zrywkowy  musi  być  pusty,  poniewaŜ  załadunek  leŜącego  na  nim  surowca  znacznie  obniŜa
wydajność pracy i zwiększa ryzyko uszkodzenia drzew rosnących w sąsiedztwie. Przyczepki
leśne  dysponują  Ŝurawiami  o wysięgu  mniejszym  niŜ  forwardery,  więc  w przypadku  ich
zastosowania drewno powinno być ułoŜone bliŜej szlaku zrywkowego.

Wymagane jest stosowanie szlaków zrywkowych o szerokości 3–3,5 m (przyczepka

leśna) oraz 3,5–4 m (forwarder), wykonywanych w 30 m odstępach.

Zastosowanie harwestera jednochwytakowego eliminuje uciąŜliwości związane z pracą

pilarką. Szlaki technologiczno-zrywkowe są jednak prowadzone gęściej. Odstęp między nimi
jest równy podwójnemu wysięgowi Ŝurawia harwestera i wynosi najczęściej 20 m.

PoniewaŜ harwester porusza się wyłącznie po szlaku technologiczno-zrywkowym,

drzewa przeznaczone do usunięcia powinny być oznaczone w sposób widoczny, najlepiej
z trzech stron, na wysokości 1,5–2 m.

Przykładowe procesy technologiczne z zakresu drewna krótkiego:
Proces 1: z zastosowaniem pilarki i forwardera (rys. 2):

—

cinka drzew pilarką;

—

okrzesywanie  i przerzynka  pilarką.  Wyrabiane  sortymenty  zaleŜą  od  miąŜszości
pozyskiwanego  drzewa.  Gdy  jest  ona  mała,  okrzesaną  strzałę  przerzyna  się  na  odcinki
o długości  4,5–5  m.  W przypadku  drzew  o większej  miąŜszości  z części  odziomkowej
wyrabia się dodatkowo wałki drewna stosowego;

—

ręczne układanie sortymentów;

—

zrywka wyrobionych sortymentów forwarderem lub przyczepą leśną agregowaną
z ciągnikiem rolniczym;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys.  2.  Metoda  drewna  krótkiego  w trzebieŜach
wczesnych z uŜyciem pilarki  i nasiębiernych środków
zrywkowych.  Po  lewej  proces  ze  zrywką  ciągnikiem
rolniczym  z przyczepka  leśną,  po  prawej  ze  zrywką
forwarderem.  Obszar  zakreskowany  to  tzw.  strefa
układania  drewna.  Jej  szerokość  zaleŜy  od  wysięgu
Ŝ

urawia załadowczego. [17; s. 260]

Proces 2: z uŜyciem harwestera i forwardera

—

cinka, okrzesywanie i wyróbka sortymentów harwesterem;

—

zrywka sortymentów forwarderem;
Z uwagi na wysoki jednostkowy koszt pozyskania, stosowanie tego procesu jest znacznie

droŜsze i moŜe okazać się nieopłacalne.
Metoda drewna sypkiego

Stosowana do pozyskiwania zrębków leśnych opałowych i przemysłowych. Okrzesane

strzały lub nadziemne części drzew są zrębkowane bezpośrednio w drzewostanie, na szlaku
technologiczno-zrywkowym,

w tej

formie  zrywane.  Do  rozdrabniania  są
wykorzystywane  rębarki  z pojemnikami
na  zrębki  –  samobieŜne,  montowane  na
podwoziu  forwarderów  lub  agregowane
z ciągnikami

rolniczymi.

W trakcie

zrębkowania

następuje

napełnienie

pojemnika.

napełnieniu

zrębki

dowozi  się  w pojemniku  do  miejsca
przeznaczenia  lub  przeładowuje  na
przeznaczony  do  tego  celu  samochód
wywozowy. Niekiedy stosuje się rębarki
z wymiennym  pojemnikiem.  Specjalnie
oprzyrządowany  forwarder  pełni  rolę
wahadła  między  rębarką  samochodem
wywozowym,  dostarczając  pojemniki
puste

i odbierając

juŜ

napełnione.

W obydwu

przypadkach

szerokość

szlaków zrywkowych powinna wynosić
około 4 m.

Metoda drewna sypkiego jest na

szerszą skalę stosowana w leśnictwie
duńskim i fińskim.

W zaleŜności od stopnia mechanizacji poszczególnych operacji moŜna w ramach tej

metody wyróŜnić następujące procesy technologiczne.

Proces 1 – pozyskiwanie zrębków zielonych, polegające na zrębkowaniu drzew wraz

z koronami (rys. 3):

—

cinka drzew pilarką;

—

ręczne przemieszczane ściętych drzew w zasięg Ŝurawia hydraulicznego maszyny
zrębkującej;

—

zrębkowane za pomocą samobieŜnego agregatu zrębkującego lub rębarki z zasobnikiem
na zrębki doczepianej do ciągnika rolniczego bądź montowanej na forwarderze.
Odstęp miedzy szlakami zrywkowymi nie powinien przekraczać 30m.
Proces 2 – pozyskiwanie zrębków zielonych. W przypadku tego procesu ścinka drzew

odbywa się za pomocą specjalistycznych maszyn ścinkowo-układających. Uformowane przez
nie wiązki drzew są następnie zrębkowane w sposób identyczny jak w procesie 1. Odstęp
miedzy szlakami zrywkowymi jest tutaj podyktowany przez wysięg Ŝurawia hydraulicznego
maszyny ścinkowo-układającej i przewaŜnie wynosi około 20 m.

Proces 3 – pozyskiwanie zrębków brunatnych, pochodzących ze zrębkowania

okrzesanych strzał:

—

cinka i okrzesywanie drzew za pomocą pilarki;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Metoda drewna sypkiego w trzebieŜach
wczesnych.

Pozyskiwanie

zrębków

zielonych

z uŜyciem pilarki i rębarki zamontowanej na
forwarderze. . [poz.lit. 17, s. 261]

—

ręczne przemieszczanie okrzesanych strzał w strefę zasięgu Ŝurawia urządzenia
zrębkującego;

—

zrębkowanie za pomocą rębarki samobieŜnej bądź montowanej na ciągniku rolniczym
lub forwarderze.
Odstęp między szlakami zrywkowymi

nie powinien przekraczać 30 m.

MoŜliwości poprawy efektywności

procesów

technologicznych

pozyskiwania

drewna

w trzebieŜach

wczesnych:
1)

Pracownicy wykonujący i nadzorujący
prace pozyskaniowe powinni posiadać
wiedzę  i umiejętności  niezbędne  do
prawidłowego  wykonywania  operacji
przewidzianych  w ramach  przyjętego
procesu technologicznego.

Drzewostan naleŜy udostępnić siecią
szlaków zrywkowych dostosowaną do
przyjętej technologii.

Szlaki

operacyjne

powinny

być

prawidłowo

zaprojektowane

i wykonane. Szlak zbyt wąski lub/i
o źle wyprofilowanych łukach nie tylko
zwiększa w sposób istotny ryzyko zranienia drzew rosnących przy jego brzegach, ale
takŜe utrudnia pracę.

Wyloty szlaków powinny być zwrócone w kierunku miejsca planowanego składowania
zerwanego drewna. Ułatwia to znacznie poruszanie się środka zrywkowego.

Drzewa na szlaku zrywkowym naleŜy ścinać jak najniŜej, pozostawiając poziomą
płaszczyznę pniaka. Wysokie, zaostrzone pniaki stanowią duŜe zagroŜenie dla opon
pojazdów zrywkowych. Operator musi je omijać, często uszkadzając sąsiednie drzewa.

Wyrobione sortymenty naleŜy układać zgodnie z przyjętą technologią, w sposób
ułatwiający późniejszą zrywkę.

Procesy technologiczne pozyskiwania drewna w trzebieŜach późnych

Procesy technologicze pozyskiwania metodą drewna krótkiego
W ramach metody drewna krótkiego wyróŜniono następujące procesy technologiczne:

—

cinka i wyróbka pilarką oraz zrywka forwarderem lub ciągnikiem rolniczym z przyczepą

i Ŝurawiem,

—

cinka i wyróbka harwesterem jednochwytakowym oraz zrywka forwarderem lub

ciągnikiem rolniczym z przyczepą i Ŝurawiem,

—

cinka części drzew pilarką, ścinka i wyróbka harwesterem jednochwytakowym oraz

zrywka forwarderem lub ciągnikiem rolniczym z przyczepą i Ŝurawiem.
PoniŜej przedstawiono zasady wykonania operacji w ramach wymienionych procesów

technologicznych.

Ścinka i wyróbka pilarką – odstęp między szlakami około 30 m. W procesie

technologicznym  z uŜyciem  pilarki  do  ścinki  i wyróbki  drewna  zaleca  się  udostępnienie
drzewostanu  systemem  szlaków  zrywkowych  szerokości  około  4m,  w odstępach
stanowiących  podwójną  sumę  wysięgu  Ŝurawia  ciągnika  forwarder  i długości  wyrabianej
w danych warunkach „kłody”, a więc obecnie około 30m.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Schemat pracy harwestera
jednochwytakowego metodą sortymentową
w trzebieŜach - przy odstępach między szlakami
operacyjnymi ok. 20 m. [17, s. 264]

cinkę oraz wyróbkę drewna pilarką zaleca się wykonywać jednoosobowo na

wyznaczonych działkach z zachowaniem poniŜszych zasad:

—

rozpoczynać ścinkę od drzew rosnących na szlaku (jeŜeli szlak nie został wycięty
wcześniej), a następnie prowadzić ścinkę wzdłuŜ szlaku oraz w głąb drzewostanu do
ś

rodka pasów między szlakami,

—

drzewa rosnące na szlaku oraz w jego pobliŜu obalać na wycięty wcześniej odcinek
szlaku,

—

w miarę oddalania się od szlaku, obalać drzewa w kierunku najbliŜszego szlaku,

—

poszczególne drzewa naleŜy w zasadzie ścinać i bezpośrednio wyrabiać po jednej sztuce,

—

po obaleniu drzewa ewentualnie okrzesać cieńsze gałęzie siekierą,

—

po zaczepieniu taśmy samozwijającej, wykonać okrzesywanie (wszystkich lub
pozostałych grubszych gałęzi) oraz przerzynkę pilarką części odziomkowej strzały na
„kłody", a pozostałej części (lub całej strzały) na wałki,

—

w przypadku kiedy kłoda skierowana w kierunku szlaku byłaby po jej odcięciu
(przerzynce) poza zasięgiem Ŝurawia ciągnika poruszającego się po szlaku, nie naleŜy jej
oddzielać od następnej kłody lub wałka, leŜących bliŜej szlaku, a jedynie naciąć od góry
i dołu,

pozostawiając

niedopił

(ok. 1cm), który moŜe być złamany
Ŝ

urawiem

dociągnięciu

obu

odcinków drewna do ciągnika,

—

składać  po  kilka,  kilkanaście  wałków
najlepiej  na  podkładce  (odpadowa
część  wierzchołkowa  lub  gałąź,  które
pozostają

w lesie

zrywce)

w zasięgu

urawia

ciągnika

poruszającego się po szlaku (nie
układać wałków przy drzewach lub za
nimi, patrząc od strony szlaku),

—

ewentualnie uzupełnić okrzesywanie
„kłód”

w trakcie

przejścia

następnego drzewa.
Przy odstępie między szlakami ok. 20 m

(2 x wysięg Ŝurawia) harwester porusza
się wyłącznie po wyznaczonym szlaku
technologiczno – zrywkowym (rys. 4).

Harwesterem

cina

się

drzewa

i prowadzi wyróbkę po obu stronach szlaku, do połowy pasów drzewostanu między szlakami.
Równocześnie moŜe być wykonana ścinka drzew rosnących na wyznaczonym szlaku oraz ich
wyróbka, jeŜeli szlak nie został wykonany podczas wcześniejszych zabiegów.

Przy odstępie między szlakami 30–40m harwester (o wysięgu Ŝurawia ok. 10 m) porusza

się wyłącznie po szlaku technologiczno-zrywkowym, z tym Ŝe część drzew musi być ścięta za
pomocą pilarki. Proponuje się następujący przebieg ścinki i wyróbki drewna:

–

cinka drzew pilarką na środkowym pasie drzewostanu między szlakami, z obalaniem

w kierunku najbliŜszego szlaku,

–

cinka, okrzesywanie i wyróbka harwesterem drzew na pasach drzewostanu przy szlaku

(do ok. 10 m), a takŜe okrzesywanie i wyróbka drewna z drzew leŜących po ścince
pilarką.
Zrywkę drewna forwarderem lub ciąnikiem rolniczym z przyczepą i Ŝurawiem naleŜy

wykonywać z zachowaniem następujących ogólnych zasad:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

—

rozpoczynać zrywkę od grupy jakościowo-wymiarowej, której jest najwięcej na danej
pozycji cięć,

—

zrywkę prowadzić tylko do drogi wywozowej, moŜliwie bez jej przedłuŜania po drodze
dostępnej dla zestawu wywozowego.
Zaleca się następujący przebieg nawrotu zrywki:

—

jazda bez ładunku do drewna najbardziej oddalonego od drogi,

—

załadunek drewna w zasadzie jednej grupy jakościowo-wymiarowej (w uzasadnionych
przypadkach, szczególnie przy większej wprawie operatora, moŜna ładować po dwie lub
trzy długości drewna z odpowiednim jego układaniem w skrzyni ładunkowej, mając na
uwadze konieczność ich rozdzielenia podczas rozładunku),

—

jazda z ładunkiem do miejsca rozładunku,

—

rozładunek

drewna

z oddzielnym

układaniem

grup

jakościowo-wymiarowych

prostopadle do osi drogi (do wywozu zestawem wywozowym do drewna krótkiego
z Ŝurawiem do załadunku).

Procesy technologiczne pozyskiwania drewna metodą całej strzały

Do ścinki i okrzesywania drzew w metodzie całej strzały proponuje się stosować pilarkę

i narzędzia ręczne. Zaczynać pracę od miejsca najdalej połoŜonego od wylotów szlaków na
drogę wywozową. Na szlakach obalać drzewa w kierunku przeciwnym do kierunku zrywki.
Na pasach drzewostanu między szlakami obalać drzewa w „jodełkę", odziomkami w kierunku
najbliŜszego szlaku oraz kierunku zrywki.

W miarę moŜliwości stosować zrywkę konną. W przypadkach koniecznych uŜywać

ciągnik  rolniczy  wyposaŜony  we  wciągarkę,  najlepiej  zdalnie  sterowaną.  Szerokość  szlaków
powinna  wynosić  ok.  3m.  Mając  na  uwadze  moŜliwość  zastosowania  metody  drewna
krótkiego  w następnych  nawrotach  cięć,  zaleca  się  odstęp  między  szlakami  30  lub  60m.
W tym drugim przypadku naleŜy się liczyć z większym udziałem drzew uszkodzonych, nawet
przy zrywce konnej.
Procesy technologiczne pozyskiwania drewna na zrębach zupełnych

Stosownie do regionalnych uwarunkowań (wymagania rynku drzewnego, ceny drewna,

koszty pozyskiwania, dostępne środki techniczne) proponuje się w szczególności
zastosowanie procesów technologicznych pozyskiwania metodą drewna krótkiego bądź
dłuŜycową.
Procesy technologiczne pozyskiwania metodą drewna krótkiego na zrębach

W ramach metody drewna krótkiego wyróŜniono dwa podstawowe procesy

technologiczne, obejmujące:

—

cinkę i wyróbkę pilarką oraz zrywkę drewna forwarderem,

—

cinkę i wyróbkę harwesterem jednochwytakowym oraz zrywkę forwarderem.

Zasady wykonania operacji w procesach technologicznych podano poniŜej.
Ś

cinkę drzew oraz wyróbkę drewna pilarką zaleca się prowadzić jednoosobowo na

wyznaczonych działkach, z przestrzeganiem następujących zasad (rys. 5):

—

ogólny kierunek obalania drzew powinien być zbliŜony do prostopadłego do zakładanego
kierunku zrywki forwarderem na zrębie (naleŜy uwzględnić przy tym pochylenie
większości drzew oraz przebieg najbliŜszej drogi wywozowej),

—

w  przybliŜeniu  zgodnie  z ogólnym  kierunkiem  obalania,  obalać  drzewa  ukośnie
wierzchołkami  do  siebie  po  kilka  sztuk,  mając  na  uwadze,  aby  odległości  ręcznego
przemieszczania  wałków  (wyrzynków)  wyrabianych  z części  wierzchołkowych  strzał
były jak najmniejsze,

—

drzewa, których obalenie zgodnie z ogólnym kierunkiem moŜe być utrudnione (np. ze
względu na ich pochylenie), najlepiej jest obalić w kierunku przeciwnym do niego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys.5. Schemat organizacji procesu technologicznego pozyskiwania
metodą drewna krótkiego na zrębie zupełnym - ścinka, okrzesywanie
i przerzynka pilarką, zrywka forwarderem. [17, s. 266]

—

wykonywać okrzesywanie i przerzynkę drewna pilarką, rozpoczynając od części
odziomkowej na „kłody" (długości 5–7 m) oraz reszty strzały na wałki (długości
minimum 2 m),

—

do ścinki drzewa następnego naleŜy przystępować w zasadzie po okrzesaniu i przerzynce
poprzedniego,

—

składać

kilka

kilkunastu

wałków,

moŜliwie

równo

czołami

z uŜyciem

specjalnych

haków,

—

uzupełnić

okrzesywanie,

z ewentualnym obróceniem
kłód, w trakcie przejścia do
następnego

drzewa

przeznaczonego do ścinki.
Ścinka i wyróbka drewna

harwesterem wąskimi pasami
(ok. 10 m)

Harwester

porusza

się

skrajem wycinanego pasa. Obala
drzewa

w drzewostan

(wykorzystując  luki),  w kierunku
w przybliŜeniu  prostopadłym  do
kierunku  jazdy.  Przemieszcza
odziomek

obalonego

drzewa

poza skraj wycinanego pasa
drzew

oraz

wykonuje

okrzesywanie  i wyróbkę  drewna
w załoŜonych  kłodach  i wałkach.
Podczas  przerzynki  układa  drewno  prostopadle  do  brzegu  pasa,  wykonując  sortowania
według klas jakościowo-wymiarowych.

Ścinka i wyróbka drewna harwesterem szerokimi pasami (15–20m – przy wysięgu

Ŝurawia harwestera ok. 10 m)

Harwester porusza się w przybliŜeniu środkiem pasa (rys. 6). Na jego połowach obala

drzewa w kierunku w przybliŜeniu prostopadłym do kierunku jazdy, odziomkami w stronę osi
pasa. Po obaleniu drzewa na jednej części pasa, harwester przemieszcza odziomek drzewa na
drugą część pasa, gdzie prowadzi okrzesywanie i wyróbkę drewna w kłodach i wałkach
w ustalonych długościach. Podczas przerzynki harwester układa drewno prostopadle do osi
pasa i sortuje według załoŜonych klas jakościowo-wymiarowych.

MoŜliwe jest takŜe układanie drewna w „jodełkę". W tym przypadku harwester porusza

się  takŜe  w przybliŜeniu  środkiem  wycinanego  pasa  drzew.  Na  jego  połowach  obala  drzewa
w „jodełkę”,  odziomkami  w kierunku  środka  pasa.  Stosownie  do  zaistniałej  potrzeby,
harwester  przemieszcza  odziomek  drzewa  bliŜej  maszyny.  Wykonuje  okrzesywanie  drzewa
i przerzynkę,  z układaniem  drewna  w „jodełkę”  oraz  sortowaniem  klas  jakościowo
wymiarowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys.  6.  Praca  harwestera  jednochwytakowego
metodą  drewna  krótkiego  na  zrębie  zupełnym  -
szerokim  pasem,  z prostopadłym  do  kierunku
jazdy układaniem drewna. [17, s. 268]

Zrywka drewna forwarderem
Zrywkę drewna forwarderem naleŜy wykonywać z zachowaniem poniŜszych zasad:

—

rozpoczynać zrywkę od grupy jakościowo-wymiarowej, której jest najwięcej na danej
pozycji cięć,

—

zrywkę prowadzić tylko do drogi wywozowej, moŜliwie bez jej przedłuŜania po drodze
dostępnej dla zestawu wywozowego.
Wykonanie nawrotu zrywki jest podobne jak trzebieŜach, a więc:

—

jazda bez ładunku do drewna najbardziej oddalonego od drogi,

—

załadunek drewna w zasadzie jednej
grupy

jakościowo-wymiarowej

(w uzasadnionych

przypadkach,

szczególnie

przy

większej

wprawie

operatora,  moŜna  ładować  po  dwie  lub
trzy długości drewna z odpowiednim jego
układaniem  w skrzyni  ładunkowej,  mając
na  uwadze  konieczność  ich  rozdzielenia
podczas rozładunku),

—

jazda z ładunkiem do miejsca rozładunku,

—

rozładunek

drewna

z oddzielnym

układaniem

grup

jakościowo-

wymiarowych prostopadle do osi drogi
(do wywozu zestawem wywozowym do
drewna

krótkiego

z Ŝurawiem

załadunku).
Procesy technologiczne pozyskiwania

drewna metodą dłuŜycową

WyróŜniono

następujące

procesy

technologiczne pozyskiwania drewna:

—

cinka i wyróbka pilarką oraz zrywka

drewna skiderem i forwarderem (w łatwiejszych warunkach terenowych, forwarder moŜe
być zastąpiony ciągnikiem rolniczym z przyczepą i Ŝurawiem),

—

cinka i wyróbka harwesterem jednochwytakowym oraz zrywka drewna skiderem

i forwarderem.
PoniŜej przedstawiono waŜniejsze zasady wykonania operacji.
Ścinka i wyróbka pilarką
Podstawowe zasady ścinki drzew oraz wyróbki drewna pilarką w metodzie dłuŜycowej są

następujące (rys. 7):

—

ogólny kierunek obalania drzew powinien być zbliŜony do przeciwnego do zakładanego
kierunku zrywki skiderem na zrębie (naleŜy uwzględnić przy tym pochylenie większości
drzew oraz przebieg najbliŜszej drogi wywozowej),

—

w  przybliŜeniu  zgodnie  z ogólnym  kierunkiem  obalania,  tak  jak  w metodzie  drewna
krótkiego,  obalać  drzewa  ukośnie  wierzchołkami  do  siebie  po  kilka  sztuk,  mając  na
uwadze,  aby  odległości  ręcznego  przemieszczania  wałków  (wyrzynków)  wyrabianych
z części wierzchołkowych strzał były jak najmniejsze,

—

wykonywać okrzesywanie i przerzynkę drewna pilarką, rozpoczynając od części
odziomkowej na dłuŜycę oraz reszty strzały na wałki (długości minimum 2 m),

—

do ścinki drzewa następnego przystępować w zasadzie po okrzesaniu i przerzynce
poprzedniego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys.7. Schemat organizacji procesu technologicznego pozyskiwania
metodą dłuŜycową na zrębie zupełnym -ścinka, okrzesywanie
i przerzynka pilarką, zrywka forwarderem. [17, s. 269]

składać po kilka do kilkunastu wałków, moŜliwie równo czołami, z uŜyciem specjalnych
haków.
Ścinka i wyróbka harwesterem jednochwyta-kowym

Harwester wykonuje ścinkę i wyróbkę drewna na pasie roboczym szerokości ok. 10 m.

Porusza się skrajem wycinanego pasa drzew. Obala drzewa w drzewostan, w kierunku
w przybliŜeniu prostopadłym do kierunku jazdy. Po obaleniu drzewa, harwester przemieszcza
jego odziomek na skraj pasa
roboczego

oraz

wykonuje

okrzesywanie i wyróbkę drewna
w dłuŜycach

i wałkach,

z sortowaniem

grupy

jakościowo-wymiarowe.

MoŜliwe

jest

równieŜ

łączenie

metody

drewna

krótkiego i dłuŜycowej, a więc
wyróbka

harwesterem

w dłuŜycach, kłodach i wałkach.
Zrywka dłuŜyc skiderem lub
ciągnikiem

uniwersalnym

wyposaŜonym we wciągarkę

Przebieg nawrotu zrywki

skiderem

wyposaŜonym

wciągarkę, przy dwuosobowej
obsłudze

ciągnika,

jest

następujący:

—

pomocnik operatora zakłada
linki

zaczepowe

dłuŜycach przewidzianych
do

zrywki

w danym

nawrocie (naleŜy zaczynać
od skraju zrębu),

—

operator ustawia ciągnik stosownie do przewidywanego kierunku jazdy z ładunkiem
i zwalnia linę roboczą,

—

pomocnik rozciąga linę roboczą (liny robocze) i zapina do niej (do nich) linki zaczepowe
(czynność moŜe być wykonana wspólnie z operatorem), a następnie pomocnik odchodzi
poza zasięg dłuŜyc i lin, ustawia się w miejscu skąd jest dobrze widoczny przez operatora
znajdującego się w kabinie ciągnika,

—

pomocnik daje umówiony sygnał „GOTOWE" operatorowi do włączenia napędu
wciągarki, sformowania ładunku i ruszenia ciągnika,

—

operator wykonuje powyŜsze czynności po upewnieniu się, Ŝe w strefie zagroŜenia nie
znajdują się Ŝadne osoby,

—

pomocnik zwraca uwagę aby dłuŜyce nie zaczepiały o przeszkody oraz nie odpinały się,
w razie potrzeby poprawienia ładunku, daje operatorowi sygnał „STOP” (np. przez
podniesienie ręki) do wyłączenia wciągarki lub zatrzymania ciągnika,

—

wszelkie  czynności  przy  ładunku  oraz  linach  mogą  być  wykonane  przy  stojącym
ciągniku,  wyłączonej  wciągarce  i zwolnionych  linach,  po  wyraźnym  sygnale  operatora
„POPRAWIĆ”,  podanym  głosem  lub  ruchem  ręki  wskazującym  miejsce  koniecznych
poprawek,

—

powtórne uruchomienie wciągarki oraz ciągnika przez operatora moŜe nastąpić dopiero
po opuszczeniu strefy zagroŜenia przez pomocnika oraz podaniu przez niego
umówionego sygnału „GOTOWE”,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

—

przed podejściem do dłuŜyc celem rozpięcia lin zaczepowych naleŜy uprzednio
unieruchomić ciągnik, zwolnić linę roboczą, upewnić się czy dłuŜyce zaczepione i leŜące
obok nie groŜą przemieszczeniem się – podchodzić naleŜy zawsze od strony czół, nigdy
z boku,

—

rozpięcie lin zaczepowych przez pomocnika (czynność moŜe wykonać operator,
a pomocnik w tym czasie zapina linki zaczepowe do dłuŜyc na zrębie), powinno być
wykonane zgodnie z powyŜszymi zasadami, dopiero po sygnale operatora „ODCZEPIĆ”,
podanym głosem lub ruchem ręki,

—

po  rozpięciu  lin  zaczepowych  pomocnik  musi  odejść  poza  strefę  zagroŜenia  (minimum
5m  od  drewna  i lin)  i daje  operatorowi  sygnał  „GOTOWE”  oraz  ruchem  ręki  do
włączenia wciągarki lub ruszenia ciągnika.
Zrywka  drewna  forwarderem  lub  ciągnikiem  rolniczym  z  przyczepą  i  Ŝurawiem

Zrywkę naleŜy wykonać zgodnie z zasadami podanymi w ramach metody drewna krótkiego.
Procesy technologiczne pozyskiwania drewna w rębni zupełnej gniazdowej

Wycinanie gniazd
Zarówno przy zastosowaniu pilarki jak i harwestera obowiązują podobne zasady jak na

zrębach  zupełnych.  Proponuje  się  w pierwszej  kolejności  zastosowanie  metody  drewna
krótkiego,  zapewniającej  mniejsze  uszkodzenia  drzew  i gleby.  Ścinkę,  okrzesywanie
i wyróbkę drewna harwesterem wykonuje się pasami roboczymi, raczej wąskimi. W zasadzie,
pracę  naleŜy  zaczynać  u  wylotu  szlaku  operacyjnego.  Pierwszy  pas  prowadzić  stycznie  do
granicy  gniazda,  w miarę  moŜliwości  wzdłuŜ  dłuŜszego  boku  gniazda  (jeŜeli  ma  kształt
wydłuŜony).  Drzewa  obalać  w kierunku  gniazda,  a  wyrobione  drewno  układać  na  jego
granicy.  Na  ostatnim  pasie  celowa  jest  zmiana  kierunku  obalania  na  przeciwny  (w  kierunku
wyciętego juŜ gniazda, a nie w pozostający drzewostan).
Cięcie uprzątające

W cięciach prowadzonych na powierzchni międzygniazdowej zaleca się takŜe

pozyskiwanie metodą drewna krótkiego, zgodnie z zasadami postępowania na zrębie
zupełnym. Pracę naleŜy tak zaplanować, aby nie obalać drzew na odnowione juŜ gniazda.
Zrywka drewna

Zrywkę drewna wykonać zgodnie z zasadami pracy na zrębie zupełnym. W przypadku

wycinania gniazd, zrywkę naleŜy w zasadzie rozpocząć po ścince i wyróbce drewna na
gnieździe.
Uwarunkowania technologiczne pozyskiwania drewna w górach

Analiza stosowanych procesów technologicznych pozyskania drewna wskazuje, Ŝe przy

ich  realizacji  w lesie  muszą  być  brane  pod  uwagę  takie  czynniki  jak  rodzaj  ukształtowania
terenu  oraz  sposób  zagospodarowania  lasu.  W zaleŜności  bowiem  od  moŜliwości
zastosowania  w lesie  pozyskaniowych  środków  technicznych,  stopnia  udostępnienia
drzewostanu  do  prac  pozyskaniowych,  stosowanych  rębni  i wkraczania  w drzewostan
kilkakrotnie  z cięciami,  aŜ  wreszcie  moŜliwości  róŜnego  natęŜenia  uszkodzenia  środowiska
leśnego przez proces pozyskania drewna zaleŜeć będzie ogólny stan ekosystemu leśnego.

W warunkach trwałej i zrównowaŜonej gospodarki leśnej zatem procesy pozyskania

drewna  w górach,  terenach  z natury  rzeczy  znacznie  trudniej  dostępnych,  bardziej
zróŜnicowanych  biocenotycznie,  prowadzonych  rębniami  złoŜonymi  (rębnią  częściową,
gniazdową,  stopniową,  przerębową)  koniecznym  jest  stosowanie  takich  technologii
pozyskaniowych,  które  będą  uwzględniać  specyficzne  cechy  i wymogi  tych  drzewostanów.
Trzeba  takŜe  pamiętać,  Ŝe  lasy  górskie,  obejmując  ok.  10%  powierzchni  leśnej  w Polsce,
pełnią  jednocześnie  szereg  bardzo  waŜnych  pozaprodukcyjnych  funkcji  (wodochronną,
rekreacyjną, klimatyczną, itp.).

Omówienie pozyskania drewna w terenach górskich znajdziesz w dostępnej literaturze

[np. 17].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Racjonalna wyróbka drewna

Leśnictwo jest specyficzną gałęzią gospodarki narodowej, w której rozmiar produkcji jest

limitowany z góry: ilość drewna pozyskiwanego rocznie nie moŜe być większa od tego limitu,
–  od  etatu.  Wprawdzie  coroczne  drobne  rozbieŜności  między  etatem  a  rozmiarem
pozyskiwania  są  dopuszczalne,  lecz  w dziesięcioleciu  przekroczenie  etatu  nie  powinno  mieć
miejsca.  Jedynym  wyjątkiem  są  tu  sytuacje  klęskowe,  takie  jak  gradacje  owadów,
wiatrołomy, totalne niszczenie lasu przez zanieczyszczenia przemysłowe itp.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami Lasy Państwowe są jednostką samofinansującą

się.  Podobnie  lasy  innych  ministerstw,  komunalne,  wspólnot,  a  tym  bardziej  –  prywatne.
Zgodnie  z przepisami  równieŜ  etat  powinien  być  wyliczany  we  wszystkich  lasach,  kaŜdej
własności.  Przekroczenie  etatu  jest  zjawiskiem  zagraŜającym  istnieniu  lasu:  wraz  z lasami
giną  społeczeństwa.  Przekraczanie  etatów  jest  więc  uderzeniem  w interes  ogólnospołeczny.
Właściciel  lasu  nie  moŜe  tą  drogą  zwiększać  swoich  przychodów.  Pozostaje  mu  jedyna
legalna, logiczna droga: racjonalna wyróbka tego drewna; które ma prawo pozyskać.

Racjonalną

wyróbką

drewna

nazywamy

zespół

czynników

organizacyjnych

technologicznych, których celem jest:

—

przeprowadzenie pozyskiwania i wyróbki drewna w sposób zabezpieczając środowisko
leśne i drewno przed degradacją,

—

zorganizowanie całego procesu pozyskiwania w sposób zapewniający sprzedaŜ drewna
i uzyskanie maksymalnych cen (optymalizacja procesu pozyskiwania),

—

wyróbkę sortymentów w sposób akceptowany na rynkach drzewnych,

—

podział  drewna  na  sortymenty,  klasy,  grupy  w sposób  zapewniający  maksymalne
wykorzystanie  cech  i wartości  uŜytkowych  drewna,  a  tym  samym  zapewniający
moŜliwość uzyskania maksymalnych cen (optymalizacja tzw. rozkrojów).
Nadrzędnym  celem  racjonalnej  wyróbki  drewna  w gospodarce  rynkowej  jest

maksymalizacja zysków i zasobów finansowych przedsiębiorstwa.

Pierwszym posunięciem gospodarczym jest tu dobór takich metod i rytmu pozyskiwania

(łącznie  ze  zrywką  i wywozem),  które  zapewnią  maksymalną  ochronę  środowiska  leśnego,
a  tym  samym  zapewnią  minimalizację  kosztów  rekultywacji  środowiska  leśnego.  Wybrane
metody  i rytm  muszą  być  jednocześnie  zgodne  z rytmem  sprzedaŜy  drewna  zapewniającym
moŜliwość  uzyskania  maksymalnych  cen  i zysków.  Dobrane  metody  i rytm  pozyskiwania
muszą  równieŜ  zapewnić  maksymalną  ochronę  drewna  przed  degradacją  w czasie  prac
technologicznych  i transportowych  oraz  później  –  w czasie  składowania.  Maksymalne  ceny
i zyski uzyskuje się wyłącznie za towar pełnowartościowy.

Przy doborze racjonalnych metod wyróbki drewna naleŜy brać równieŜ pod uwagę taką

organizację pozyskiwania drewna, która zminimalizuje koszty składowania i konserwacji
drewna.

Następną decyzją, związaną jeszcze częściowo z organizacją i technologią ścinki, ale

w duŜej mierze juŜ i z obróbką drewna, jest dobór stopnia obróbki drewna. Wiadomo, Ŝe wraz
ze wzrostem stopnia obróbki rosną przychody właściciela towaru rynkowego. Dobór stopnia
obróbki w duŜej mierze zaleŜy od zasobów, którymi dysponuje właściciel lasu. Mając
moŜliwość ścinki tylko kilku drzew rocznie nie warto do tego celu kupować całego sprzętu;
moŜe okazać się, Ŝe sprzedaŜ tego drewna na pniu jest najbardziej racjonalnym rozwiązaniem.

W drewnie wielkowymiarowym czynności mające na celu optymalne wykorzystanie

drewna zaczynają się juŜ w lesie i mogą tu być prowadzone bez wsparcia komputerowego.
Przy podziale pozyskanego drewna wykorzystuje się tu trzy metody klasyfikacji i manipulacji
surowca:

—

od odziomka,

—

od wierzchołka,

—

od środka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyróbkę sortymentów od odziomka prowadzi się w pierwszej kolejności, a jej celem

jest:

—

odcięcie drewna najwyŜszej jakości sortymentów specjalnych (drewno na okleinę,
zapałki, sklejkę itp),

—

odcięcie drewna z wadami uniemoŜliwiającymi przeznaczenie go na cele przemysłowe
(zwykle z nadmierną odziomkową zgnilizną miękką).
Po ewentualnym odcięciu odziomka przystępuje się do wyróbki drewna od wierzchołka

odcinając potrzebną liczbę wałków z przeznaczeniem ich na drewno stosowe.

Wówczas, gdy w części środkowej występuje nadmierne nagromadzenie wad drewna,

w drugim  etapie  wyróbkę  prowadzi  się  od  środka,  tnąc  drewno  na  wałki  o znormalizowanej
długości.  Po  wycięciu  wadliwego  odcinka  pnia  dalszą  wyróbkę  przy  długiej  kłodzie
wierzchołkowej  prowadzi  się  od  wierzchołka.  Gdy  kłoda  wierzchołkowa  jest  krótka,  a  po
odcięciu  wałka  drewna  z nadmiernymi  wadami  niemoŜliwe  jest  jej  przeznaczenie  na  cele
przemysłowe,  wyróbkę  od  środka  (cięcia  na  wałki)  kontynuuje  się  nadal  aŜ  do  miejsca
najcieńszego.

Po zakończeniu opisanej manipulacji, szczególnie od odziomka, pozostaje kłoda, która

w zasadzie będzie sprzedana przemysłowi tartacznemu. Często ze względów transportowych
musi być ona skrócona. Zwykle czynność ta jest u nas wykonywana dość mechanicznie. Na
przykład odcina się od odziomka kłody o długości transportowej równej 9 m (lub innej
preferowanej) pozostawiając część wierzchołkową, jak wyda".

Komputerowe wspomaganie optymalnego podziału drewna średniowymiarowego daje

bardzo  duŜe  korzyści.  Często  w jednej  sztuce  tego  drewna  obecna  jest  po  kilka  stref  róŜnej
uŜyteczności.  W odziomku  jest  drewno  przydatne  na  tarcicę,  dalej  –  na  kopalniaki,
papierówkę,  kołki,  palisadę  itp.  w warunkach  leśnych  szybkie  podjęcie  optymalnej  decyzji
bez  wspomagania  komputerowego  praktycznie  jest  niemoŜliwe.  Racjonalna  wyróbka  tego
drewna  moŜliwa  jest  tylko  na  składnicach  zmechanizowanych  wyposaŜonych  w spierające
systemy komputerowe.
Konserwacja drewna

Obszerny materiał dowodzący, Ŝe drewno doskonale przechowuje się w ziemi i w wodzie

oraz na powietrzu, dostarczyły prace wykopaliskowe oraz dotychczas istniejące wielowieczne
budowle  wodne  i ziemne.  Trwałością  drewna  nazywamy  zatem  odporność  na  zniszczenie
przez  czynniki  fizyczne,  chemiczne  i biologiczne.  Trwałość  w duŜym  stopniu  zaleŜy  od
budowy  anatomicznej  i składu  chemicznego  drewna  oraz  od  czynników  otoczenia.
W suchych,  przewietrzanych,  a  takŜe  klimatyzowanych  pomieszczeniach  okres  trwałości
drewna,  które  nie  zostało  zaatakowane  przez  owady  lub  grzyby,  praktycznie  jest
nieograniczony.  Budowa  drewna  ma  niewątpliwy  wpływ  na  jego  trwałość.  Jak  wynika
z poczynionych  obserwacji  gęstość  drewna  danego  gatunku  jest  wskaźnikiem  trwałości,
drewno  o duŜej  gęstości  jest  uwaŜane  za  wytrzymalsze  na  działanie  czynników
fizykochemicznych.  Drewno  twardzieli  jest  na  ogół  trwalsze  od  bielu.  Przyjmuje  się,  Ŝe
drewno  drzew  o średnim  wieku  wyróŜnia  się  większą  trwałością,  niŜ  w młodszym  lub
starszym.  MoŜna  zatem  mówić  o róŜnych  stopniach  trwałości  drewna,  które  starano  się  od
wielu  lat  uszeregować  według  pewnej  skali  i zaleŜności.  Według  staroŜytnych  autorów,
niektóre  rodzaje  cyprysa,  cedru,  modrzewia,  cisa,  dębu,  oliwki  zupełnie  nie  ulegają  gniciu.
W skali  trwałości  względnej  (trwałość  na  powietrzu,  w wodzie,  w suchym  powietrzu)
w odniesieniu  do  trwałości  dębu  przyjętej  za  100  następnymi  pod  względem  trwałości  są
następujące  gatunki:  wiąz  górski  (90),  modrzew  (80–95),  sosna  (60–90),  świerk  (50–75),
jesion  (64),  buk  (40–70),  osika  (50–95),  olcha  (38–100),  brzoza  (38–40),  wierzba,  topola
(30–35).  Ciekawa  jest  równieŜ  skala  bezwzględna  dotycząca  trwałości  drewna  w latach
uŜytkowania  na  wolnym  powietrzu,  w pomieszczeniach  zamkniętych  bez  przewiewu,
w warunkach  niezmiennie  suchych  i niezmiennie  wilgotnych.  W tej  skali  najmniej  trwałym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

okazało  się  drewno  olchy,  osiki,  brzozy,  jesionu,  a  najbardziej  trwałym  dębu,  osiągając
następujące  wskaźniki:  trwałość  na  wolnym  powietrzu  120  lat,  w pomieszczeniach
zamkniętych  bez  przewiewu  200  lat,  w warunkach  niezmiennie  suchych  1800  lat,
a w warunkach niezmiennie wilgotnych 700 lat.

Wydawać się zatem moŜe, Ŝe drewno jest materiałem bardzo trwałym nie podlegającym

deprecjacji,  to  jednak  w niesprzyjających  warunkach  uŜytkowania  i składowania  okazuje  się
materiałem  łatwo  ulegającym  zniszczeniu  przez  grzyby,  owady,  ulega  pękaniu  i paczeniu.
Dotyczy to szczególnie drewna okrągłego, w którym od momentu ścinki, a często juŜ za Ŝycia
drzewa  zaczynają  zachodzić  zmiany  własności  technicznych  oraz  struktury.  Zmiany  te
przebiegają  w sposób  bardzo  zróŜnicowany  i zaleŜą  od  wielu  czynników,  a  szczególnie
gatunku  drewna,  warunków  otoczenia  w jakich  znajduje  się  składowany  surowiec  oraz
okresu, w tym pory roku.

Drzewo po ścięciu w stosunkowo krótkim czasie moŜe być zasiedlone przez liczne

gatunki  szkodników  (fizjologicznych  i technicznych)  owadzich  i grzybów  (szczególnie
podatne  na  uszkodzenia  są  gatunki  iglaste  oraz  liściaste  beztwardzielowe).  Pękanie  drewna
będące  następstwem  zmiany  pierwotnej  wilgotności  procesy  te  moŜe  znacznie  przyspieszać.
Z uwagi na niskie temperatury w I i IV kwartale zjawiska te występują w drewnie w znacznie
mniejszym  stopniu,  stąd  teŜ  istnieje  opinia,  Ŝe  drewno  ze  ścinki  zimowej  posiada  lepsze
właściwości od drewna pozyskiwanego w okresie letnim (za ścinkę zimową uwaŜa się okres
od  1  października  do  31  marca,  tj.  okres  spoczynku  wegetacyjnego).  Faktem  jest,  Ŝe  jest
bardziej odporne na działanie grzybów i trudniej ulega procesom rozkładowym.

Zbyt niska temperatura powoduje brak moŜliwości zaistnienia procesów destrukcyjnych,

ponadto spowalnia proces wysychania drewna mającego dość znaczną wilgotność. Stąd teŜ
wysycha ono bardziej równomiernie w stosunku do drewna pozyskiwanego w porze letniej,
w którym szybko przebiegający proces wysychania moŜe powodować powstawanie napręŜeń,
a w ślad za tym liczniejszych i większych pęknięć.

W lesie i na róŜnego rodzaju składnicach magazynowane są niekiedy w określonych

sytuacjach  znaczne  ilości  surowca  drzewnego.  Na  skutek  składowania  i działania  warunków
otoczenia  surowiec  traci  swą  jakość  i wartość.  Z  drugiej  strony  surowiec  ten  staje  się
przyczyną  rozmnoŜy  i gradacji  szkodliwych  owadów  jeŜeli  w odpowiednim  czasie  nie
zostanie właściwie zabezpieczony lub w porę wywieziony i przerobiony. Jeszcze do niedawna
obowiązujący system dostaw surowca w określonym okresie i ilościach zmuszał leśników do
tworzenia  znacznych  zapasów  drewna  w lesie,  celem  stworzenie  moŜliwości  wykonania
planów dostaw określonych sortymentów bez względu na porę roku, warunki atmosferyczne,
stan dróg i posiadanych środków transportowych oraz opracowywania metod zabezpieczenia
i ochrony drewna przed owadami i grzybami.

Wydawać się moŜe, Ŝe przy załoŜeniu prawidłowej rotacji drewna w lesie i wszelkiego

rodzaju składnicach, problematyka konserwacji drewna juŜ nie istnieje. W normalnych
warunkach gospodarowania jest to pogląd słuszny, jednak w przypadku wystąpienia klęsk
Ŝ

ywiołowych jak wiatrołomy, śniegołomy, czy teŜ masowe wypadanie drzew po gradacjach

owadów  lub  teŜ  na  skutek  nagłego  często  nawarstwiającego  się  pogarszania  warunków
ekologicznych  sytuacja  ulega  niekiedy  gwałtownym  zmianom  w bardzo  krótkim  okresie
czasu.  Zjawiska  te  mają  miejsce  nie  tylko  w Polsce,  występują  równieŜ  w innych  krajach
europejskich  i to  w dość  znacznych  rozmiarach,  co  przy  praktycznie  juŜ  istniejącej
globalizacji  rynku  i swobodnym  przepływie  znacznych  ilości  surowca  drzewnego  pomiędzy
krajami  stwarza  określone  problemy.  Jest  to  szczególnie  zauwaŜalne  w momencie,  gdy  na
rynku zaczynają pojawiać się zbyt nadmierne masy surowca poklęskowego po bardzo niskich
cenach.  Dlatego  teŜ  w kaŜdym  okresie  moŜe  zaistnieć  sytuacja,  w której  zajdzie  potrzeba
zmagazynowania i krótko lub długotrwałego przechowywania i składowania znacznych ilości
drewna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposoby zabezpieczania i konserwacji drewna w zasadzie moŜemy podzielić na

bezpośrednie oraz pośrednio związane z procesem pozyskania i wprowadzania drewna do
obrotu.

Prawidłowa ścinka drzew, okrzesywanie i wyróbka kłód, a następnie zrywka i transport

to  podstawowa  metoda  zapobiegania  deprecjacji  (obniŜeniu  wartości  uŜytkowej
i wartościowej)  surowca  drzewnego  w pierwszej  fazie  obrotu.  Polega  ona  na  prawidłowym
wykonywaniu,  organizacji  prac  oraz  wyborze  technologii  w pozyskaniu,  zrywce  i wywozie
drewna.  Przy  wykonywaniu  tych  prac  moŜe  powstać  w drewnie  szereg  uszkodzeń  (wad)
polegających na:

—

rozłupywaniu, pękaniu i ranieniu drewna najcenniejszych odziomkowych części strzał;

—

odarciu kory z drzew ścinanych i stojących, wyrabianych dłuŜyc i kłód podczas obalania
drzew, zrywki i mygłowania;

—

nieprawidłowym przerzynaniu dłuŜyc na kłody przy wyróbce juŜ określonych
sortymentów.
Głównymi przyczynami powstawania wymienionych uszkodzeń drewna to zła

organizacja  i technika  wykonywania  prac,  brak  odpowiedniego  przeszkolenia  oraz  nadzoru,
często  teŜ  zwykła  nieświadomość.  Dlatego  teŜ  podczas  wykonywania  prac  przy  pozyskaniu
drewna naleŜy zwrócić uwagę na zjawisko pękania drewna, na które szczególnie naraŜone są
takie  gatunki  jak  dąb,  jesion,  buk.  Stąd  teŜ  naleŜy  stosować  ścinkę  niską  tzn.  nie  wyŜej  od
ziemi niŜ ¼ średnicy pnia w miejscu rozwidlenia korzeni. Przy przerzynaniu dłuŜyc gatunków
podatnych  na  pękanie  rzazy  naleŜy  wykonywać  na  sękach  oraz  w miejscach  rozwidleń.
Ponadto  liściaste  sortymenty  cenne  winny  bezpośrednio  po  manipulacji  mieć  czoła
zabezpieczone  przed  szybkim  wysychaniem  np.  farbą  emulsyjną.  Konieczne  jest  równieŜ
natychmiastowe  lokalizowanie  pęknięć  i zabijanie  ich  końców  przy  pomocy  esów  od  strony
obwodu.

Najskuteczniejszym sposobem ochrony drewna (zabezpieczania) przed deprecjacją nie

wymagającym  nakładów  finansowych  jest  bezpośredni  przerób  drewna  po  jego  pozyskaniu.
Istotą  takiego  działania  jest  uniknięcie  zmian  zachodzących  w czasie  między  pozyskaniem
a  przerobem.  Do  pośrednich  sposobów  konserwacji  drewna  naleŜy  równieŜ  wybór  pory
ś

cinki. Najodpowiedniejszą porą ścinki równieŜ ze względu na wymogi ochrony lasu jest

okres spoczynku wegetacyjnego, przyjmowany od 1 października do 31 marca roku
następnego (okres zimowy). W przypadku pozyskiwania surowca drzewnego w okresie
letnim ze względu ochrony lasu konieczne jest aby drewno było wyrabiane bezpośrednio po
ś

cięciu i maksymalnie w ciągu 3 tygodni wywoŜone z lasu i przerobione (praktycznie, aby nie

dopuścić  do  rozwoju  sinizny  okres  ten  winien  wynosić  2  tygodnie).  Surowiec  iglasty  z cięć
jesienno-zimowych  zalegający  w lesie  lub  składnicach  w pobliŜu  drzewostanów  iglastych
powinien  zgodnie  z „Instrukcją  ochrony  lasu"  zostać  zabezpieczony  środkami  chemicznymi
lub okorowany przed dniem 15 maja. Celem niedopuszczenia do rozmnoŜy owadów wymóg
korowania  lub  oprysku  środkami  chemicznymi  dotyczy  równieŜ  surowca  z cięć  letnich
(pozyskanego  po  15  maja),  który  nie  został  wywieziony  z lasu  w okresie  3  tygodni  od
momentu pozyskania. Zabiegu korowania lub oprysków nie trzeba stosować w przypadku gdy
surowiec  zostanie  wywieziony  na  składnicę  zlokalizowaną  w odległości  powyŜej  3  km  od
lasu.

Stan największego zagroŜenia przez techniczne szkodniki drewna i grzyby powodujące

siniznę,  brunatnicę,  zaparzenie  a  następnie  zgniliznę  występuje  w II  i III  kwartale.  Grzyby
optymalne warunki rozwoju znajdują w temperaturze 20–22°C, zaś największe zagroŜenie ze
strony  sinizny  występuje  przy  temperaturze  22,5–29°C  oraz  wilgotności  drewna  33–82%,
poniŜej  28–30%  oraz  powyŜej  138–150%  całkowicie  zanika.  Ze  strony  owadów  największe
zagroŜenie rozpoczyna się w maju, osiąga swe apogeum w czerwcu i lipcu utrzymując się do
końca  sierpnia.  Wśród  szkodników  wtórnych  zagraŜających  składowanemu  drewnu  w lesie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i na  składnicach  najgroźniejsze  są  szkodniki  fizjologiczne  wygryzające  chodniki
powierzchniowe,  do  których  naleŜą  głównie  korniki,  bogatki,  przypłaszczki  i opiętki  oraz
szkodniki  fizjologiczno-techniczne,  których  larwy  zakładają  chodniki  głębokie,  a  więc
kózkowate, ścigi, Ŝerdzianki, drwalniki, trzpienniki, spuszczele i inne.

Biorąc pod uwagę przedstawione czynniki mające wpływ na deprecjację drewna

konserwacja metodami bezpośrednimi moŜe odbywać się poprzez:

—

konserwację na wilgotno, polegającą na utrzymaniu, a nawet maksymalnym
podwyŜszeniu naturalnej wilgotności drewna za Ŝycia i bezpośrednio po ścięciu. Ten
rodzaj konserwacji jest szczególnie przydatny do długotrwałego przechowywania drewna
w tym poklęskowego;

—

konserwację  na  sucho,  polegająca  na  obniŜaniu  wilgotności  drewna  poniŜej  punktu
nasycenia  włókien  (podstawową  operacją  w tej  metodzie  było  korowanie  drewna).
W chwili  obecnej  konserwacja  na  sucho  jest  praktycznie  rzadko  stosowana,  zaś  sam
proces wysychania drewna jest normalnym zjawiskiem występującym po ścięciu drzewa;

—

konserwację środkami chemicznymi.
W praktyce do bezpośrednich sposobów konserwacji drewna polegających na stworzeniu

warunków otoczenia, w których nie istnieje moŜliwości rozwoju w drewnie grzybów czy
opanowania go przez owady zaliczamy:

—

konserwację metodą pławienia i zatapiania,

—

konserwację metodą zraszania,

—

konserwację środkami chemicznymi.

—

Konserwacja  drewna  metodą  pławienia  i zatapiania  polega  na  całkowitym  lub
częściowym  zanurzeniu  drewna  w zbiornikach  wodnych  (sztucznych,  naturalnych).
Nasycenie drewna wodą zahamowuje całkowicie lub prawie całkowicie rozwój owadów
i grzybów  niszczących  drewno  oraz  zapobiega  powstawaniu  pęknięć.  Do  pławienia
i zatapiania naleŜy przeznaczać surowiec w korze i zabezpieczać go maksymalnie szybko
jeŜeli jest pozyskany (uprzątany) w porze letniej szczególnie od połowy  maja. Surowiec
szczególnie  do  pławienia  musi  być  w stanie  świeŜym.  Drewno  przeschnięte  z cięć
sanitarnych  czy teŜ pochodzące z uprzątania klęsk Ŝywiołowych  co z konieczności musi
być  rozłoŜone  w czasie,  osiąga  pełną  wilgotność  dopiero  po  okresie  wielomiesięcznego
zanurzenia w wodzie. W tym czasie moŜe podlegać działaniu rozwoju owadów i grzybów
niszczących  drewno.  NaleŜy  pamiętać,  Ŝe  przy  stosowaniu  konserwacji  metodą
pławienia,  szczególnie  naraŜone  jest  na  infekcje  drewno  wynurzone  z wody,  stąd  teŜ
konieczne  jest  obciąŜenie  drewna  konserwowanego  przez  dłuŜszy  okres  poprzez
wciąganie  jednej  tratwy  na  drugą  lub  kotwiczenie  magazynowanego  surowca  do  dna
zbiornika.  Pomimo,  Ŝe  przechowywanie  drewna  w zbiornikach  wodnych  w zasadzie  nie
ma  wpływu  na  środowisko  wodne,  to  jednak  korzystanie  ze  zbiornika  musi  być
kaŜdorazowo

uzgadniane

z odpowiednimi

władzami.

W kaŜdym

przypadku

magazynowania  drewna  w wodzie  konieczne  jest  uzyskanie  pozwolenia  wodno-
prawnego  wydawanego  przez  starostę  na  podstawie  ustawy  o prawie  wodnym,  która
traktuje zatapianie drewna jako szczególne korzystanie z wód.
Konserwacja  drewna  metodą  zraszania,  polegająca  na  utrzymaniu  stanu  nasycenia

włókien wodą jest najbardziej rozpowszechnioną metodą długotrwałego przechowywania
drewna.

Zaletami tej metody są:

—

mała szkodliwość dla środowiska;

—

moŜliwość przechowywania duŜych praktycznie nieograniczonych ilości drewna;

—

moŜliwość zastosowania w kaŜdym miejscu gdzie istnieje dostęp do zasilania wodnego
(naturalne zbiorniki wodne, rzeki, strumienie, studnie, wodociągi);

—

moŜliwość szybkiej zmiany lokalizacji składowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wodę do zraszania najbardziej ekonomicznie pobierać jest ze zbiorników naturalnych,

szczególnie  z tych,  gdzie  istnieje  moŜliwość  wykorzystania  róŜnic  poziomu  do  zasilania
deszczowni wodą (tereny górskie). Zraszanie drewna przeprowadza się zwykle wykorzystując
typowe  urządzenia  do  zraszania  szkółek  leśnych  lub  deszczownie  wykorzystywane
w rolnictwie.  Rozmieszczenie  zraszaczy  winno  uwzględniać  równieŜ  nawilŜanie  czół.  Do
zraszania  naleŜy  dłuŜyce  układać  w mygły  ścisłe  o wysokości  nawet  powyŜej  7  m,  bez
przekładek, bezpośrednio na ziemi. Zraszanie naleŜy przeprowadzać codziennie przez 12–16
godzin  na  dobę,  w miesiącach  od  maja  do  końca  września  (z  wyjątkiem  dni  o ciągłych
opadach). Wybrany teren do składowania drewna w tej metodzie winien charakteryzować się
pewnym  spadkiem,  umoŜliwiającym  zbieranie  nadmiaru  wody  i zastosowanie  obiegu
zamkniętego, ze względu na wymogi ochrony środowiska.

Konserwacja drewna środkami chemicznymi jest ostateczną koniecznością w sytuacji

gdy nie moŜemy zastosować konserwacji wodą. Alternatywą tej metody jest korowanie
drewna. Nie moŜna zabezpieczać drewna chemicznie przeznaczonego do zraszania, zatapiania
i pławienia. Szczegółowe zasady stosowania oprysków chemicznych precyzuje „Instrukcja
ochrony lasu”.
Rejestrator jako narzędzie prowadzenia przychodu i rozchodu drewna oraz szacunków
brakarskich

W związku z rozwojem Systemu Informatycznego Lasów Państwowych pojawiła się

potrzeba zautomatyzowania procesu rejestracji danych podstawowych na poziomie leśnictwa.
Programy usprawniają proces sporządzania dokumentów, a dodatkowo spełniają następujące
cele:
1)

Przygotowywują  i przetwarzają  dane  w układzie  systemu  LAS  oraz  innych  modułów
SILP  w taki  sposób,  aby  mogły  one  być  następnie  automatycznie  wymieniane
z komputerem  w nadleśnictwie.  Pozwala  to  na  usprawnienie  i przyśpieszenie  pracy
systemu  w nadleśnictwie  oraz  eliminuje  błędy  pojawiające  się  na  etapie  ręcznego
wprowadzania danych,

Posiada aktualne i zgodne z systemem LAS informacje, istotne dla prowadzenia
dokumentacji w leśnictwie,

Kontroluje poprawność wprowadzanych w terenie danych w celu wyeliminowania
potencjalnych błędów,

Obsługuje wszystkie podstawowe dokumenty związane z ewidencją drewna oraz
ewidencją pracy,

Porządkuje ewidencję dokumentów, poprzez zapewnienie unikalności numeracji
i ujednolicenie wydruków.

Aktualnie system REJESTRATOR LEŚNICZEGO składa się z programu LEŚNIK,

programu  komunikacyjnego  RT,  programu  SIBOFAST  do  porządkowania  dysków  oraz
INTERFEJSU  LEŚNIK-LAS  (podsystem  REJESTRATOR)  obsługującego  przejmowanie
danych  do  systemu  LAS  w nadleśnictwie.  System  REJESTRATOR  LEŚNICZEGO  jest
jednym  ze  składników  Systemu  Informatycznego  Lasów  Państwowych  (SILP).  Program
LEŚNIK słuŜy do obsługi i edycji następujących dokumentów sporządzanych w leśnictwie:

—

Rejestr Odbiórki Drewna (ROD),

—

Kwity zrywkowe, podwozowe, wywozowe, asygnaty, specyfikacje manipulacyjne (KZ1,
KZ2, KP, KW, SM)

—

Wykaz Robót (WR),

—

Dziennik Obecności Robotnika (DOR).
Dzięki temu programowi leśniczy posiada bieŜącą informację o stanie drewna

w leśnictwie oraz planowanych w danym roku zabiegach gospodarczych. Program generuje
dokumenty ścisłego zarachowania oraz pomocnicze zestawienia typu informacyjno-
statystycznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Program do szacunków brakarskich BRAKARZ słuŜy do rejestracji danych

gromadzonych  terenie,  do  raptularza  Wzór  nr  1  oraz  Wzór  nr  1a.  Główne  zadanie  aplikacji
polega  na  zautomatyzowaniu  i ułatwieniu  pracy  leśniczego,  przy  jednoczesnym  przejściu  od
„ręcznych"  metod  sporządzania  raptularzy  w postaci  papierowej,  do  technik  wprowadzania
danych w postaci elektronicznej.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co rozumiesz pod pojęciem uŜytkowanie lasu?

Co oznacza pojęcie „plan cięć”?

Jak zdefiniujesz etat uŜytków rębnych?

W jaki sposób moŜna konserwować drewno?

Jakie są rodzaje etatów?

W jaki sposób pozyskuje się drewno w trzebieŜach?

Jakie są sposoby pozyskania drewna w czyszczeniach?

Jakie są sposoby pozyskania drewna na zrębach?

Jakie są rodzaje uŜytków leśnych?

10.

Jakie role w procesie pozyskania drewna odgrywa szacunek brakarski?

11.

Jakie role w procesie pozyskania drewna wspomaga rejestrator leśniczego?

12.

Jakie znasz dokumenty dotyczące obrotu drewnem w LP?

13.

Jakie elementy naleŜy wziąć pod uwagę przy projektowaniu harmonogramu prac
pozyskaniowych?

14.

Jakie są poziomy techniki wykonywania prac pozyskaniowych?

15.

Jakie znasz kryteria podziału systemów (metod) pozyskania drewna?

16.

Jak zdefiniujesz racjonalną wyróbkę drewna?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj kwartalny harmonogram prac związanych z pozyskaniem drewna (pomiń

aspekty rynku drzewnego). Na podstawie planów pozyskania i opisu sytuacji sanitarnej
leśnictwa oraz kalendarza ochrony lasu i hodowli lasu

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział w podręczniku,

przeanalizować dołączone do ćwiczenia dokumenty,

podzielić plan pozyskania (wniosek cięć) na poszczególne rodzaje uŜytkowania,

wykonać dodatkowe podziały ze względu na główny, gatunek występujący w planie
pozyskania, oraz na masę poszczególnych sortymentów.

zaproponować termin wykonania pozyskania drewna, na podstawie występujących
w szacunku głównych gatunków, oraz sortymentów, kierując się właściwościami drewna,
zasadami hodowli i ochrony lasu,

zweryfikować swoje wyliczenie o moŜliwe występowanie cieć sanitarnych,

zapisać wszystkie terminy dla poszczególnych powierzchni (pozycji planu cięć),

zaprezentować wykonane ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

—

poradnik dla ucznia,

—

plan cieć (wniosek cieć),

—

opis stanu sanitarnego lasu,

—

kalkulator,

—

kartka papieru,

—

długopis.

Ćwiczenie 2

Na podstawie szacunku brakarskiego w leśnictwie wykonanego przez całą grupę (klasę)

w 3-4 drzewostanach rębnych. Wykonaj analizę planu pozyskania sortymentów drzewnych
w uŜytkach rębnych dla całego leśnictwa i twego zrębu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział w podręczniku,

odnaleźć odpowiednie informacje w dostarczonych prze nauczyciela dokumentach,

sprawdzić, czy wszystkie niezbędne do realizacji zadania narzędzia,

podzielić się rolami z członkami grupy (zapisujący, mierzący wysokość itp.),

wykonać szacunek brakarski na odpowiednim formularzu,

wprowadzić szacunek do programu ACER,

przeliczyć szacunki po wprowadzeniu szacunków przez wszystkie grupy,

wydrukować zestawienia mas dla całego leśnictwa (uŜytki rębne) i własnej powierzchni,

przeanalizować wydruki,

10)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

—

poradnik dla ucznia,

—

rednicomierz,

—

taśma pomiarowa,

—

wysokościomierz,

—

wykaz powierzchni do wykonania szacunków brakarskich.

—

SILP z ACER i drukarką.

Ćwiczenie 3

Zakład usług leśnych w Twoim leśnictwie ma na stanie sprzęt wypisany w załączniku 1

do ćwiczenia. Ustal z właścicielem ZUL sposób prowadzenia jednego ze zrębów w lesie
(opisanego w załączniku 2). Określ zapotrzebowanie na materiały pędne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział w podręczniku,

odnaleźć odpowiednie normy zuŜycia paliwa i oleju dla pilarki i innych urządzeń
mechanicznych,

odnaleźć informacje o planowanej do pozyskania masie poszczególnych sortymentów
i gatunków,

dobrać do określonych warunków technicznych i terenowych metodę pozyskania drewna,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przemnoŜyć poszczególne normy zuŜycia paliwa i oleju przez masę, dla określonych
operacji i sortymentów,

zaprezentować wykonane ćwiczenie i porównać z wynikami innych grup.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

—

poradnik dla ucznia,

—

kalkulator lub komputer wraz z arkuszem kalkulacyjnym,

—

załącznik 1 – lista maszyn i urządzeń ZUL,

—

załącznik 2 – opis powierzchni zrębowej i wyciąg z wniosku cięć,

—

odpowiednie normy zuŜycia paliwa i oleju,

—

kartka papieru,

—

długopis.

Ćwiczenie 4

Na podstawie wydruków z rejestratora trzech ROD’ów i wydruku z SILP trzech

WOD’ow  wykonaj  na  formularzu  kwit  wywozowy  do  firmy  ZSL,  na  podstawie  umowy
nr1/2010;  (ćwiczenie  nie  zakłada  umiejętności  korzystania  z rejestratora  ani  magazynu
drewna podsystemu las).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział w podręczniku,

przeanalizować informacje zawarte w WOD i ROD,

sprawdzić, czy wszystkie informacje do sporządzenia kwitu wywozowego znajdują się
w WOD i ROD,

wykonać odpowiednie zestawienie w formularzu kwitu wywozowego,

sprawdzić kompletność i poprawność wpisania wszystkich informacji i mas,

podsumować wywoŜone masy drewna.

zaprezentować wykonane ćwiczenie i porównać z wynikami innych.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

—

poradnik dla ucznia,

—

trzy wydruki ROD z rejestratora i trzy wydruki WOD z SILP,

—

formularz identyczny z kwitem wywozowym,

—

kalkulator lub komputer wraz z arkuszem kalkulacyjnym,

—

kartka papieru,

—

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować uŜytkowanie główne i uboczne?

określić rolę planu urządzania lasu w planowaniu cięć?

scharakteryzować poszczególne etaty cięć?

wyjaśnić potrzebę racjonalnej wyróbki sortymentów drzewnych?

wyjaśnić potrzebę konserwacji drewna?

narysować schematy systemów (metod) pozyskiwania drewna
w poszczególnych etapach rozwoju drzewostanu i poszczególnych
kategoriach cięć?

zaplanować pozyskanie drewna w leśnictwie?

sporządzić harmonogram pozyskania drewna w leśnictwie?

wykorzystać wydruki rejestratora leśniczego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Przemysłowe wykorzystanie drewna

4.2.1. Materiał nauczania

Ogólne wiadomości o przemyśle drzewnym

Drewno uŜytkowe w przemyśle moŜe być przetwarzany w róŜnoraki sposób:

przerób mechaniczny (fizyczny) – przez zwykły podział w tartakach przy pomocy
traków, lub innych mniej lub bardziej specjalistycznych pił. Podczas tego przerobu
powstają m.in.: deski i elementy sklejki. Przerób mechaniczny dzieli się w zaleŜności od
stopnia skomplikowania na:

obróbkę pierwiastkową, gdzie drewno dzieli się na mniejsze elementy,

obróbkę wtórną, gdzie drewno łączy się równieŜ z innymi materiałami:
(meblarstwo, szkutnictwo, stolarka budowlana),

przerób chemiczny – gdzie z drewna zostają wyodrębnione poszczególne jego składniki
chemiczne. Przerób chemiczny dzieli się na:

celulozowo-papierniczy, gdzie powstaje: papier, celuloza, tektura i inne,

piroliza – destylacja rozkładowa drewna, gdzie powstaje: gaz drzewny i węgiel
drzewny,

ekstrakcja – gdzie wyodrębnia się garbniki (z drewna i kory), produktów
Ŝ

ywicznych z karpiny,

hydroliza drewna – scukrzanie drewna,

przerób fizyko-chemiczny – łączący w sobie przerób chemiczny i mechaniczny, zwany
teŜ ulepszaniem drewna; dzieli się na:

przemysł płytowy – gdzie powstają: sklejki, płyty stolarskie, pilśniowe i wiórowe,

produkcja drewna ulepszonego – warstwowego i prasowanego,

nasycanie drewna – gdzie drewno zostaje nasycone środkami owadobójczymi,
przeciwgrzybicznymi i przeciwogniowymi,

produkcja mąki drzewnej.

KaŜdy rodzaj przemysłu drzewnego wymaga zastosowania róŜnych metod, narzędzi,

maszyn

i urządzeń

wykonania

przedmiotu

przerobu.

Bogactwo

rozwiązań

technologicznych zmierzających do zmiany drewna okrągłego w przedmiot uŜytkowy jest
olbrzymia. W serwisie internetowym www.drewno.pl oraz www.drewno.com.pl moŜna
dowiedzieć więcej na temat tego aspektu..
UŜyteczność głównych polskich gatunków drewna

Sosna pospolita ma drewno łatwo obrabialne, mało elastyczne; o średniej kurczliwości.

Łatwo  się  barwi,  lecz  źle  poleruje.  Przed  zniszczeniem  przy  ściskaniu  i zginaniu  trzeszczy
(posiada  własności  ostrzegawcze).  Biel  łatwo  przesiąkliwy,  daje  się  nasycać  impregnatami,
twardziel  trudno  przesiąkliwa,  o bardzo  słabej  nasycalności.  Sinizna  (wada  występująca
bardzo  często)  obniŜa  nasycalność  bielu.  Trwałość  drewna  szczególnie  z twardziela
intensywnie zabarwioną, jest bardzo duŜa, w stanie suchym przekraczająca 1000 lat.

Drewno sosny pospolitej jest u nas głównie przerabiane na tarcicę, na którą zawsze jest

bardzo duŜe zapotrzebowanie budownictwa i meblarstwa. W tej dziedzinie bez wątpienia
największą jego zaletą jest bardzo duŜa wytrzymałość przy małym cięŜarze i łatwość obróbki.
Wytrzymałość i zdolność wchłaniania znacznych ilości impregnatów czyni go bardzo cennym
materiałem na podkłady kolejowe. DuŜa odporność na ścieranie powoduje, Ŝe jest ono chętnie
stosowane do budowy podłóg i pokładów statków. W stanie okrągłym uŜywane jest na
kopalniaki, stemple budowlane i słupy teleenergetyczne. W ostatnim dwudziestoleciu zaczęto
w świecie cenić okleinę sosnową. W duŜej mierze związane to jest z dekoracyjnymi cechami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

drewna tego gatunku, wynikającymi z duŜych róŜnic w zabarwieniu poszczególnych
elementów budowy.

Wytrzymałość drewna sosnowego ze stanowisk z północy i ze wschodu Polski jest

najwyŜsza. Cewki mają tu długość nawet trzykrotnie większą niŜ w regionach centralnych.
ZróŜnicowanie to moŜe mieć istotne znaczenie dla przemysłu celulozowo-papierniczego.
Dobry papier moŜna wykonać tylko z surowca jednorodnego.

Drewno modrzewiowe nadaje się do robót snycerskich. Dobrze się poleruje i polituruje,

le się barwi; przed barwieniem konieczne jest odŜywiczenie. Drewno odporne na działanie

zasad i kwasów. W wodzie z czasem kamienieje. Trwałość naturalna w stanie suchym
(w budynku) jest bardzo duŜa – ocenia się ją na 1800 lat; w stanie mokrym (w wodzie) – na
około 500 lat. Wyrabia się z niego drewno tartaczne, okleinowe, pale portowe i mostowe.

Drewno modrzewia jest bardzo wytrzymałe i trwałe, co jest nieodzownym warunkiem

uŜywania drewna w budownictwie wszelkiego rodzaju; dlatego teŜ jest ono pierwszorzędnym
drewnem budulcowym i pod tym względem zajmuje pierwsze miejsce wśród wszystkich
gatunków drewna. W razie uŜycia do budowli wodnych, o ile jest w wodzie zupełnie
zanurzone, w zupełności dorównuje dębinie.

Drewno modrzewiowe nadaje się bardzo dobrze na materiał stolarski, gdyŜ odznacza się

bardzo  ładnym  rysunkiem  (z  powodu  lekko  falistego  przebiegu  słojów  rocznych
i nieregularnego  rozłoŜenia  sęków  po  całym  przekroju  podłuŜnym  deski,  a  nie  regularnym,
jak u innych gatunków iglastych).  RównieŜ cenione i poszukiwane jest drewno modrzewiowe
do wyrobu gontów.

U nas, z powodu małych zasobów drewna modrzewiowego, ma ono znaczenie głównie

w przemyśle stolarskim.

Jako opał, jest drewno modrzewiowe równieŜ pierwszorzędnej jakości, posiada wyŜszą

wartość opałową niŜ drewno sosny pospolitej.

Przy

przerobie

modrzewia

w zakładach

przemysłowych

występują

trudności

powodowane zaŜywiczeniem narzędzi. z tego powodu przemysł nie zawsze chce przyjmować
do przerobu większe partie surowca, które wymagają stosowania odmiennych, uciąŜliwych
technologii. Pojedyncze kłody moŜna z powodzeniem przerabiać wraz z drewnem sosnowym.
Drewno modrzewiowe odbiera się więc oddzielnie tylko na specjalne zamówienie.
Najczęściej jest ono odbierane wraz z drewnem sosnowym pod nazwą „drewno sosnowe".

Na właściwym siedlisku (górskim) świerk tworzy prostą i pełną strzałę, daje duŜy

przyrost  wytwarza  bardzo  wąskie  słoje  roczne;  drewno  zatem  jest  zwarte,  proste  i dobrze
łupliwe,  posiada  większą  twardość  i większą  gęstość  w porównaniu  do  drewna  z nizin.
Szczególne  znaczenie  ma  właściwe  siedlisko  dla  jakości  drewna  świerkowego,  które,  jeŜeli
pochodzi  z siedliska  odpowiedniego,  jest  drewnem  pierwszorzędnej  jakości,  prawie  Ŝe
równym  drewnu  sosny  pospolitej.  W innych  przypadkach  drewno  świerkowe  jest  gorsze
i moŜna  go  porównać  niekiedy  z drewnem  miękkich  gatunków  liściastych.  Mamy  zatem  do
czynienia  jakby  z drewnem  dwóch  odmiennych  gatunków,  znacznie  róŜniących  się  między
sobą, więcej lub mniej uŜytecznych.

Cechą charakterystyczną drewna ze stanowisk górskich, przede wszystkim z większych

wysokości  nad  poziom  morza,  jest  tendencja  do  wytwarzania  szerokiej  twardzicy.
Niekorzystny  wpływ  na  jakość  drewna  potęguje  jej  tworzenie  się  w kolejnych  latach  po
przeciwnej stronie pnia, co sprzyja paczeniu się i pękaniu drewna obrobionego.

Ogólnie przyjmuje się, Ŝe nasze świerki wytwarzają drewno lekkie i miękkie, łatwo

łupliwe. Przy górnej granicy w Tatrach jest ono jednak często bardzo twarde i trudne
w obróbce. Przy ścince, a szczególnie przy okrzesywaniu piły łańcuchowe pękają, siekiery
szczerbią się. Bywa, Ŝe w takich warunkach robotnicy odmawiają pozyskiwania i drewno na
przykład z wiatrołomów, w całości musi być zaliczone do odpadów zrębowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cechą bardzo cenioną tego drewna są silne właściwości ostrzegawcze, to znaczy

trzeszczy ono przed zawaleniem się konstrukcji. Cecha ta jest szczególnie cenna przy drewnie
kopalniakowym.

Obróbkę skrawaniem utrudniają liczne, twarde sęki. Do obróbki gięciem nadaje się tylko

drewno młode. Drewno świerkowe jest mało kurczliwe, daje się suszyć szybko lecz w trakcie
suszenia łatwo pęka. Barwi się dobrze, poleruje źle, nasycaniu poddaje się średnio,
szczególnie twardziel. Drewno łatwopalne, odporne na działanie kwasów i zasad. Trwałość
w stanie suchym do 900 lat, na wolnym powietrzu – do 70 lat.

O ile drewno świerka, wyrosłego na właściwym siedlisku posiada wszystkie własności

techniczne  w stopniu  naleŜytym  i uŜywane  jest  na  wszelkie  cele  na  równi  z drewnem  sosny
pospolitej, o tyle drewno świerków z siedlisk nizinnych posiada mniejszą wartość techniczną.
Dobre  drewno  świerkowe  stanowi  cenny  materiał  budowlany,  przy  czym  wykazuje,  obok
dostatecznej  wytrzymałości,  znaczną  trwałość.  Daje  ono  teŜ  doskonały  materiał  stolarski,
cieszący  się  ogromnym  popytem.  Drewno  świerkowe  znajduje  szczególne  zastosowanie
w przemyśle  papierniczym,  jako  surowiec  słuŜący  do  wyrobu  celulozy  i ścieru.  Świerk  ma
cewki długie, cienkie a takŜe silne, dostarcza zatem celulozę pierwszorzędnej jakości.

Budowa cewek i skład chemiczny drewna są cechami, dzięki którym drewno świerkowe

zaliczane jest do najlepszych surowców celulozowo-papierniczych, zarówno na celulozę jak
i na ścier. Podkreślić jednak naleŜy ponownie, Ŝe sosna ze stanowisk północnych ma wymiary
cewek (zwanych w przemyśle chemicznym „włóknami”) podobne do świerkowych.

Na podkreślenie zasługuje szczególna przydatność drewna świerkowego do budowy

instrumentów muzycznych. Wprawdzie moŜliwe jest stosowanie na ten cel równieŜ drewna
innych gatunków, w tym teŜ niektórych liściastych, to jednak podstawowym surowcem do
budowy instrumentów koncertowych było i jest nadal drewno świerkowe.

Ogólnie uwaŜa się, Ŝe drewno jodłowe jest lekkie, miękkie, bardzo łupliwe, łatwo

zapalne, a kurczliwość ma małą. Suszy się łatwo, lecz jest skłonne do paczenia się. Obróbka
skrawaniem  jest  dość  łatwa,  lecz  wskutek  włóknistej  powierzchni  piłowanie  świeŜego
(wilgotnego)  drewna  jest  trudne.  Przy  struganiu  i frezowaniu  narzędzia  powinny  być  bardzo
ostre, gdyŜ w przeciwnym wypadku powierzchnia jest włóknista. Drewno (zwłaszcza o małej
wilgotności)  łatwo  pęka  i wyłupuje  się  przy  struganiu.  Nadaje  się  do  wyrobów  snycerskich.
Dość  dobrze  się  barwi,  źle  poleruje  i źle  polituruje.  Nasycalność  średnia.  Odporne  jest  na
działanie zasad i kwasów o stęŜeniu do 10%.

Drewno jodłowe nie jest lubiane przez stolarzy, a drwale często niechętnie wyrabiają

z niego szczapy. Przyczyną jest występująca w wielu drzewach falistość „włókien”
przebiegająca w kierunku obwodowym. Charakterystyczne, Ŝe w sąsiadujących ze sobą
słojach „fale" bywają przesunięte o część fazy. Cecha ta występuje częściej w starych jodłach
i w górach niŜ w młodych i na Pogórzu lub nizinach. W przypadkach krańcowych przełupanie
wałka, szczególnie odziomkowego staje się niemoŜliwe i szczapy muszą być wyrabiane drogą
przerzynki pilarką wzdłuŜ „włókien”.

Tarcica wyrobiona z takiego drewna nie daje się dobrze heblować i polerować. Jak

twierdzą stolarze zawsze się je obrabia „pod włos”. Trwałość drewna jodłowego jest podobna
jak i świerkowego.

W przemyśle mas włóknistych drewno jodłowe jest mniej cenione niŜ świerkowe.

Powodem tego są krótsze i grubsze cewki, zapychanie się sit przy sortowaniu celulozy.

Drewno dębowe jest na ogół prostowłókniste, dość cięŜkie, łatwo łupliwe. Kurczliwość

rednia. Jest trudno zapalne. Łatwe w obróbce skrawaniem i gięciem; nadaje się równieŜ do

robót snycerskich. Poleruje się trudno, barwi się i klei dobrze. Biel dość łatwo nasycalny,
twardziel prawie w ogóle nie nasycalna. Wykazuje właściwości ostrzegawcze. Drewno trudne
w suszeniu. Łatwo ulega zaskorupieniu, paczy się i pęka (pęknięcia wewnętrzne). Wskutek
duŜej zawartości garbników pod działaniem związków Ŝelaza i klejów o odczynie zasadowym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powstają atramentowe plamy. Z tej samej przyczyny koroduje metale. Twardziel dębu
szypułkowego jest nieprzepuszczalna dla cieczy i gazów, i z tego powodu jest cennym
surowcem do produkcji beczek na płyny, szczególnie gazowane.

Z powodu licznych i szerokich promieni drzewnych drewno dębowe jest bardzo dobrze

łupliwe; własność ta odgrywa rolę szczególną, ze względu na przydatność drewna do wyrobu
klepek.

Zawartość garbnika nadaje dębinie znaczną trwałość i dlatego wraz z duŜą

wytrzymałością  sprzyja  uŜywaniu  go  do  celów  budowlanych,  a  szczególnie  do  budowli
wodnych.  Dębina  jest  drewnem  twardym  i cięŜkim,  a  jednak  do  obrabiania  łatwym.  JeŜeli
uwzględnimy  oprócz  tego  wysoką  wartość  opałową  drewna  dębowego,  to  dojdziemy  do
przekonania, Ŝe dębinę zupełnie słusznie najbardziej się ceni ze wszystkich naszych gatunków
liściastych.  Grubsze  sztuki  dębiny  przy  większej  długości  strzały,  proste,  przedstawiają
ogromną wartość i uŜyteczność.

Obecnie dębina jest ceniona głównie jako drewno okleinowe. Spotyka się często

twierdzenia, Ŝe ilość tego drewna w lasach naszych jest ograniczona i z trudem wystarcza na
zaopatrzenie naszego rynku drzewnego. Wydaje się, Ŝe sytuacja jest wręcz odwrotna
i znaczna część tego drewna przerabiana jest na tarcicę. Istnieje moŜliwość korzystnego jego
eksportu i sprowadzenia w zamian gatunków tropikalnych urozmaicających nasz rynek
meblarski.

Znaczna ilość drewna dębowego przerabiana jest w tartakach na fryzy dla meblarstwa

i na produkcję parkietów. Przemysł na ten cel poszukuje jednak dębiny lepszej, grubszej.
Dębina cienka, bielasta, pochodząca z cięć pielęgnacyjnych i z drugiego piętra drzewostanów
nie jest chętnie przerabiana i w duŜej ilości przeznaczana jest na drewno opałowe. Wprawdzie
moŜe być ona przerabiana na celulozę i płyty wiórowe; obydwa te produkty są jednak
wówczas mniej cenione przez uŜytkowników niŜ produkty z drewna gatunków iglastych.

W budynkach murowanych drewno dębowe jest uŜywane do wykańczania wnętrz

(parkiety, boazerie, schody), na które dębina jest odpowiednim materiałem. W budownictwie
jednorodzinnym duŜo drewna zuŜywa się na wiązania dachowe, na które jest jednak dębina
niechętnie stosowana z uwagi na cenę, cięŜar i twardość utrudniającą wbijanie gwoździ.
z tego teŜ powodu w budownictwie miejskim nie jest chętnie widziana do zagospodarowania
placów budowy (rusztowania, szalunki).

Drewno bukowe odznacza się znacznie większą gamą zastosowań niŜ drewno dębowe.

Stosuje się go we wszystkich dziedzinach, w których przerabiane jest drewno dębowe.
Oprócz tego stosowane jest ono chętnie w przemyśle celulozowym i płytowym, mimo
znacznej jego gęstości i cięŜaru.

NaleŜy do rodzajów twardych; wytrzymałość buka, zwłaszcza na złamanie, jest mała.

Drewno jest zwykle cienkowłókniste, daje się zatem łatwo i gładko obrabiać; jest bardzo
łatwo łupliwe, przy czym powierzchnie przełupania są gładkie i mają silny połysk.

Drewno buka ma wysoką wartość opałową, która stawia go na pierwszym miejscu wśród

innych rodzajów drzew.

Powszechnie uwaŜa się, Ŝe drewno bukowe jest średnio cięŜkie, twarde, łupliwe. DuŜa

i bardzo  nierównomierna  kurczliwość  jest  przyczyną  wyjątkowej  skłonności  do  pęknięć
desorpcyjnych.  Daje  się  dobrze  barwić,  lakierować  i polerować  oraz  jest  dobrze  nasycalne
(z  wyjątkiem  twardzieli  fałszywej  i mrozowej).  Wykazuje  słabe  własności  ostrzegawcze.
Obróbka skrawaniem jest dość łatwa, obróbka gięciem (po parzeniu) – bardzo łatwa. Drewno
składowane  w okresie  ciepłym  (wilgotnym)  łatwo  ulega  zaparzeniu  i rozkładowi  przez
grzyby.  ŚwieŜą  tarcicę  parzy  się;  zabieg  ten  zmniejsza  skłonność  do  paczenia  się  i nadaje
drewnu jednolitą, czerwonawą barwę; zabieg ten zwiększa teŜ odporność drewna na  rozkład
przez grzyby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Drewno bukowe jest cenionym surowcem na okleiny i na sklejkę. Znaczną ilość buczyny

przerabia się w tartakach i fryzarniach z przeznaczeniem na meble i parkiety. Cenione są
równieŜ deszczółki podłogowe powstałe przez naklejenie na deseczki sosnowe złej jakości
obłogu łuszczonego grubości ok. 5 mm.

Bardzo cenionymi w meblarstwie są fryzy bukowe przeznaczone na meble gięte. Na ten

cel ceni się przede wszystkim bielaste drewno (bez fałszywej twardzieli) z bazy południowej.

Buczyna jest teŜ podstawowym surowcem do produkcji lignofolu i lignostonu.

Stosowane  jest  równieŜ  chętnie  z powodu  „ciepłego"  wyglądu  do  wykańczania  wnętrz.
W Polsce  jest  to  drewno  podstawowym  surowcem  do  produkcji  kolb  karabinowych;  chętnie
wyrabia  się  z niego  drobny  sprzęt  domowy,  szczególnie  kuchenny.  DuŜo  drewna  bukowego
zuŜywa  przemysł  zabawkarski.  Węgiel  drzewny  wyprodukowany  z drewna  bukowego  na
rynku krajowym i międzynarodowym uwaŜany jest jako najlepszy.

Brzoza brodawkowata, najszerzej rozprzestrzeniona w naszym kraju, nie jest zbyt

wysoko ceniona przez przemysł i często są trudności ze zbytem drewna. Brzozy omszone,
rosnące głównie w Polsce Północno-Wschodniej, dają drewno bardzo dobre, poszukiwane
szczególnie przez przemysł sklejkowy.

Kurczliwość średnia; prawie nie paczy się i nie wykazuje skłonności do pęknięć

desorpcyjnych.  Ze  zmianą  wilgotności  i temperatury  otoczenia  szybko  następują  zmiany
wymiarów  (drewno  silnie  „pracuje").  Suszy  się  dość  dobrze.  Łatwe  w obróbce  skrawaniem
i gięciem;  przy  parzeniu  szarzeje.  Nadaje  się  do  wyrobów  snycerskich.  Dobrze  barwi  się,
poleruje i polituruje, jest łatwo nasycalne. Odporne jest na działanie kwasów.

UŜyteczność drewna brzozy jest duŜa. Nie nadaje się wprawdzie do celów budowlanych

z powodu  małej  trwałości,  stanowi  natomiast  doskonały  materiał  stolarski  do  wyrobu  mebli
i innych  rzeczy  codziennego  uŜytku.  Szczególnie  cenione  i poszukiwane  są  części  drewna
z odziomka,  wykazujące  wspaniały  „rysunek-flader"  z powodu  licznych  sęczków  i bardzo
nieraz  powikłanego  przebiegu  włókien  i słojów  rocznych  („czeczotowe"  meble  są  to  meble
wyrobione z takich odziomkowych części brzozy).

Takie części drewna uŜywane są teŜ do wyrobów rzeźbiarskich i snycerskich (rozmaite

przedmioty ozdobne, np. szkatułki, ramy itp.).

Brzoza daje bardzo cenny surowiec dla przemysłu sklejkowego. Jednorodność budowy

drewna umoŜliwia złuszczanie bardzo cienkich płatów, a przez to wytwarzanie bardzo
cienkiej sklejki wielowarstwowej.

Brzoza jest bardzo cenionym surowcem dla przemysłu celulozowo-papierniczego

i płytowego. W rozwiniętej rynkowej gospodarce leśnej i przy racjonalnym gospodarowaniu
drewnem okrągłym, kaŜdy kawałek zdrowego drewna brzozowego moŜe znaleźć nabywcę.
Często nawet na rynkach drzewnych odczuwa się niedobór tego surowca.

Jako materiał do suchej destylacji brzoza jest drewnem pierwszorzędnym; dostarcza nam

wielkie ilości cennych produktów destylacyjnych (węgiel, ocet, alkohol metylowy itp.).

Znaczenie przemysłowe innych gatunków drzew znajdziesz w dostępnej literaturze.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz sposoby przemysłowego przerobu drewna?

Jakie są właściwości drewna poddanego poszczególnym przerobom?

Jakie mają zastosowania polskich gatunków drewna iglastego w przemyśle?

Jakie są zastosowania polskich gatunków drewna liściastego w przemyśle?

Jakie drewno nadaje się doskonale na sklejkę i okleinę?

Jakie drewno jest podstawowym, przeznaczanym na sortyment tartaczny?

Czym się roŜni drewno świerka od drewna jodły w zastosowaniu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jakie są problemy przy przerabianiu drewna modrzewiowego i jodłowego?

Jakie maszyny leśne moŜna zastosować do wyrobu zrębków na powierzchni leśnej?

10.

Jakie maszyny są podstawą funkcjonowania tartaków?

11.

Gdzie uŜywane są defibratory?

12.

Jakie są róŜnice w cechach drewna ulepszonego i zwykłego?

13.

Do jakich celów stosuje się bakelit?

14.

Czym się róŜni sklejka od okleiny?

15.

Na czym polega róŜnica między płyta wiórową a płytą pilśniową?

16.

Czym się róŜni wełna drzewna od mąki drzewnej?

17.

Czym się róŜni deska od belki?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wybierz spośród nich oferty roŜnych maszyn do przerobu drewna:

—

maszyny do zrębkowania drewna w warunkach leśnych, na nizinach w drzewostanach II
klasy wieku;

—

maszyny do łupania drewna (z przeznaczeniem go na drewno kominkowe),
umoŜliwiającej prace w trzebieŜach II i II klasy wieku drzewostanów brzozowo-
sosnowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział w poradniku lub dostępnej literaturze,

przeanalizować dołączone do ćwiczenia katalogi,

określić (np. na podstawie tablic zasobności) średnice (pierśnice) maksymalne drzew
występujących w II i III klasach wieku,

sprawdzić w opisach urządzeń w katalogach maksymalne średnice przetwarzanego
drewna,

wypisać wszystkie maszyny odpowiadające w/w średnicom,

zaprezentować wykonane ćwiczenie, podzielić się uwagami z grupą (klasa).

WyposaŜenie stanowiska pracy:

—

poradnik dla ucznia,

—

katalogi z maszynami leśnymi,

—

tablice miąŜszości drzewostanów,

—

kartka papieru,

—

długopis.

Ćwiczenie 2

Określ produkty przerobu drewna. Otrzymałeś katalogi przedstawiające roŜne produkty

przemysłowego przerobu drewna. Nauczyciel podał Ci teŜ 10 przykładów przerobu drewna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział w podręczniku,

przeanalizować dołączone do ćwiczenia katalogami,

określić rodzaj przerobu drewna dla kaŜdej z próbek,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozpoznać na podstawie wyglądu, z pomocą podręcznika, poradnika lub dostarczonych
katalogów produkt.

zaprezentować wykonane ćwiczenie, podzielić się uwagami z grupą (klasa).

WyposaŜenie stanowiska pracy:

―

poradnik dla ucznia,

―

katalogi z produktami przemysłowego przerobu drewna,

―

10 przykładowych próbek przerobu drewna,

―

kartka papieru,

―

długopis.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić rodzaje przemysłowego przerobu drewna?

określić właściwości drewna poddanego poszczególnym rodzajom
przerobu?

określić właściwości i ich zastosowanie polskich gatunków drzew
w przetwórstwie (przemyśle)?

wymienić gatunki drewna nadające się na poszczególne sortymenty
drzewne?

określić rodzaj przerobu drewna u stałego klienta na podstawie jego
zamówień?

opisać

podstawowe

sposoby

produkcji

płyt

(pilśniowych,

wiórowych, sklejek)?

wymienić zastosowanie poszczególnych produktów końcowych
przerobu drewna?

scharakteryzować podstawowe produkty tartacznictwa?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.

UŜytkowanie uboczne

4.3.1. Materiał nauczania

Nadrzędnym celem gospodarki leśnej jest trwałość zachowania róŜnorodności lasów oraz

ich wielofunkcyjnego charakteru, a więc przede wszystkim równowagi między ekologią,
a

ekonomią

leśną.

Wprowadzenie

w ostatnim

dziesięcioleciu

zasad

gospodarki

wolnorynkowej  w Lasach  Państwowych  przyniosło  obok  pozytywnych  równieŜ  negatywne
skutki,  które  niestety  dotknęły  zagospodarowania  i pozyskiwania  leśnych  surowców
ubocznych.  Wbrew  podstawowym  załoŜeniom  „Polskiej  koncepcji  ubocznej  produkcji
leśnej”,  Ŝe  opieka  nad  bazami  surowcowymi  ubocznych  produktów  leśnych  oraz  ich
wykorzystanie  powinno  podlegać  wyłącznie  resortowi  prowadzącemu  całość  gospodarki
leśnej (Lasom Państwowym), obecnie praktycznie prawie cały dochód z wykorzystania bazy
surowcowej  płodów  runa  leśnego  przejęły  inne  jednostki  gospodarki  nie  związane
z leśnictwem.

Uboczne surowce i produkty leśne w latach 60 i na początku lat 70 stanowiły 30%

wszystkich  dochodów  uzyskanych  z naszych  lasów  przez  ówczesne  Ministerstwo  Leśnictwa
i Przemysłu  Drzewnego.  Przemiany  gospodarcze  zachodzące  w Polsce  od  końca  lat  80
istotnie  przyczyniły  się  do  likwidacji  tej  części  dochodu.  Obecnie  słaba  kontrola  zbioru
płodów  runa  leśnego  wpływa  negatywnie  nie  tylko  na  runo,  ale  równieŜ  ujemnie  oddziałuje
na całe zespoły leśne.

W Ustawie o Lasach podane są m.in. zasady pozyskiwania leśnych surowców

i produktów  ubocznych.  W art.  27  tej  ustawy  napisano,  Ŝe  lasy  stanowiące  własność  Skarbu
Państwa  są  udostępniane  do  zbioru  płodów  runa  leśnego  na  potrzeby  własne  oraz  dla  celów
przemysłowych  z zastrzeŜeniem,  Ŝe  zbiór  płodów  runa  leśnego  dla  celów  przemysłowych
wymaga  zawarcia  umowy  z nadleśnictwem.  Nadleśniczy  odmawia  zawarcia  umowy
w przypadku,  gdy  zbiór  runa  leśnego  zagraŜa  środowisku  leśnemu.  Minister  Środowiska
określił, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady ochrony i zbioru płodów runa leśnego
oraz zasady lokalizowania pasiek na obszarach leśnych.

Byłoby celowe, aby organizację i nadzór nad pozyskiwaniem i sprzedaŜą owoców

leśnych, grzybów oraz leśnych roślin zielarskich przejęły nadleśnictwa, które przy zbiorze
płodów runa leśnego obligatoryjnie przestrzegałyby zasad ochrony przyrody i byłoby to
zgodne z polską koncepcją ubocznej produkcji leśnej.

W krajach zachodniej Europy polskie owoce borówki czernicy od wielu lat cieszyły się

uznaniem ze względu na ich jakość i wysokie walory smakowe. Najwięcej świeŜych owoców
czernic wyeksportowaliśmy w latach 60 – średnio około 9 tys. ton rocznie. W ostatnich latach
eksport czernic zmniejszył się kilkakrotnie. Obecnie, z róŜnych przyczyn obniŜył się równieŜ
popyt na nie na rynkach europejskich.

W okresie powojennym największy rozwój Ŝywicowania w Polsce przypada na lata 60

i pierwszą połowę lat 70, kiedy to średnio w roku pozyskiwano 22 tys. ton Ŝywicy sosnowej.
Wówczas  Polska  była  stałym  eksporterem  produktów  Ŝywicznych;  średni  eksport  kalafonii
wynosił 7,5 tys. ton. W 1994 r. zaprzestano w Lasach Państwowych Ŝywicowania tłumacząc
się nierentownością jego prowadzenia. Za wznowieniem Ŝywicowania sosny przemawia wiele
czynników:  przede  wszystkim  coroczny  import  około  5  tys.  ton  gorszej  jakościowo
(od polskiej) Ŝywicy z Ukrainy, Białorusi, Chin; istnieje nadal kadra dobrze przygotowanych
fachowo  Ŝywiczarzy;  nieszkodliwość  Ŝywicowania  dla  lasu  i surowca  drzewnego  oraz
moŜliwość zatrudnienia ponad tysiąca robotników leśnych.

Igliwie drzew leśnych ze względu na swój bogaty skład chemiczny jest cennym

surowcem do produkcji olejków eterycznych, mąki witaminowo-paszowej i pasty
chlorofilowo-karotenowej. Z cetyny (świeŜych gałązek drzew iglastych) wyrabia się stroisz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nasze lasy stanowią bogatą bazę surowcową igliwia szacowaną na 100 tys. ton igliwia
rocznie. Obecnie w Polsce tylko niewielkie ilości igliwia wykorzystywane są do produkcji
olejków eterycznych i na stroisz dekoracyjny.
Jadalne owoce leśne

Jadalne owoce leśne pochodzące z naszych lasów, naleŜą do najbardziej naturalnych

i najmniej  skaŜonych  owoców.  Zawierają  wiele  cennych  witamin  i związków  mineralnych.
Cukry  znajdujące  się  w owocach  leśnych,  głównie  fruktoza  i glukoza  naleŜą  do  najbardziej
przyswajalnych przez organizm, a zawarte w nich kwasy organiczne są nie tylko substancjami
odŜywczymi,  lecz  znacznie  ułatwiają  procesy  trawienia.  Obecność  w nich  substancji
czynnych  decyduje  o tym,  Ŝe  część  owoców  leśnych  ma  równieŜ  znaczenie  lecznicze
i znajduje zastosowanie we współczesnej medycynie.

We wszystkich owocach leśnych znajduje się witamina C zwana równieŜ kwasem

askorbinowym. NaleŜy ona do witamin rozpuszczalnych w wodzie, a więc nie jest
magazynowana w organizmie ludzkim. DuŜy niedobór witaminy C moŜe spowodować
awitaminozę, która w cięŜkiej postaci moŜe wywołać szkorbut, a nawet spowodować zgon.

Do najbardziej zasobnych w witaminę C jadalnych owoców leśnych naleŜą: owoce

dzikiej róŜy zawierające średnio około 500 mg% tej substancji, a takŜe owoce rokitnika
zwyczajnego (około 250 mg%) i berberysu zwyczajnego (około 80 mg%). Najmniej zasobne
w witaminę C są owoce jeŜyn (10 mg%) oraz owoce borówki czernicy i brusznicy (po 15
mg%). Do innych cennych składników owoców leśnych zaliczamy cukry i kwasy organiczne.

W owocach leśnych w największej ilości występują cukry proste takie jak: glukoza

(cukier  gronowy)  i fruktoza  (cukier  owocowy).  Średnia  zawartość  cukrów  w jadalnych
owocach  leśnych  sięga  kilku  procent.  Najwięcej  cukrów  jest  w owocach  berberysu
zwyczajnego  (9,0%)  oraz  w śliwie  tarninie  (8,7%),  a  najmniej  w owocach  Ŝurawiny  błotnej
(4,7%) i jeŜynach (4,2%). Wykaz produktów z owoców leśnych zestawiono w tabeli 30.

Owoce leśne zawierają spore ilości kwasów organicznych: średnio 1–2%. Kwasy

organiczne mają znaczenie nie tylko jako substancje odŜywcze, ale ich obecność (szczególnie
kwasu  benzoesowego)  przedłuŜa  trwałość  owoców.  Do  najbardziej  kwaśnych  naleŜą  owoce
berberysu  zwyczajnego.  Średnia  ilość  zawartych  w nich  kwasów  wynosi  4,2%  ale  moŜe
dochodzić  do  6,5%,  a  więc  tyle  kwasów  ile  znajduje  się  w popularnej  cytrynie.  Ponad  3%
kwasów znajduje się w owocach rokitnika zwyczajnego oraz w owocach Ŝurawiny błotnej.

Owoce leśne zawierają równieŜ białka. W białkach znajduje się azot i dlatego nazywane

są  równieŜ  związkami  azotowymi.  DuŜy  niedobór  białek  w organizmie  charakteryzuje  się
wychudzeniem,  obrzękiem  głodowym  oraz  martwicą  wątroby.  Białka  w naszym  organizmie
stanowią  podstawowy  element  budowy  wszystkich  komórek.  W owocach  leśnych  związków
azotowych  jest  stosunkowo  niewiele,  a  ich  ilość  w owocach  jagodowych  rzadko  przekracza
1%.  Najmniej  tych  związków  jest  w owocach  borówki  brusznicy,  gdyŜ  zaledwie  0,06%.
Natomiast  do  wyjątkowo  bardzo  zasobnych  w związki  azotowe  naleŜą  orzechy  laskowe
(20%) oraz orzeszki bukowe, czyli bukiew (23%).

Jak wspominano owoce leśne są równieŜ dość bogate w róŜne związki mineralne takie na

przykład jak: związki Ŝelaza, fosforu, miedzi i magnezu. Najwięcej Ŝelaza znajduje się
w owocach poziomki pospolitej i borówce brusznicy.

Najbardziej zasobne w fosfor są owoce maliny właściwej i borówki brusznicy, a w miedź

owoce jeŜyn oraz w mniejszym stopniu owoce maliny właściwej. Najwięcej zaś magnezu
zawierają owoce Ŝurawiny błotnej.

NajwaŜniejsze znaczenie gospodarcze mają owoce leśne roślin naleŜących do dwóch

rodzin  botanicznych:  wrzosowatych  (Ericaceae)  i róŜowatych  (Rosaceae).  Do  rodziny
wrzosowatych  naleŜą  krzewinki:  borówki  czernicy,  borówki  brusznicy,  borówki  bagiennej
i Ŝurawiny  błotnej.  Natomiast  do  rodziny  róŜowatych  naleŜy  większość  naszych  krzewów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

leśnych o jadalnych owocach m.in. róŜa dzika, jeŜyny, malina właściwa, poziomka pospolita,
głóg dwuszyjkowy, śliwa tarnina, jarzębiny, jabłoń dzika.
Zasady uŜytkowania

Owoce są produktem spoŜywczym bardzo wartościowym, ale na ogól bardzo nietrwałym.

Trwałe są natomiast przetwory owocowe.

O uŜyteczności owoców leśnych decyduje nie tylko ich skład chemiczny, lecz takŜe

stopień dojrzałości, smak, barwa i zapach. Jednym z najwaŜniejszych procesów zachodzących
w zerwanych owocach jest ich oddychanie, którego skutkiem jest stopniowy ubytek
wartościowych składników owoców.

W wyniku dojrzewania owoce stają się słodsze oraz mocniej i przyjemniej pachną.

W niektórych  owocach  zwiększa  się  w tym  okresie  zawartość  cukrów.  W zerwanych
przejrzanych  owocach  bardzo  często  zachodzą  procesy  fermentacji  powodujące  psucie  się
owoców.  Fermentacja  alkoholowa  powoduje  gwałtowny  spadek  zawartości  cukru,  nadaje
owocom charakterystyczną nieprzyjemną woń i gorzki smak. Fermentacji najbardziej ulegają
owoce  łatwo  gniotące  się,  a  więc  owoce  jagodowe,  przede  wszystkim  czernice,  maliny
i jeŜyny.  Rozpad  ciał  organicznych  (przede  wszystkim  białek)  w owocach  nazywa  się
gniciem.

Nieuszkodzona skórka owoców pokryta nalotem woskowym chroni je przed wnikaniem

drobnoustrojów. Z tego względu owoce po zbiorze nie powinny być naraŜone na wstrząsy,
obijanie, przesypywanie lub inne uszkodzenia. Zerwane owoce naleŜy bezzwłocznie
dostarczyć do punktu skupu.

Niska temperatura zmniejsza szybkość parowania wody oraz osłabia procesy

drobnoustrojowe,  ale  często  powoduje  zaburzenia  fizjologiczne  w owocach.  Owoce  leśne  są
na  ogół  bardziej  odporne  na  działanie  niskich  temperatur,  niŜ  owoce  ogrodowe.  Natomiast
wysokie  temperatury  powodują  gwałtowne  parowanie  wody  i więdnięcie  owoców.  Owoce
wykazują  największą  trwałość  i wartość  uŜytkową  przy  temperaturach  od  0,5  do  4°C.
Trwałość  owoców  zaleŜy  teŜ  od  wilgotności  powietrza.  Owoce  powinny  być  więc
przechowywane i transportowane w suchym otoczeniu.

Najkorzystniejsze pod względem odŜywczym jest zjadanie owoców w stanie świeŜym,

ale  na  skutek  nietrwałości  owoców  ten  rodzaj  ich  uŜytkowania  jest  ograniczony  w czasie.
Trwałość  uŜytkową  owoców  moŜna  nieco  przedłuŜyć  umieszczając  je  w pomieszczeniu
chłodnym  (nie  przekraczającym  15°C),  ale  nie  zimnym,  suchym,  zacienionym,  bezwonnym
i przewiewnym.

Przy zbiorze owoców leśnych naleŜy wziąć pod uwagę względy ochrony przyrody

i zachowania ich naturalnych zasobów. NaleŜy przestrzegać następujących zasad:

—

do zbioru jagód uŜywamy lekkich wiklinowych lub łubowych koszyków mieszczących
do 10 kg owoców,

—

naleŜy zbierać owoce dojrzałe zostawiając niedojrzałe lub przejrzałe (łatwo rozmazują
się, ulegają procesom fermentacyjnym oraz posiadają małą wartość uŜytkową),

—

zbiór naleŜy wykonywać starannie, nie kalecząc, nie zgniatając oraz nie ścierając
woskowego nalotu,

—

zbiór jagód przeprowadza się ręcznie. UŜycie specjalnych narzędzi zwanych
grzebieniami jest zabronione. Niedopuszczalne jest koszenie lub wyrywanie całych
krzewów,

—

podczas całego zbioru i transportu jagód naleŜy je chronić przed bezpośrednim
nasłonecznieniem. Jagody przeznaczone na eksport muszą być przechowywane
w nowych łubiankach (bez oznak pleśni zepsucia itp.).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Leśne rośliny zielarskie

Rośliny zielarskie, szczególnie leśne od niepamiętnych czasów stosowane były

w lecznictwie ludowym. Jeszcze do połowy XIX w. rośliny zielarskie były głównym źródłem
ś

rodków leczniczych.

Ziołolecznictwo, czyli fitoterapia oznacza leczenie chorób surowcami roślinnymi oraz ich

wyciągami i preparatami w róŜnych postaciach farmaceutycznych.

Dla rozwoju polskiego ziołolecznictwa szczególnie się zasłuŜyli: w XV w. Jan Stańko

profesor  Akademii  Krakowskiej,  w XVI  w.  Marcin  z Urzędowa,  na  przełomie  XVII  i XVIII
w.  Szymon  Syreniusz,  a  w okresie  Odrodzenia  (w  II  połowie  XVIII  w.)  Krzysztof  Kluk.
W XX  w.  w okresie  międzywojennym  i powojennym  duŜe  zasługi  w upowszechnianiu
ziołolecznictwa mają profesor Jan Muszyński oraz profesor Aleksander OŜarowski.

W Polsce na około 400 gatunków dziko rosnących roślin leczniczych, około 120

gatunków jest typowo leśnych (tym 50 gatunków drzew i krzewów). Obecnie w kraju
wykorzystujemy do zbioru surowców zielarskich 130–150 gatunków roślin leczniczych
rosnących w stanie naturalnym i ponad 60 gatunków roślin pochodzących z upraw.

O wartościach leczniczych surowca zielarskiego decyduje obecność w nich tzw. ciał

czynnych (alkaloidów, glikozydów, saponin, garbników, witamin, olejków eterycznych itp.
związków). Szczególne duŜe znaczenie w medycynie mają alkaloidy i glikozydy.

Alkaloidy są skomplikowanymi związkami organicznymi, które nadają im właściwości

zasad. Wykazują one silne działanie fizjologiczne. NaleŜą do nich m.in. znane narkotyki, jak
morfina i kodeina oraz kofeina i nikotyna.

Glikozydy są to połączenia cukru prostego np. glukozy ze związkami niecukrowymi

(aglikonem),  zazwyczaj  mającym  charakter  alkoholu  lub  fenolu.  Najbardziej  znane  są
glikozydy  nasercowe  (występujące  np.  w konwalii  lub  naparstnicy,  przeciwgorączkowe
(w korze  wierzbowej)  i przeczyszczające  (np.  w korze  kruszyny).  Do  glikozydów  naleŜą  teŜ
saponiny tworzące pianę z wodą lub alkoholem, emulgujące tłuszcze. Na ogół są to trucizny.
Mają  one  zastosowanie  w lecznictwie  jako  środki  wymiotne,  wykrztuśne  oraz
przeciwdziałające gromadzeniu się cholesterolu w organizmie.

Przewaga leków roślinnych nad chemicznymi polega na tym, Ŝe substancje czynne

w roślinie  występują  z reguły  w kompleksie  i wzajemnie  się  wzmacniają  lub  osłabiają,
uzupełniają i poprawiają swoje działania. MoŜna je stosować przez dłuŜszy czas bez obaw ich
ubocznego działania. Ustrój człowieka na ogół lepiej znosi leki roślinne niŜ środki chemiczne,
poniewaŜ  przyzwyczaił  się  do  ich  uŜywania  od  wielu  pokoleń,  naleŜy  pamiętać,  Ŝe  nie
wszystkie  zioła  i wytworzone  z nich  preparaty  są  całkowicie  bezpieczne  dla  zdrowia
człowieka,  gdyŜ  niektóre  zawierające  związki  trujące  np.  pokrzyk  wilcza  jagoda,  konwalia
majowa, naparstnica uŜyte niewłaściwie mogą spowodować nawet śmierć.

Surowcem zielarskim mogą być róŜne części rośliny: liść – folium, kwiat – flos, ziele –

herba, pączek – gemma, owoc – fructus, korzeń – radix, kłącze – rhizoma, nasienie – semen,
zarodnik – spora, kora – cortex.

Nazwa kaŜdego surowca zielarskiego składa się zwykle z dwóch członów, z których

pierwszy określa część rośliny, a drugi gatunek botaniczny rośliny, np. Cortex Frangulae =
kora kruszyny, Fructus Rosae – owoc róŜy.

Przy zbiorze surowca zielarskiego w stanie naturalnym naleŜy przestrzegać

podstawowych zasad ochrony przyrody, a przede wszystkim:
―

nie naleŜy zbierać ziół z terenów leśnych skaŜonych przez przemysł lub przez inną
działalność człowieka i w pobliŜu szlaków komunikacyjnych o duŜym natęŜeniu ruchu
pojazdów spalinowych,

―

zbiór roślin leczniczych moŜe być wykonywany tylko w miejscach, w których rośliny te
występują masowo,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

—

nie moŜna dopuszczać do doszczętnego wy-zbierania rośliny występującej na danym
stanowisku; powinno się zostawić około ⅓ roślin (aby mogło nastąpić jego odnowienie),
lub zebrać z rośliny tylko ⅓ część liści,

—

nie wolno corocznie zbierać plonu z tych samych stanowisk,

—

naleŜy pozyskiwać tylko te części roślin, które mają stanowić surowiec zielarski.

—

zbieracz powinien jednocześnie pozyskiwać tylko jeden gatunek rośliny, aby uniknąć
zmieszania ziół,

—

korę i pączki drzew naleŜy pozyskiwać tylko z pędów ściętych drzew i krzewów lub
wyznaczonych do wyrębu. Niedopuszczalne jest ścinanie wierzchołkowych pączków
z rosnących drzew,

—

podczas zbioru ziół nie moŜna niszczyć innych występujących na stanowisku roślin
i grzybów, szczególnie objętych częściową lub całkowitą ochroną gatunkową.
Surowcem zielarskim jest ta część rośliny, w której jest największa ilość określonych

związków czynnych. Zawartość związków czynnych w roślinie ulega wahaniom w zaleŜności
od wieku rośliny, stadium rozwoju, od pogody oraz pory dnia.

Korę zbiera się wczesną wiosną, w początkach wegetacji rośliny. Kwiaty mają najwyŜszą

jakość na początku lub w pełni kwitnienia. Liście zbiera się na ogół wtedy, gdy są juŜ dobrze
wyrośnięte, ale jeszcze młode. Owoce pozyskuje się wtedy, gdy juŜ są wybarwione, dojrzałe,
ale jeszcze jędrne. Nie naleŜy zbierać owoców przejrzałych,  gdyŜ ich wartość uŜytkowa jest
znikoma. Korzenie i kłącza wykopuje się najczęściej jesienią lub wczesną wiosną, tj. wtedy,
kiedy  nagromadzone  są  w nich  cenne  składniki.  Pączki  drzew  zbiera  się  zimą  lub  bardzo
wczesną  wiosną.  Części  roślin  naleŜy  ścinać,  gdyŜ  wtedy  zapobiegamy  tworzeniu  się  ran
podatnych na infekcję.

Zioła zbiera się do przewiewnych koszy, luźno połoŜone, co zapewnia im dostęp

powietrza i zabezpiecza przed zaparzeniem. Aby uchronić zioła przed zaparzeniem, rozkłada
sieje do suszenia zaraz po zakończeniu zbioru.

Suszenie jest jednym ze sposobów utrwalania surowca, naleŜy je przeprowadzi jak

najszybciej po zbiorze. Suszenie powinno się odbywać w taki sposób, aby pozbawić surowiec
nadmiaru  wody,  a  zachować  ciała  czynne.  Przy  suszeniu  kwiaty  tracą  na  cięŜarze  85–92%
wody,  ziele  około  75%,  a  korzenie  i kłącza  około  65%  wody.  Zazwyczaj  zioła  suszy  się  do
wilgotności  8–12%.  Silniejsze  wysuszenie  powoduje  rozkruszenie  się  ziół.  Suszenie  ziół
moŜna  prowadzić  w suszarniach  naturalnych  (powietrznych)  lub  ogrzewanych.  Suszarnie
naturalne  muszą  być  przewiewne,  zacienione  oraz  zabezpieczone  przed  kurzem  i wolne  od
wszelkich zapachów. Surowce powinny być rozłoŜone pojedynczą warstwą, zwłaszcza kwiaty
i liście.  Niektóre  zioła,  jak  np.  baldachy  bzu  czarnego  moŜna  zaczepiać  o rozwieszone
sznurki. W zasadzie surowców zielarskich nie moŜna suszyć na słońcu, ze względu na zmianę
barwy, rozkład substancji oraz silne wydzielanie związków lotnych. Bez szkody dla wartości
surowców moŜna suszyć na słońcu korę, korzenie, owoce.

W warunkach domowych rolę suszarni ogrzewczej moŜe spełnić kaŜde pomieszczenie

ogrzewane, płyty kuchenne, piecyki itp. Surowiec do suszenia rozkłada się cienką warstwą na
specjalnych sitach lub czystych blachach wyłoŜonych papierem. W temperaturze 30-35°C
suszy się wszystkie surowce zawierające olejki eteryczne lub śluzy.
Grzyby

Grzyby od bardzo dawna znane są jako środek spoŜywczy. Główną część grzybów

stanowi  rozprzestrzeniona  pod  ziemią  grzybnia  złoŜona  z nitkowanych  strzępek,  które
pobierają  niezbędne  składniki  pokarmowe.  Na  powierzchni  widzimy  tylko  krótko  Ŝyjące
owocniki  grzybów.  Grzyby  nie  zawierają  chlorofilu,  dlatego  substancje  organiczne  muszą
pobierać z otoczenia.

Owocniki grzybów jadalnych nazywane są często po prostu grzybami. Owocniki

grzybów mogą mieć róŜny kształt. W zaleŜności od tego, gdzie i jak tworzą się zarodniki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

grzyby  dzielimy  na  dwie  klasy:  podstawczaki  (Basidiomycetes)  i workowce  (Asomycetes).
U  podstawczaków  zarodniki  powstają  na  szczycie  specjalnych  komórek  zwanych
podstawkami. Podstawczaki mają owocniki w postaci kapelusza osadzonego na trzonie, stąd
nazywane  są  grzybami  kapeluszowymi.  Większość  grzybów  jadalnych  i trujących  naleŜy  do
podstawczaków. U workowców zarodniki tworzą się w workach (np. u piestrzennicy).

KaŜdy z typów siedliskowych lasu ma właściwy dla siebie skład gatunkowy grzybów.

Występowanie  grzybów  jest  stosunkowo  słabe:  na  bardzo  ubogich  siedliskach,  w lasach
nawodnionych,  w lasach  okręgów  przemysłowych  oraz  wokół  aglomeracji  miejskich.  Słaby
urodzaj grzybów obserwujemy równieŜ w ciemnych i gęstych lasach oraz w lasach o bogatym
runie  i odznaczających  się  gęstym,  zadarnionych  podszyciem.  Najbardziej  grzybnymi
terenami są obszary borów świeŜych i borów mieszanych świeŜych.

W składzie chemicznym grzybów około 90% stanowi woda. W suchej masie grzybów

jest  40–60%  węglowodanów  (cukrów,  wielocukrów),  około  30%  stanowią  związki  azotowe
(z  czego  80%  to  białko).  Stosunkowo  sporo  białka  mają  borowiki  i pieczarki,  a  mało
pieprznik jadalny (kurka). Tłuszcze stanowią 2–7% suchej masy, składniki mineralne 0,5–2%.
Grzyby  stosunkowo  mało  zawierają  witamin.  Prowitamina  D  występuje  w postaci
ergosterolu.

Wartość odŜywcza grzybów nie jest duŜa, ale są one cenne ze względu na stosunkowo

duŜą zawartość soli mineralnych (ok. 1%) i związków aromatycznych, które nadają potrawom
z dodatkiem grzybów ceniony smak i zapach. Grzyby są cięŜkostrawne i długo zalegają
w Ŝołądku, co powoduje długie uczucie sytości. Niestrawność grzybów powoduje zawarty
w nich grzybnik – związek o takim składzie chemicznym jak hityna owadów.

Wśród rosnących w Polsce około 4 tysięcy grzybów wielkoowocnikowych, około 1100-

1400 gatunków, to grzyby jadalne. Zasoby pospolicie zbieranych grzybów jadalnych
występujących w polskich lasach szacują się na około 18 tys. ton.

W Polsce administracyjną ochronę niektórych grzybów wprowadzono po raz pierwszy

w 1983 r. Według Rozporządzenia Ministra Ochrony środowiska, Zasobów Naturalnych
i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. ścisłej ochronie podlegają grzyby z całych dwóch rodzin
smardzowatych i sromotnikowatych, wszystkie gatunki szmaciaka i soplówki oraz
7 gatunków innych (wymienionych w rozporządzeniu) grzybów.
Zasady zbioru

Liczba gatunków grzybów jadalnych praktycznie uŜytkowanych w Polsce w porównaniu

do innych krajów europejskich jest dość skromna. Natomiast niektóre gatunki grzybów
są u nas nadmiernie eksploatowane zarówno przez zbiór przemysłowy jak i na uŜytek własny.
Wadą większości grzybów jest ich szybkie czerwienie (robaczywienie), czyli łatwe
opanowanie przez larwy owadów.

Listę gatunków grzybów dopuszczonych do obrotu na rynkach krajowych zawiera

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 18 sierpnia 1993 r. obejmuje 34
gatunki grzybów jadalnych (w tym 32 gatunki grzybów dzikorosnących oraz 2 gatunki
grzybów uprawianych).

Do przetwórstwa przemysłowego główny inspektor sanitarny dopuścił równieŜ dalszych

6  gatunków  grzybów:  piestrzenicę  kasztanowatą,  gołąbek  cukrówkę,  gąskę  niekształtną,
majówkę  wiosenną,  gąskę  nagą  i dwupierścieniak  cesarski.  Było  to  moŜliwe,  bo  w czasie
procesów  przetwórczych  niektóre  składniki  toksyczne  tych  grzybów  ulegają  rozkładowi  lub
neutralizacji.  Poza  tym  w takich  zakładach  są  zatrudnieni  licencjonowani  grzyboznawcy,
którzy kontrolują cały proces przetwórczy, aby nie trafiły do niego grzyby trujące.

Nie naleŜy zabierać na grzybobranie małych dzieci!
Zbiór grzybów. Na grzyby najlepiej chodzić wcześnie rano, gdyŜ są one wówczas świeŜe

i dobrze znoszą transport. Grzyby naleŜy zbierać do wiklinowych koszy lub łubianek, które są

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lekkie, przewiewne i sztywne. Nieodpowiednie do zbioru są papierowe torby, a szkodliwe
plastikowe woreczki.

Owocniki grzybów zbieramy w ten sposób, Ŝe je delikatnie wykręcamy z podłoŜa, gdyŜ

w ten sposób nie niszczy się grzybni. Kiedy jest to niemoŜliwe obcinamy trzon noŜem, jak
najbliŜej ziemi lub podłoŜa, z którego grzyb wyrasta. Obcinanie owocników w połowie trzonu
lub wykręcanie oraz obcinanie samych tylko kapeluszy jest szkodliwe, gdyŜ pozostawione
trzony lub ich części gniją, co uniemoŜliwia wytwarzanie przez grzybnię nowych owocników.
Kapelusze starych grzybów trzeba przeciąć noŜem, aby stwierdzić, czy jeszcze nadają się do
spoŜycia.

Nie naleŜy zbierać owocników zaczerwionych, starych, zniszczonych, niejadalnych

i nieznanych.  Nie  zbieramy  teŜ  owocników  bardzo  młodych,  jeszcze  nie  rozwiniętych.
Grzyby przed włoŜeniem do kosza naleŜy oczyścić w lesie w miejscu zbierania, gdyŜ obcięte
części  owocników  mogą  przyczynić  się  do  zasiedlenia  podłoŜa  przez  grzyby.  Naganne
i zabronione  jest  rozgarnianie  ściółki  leśnej  i mchu  przez  zbieraczy  w poszukiwaniu  zbioru
młodych  grzybów  jadalnych,  gdyŜ  w ten  sposób  niszczy  się  grzybnię  i stanowiska
występowania grzybów. Nie naleŜy teŜ niszczyć grzybów trujących, gdyŜ one takŜe spełniają
swoją pozytywną rolę w lesie.

Zbiór grzybów jest zabroniony w rezerwatach przyrody i parkach narodowych. Nie

wolno równieŜ zbierać grzybów w uprawach leśnych i młodnikach, poniewaŜ są to miejsca
najsilniej naraŜone na ujemne skutki wydeptywania i uszkodzeń mechanicznych drzew,

Okresowo nie wolno zbierać grzybów:

—

w drzewostanach, w których za pomocą pestycydów zwalcza się szkodliwe owady,
chorobotwórcze grzyby lub chwasty (stosowane środki chemiczne wpływają na smak
i zapach, a takŜe na właściwości toksyczne zbieranych grzybów),

—

w drzewostanach sosnowych Ŝywicowanych za pomocą nieekologicznych stymulatorów,

—

w drzewostanach objętych nawoŜeniem mineralnym za pomocą samolotów,

—

na terenach wyłączonych z ruchu turystycznego (ostoje zwierzyny, obszary zagroŜone
poŜarami itp.),

—

na terenie doświadczeń naukowych,

—

na terenie i pobliŜu poligonów wojskowych.
Oprócz grzybów, ziół i owoców w historii gospodarstwa leśnego pozyskiwano wiele

innych  uŜytków.  Były  to  uŜytki  pszczele,  uŜytki  związane  z  wypasem  bydła  w  lesie,  uŜytki
związane z wykorzystywaniem korzeni (koszyki), igliwia (olejki eteryczne), młodych pędów
wierzb (wiklina), czy wreszcie było to uŜytkowanie zwierząt łownych. Obecnie, wiele byłych
działów gospodarki leśnej funkcjonuje samodzielnie. O przemysłowym wykorzystaniu moŜna
mówić  w  przypadku  pszczelarstwa,  wikliniarstwa  i  łowiectwa.  NajbliŜej  lasów  pozostaje  do
dnia  dzisiejszego  gospodarka  łowiecka.  Choć  ma  zupełnie  inne  struktury  organizacyjne,
w dalszym ciągu ujmowana jest w planach gospodarczych nadleśnictw.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz rodzaje uŜytków ubocznych?

Które grzyby są jadalne?

Które z owoców leśnych są jadalne?

Jakie znasz zioła leśne?

Jakie znasz płody runa mają zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym?

Jakie są zasady zbioru płodów runa leśnego?

Jakie są zalety i wady Ŝywicowania sosny pospolitej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj grzyby znajdujące się na fotografiach. Nauczyciel dostarczył Ci 20 fotografii

grzybów jadalnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział w podręczniku,

pogrupować grzyby według kształtu kapelusza i rodzaju hymenoforu,

zaobserwować na zdjęciu informacje tła: występujące drzewa, ściółka, gleba,

odnaleźć według obserwacji i cech morfologicznych właściwego grzyba w atlasie lub
kluczu do rozpoznawania grzybów,

zaprezentować i porównać wyniki z innymi.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

—

poradnik dla ucznia,

—

atlas grzybów,

—

klucz do rozpoznawania grzybów,

—

zestaw 20 fotografii,

—

papier A4,

—

długopis.

Ćwiczenie 2

Dobierz roślinę (lub rośliny) do mieszanki. Nauczyciel dostarczył Ci 40 kart

zielnikowych z roślinami zielarskimi oraz skład mieszanek ziołowych stosowanych
w leczeniu róŜnorakich chorób.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział w podręczniku,

rozpoznać i określić nazwy roślin po łacinie,

pogrupować rośliny według właściwości,

określić część rośliny, która jest leczniczą,

odnaleźć na liście składów mieszanek właściwą część i roślinę,

dobrać roślinę i mieszankę,

zaprezentować i porównać wyniki z innymi.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

—

poradnik dla ucznia,

—

atlas roślin zielnych,

—

klucz do rozpoznawania roślin,

—

zestaw 40 kart zielnikowych,

—

skład mieszanek ziołowych w postaci list,

—

papier A4,

—

długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj rośliny i ich owoce. Nauczyciel dostarczył Ci 20 czarno-białych grafik

przedstawiających roślinę wytwarzającą owoc i 20 czarno-białych grafik przedstawiających
sam owoc.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać odpowiedni rozdział w podręczniku,

rozpoznać i określić nazwy roślin,

rozpoznać owoce i określić nazwy roślin, z których pochodzą,

dobrać roślinę i owoc,

zaprezentować i porównać wyniki z innymi.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

—

poradnik dla ucznia,

—

atlas roślin naczyniowych,

—

klucz do rozpoznawania roślin,

—

zestaw 20 czarno-białych grafik z roślinami i 20 grafik z ich owocami,

—

papier A4,

—

długopis.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić rodzaje uŜytków ubocznych?

wymienić grzyby jadalne i trujące?

wymienić inne płody runa leśnego z podziałem na te o zastosowaniu
spoŜywczym i te, które mają równieŜ znaczenie farmaceutyczne?

wymienić sposoby właściwego postępowania z grzybami podczas
zbioru?

scharakteryzować polską metodę Ŝywicowania?

rozpoznać płody runa leśnego na róŜnych etapach Ŝycia rośliny?

rozpoznać jadalne i trujące grzyby leśne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań testowych wielokrotnego wyboru.

Zadania 6, 10, 11, 14, 15 i 16 są z poziomu ponadpodstawowego

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.

Prawidłowe odpowiedzi zaznacz znakiem X.

Błędne odpowiedzi zakreśl kółkiem i ponownie zaznacz prawidłową.

Czas na rozwiązanie testu 45 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Ze względu na rodzaj uŜytków leśnych uŜytkowanie lasu dzieli się na
a)

główne i uboczne.

drzewne i niedrzewne.

roślinne i zwierzęce.

rębne i przedrębne.

Podział drewna na sortymenty, klasy i grupy w sposób zapewniający maksymalne
wykorzystanie cech i wartości uŜytkowych drewna jest jednym z czynników

konserwacji drewna.

deprecjacji drewna.

racjonalnej wyróbki.

manipulacji drewna.

Wyróbkę sortymentów drewna wielkowymiarowego naleŜy wykonać w pierwszej
kolejności
a)

od wierzchołka.

od odziomka.

od średnicy środkowej.

od średnicy znamionowej.

Program LEŚNIK słuŜy do obsługi i edycji następujących dokumentów sporządzanych
w leśnictwie
a)

planu cięć.

planu Ŝywicowania.

rejestru odbioru drewna.

rejestru środków trwałych.

Nadzór stały prowadzi się w sytuacjach szczególnych np. gdy
a)

robotnicy pracują zimą.

robotnicy wykonują czyszczenia wczesne.

robotnicy wykonują trzebieŜe wczesne.

robotnicy usuwają drzewa hubiaste.

Tereny nizinne, dostępne dla ciągników rolniczych i agregatowanych z nimi maszyn
i urządzeń oraz samojezdnych maszyn specjalistycznych; o spadku do 7° stanowią
w lasach Polski
a)

około 60%.

około 70%.

około 80%.

około 90%.

Metoda, w której dokonywana jest zrywka nieokrzesanych drzew z częścią korzeni, na
powierzchni cięć wykonywane jest tylko obalanie drzew z korzeniami, a inne operacje
mogą być realizowane po zrywce, nazywana jest metodą
a)

całego drzewa.

całej strzały.

drewna w odcinkach.

sortymentową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. [17, s. 268]

Poziom techniczny pracy charakteryzujący się niemal całkowitym uniknięciem kontaktu
człowieka z drewnem określany jest jako
a)

maszynowy, częściowo zautomatyzowany.

maszynowy w pełni zautomatyzowany.

robotyzacji.

androizacji.

Jest to wydzielony obszar terenu, wyposaŜony w środki techniczne, na którym
prowadzona jest koncentracja drewna. Opis dotyczy
a)

prowadzonego zabiegu trzebieŜy lub zrębu.

składnicy leśnej.

powierzchni pozrębowej.

tartaku.

10.

Rysunek

przedstawia

pracę

harwetsera na zrębie metodą
a)

drewna krótkiego.

drewna długiego.

drzewa w częściach.

drewna całego.

11.

Harwester z rysunku 8 ma zasięg
Ŝ

urawia wynoszący około

20 metrów.

15 metrów.

10 metrów.

dopasowany do wysokości drzew.

12.

tego

gospodarstwa

zalicza

się

drzewostany, w których stosuje się rębnie
częściowe lub stopniowe z okresem odnowienia do około 40 lat. Opis dotyczy
gospodarstwa
a)

zrębowego.

przerębowo-zrębowego.

przerębowego.

specjalnego.

13.

Garbniki (z drewna i kory) i produkty Ŝywiczne z karpiny powstają w przerobie
a)

chemicznym.

fizyko-chemicznym.

fizycznym (mechanicznym).

ulepszania drewna.

14.

W porównaniu do dębowego, drewno sosnowe trudniej się
a)

pali.

łupie.

cina.

okrzesuje.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15.

Największą trudnością przy przerobie drewna modrzewiowego jest
a)

jego cięŜar.

jego łupliwość.

jego przeŜywiczenie.

jego nasiąkliwość.

16.

Przy zastosowaniu jako wycieraczka przed domem, najtrwalszym spośród wymienionych
jest drewno
a)

brzozowe.

dębowe.

wiązowe.

jesionowe.

17.

Najwięcej spośród wymienionych witaminy C jest w
a)

owocach rokitnika.

owocach bzu czarnego.

owocach róŜy dzikiej.

owocach berberysu zwyczajnego.

18.

Najwięcej spośród wymienionych cukrów jest w
a)

owocach rokitnika.

owocach bzu czarnego.

owocach róŜy dzikiej.

owocach berberysu zwyczajnego.

19.

Nazwa łacińska radix określa

korzeń lub jego część.

liść lub jego część.

łodygę lub jej część.

nasiono lub jego część.

20.

Wełna drzewna powstaje podczas

strugania w poprzek włókien.

strugania wzdłuŜ włókien.

strugania obwodowego.

spilśniania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.............................................................................................................................

Organizowanie prac z zakresu pozyskiwania drewna i leśnych uŜytków
ubocznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Assmann R: Nauka o produkcyjności lasu. PWRiL. Warszawa. 1968

Bruchwald A.: Dendrometria Wydanie III, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999

Bruchwald A.: Urządzanie lasu dla techników leśnych, Fundacja Rozwój SGGW,
Warszawa 1998

Grochowski W.: Uboczne uŜytkowanie lasu, Ar–Warszawa, 1974

Praca zbiorowa. Grzesiak Marian (red.): Leśnictwo 2007, GUS, Departament Badań
Regionalnych i Środowiska, Warszawa 2007

Instrukcja Lasów Państwowych: Szacunek brakarski drzew na pniu

Instrukcja Lasów Państwowych: Zasady konserwacji drewna w lesie i na składnicach

Instrukcja Ochrony lasu: CILP, Warszawa 2004

Krzysik F.: Nauka o drewnie. PWN, Warszawa 1974

10.

Kubiak M., Laurow Z.: Surowiec drzewny. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1994

11.

Laurow Z.: Pozyskanie drewna. Wyd. SGGW, W-wa 1984

12.

Miler Z., Flotyński J., Cybulko T.: Pozyskanie drewna. Poznań 1990

13.

Monkielewicz L., Ostalski R.: UŜytkowanie lasu dla techników leśnych. PWRiL,
Warszawa 1988

14.

Podstawowe wiadomości z zakresu sortymentacji oraz pomiaru drewna. Wydawnictwo
Ś

wiat, Warszawa 1995

15.

Praca zbiorowa: Mała encyklopedia leśna. PWN, Warszawa 1991

16.

Program komputerowy: Kurs brakarski, CiG Programy Komputerowe s.c., 1991–2001

17.

Rozwałka Zygmunt: Zasady Hodowli Lasu; ORWLp w Bedoniu, Warszawa 2003

18.

Praca zbiorowa: Suwała M. (red.): Poradnik uŜytkowania lasu. Oficyna Edytorska
Wydawnictwo Świat, Warszawa 2000

19.

Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości: Drewno okrągłe Wady (PN–79/D–01011).
Wydawnictwa Normalizacyjne, Warszawa 1980

20.

Wikipedia Wolna Encyklopedia – zasoby Internetu (pl.wikipedia.org)

21.

Zestaw norm na surowiec drzewny według klasyfikacji jakościowo-wymiarowej.
Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa 1993