A Balandynowicz Probacja wie Nieznany (2)

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

TEORETYCZNE PODSTAWY PROBACJI

Andrzej Bałandynowicz

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji

z udziałem społecze

stwa

1. Filozofia probacji – ogólna prezentacja zagadnienia

Przest

pstwo jako przejaw zachowania dewiacyjnego dotykaj

cego wol-

ne społecze

stwo uległo w trakcie długiej ewolucji licznym zmianom. Na-

ukowcy spekuluj

na temat natury, efektów i sposobu kontrolowania tego

antyspołecznego zachowania. Nieko

ca si

debata na temat

rodków,

jakie mo

e przedsi

wzi

ąć

społecze

stwo w celu zapobiegania antyspołecz-

nym zachowaniom, pozostaje nierozstrzygni

ta. Jednak

e ujawniła ona ró

ne aspekty tego skomplikowanego zjawiska społecznego.

Ludzie nie czuj

bezpieczni nie tylko z powodu bezsilno

ci prawa,

lecz tak

e w nie mniejszym stopniu z powodu przemocy ze strony innych

osób. W społecze

stwach prymitywnych wydawała si

istnie

wewn

trz-

plemienna solidarno

ść

. Solidarno

ść

ta ulegała zakłóceniom w przypadku,

gdy jakikolwiek członek społeczno

ci u

ywał przemocy w stosunku do inne-

go jej członka. Istniej

ce dowody wskazuj

na to,

e odpowied

społeczno-

ci w celu powstrzymania tego dewiacyjnego zachowania była natychmia-

stowa. Wraz ze wzrostem coraz bardziej zło

onych grup społecznych od-

krywano nowe sposoby zapobiegania atakom gwałtów. Historia pełna jest
przykładów nieludzkiego i brutalnego sposobu traktowania tych, którzy po-
gwałcili fundamentalne formy współ

ycia społecznego.

Istnieje du

y zasób literatury pozwalaj

cy pozna

idee zwi

zane z prze-

pczo

oraz metody stosowane w celu jej powstrzymania. Cała istniej

ca literatura podpisuje si

pod stwierdzeniem,

e karanie przest

pców było

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

szczególn

mieszanin

zemsty, fizycznego powstrzymywania oraz kr

po-

wania, a tak

e reformowania.

Najwcze

niejsze formy kar nakładane przez zorganizowane społecze

stwo na przest

pców miały za zadanie eliminacj

przest

pcy oraz jego po-

wstrzymanie, aby wi

cej nie zagra

ał społecze

stwu. Uciekano si

głównie

do metod wygnania i transportacji.

W dobie racjonalizmu w pó

nym XVIII i wczesnym XIX wieku struktura

wyroków uległa zmianie. Niewielka liczba przest

pstw wymagała kar ciele-

snych, podczas gdy wi

kszo

ść

przest

pców posyłano do wiezienia. To

przej

cie od barbarzy

skich metod karania do prewencyjnych (wi

zienie)

zapocz

tkowane zostało przez Beccaria i Benthama. W XIX wieku zapo-

tkowano programy maj

ce na celu resocjalizacj

przest

pców w wi

zie-

niach w oparciu o autonomi

i godno

ść

skazanego oraz z zachowaniem

praw osób uwi

zionych.

Wraz z post

pem nauki i technologii oraz rozwojem industrializacji po-

wstało wiele czynników powoduj

cych dezorganizacj

społecze

stwa, przy-

czyniaj

c si

tym samym do wzrostu przest

pczo

ci. Przewa

nie były to

drobne przest

pstwa, za

zienia przepełnione były drobnymi przest

cami, których wyroki były zbyt krótkie, by rozpocz

ąć

działalno

ść

resocjaliza-

cyjn

. Ich krótki pobyt w wi

zieniach stanowił raczej problem dla zarz

dzaj

cych wi

zieniami, gdy

klasyfikacja była znacznie utrudniona oraz powsta-

wały nowe grupy przest

pców, np. recydywistów.

W pó

nym okresie XIX wieku nowe kierunki w dziedzinie resocjalizacji

zmieniły poj

cia przest

pczo

ci i kryminologii. Przest

pstwa i wykroczenia

popełniane przez osoby uznano za oznak

pora

ki i dezorganizacji społe-

cze

stwa oraz samego sprawcy. Pozbawienie przest

pców kontaktu z insty-

tucjami społecznymi, które mogły by

pomocne w doprowadzeniu ich na

wła

ciw

drog

, uznano za szczególny przejaw takiej pora

ki, a zatem spo-

sób resocjalizacji postrzegano jako ofert

zi przest

pcy ze społecze

stwem, integracji społecznej, odbudow

zi rodzinnych, zdobywanie wy-

kształcenia i zatrudnienia, zabezpieczenie na dłu

szy okres, znalezienie

miejsca pracy dla przest

pcy w wolnym społecze

stwie. Działanie takie po-

winno obejmowa

nie tylko zmian

przest

pcy, na którym ogniskowały si

dotychczas wszelkie wysiłki, ale równie

zmian

całego społecze

stwa

i jego instytucji.

Nadaj

c kształt praktyczny przedstawionej filozofii traktowania przest

ców, główny nacisk kładzie si

obecnie na jak najwi

ksze wykorzystanie

resocjalizacji wspieraj

cej w otwartym społecze

stwie. Dzieje si

tak dlate-

go,

e instytucje opieku

cze praktycznie nie maj

dost

pu do programów

resocjalizacyjnych, profesjonalnej obsługi i publicznego wsparcia. Dlatego
program resocjalizacyjny w oparciu o społecze

stwo stanowi alternatyw

dla

programów instytucjonalnych.

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

Nie ma prostej definicji resocjalizacji w oparciu o społecze

stwo. Jest to

raczej filozoficzne podej

cie do ludzkiego traktowania sprawców prze-

pstw, stosunkowo nowe podej

cie w zakresie organizacji działa

Resocjalizacj

w oparciu o społecze

stwo definiowano jako cało

ść

dzia-

ła

opieku

czych, wychowawczych i terapeutycznych, które zachodz

w społecze

stwie. Definicja ta wydaje si

jednak zbyt w

ska. Operowanie

jedynie programem resocjalizacji w społecze

stwie bez jego znacz

cego

udziału sprawia,

e program ten jest raczej na społecze

stwo zorientowany

o nie oparty. Resocjalizacja w oparciu o społecze

stwo obejmuje ka

działanie maj

ce na celu pomoc sprawcy przest

pstwa w powrocie na drog

prawa. Definicja ta nie identyfikuje jednak kryteriów i zało

pozwalaj

cych

rozró

programy resocjalizacyjne oparte o społecze

stwo od innego typu

programów. Jest zatem równie w

ska i równie statyczna jak poprzednia.

Mówi

c szerzej, program resocjalizacji w oparciu o społecze

stwo jest

tym, co wpływa na wi

zi mi

dzy sprawc

a społeczno

lokaln

, tj. praw-

dziwym zaanga

owaniem przest

pcy w powi

zania lokalne, które wytwarza-

dobra i usługi wymagane przez t

społeczno

ść

. Obejmuj

one edukacj

zatrudnienie, rekreacj

, działania socjalne i praktyki religijne.

Uznawanie danego programu do kategorii programu resocjalizacyjnego

w oparciu o społecze

stwo tylko dlatego,

e zakłada minimaln

kontrol

lub

dozór, jest bł

dne. Niew

tpliwie, niektóre programy zakładaj

minimum kon-

troli czy dozoru (np. biura dla młodzie

y, kliniki dla alkoholików lub narkoma-

nów), lecz niektóre instytucje resocjalizuj

ce maj

równie mało restrykcyjne

programy (urlopy, przepustki do pracy). Dlatego stopie

kontroli i dozoru nie

powala na odpowiednie rozró

nienie mi

dzy programami resocjalizacyjnymi

w oparciu o społecze

stwo oraz działaniami instytucjonalnymi.

Aby umie

program w kategorii resocjalizacji opartej na społecze

stwie, wa

ne wydaje si

stwierdzenie o istotnych wi

ziach ze społeczno

lokaln

. Istota tych wi

zi zale

na jest od cz

stotliwo

ci, czasu ich trwania

oraz jako

ci stosunków w

ród pracowników, podopiecznych i społecze

stwa. Wszystkie te zmienne stanowi

podstaw

dywersyfikacji mi

dzy pro-

gramem opartym o społecze

stwo i innymi strategiami.

Podsumowuj

c, najbardziej sensowna i wyczerpuj

ca wydaje si

defini-

cja Centrum Sprawiedliwo

ci Karnej Harwardzkiej Szkoły Prawa: „Im wi

cej

klientów uczestnicz

cych w legalnych działaniach wspieraj

cych obejmuje

dany program, tym bardziej opiera si

on o społecze

stwo”

Programy te obejmuj

szereg pozawi

ziennych oddziaływa

, takich jak

udzielanie przepustek do pracy, urlopów, halfway houses (domy pracy),
zwolnienia warunkowe i probacja.

N. M o r r i s, M. T o n r y, Between prison and probation: Intermediate punishments in a ra-

tional sentering system, Oxford University Press, New York 1990, s. 125.

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

Jednym z najwcze

niejszych

rodków zwalniania wi

ęź

niów przed zako

czeniem wyroku były przepustki do pracy. Maj

one swój pocz

tek w Rzymie

w okresie masowych robót publicznych, do których anga

owano wi

ęź

niów.

Nie mieli oni jednak widoków na uwolnienie – ich praca była jedynie inn

form

niewolnictwa.

W 1913 r. w Wisconsin zezwolono drobnym przest

pcom na kontynu-

owanie pracy podczas odbywania kary wi

zienia. W odniesieniu do innych

przest

pców zasad

zacz

to stosowa

w innych stanach, a

do uchwale-

nia Aktu Federalnego o Resocjalizacji Wi

ęź

niów, który ustanowił przepustki

do pracy, urlopy i centra resocjalizacji społecznej dla wi

ęź

niów federalnych.

Przepustka do pracy nie jest substytutem zwolnienia warunkowego, ale

daje kuratorom mo

liwo

ść

efektywnego nadzoru przest

pcy. Nie jest ona

równie

adnym sensie alternatyw

dla kary wi

zienia. Słu

y raczej

sprawdzeniu przest

pców oraz ich umiej

tno

ci zawodowych, jak równie

liwo

ci kontrolowania swojego zachowania w społecze

stwie. Sprawca

musi si

meldowa

w instytucji mimo faktu,

e wi

ksz

ęść

czasu sp

dza

poza ni

. Jest to zatem cz

ęś

ciowa alternatywa, a nie całkowite uwi

zienie.

Inn

form

niepełnego uwi

zienia stanowi

urlopy. Przez wiele lat były

one wykorzystywane w sposób nieformalny.

mier

członka rodziny lub ja-

kakolwiek inna sytuacja kryzysowa stanowiły główne powody zwracania si

o udzielenie urlopu. Obecnie

rodek ten jest u

ywany do ró

nych celów,

wł

cznie z wizytami w domu podczas wakacji i

t lub te

przed zwolnie-

niem tak, aby powrót na wolno

ść

był procesem stopniowym. Zalet

tego

programu jest te

edukacja. Główn

korzy

płyn

z urlopów jest

zmniejszenie napi

cia seksualnego u skazanych umieszczonych w instytu-

cjach zamkni

tych.

Powszechnie wiadomo,

e nagłe zwolnienie wi

ęź

nia po długim okresie

kary powoduje u niego szok kulturowy. Jest on zatem niezdolny do resocjali-
zacji. Aby unikn

ąć

takiej kryzysowej sytuacji, przest

wprowadza si

społecze

stwa stopniowo. Proces ten nosi nazw

stopniowego zwalniania.

Ułatwia on zniesienie szoku kulturowego, którego do

wiadcza zinstytucjona-

lizowany przest

pca. Program ten nie stanowi alternatywy dla uwi

zienia

i mo

e pomóc w eliminacji destrukcyjnych oraz wytwarzaj

cych uległo

ść

efektów uwi

zienia.

Halfway house jest tworem długich bada

nad znalezieniem alternatywy

dla uwi

zienia. Jest to miejsce, gdzie przest

pca mo

e czerpa

korzy

z pracy lub nauki na wolno

ci, rezyduj

c jednocze

nie w społeczno

ci. Po-

tkowo halfway houses były rezydencjami dla bezdomnych zwalnianych

z wi

zienia. Potem u

ywano ich do ró

nych celów. W ostatnich latach słu

ły jako miejsca budowania wi

zi społecznych lub centra opiekuj

ce si

prze-

pcami przed ich uwolnieniem.

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

Centra maj

ce za zadanie prowadzi

oraz opiekowa

przest

przed jego zwolnieniem powstały w głównych metropoliach USA w 1961 r.
Przest

pcy byli odsyłani tam na kilka miesi

cy przed zwolnieniem. Personel

tych instytucji dobierano na podstawie kierunku resocjalizacji oraz zdolno

doradczych. Przest

pca mo

e pracowa

i ucz

szcza

do szkoły w społecz-

ci bez dozoru lub uczestniczy

w zaj

ciach prowadzonych przez halfway

houses.

Słowo „parole” pochodzi z francuskiego i oznacza „daj

słowo”. Definicja

słownikowa to „słowo honoru”. Po raz pierwszy w kontek

cie programu reso-

cjalizacyjnego słowo to u

yte zostało w 1847 r. przez Samuela G. Howe’a.

Dopiero w 1972 r. Narodowa Rada ds. Resocjalizacji i Zwolnie

Warun-

kowych Administracji w Nowym Orleanie uchwaliła,

e definicja zwolnienia

warunkowego powinna zawiera

dwa elementy: 1) decyzj

stosownych

władz okre

laj

, jaka cz

ęść

kary mo

e zosta

odbyta poza wi

zieniem

oraz 2) status – odbycie kary pozostałego wyroku w społecze

stwie zgodnie

z zasadami i regułami okre

lonymi przez Ław

ds. Zwolnie

Warunkowych

oraz Rad

ds. Zwolnie

Warunkowych.

Zwolnienie warunkowe jest procedur

, zgodnie z któr

osoba uwa

ana

za spełniaj

warunki zwolnienia warunkowego mo

e zosta

zwolniona

w stosowanym czasie przez Rad

ds. Zwolnie

Warunkowych przed odby-

ciem całego wyroku. Reszt

kary mo

e odsłu

w społecze

stwie pod do-

zorem kuratora. Je

eli osoba ta nie wywi

ąż

e si

z warunków zwolnienia,

e wróci

do wi

zienia.

Rozwój koncepcji zwolnie

warunkowych mo

na przypisa

ró

nym

rod-

kom, takim jak: transportacja wi

ęź

niów, angielski lub irlandzki nakaz opusz-

czenia kraju, oraz pracom reformatorów ameryka

skich w XIX w. Niezale

nie u podstaw zwolnienia warunkowego doszuka

na trzech głów-

nych przesłanek: tj. darowanie cz

ęś

ci kary, podpisanie przez skazanego

kontraktu i nadzór s

dowo-kuratorski.

Probacja jako

rodek resocjalizacji w oparciu o społecze

stwo bazuje na

teorii,

e najlepszym sposobem osi

gni

cia celu, jakim jest resocjalizacja,

jest organizowanie sankcji kryminalnych w społecze

stwie w przypadkach,

gdy jest to uzasadnione funkcjami kary. Zakłada si

e dana osoba nauczy

z powodzeniem

w społecze

stwie, a nie w sztucznym i oderwanym

rodowisku, jakim jest instytucja wi

zienna. Probacja jako

rodek resocjali-

zacji w oparciu o społecze

stwo, w poł

czeniu z sensownym zaanga

owa-

niem społecznym, zapewnia wymagane oddziaływanie społeczne, ekono-
miczne oraz osobowo

ciowe.

Korzy

ci płyn

ce z probacji s

ogromne. Doprowadziły one Sanforda Ba-

tesa, znanego ameryka

skiego eksperta prawa karnego, do stwierdzenia,

„probacja mo

e by

uwa

ana za inwestycj

w ludzko

ść

. Zach

ca zamiast

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

przynosi

rozgoryczenie. Buduje, a nie degraduje. Jest inwestycj

w ochron

społecze

stwa”

Według Panakala: „Tak jak współczesna medycyna, podkre

laj

ca wag

dbania o zdrowie jako sposób zapobiegania chorobom, tak i probacja kła-
dzie nacisk na zapobieganie zachowaniom niezgodnym z prawem poprzez
promocj

zachowa

zgodnych z prawem. Faworyzuj

c resocjalizacj

za-

miast wi

zienia, probacja chroni społecze

stwo i jednocze

nie zapobiega

zbrodniom”

Tennerbaum słusznie podsumował znaczenie probacji: „Probacja poma-

ga unikn

ąć

druzgoc

cych efektów na osobowo

ść

ludzk

, które s

sto

wynikiem uwi

zienia. Probacja pozwala zachowa

osobowo

ść

w jej dawnych

ramach: nie powoduje nagłych i gwałtownych zmian nawyków, nie niszczy
wi

zi rodzinnych, kontaktów z przyjaciółmi i ekonomicznej niezale

ci.

Pozwala zachowa

te wszystkie dotychczasowe nawyki, które były dobre,

dy kontakt, zainteresowanie, emocje. Automatycznie wychodz

do gry

przyzwyczajenia, które mog

yte do zachowania zwi

zków ze społe-

cze

stwem w oczekiwanych normach i staj

nym czynnikiem umo

liwiaj

cym wyprowadzenie danej osoby na dobr

drog

. Przest

pstwa, za

które została aresztowana, nie s

dramatyzowane i nie u

ywa si

ich jako

powodu do zakłócania rytmu jej

ycia”

Oprócz tych korzy

ci cz

sto wspomina si

e wychowanie sprawcy

w społecze

stwie t

metod

jest o wiele mniej kosztowne ni

utrzymywanie

go w wi

zieniu.

W USA obliczono,

e utrzymanie przest

pcy w wi

zieniu kosztuje od

10 do 13 razy wi

cej ni

jego nadzorowanie w społecze

stwie. W innym

raporcie ukazano,

e probacja kosztuje zwykle od 100 do 300 USD rocznie,

a utrzymanie przest

pcy w wi

zieniu waha si

od 1000 do 3000 USD rocz-

nie.

Brak społecznej stygmatyzacji oraz minimalne ryzyko recydywizmu uwa-

a si

tak

e za zalety probacji.

Termin „probacja” pochodzi od łaci

skiego słowa „probare” oznaczaj

ce-

go próbowa

, testowa

. Powy

sze znaczenie terminu stanowi

cego istot

probacji posun

ło si

daleko do przodu, zacieniaj

c jego tradycyjne prawni-

cze znaczenie. Odno

nie probacji pojawiło si

wiele koncepcji.

A survey of intermediate sanctions, US Department of Justice, Washington DC 1990, Office

of Justice Programs, National Institute of Corrections, s. 106.

Prison boot carnps: Short-term costs reduced, but long-term impact uncertain, US General

Accounting Office, Washington 1993, s. 72.

J. S h a w, D. M a c K e n z i e, The one-year community supervision performance of drug

offenders and Louisiana DOC-identified substance abusers graduating from Shock incarcera-
tion, Journal of Criminal Justice 1992, nr 20, s. 91.

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

Probacja jest form

sankcji kryminalnych nało

przez s

d na spraw-

, po ogłoszeniu wyroku uznaj

cego go winnym, lecz bez uprzedniego na-

ło

enia na niego kary wi

zienia.

W Anglii najbardziej zbli

definicj

zaproponował Komitet Morrisona:

„Probacja jest poddaniem sprawcy, który pozostaje na wolno

ci nadzorowi

pracownika społecznego, który jest urz

dnikiem s

dowym, na czas okre

lo-

ny”

. W Ameryce, Stowarzyszenie Prawnicze definiuje u

ycie terminu „pro-

bacja” jako wyrok nie obejmuj

cy skazania, który okre

la warunki i przyznaje

dowi orzekaj

cemu prawo do zmodyfikowania warunków wyroku lub jego

ponownego orzeczenia w stosunku do sprawcy, który te warunki pogwałcił.

Departament Spraw Wewn

trznych ONZ w 1951 r. (w opracowaniu „Pro-

bacja i analogiczne

rodki”) zdefiniował probacj

jako proces resocjalizacji

przypisany przez s

d w stosunku do osoby oskar

onej o popełnienie prze-

pstwa w

wietle prawa, podczas którego osoba poddana kurateli

yje

w społecze

stwie i reguluje swoje

ycie zgodnie z warunkami ustanowiony-

mi przez s

d lub inn

władz

i pozostaje pod nadzorem kuratora

Ze wzgl

du na ró

norodno

ść

ęć

definicyjnych terminu probacja, po-

dkuj

klasyfikacj

tego terminu ze wzgl

du na okre

lone kryteria:

– formalno-prawne – według tej definicji probacja jest po prostu wstrzyma-

niem wykonania wyroku przez s

d. Sprawca pozostaje w społecze

stwie

pod dozorem kuratora na czas okre

lony przez s

d. Je

eli zaanga

uje

w cokolwiek, co jest zakazane przez s

d, dozór kuratorski mo

e zo-

sta

odwołany i sprawc

skazuje si

za popełniony czyn. Tak

koncepcj

probacji przyj

ło

rodowisko prawnicze;

– statusu podopiecznego – w tym kontek

cie probacja odzwierciedla status

przest

pcy skazanego na probacj

. Podczas gdy jego wolno

ść

pozostaje

ęś

ciowo ograniczona, to status pozostaje lepszy ni

innych przest

ców. Osoby te nie s

ani całkowicie wolne ani uwi

zione; mog

praco-

, utrzymywa

rodzin

, unikn

ąć

efektów wi

zienia i naprawi

wyrz

dzone ofiarom szkody;

– podsystemu wykonawczego w ramach s

downictwa karnego – probacja

w tym kontek

cie odnosi si

do organu administracji lub organizacji, która

zajmuje si

wiadczeniem usług probacyjnych dla młodocianych lub do-

rosłych sprawców. Obejmuje ona zastosowanie konkretnych

rodków

maj

cych na celu pomoc przest

pcy w unikni

ciu kłopotów. Podkre

la ro-

kuratora w pilnowaniu, nadzorowaniu i resocjalizacji klienta;

– procesu – w tej definicji zawiera si

zbiór funkcji, działa

, usług i post

powanie samego sprawcy. Jest on postrzegany jako zjawisko równoległej

D. M a c K e n z i e, D. P a r e n t, Shock incarceration and prison crowding in Louisiana, Jour-

nal of Criminal Justice 1991, nr 19, s. 191.

G. F l o w e r s, T. C a r r, R. R u b a c k, Special Alternative Incarceration evaluation, Atlanta

1992, Georgia Department of Corrections, s. 101.

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

działalno

ci s

du, sprawcy i społecze

stwa. Proces obejmuje koniecz-

ść

regularnego meldowania si

skazanego u kuratora, konieczno

ść

wiadczenia usług, których potrzebuje sprawca w trakcie resocjalizacji

oraz doradztwa, a tak

e nadzoru kuratora w celu kontroli przestrzegania

warunków probacji.
Podsumowuj

c, probacja mo

e by

traktowana jako proces, który daje

dziemu orzekaj

cemu alternatyw

prawn

, która poprawia status prze-

pcy w podsystemie s

downictwa karnego.

W sytuacji idealnej, probacja mogłaby zosta

zorientowana na wszystkie

rodzaje przest

pstw. W praktyce nie jest to mo

liwe. Istniej

ograniczenia

w stosunku do pewnego rodzaju przest

pców, którzy popełniaj

zwłaszcza

zbrodnie lub nie rokuj

nadziei na popraw

. Zatem probacj

stosuje si

wzgl

dem tych przest

pców, u których istnieje pozytywna szansa na ich

resocjalizacj

Ponadto, stosuje si

, zwa

c na kryterium wieku sprawcy. W przy-

padku bowiem młodocianych wybiera si

rodki probacji, poniewa

uwi

zie-

nie jest działaniem zbyt restryktywnym. W odniesieniu do młodocianych pro-
bacja rozwin

ła si

wraz z rozwojem s

dów dla nieletnich w Ameryce i An-

glii.

Probacja jest aktualnie rodzajem sankcji kryminalnych nakładanych przez

d na przest

po wydaniu wyroku bez uprzedniego orzeczenia kary

zienia. A zatem przest

pca mo

e by

poddany probacji lub otrzyma

wyrok w zawieszeniu.

Ró

nica mi

dzy zawieszeniem kary a probacj

sprowadza si

do okre-

lania zasad proceduralnych oraz do skutków prawnych ich odwołania. Za-

wieszenie wykonania kary niesie ze sob

korzy

ść

zwi

zan

z tym,

e ska-

zany na kuratel

dow

zna alternatyw

, jak

jest kara wi

zienia, co mo

pomóc w jego resocjalizacji, skłaniaj

c go do wypełnienia warunków okresu

próby. W wi

kszo

ci pa

stw europejskich post

powanie mo

e zosta

umo-

rzone, a przest

pca poddany opiece i nadzorowi na odpowiedni okres na

zasadzie dobrowolnej probacji, lub, w niektórych przypadkach, s

d mo

orzec wyrok w zawieszeniu. W probacji kar

jest cz

ęś

ciowe pozbawienie

wolno

ci, gdy

przest

pca pozostaje pod nadzorem kuratora, który kontrolu-

je przestrzegania warunków nało

onych przez s

d. Probacja jest rodzajem

wyrokowania, które mo

na zastosowa

wobec skazanego za przest

pstwo,

a któremu pozwala si

w społecze

stwie zgodnie z ustaleniami s

du.

Musi on przyj

ąć

warunki s

du i zgodzi

na pozostanie pod nadzorem

kuratora. Je

eli wywi

ąż

e si

z warunków w wyznaczonym okresie, jego sta-

tus pozycyjny ko

czy si

i zostaje zwolniony spod jurysdykcji s

du. Je

eli

nie wywi

ąż

e si

, s

d mo

e zastosowa

inny rodzaj kary wł

cznie z umiesz-

czeniem w zakładzie karnym. A zatem w szerszym sensie probacja jest nie

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

tylko sankcj

penaln

i okre

lon

instytucj

prawn

, lecz równie

rozbudo-

wanym systemem

wiadcze

i usług.

2. Polityka karania – jej mankamenty

Chc

c poprawi

efektywno

ść

rodków oddziaływania na sprawców czy-

nów inkryminowanych, nale

y je odpowiednio zró

nicowa

, nie ograniczaj

jedynie do kary pozbawienia wolno

ci czy

rodków probacyjnych.

W chwili obecnej mi

dzy izolacj

w wi

zieniach a zwykł

probacj

rozci

pusta przestrze

, która mo

e by

zapełniona dolegliwo

ciami karnymi

innego typu.

Nie jest odpowiednia ani zbytnia liberalizacja, ani nadmierna punitywno

ść

rodków penalnych. W zwi

zku z tym trzeba zmierza

w kierunku zwi

ksze-

nia zaufania do zmodyfikowania działa

probacyjnych, l

ejszych ni

kara

pozbawienia wolno

ci. Obecnie zbyt wielu skazanych przebywa w zakładach

karnych i zbyt mało podlega wpływom innego rodzaju instytucji przymusowej
kontroli społecznej. Cechuje nas zbytnia pobła

liwo

ść

i przesadna surowo

ść

;

zbytnia pobła

liwo

ść

– w stosunku do osób, które powinny znajdowa

pod

lejszym nadzorem społecze

stwa, a które teraz poddane zostały

oddziaływaniu

rodków probacyjnych, przesadna surowo

ść

– wobec osa-

dzonych, którzy nie stanowi

powa

nego zagro

enia dla bezpiecze

stwa

publicznego.

Jakie s

przyczyny braku zadowalaj

cych rezultatów, je

li chodzi o poli-

tyk

karania? Niektóre z nich tkwi

w nastawieniu społecze

stwa do

rod-

ków represji karnej i w genezie systemu prawa karnego, inne – w niestabil-
nym rozwoju struktur penitencjarnych i w wielo

ci podmiotów kształtuj

cych

sytuacj

prawn

i faktyczna osób ukaranych. Chc

c zdynamizowa

i usprawni

polityk

karania, nale

y wprowadzi

kary po

rednie, znajduj

pomi

dzy kar

pozbawienia wolno

ci a zwykłymi

rodkami probacyjnymi.

Dlaczego u

ywa si

poj

cia „kary po

rednie” zamiast wyra

enia „kary al-

ternatywne” albo „sankcje alternatywne”? Okre

lenie „kary alternatywne”

wywołuje wra

enie, i

mamy na my

li substytuty kary pozbawienia wolno

ci,

co mo

e skutkowa

przekonaniem,

e najbardziej wydajn

kar

jest kara

zienia. Z drugiej strony, u

ycie terminu „alternatywne” mo

e sta

swego rodzaju obietnic

zmniejszenia zag

szczenia w jednostkach peniten-

cjarnych, obietnic

– jak na razie – nie do spełnienia.

na przypuszcza

, i

kary typu wysoka grzywna, przymusowa praca

społeczna, nadzór rezydencjalny, nakaz leczenia byłyby stosowane, przy-
najmniej pocz

tkowo, wył

cznie w stosunku do osób, które warunkowo

zwolniono by z odbycia cz

ęś

ci kary pozbawienia wolno

ci lub którym warun-

kowo zawieszono by jej wykonanie.

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

W celu uzupełnienia brakuj

cego ogniwa pomi

dzy bezwzgl

dnym po-

zbawieniem wolno

ci a post

powaniem w warunkach probacji nale

y zapro-

jektowa

i wprowadzi

ycie odpowiadaj

cy naszym warunkom system

kar po

rednich.

Dlaczego kary po

rednie nie mog

nazywane sankcjami po

rednimi?

Otó

w odbiorze społecznym kara uto

samiana jest z pozbawieniem wolno-

ci, a sankcje po

rednie kojarzono by z nieco łagodniejsz

form

post

po-

wania wobec sprawcy czynu zabronionego przez ustaw

karn

. Kary po-

rednie nie mog

sta

tym samym czym

nadzwyczajnym, mniej dolegli-

wym. Musz

równoprawnym elementem istniej

cego w naszym kraju

systemu

rodków represji karnej.

Kara powinna by

nieuchronna. Przest

pcy nale

y si

cierpienie, przy-

mus i ograniczenie swobody. Redukowanie wolno

ci praw mo

e si

jednak

odbywa

nie tylko w warunkach izolacji wi

ziennej, lecz tak

e w ramach

niektórych oddziaływa

społecznych innego typu.

Nie zmienia to faktu, i

rezultatem ka

dego przest

pstwa winna by

do-

legliwa sankcja, np. kara pozbawienia wolno

ci albo kara po

rednia. Nie

e ni

– kara

mierci, która nie zawiera w sobie elementów poprawy sprawcy,

a jedynie wypełnia funkcj

eliminacyjn

– kara pi

tnuj

ca, godz

ca w godno

ść

człowieka,

– kara cielesna (np. chłosta), poni

ca nie tyle ofiar

tej kary, ile społe-

cze

stwo, które j

wymierza.

Skromny zestaw

rodków probacyjnych (warunkowe przedterminowe

zwolnienie, warunkowe zawieszenie wykonania kary oraz warunkowe umo-
rzenie post

powania karnego), z jakim mamy do czynienia obecnie w Pol-

sce, nie pozwala skutecznie wyeliminowa

negatywnych skutków kary po-

zbawienia wolno

ci i jednocze

nie zapobiec powrotno

ci do przest

pstwa.

Dla niektórych przest

pców ju

samo oskar

enie lub odnotowanie wyroku

w aktach mo

e by

wystarczaj

kar

. Dla innych b

dzie ni

przebieg pro-

cesu s

dowego i honoraria wypłacane adwokatom. Niepewno

ść

i obawa

zwi

zane z oskar

eniem i skazaniem mog

tak dolegliwe,

e cz

sto

orzekanie kary pozbawienia wolno

ci (bez zawieszania jej wykonania) staje

obci

ąż

eniem niezbyt wła

ciwym.

Jak odró

prawidłowo ukształtowan

i orzeczon

kar

redni

zwykłej probacji? Czasem bywa to bardzo trudne. Odró

nienie jest jednak

liwe. Otó

, areszt domowy mo

emy potraktowa

i jako jeden z warun-

ków probacji, i jako kar

umieszczenia w odosobnieniu, ustanowion

przez

instytucj

maj

do tego prawo. Do kar po

rednich zaliczamy tzw. inten-

sywn

probacj

, kary pieni

ęż

ne, przymusowe prace społeczne i inne kary,

ce w istocie sposobami

lejszej kontroli post

powania osób skaza-

nych w warunkach ograniczonej wolno

ci.

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

„Intensywna probacja” jest poj

ciem na tyle ogólnym,

e obejmuje ono

swym zakresem przedmiotowym zestaw restrykcji ograniczaj

cych swobod

ycia w danej społeczno

ci i ró

norodno

ść

programów zaprojektowanych

w celu zapobie

enia recydywie. Poddanie przest

pcy konkretnemu progra-

mowi probacyjnemu stanowi jedyn

w swym rodzaju kar

, umo

liwiaj

dokładne zbadanie i przynajmniej cz

ęś

ciowe wyeliminowanie czynników

patologicznych, maj

cych wi

kszy lub mniejszy wpływ na popełnienie czynu

zabronionego. Chodzi tu m.in. o programy walki z narkotykami, alkoholem
i chorobami umysłowymi. Intensywna probacja to areszt domowy (rezyden-
cjalny), wzmocniony w niektórych przypadkach monitorowaniem elektronicz-
nym. To sprawia,

e nadzór nad skazanym staje si

bardziej efektywny,

a kontrola przest

pczo

ci – coraz skuteczniejsza.

Innymi karami po

rednimi s

: kara pieni

ęż

na (grzywna samoistna),

w Polsce niedoceniana ze wzgl

du na mierne mo

liwo

ci w zakresie jej eg-

zekwowania i nieegalitarny charakter, oraz przymusowa praca społeczna,
kara na wskro

wychowawcza, pomagaj

ca przywróci

przest

społe-

cze

stwu.

Kary po

rednie nie powinny funkcjonowa

w izolacji jedna od drugiej.

Grzywn

na np. poł

czy

z aresztem domowym lub przymusow

prac

społeczn

i doda

do tego nadzór elektroniczny. Je

eli jednak oka

e si

niewystarczaj

ce, powinno si

powy

szy zestaw kar „wspomóc” krótkim

pobytem w instytucji zamkni

tej.

Jaki system kar po

rednich nale

y zaprojektowa

i wprowadza

ycie,

eby unikn

ąć

zarzutu uprzywilejowania pewnych grup przest

pców, dziele-

nia ludzi na „gorszych” i „lepszych” (ci „gorsi” pójd

do wi

zienia, wobec

„lepszych” b

stosowane kary po

rednie)? W jaki sposób dokonywa

kon-

troli wyroków s

dowych pod wzgl

dem ich słuszno

ci w celu zminimalizo-

wania niewspółmierno

ci kary do winy? W przyszło

ci nie unikniemy odpo-

wiedzi na tak postawione pytania. Mo

e ju

dzi

nale

ałoby ich udzieli

Skazanym na kar

grzywny samoistnej mo

na by zaaplikowa

i inne do-

legliwo

ci:

– nakaz wynagrodzenia szkód poniesionych przez ofiar

przest

pstwa,

– pełne pokrycie kosztów s

dowych,

– areszt domowy poł

czony z monitorowaniem elektronicznym, opłacanym

przez przest

W stosunku do niektórych kategorii osób naruszaj

cych prawo wystar-

czaj

ca mogłaby si

okaza

intensywna probacja, na któr

składałaby si

– dokładny i regularny nadzór sprawowany przez kuratora s

dowego b

przeszkolonego w tym celu policjanta,

– czasowy pobyt w o

rodku rehabilitacyjnym (np. odwykowym),

– zobowi

zanie do odpracowania na cele społeczne okre

lonej liczby go-

dzin.

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

Wszystkie elementy kar po

rednich musz

jednak skrupulatnie egze-

kwowane. Orzekaj

c w wyroku kar

redni

, przysłu

ymy si

i społecze

stwu, i ofierze przest

pstwa oraz samemu przest

pcy. Jest to bardziej eko-

nomiczny sposób zado

ść

uczynienia za wyrz

dzone zło ni

kara pozbawienia

wolno

ci.

Zaaprobowanie tak rozbudowanego katalogu kar mo

e by

nieco skom-

plikowane na poziomie wyrokowania s

dowego. Zwi

zane z nim oczekiwa-

nia dotycz

jednak kary współmiernej do zagro

enia, jakie przest

pca stwo-

rzył społecze

stwu, oraz do wła

ciwo

ci warunków osobistych sprawcy.

Rozs

dna represja karna powinna przyczyni

do ograniczenia negatyw-

nego zjawiska, jakim jest powrotno

ść

do przest

pstwa, i do wi

kszej ela-

styczno

ci w ferowaniu orzecze

Kary po

rednie nale

y zintegrowa

z istniej

cym wszechstronnym sys-

temem

rodków penalnych. Efektywnie polityka karna mo

e by

prowadzona

tylko wtedy, gdy suma kar zostanie wzbogacona o dolegliwo

ci przystoso-

wane do ró

nych typów przest

pstw oraz do ró

nych kategorii przest

pców,

pod warunkiem,

e b

to sankcje proste w egzekwowaniu.

Aktualnie w teorii i praktyce podnosi si

zagadnienie znacznego przelud-

nienia panuj

cego w zakładach karnych i aresztach

ledczych, a tak

e nie-

skuteczno

ci warunkowego przedterminowego zwolnienia i warunkowego

zawieszenia wykonania kary jako podstawowych

rodków probacyjnych. To

powoduje konieczno

ść

odej

cia zarówno od preferencji przyznawanych ka-

rze pozbawienia wolno

ci jako karze zasadniczej, jak i od cz

stych decyzji

stosowania nazbyt łagodnych

rodków w warunkach probacji. Sprzyja to

kszemu zainteresowaniu form

dolegliw

represj

z nadzorowa-

nym pobytem na wolno

ci, jak

niew

tpliwie kary po

rednie.

Jak na razie, w naszym kraju nie udało si

zinstytucjonalizowa

systemu

kar znajduj

cych si

pomi

dzy kar

pozbawienia wolno

ci a zwykł

proba-

. Kara ograniczenia wolno

ci, b

ca kar

zasadnicz

, ostatnio do

ść

rzadko bywa stosowana. Ponadto daje ona zbyt mało mo

liwych wariantów

rozwi

. Prawdopodobna w przyszło

ci selekcja pomi

dzy słusznie ska-

zanymi na kar

pozbawienia wolno

ci a tymi, wobec których orzeczono kar

redni

, nie mo

e si

opiera

wył

cznie na kryteriach wagi popełnionego

przest

pstwa i cz

stotliwo

ci wyst

powania okre

lonego rodzaju czynu za-

bronionego na danym obszarze. Podobne kryteria nie powinny równie

de-

cydowa

o wyborze mi

dzy

rodkami probacyjnymi a karami po

rednimi.

3. Kary po

rednie

Wprowadzenie kar po

rednich do systemu kar zasadniczych wi

ąż

e si

z konieczno

przełamania pewnego stylu rozumowania polegaj

cego na

tym,

e przest

pstwa o jednakowej wadze i osoby o podobnej karierze kry-

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

minalnej powinny by

traktowane tak samo. Jest to nietrafne rozumienie

zasady zasłu

onej kary. Nowoczesny system

rodków penalnych daje mo

liwo

ść

wymierzania ró

nych kar w podobnych przypadkach, niektórych ska-

zanych odsyłaj

c do zamkni

tych instytucji penitencjarnych, innych repre-

sjonuj

c na wolno

ci.

Co nale

y zrobi

, aby kary po

rednie spełniały swoj

role?

Po pierwsze, musz

one stosowane masowo, co pozwoliłoby zlikwi-

dowa

przeludnienie wi

zie

i doprowadziłoby do stopniowej marginalizacji

instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia i wyroków z warunko-
wym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolno

ci.

Po drugie, musz

stanowczo egzekwowane. Ulgi i odroczenia w ich

wykonywaniu byłyby stosowane wyj

tkowo.

Po trzecie, niewywi

zywanie si

osoby, wobec której orzeczono kar

po-

redni

, z ci

ążą

cych na niej obowi

zków powinno skutkowa

zaostrzeniem

represji ustanowionych pierwotnie, odpowiednio do winy sprawcy.

Po czwarte, grzywna jako kara po

rednia powinna by

rozpatrywana albo

jako oddzielna kara, albo jako cz

ęść

okre

lonego zespołu sankcji. Dopiero

po rozstrzygni

ciu tej kwestii nale

y ustali

wysoko

ść

kary pieni

ęż

nej i jej

płatno

ść

ewentualnie rozło

na raty. Wysoko

ść

grzywny musi by

dosto-

sowana do mo

liwo

ci finansowych przest

pcy. Terminy płatno

ci powinny

le przestrzegane. Najwi

cej innowacji wymaga jednak sposób sza-

cowania i tryb egzekucji nale

ci pieni

ęż

nych. W chwili obecnej grzywny

zbyt niskie, nie koreluj

ze zdolno

ciami płatniczymi skazanych, egze-

kwowane s

z trudem.

Po pi

te, przymusow

prac

społeczn

na wykorzysta

albo jako po-

jedyncz

dolegliwo

ść

, albo jako cz

ęść

zestawu kar.

rodek ten mo

e by

orzekany zarówno w stosunku do skazanych o niskim cenzusie maj

tko-

wym, jak i osób zamo

niejszych. Jego zaadoptowanie mo

e przynie

ść

pozy-

tywne efekty pod warunkiem,

e wykonawstwo b

dzie rzetelnie nadzorowa-

ne.

Po szóste, chc

c uzyska

znacznie wi

ksz

kontrol

nad zachowaniem

skazanych w społecze

stwie; aby umo

liwi

im powrót do normalnego

ycia,

wolnego od zjawisk patologicznych, nale

y zastosowa

intensywn

proba-

, która mo

e w sobie ł

czy

areszt domowy np. z przymusowym lecze-

niem i nadzorem elektronicznym, którego koszt cz

ęś

ciowo lub w pełni pokry-

je przest

pca.

Po siódme, przed wprowadzeniem nowego systemu kar po

rednich s

downictwo powinno podda

wpływom okre

lonych dyrektyw interpreta-

cyjnych nowoczesnej polityki orzeczniczej:
– istnieje cała gama przypadków, w których kary pozbawienia wolno

i po

rednie byłyby mo

liwe do zastosowania w równym stopniu (tak sa-

mo, je

li chodzi o

rodki probacyjne i kary po

rednie),

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

– nale

y zebra

pełny zestaw informacji o samym przest

pcy, o jego wła-

ciwo

ciach osobistych, mo

liwo

ciach finansowych, stosunkach rodzin-

nych itp., a

eby móc zdecydowa

o odpowiedniej grzywnie, przymusowej

pracy społecznej, leczeniu odwykowym, nadzorze rezydencjalnym lub
monitorowaniu za pomoc

urz

dze

elektronicznych, albo o wymierzeniu

w jednym wyroku kary pozbawienia wolno

ci i kary po

redniej, z tym

kary te nie mogłyby by

wykonywane jednocze

nie,

– gdyby skazany na kar

redni

nie realizował ci

ążą

cych na nim zobo-

, s

dzia powinien odpowiednio zaostrzy

sankcje, a nawet zast

kar

pozbawienia wolno

ci.

Po ósme, skuteczno

ść

oddziaływania kar po

rednich powinna by

oce-

niona bardzo krytycznie, tak aby nie popa

ść

w zbytni

eufori

w traktowaniu

tych

rodków jako jedynie słusznych instrumentów represji karnej.

Przykładowo w 1999 r. w naszym kraju skazano na kar

pozbawienia

wolno

ci 211.941 osób, z czego 128.561 osób – na kar

z warunkowym

zawieszeniem jej wykonania. Mo

na si

zastanawia

, jak wiele z tych osób

mogłoby by

poddane karom po

rednim. Nale

y przypuszcza

, i

byłaby to

liczba ogromna.

Czy wszyscy pozbawieni wolno

ci rzeczywi

cie powinni by

poddani za-

stosowaniu tej

e sankcji? Prób

odpowiedzi na to pytanie mo

e by

zdefi-

niowanie kryteriów usprawiedliwiaj

cych orzekanie kary izolacji od społe-

cze

stwa.

Skazanie na pobyt w zakładzie karnym ma sens jedynie wtedy, gdy zo-

stan

spełnione poni

sze warunki:

– jakakolwiek łagodniejsza kara nie byłaby współmierna do wagi popełnio-

nego przest

pstwa (przest

pstw),

– izolacja od społecze

stwa zapobiegałaby kolejnym naruszeniom prawa,

– wcze

niej stosowane, l

ejsze dolegliwo

ci nie spełniły swych celów.

A zatem, wymierzanie kary pozbawienia wolno

ci nale

y ograniczy

przypadków, kiedy popełniono ci

ęż

zbrodnie, kiedy trzeba powstrzyma

przest

od dokonania kolejnych przest

pstw i kiedy inne sankcje okazały

niewystarczaj

ce.

Stosuj

c tylko te kryteria, mo

na stwierdzi

, i

jest wielu skazanych, któ-

rzy w zakładach karnych by

nie powinni. S

to ludzie popełniaj

cy niezbyt

ęż

kie przest

pstwa i maj

cy do

ść

krótk

przeszło

ść

przest

pcz

, którzy

nie zasługuj

na odseparowanie od rodziny i bliskich im osób. Jak du

żą

sta-

nowi

grup

, trudno oszacowa

W praktyce dominuje jeden powód, który preferuje kar

pozbawienia wol-

ci. Wydaj

cy wyrok s

dzia mo

e nawet zachowywa

sceptycyzm co do

liwo

ci resocjalizacyjnych tej kary i odstraszenia potencjalnych prze-

pców, jednak jednego jest pewien: przebywaj

c w jednostce penitencjar-

nej skazany z pewno

nie popełni

adnego przest

pstwa, chyba

e b

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

dzie na przepustce. Uniemo

liwienie popełniania dalszych przest

pstw od-

grywa coraz wi

ksz

rol

przy ferowaniu wyroków i mo

e by

w cz

ęś

ci wy-

tłumaczeniem obecnego przepełnienia zakładów karnych.

Promowanie funkcji zapobiegawczej kary pozbawienia wolno

ci jest

w znacznej mierze zabiegiem populistycznym, gdy

dy po pewnym czasie

korzystaj

jednak z instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia.

Do zwolnienia teoretycznie wybiera si

osadzonych, stwarzaj

cych mo

liwie

najmniejsze ryzyko popełnienia przest

pstwa w przyszło

ci, a przynajmniej

w okresie próby. W praktyce działa tu pewien automatyzm – zwolnienie na-
st

puje po odbyciu okre

lonej cz

ęś

ci kary.

W jednostkach penitencjarnych znajduje si

wiele osób, w stosunku do

których istnieje znikome prawdopodobie

stwo naruszenia prawa w przyszło-

ci i których jedyn

szans

jest warunkowe przedterminowe zwolnienie. Nie

musz

oni przebywa

w całkowitej izolacji od społecze

stwa, któremu ju

nie zagra

, a któremu mog

jeszcze przyda

. Z tej grupy wielu nigdy

nie trafiłoby do zakładu karnego, gdyby istniał dostatecznie rozbudowany
system

rodków karania.

Z drugiej strony, wielu skazanych, którym warunkowo zawieszono wyko-

nanie kary pozbawienia wolno

ci albo których warunkowo przedterminowo

zwolniono, w okresie próby powinno zosta

poddanych

lejszemu nadzo-

rowi, ni

ma to miejsce obecnie. Niektórym nale

ałoby, zamiast warunkowo

zawiesza

wykonanie kary izolacyjnej, obligatoryjnie wymierzy

wysok

kar

grzywny. Innych mo

na wykorzysta

na przykład przy pracach na rzecz

ochrony

rodowiska. Aktualnie

rodki probacyjne przewidziane w kodeksie

karnym s

niewystarczaj

szans

umo

liwiaj

powrót przest

pcy do

normalnego

ycia – ze wzgl

du na sw

łagodno

ść

. Naruszanie warunków

okresów próby cz

sto opłaca si

, gdy

ich przestrzeganie nie jest nale

ycie

nadzorowane.

Reasumuj

c, polski system karny został zanadto spolaryzowany. Rodzaj

orzeczonej kary cz

sto nie odpowiada wadze popełnionego przest

pstwa

i stopniowi, w jakim skazany mo

e zagrozi

społecze

stwu w przyszło

ci.

Pomi

dzy kar

pozbawienia wolno

ci a

rodkami probacyjnymi istnieje nie-

mal pró

nia, któr

nie jest w stanie wypełni

kara ograniczenia wolno

ci.

Wszechstronny system represji karnej powinien zosta

uzupełniony o ze-

staw kar po

rednich, który w znacznej mierze pozwoliłby wyeliminowa

kar

zienia oraz

rodki probacyjne w stosunku do okre

lonych kategorii prze-

pców.
W okresie transformacji ustrojowej jeste

my szczególnie nara

eni na epi-

demi

przest

pstw tzw. „białych kołnierzyków” i na przest

pczo

ść

zorgani-

zowan

. Aby zapobiec tym niepo

żą

danym zjawiskom społecznym, za-

ostrzamy odpowiedzialno

ść

karn

, najcz

ęś

ciej przez podniesienie granic

zagro

enia dla kary pozbawienia wolno

ci, w odniesieniu do konkretnych

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

typów przest

pstw. Nie wykorzystujemy przy tym mo

liwo

ci, jakie daje nam

na przykład kara grzywny. Niektóre pa

stwa, w tym kraje skandynawskie,

traktuj

grzywn

jako główn

kar

w systemie

rodków karnych. Jej wyso-

ść

zale

y od stopnia zamo

ci i mo

liwo

ci zarobkowych skazanego.

Jest to represja, która skutecznie odstrasza potencjalnych przest

pców.

Dzieje si

tak dlatego, i

kara ta w znacznym stopniu narusza pozycj

eko-

nomiczn

sprawców. W Polsce zazwyczaj jest ona tylko dodatkiem do kary

pozbawienia wolno

ci.

Aktualnie w Polsce wprowadzono kar

grzywny obliczan

według liczby

i wysoko

ci stawek dziennych. I tak, minimalna wysoko

ść

stawki wynosi

10 zł, a maksymalna 2 tys. zł, za

liczba stawek minimalnie 10, natomiast

maksymalnie 360. Według tych zasad minimalna grzywna wynosi

100 zł, a maksymalna 720 tys. zł. Ponadto, przy orzekaniu kary grzywny
nadzwyczajnie obostrzonej wprowadza si

liwo

ść

podniesienia maksy-

malnej liczby stawek do 540, co stanowi faktyczny wymiar kary grzywny
w wysoko

ci 1 miliona 80 tys. zł.

Natomiast drugie obostrzenie w zakresie wymiaru kary grzywny dotyczy

niektórych przest

pstw przeciwko obrotowi gospodarczemu (art. 296 § 3 k.k.

– nadu

ycie zaufania i wyrz

dzenie szkody w wielkich rozmiarach; art. 297

§ 1 k.k. – wyłudzenie kredytu i art. 299 k.k. – pranie pieni

dzy), gdzie liczba

stawek dziennych podniesiona została do 2000 – odnosi si

to wył

cznie do

grzywny orzekanej obok kary pozbawienia wolno

ci i wynosi ogółem 4 milio-

ny zł (Kodeks Karny, Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 ze zm.).

Nale

y podkre

, i

w prawie karno-skarbowym wprowadzono tak

e za-

sad

orzekania kary grzywny według zasady liczby i wysoko

ci stawek

(art. 22 k.k.s.), gdzie okre

lono ich minimaln

liczb

jako 10, a maksymaln

720 (Kodeks karny skarbowy, tekst jedn. Dz. U. z 2007 r., Nr 111, poz. 765
ze zm.).

Grzywny s

niedoceniane jako instrument karny przeciwko powa

niej-

szym przest

pstwom. Kary pieni

ęż

ne dostrzega si

jako nieskuteczne

w stosunku do osób o wysokim cenzusie maj

tkowym i nie stosowane

w stosunku do jednostek spauperyzowanych, zapominaj

c, i

wszystkiemu

winna jest egzekucja, któr

kiedy

dzie mo

na przecie

usprawiedliwi

Kara grzywny, b

ca podstawow

represj

w systemie

rodków penal-

nych, powinna w swej wysoko

ci odpowiada

wadze popełnionego prze-

pstwa i wydolno

ci finansowej skazanego. Efekt w postaci zwi

kszonej

galno

ci nale

ci pieni

ęż

nych mo

e by

osi

gni

ty bardzo tanim

kosztem, je

eli do systemu organów egzekucyjnych wł

czymy samorz

terytorialny i komercyjne instrumenty finansowe (np. banki). Niedoinwesto-
wane i przeci

ąż

one prac

dy nie s

dobrymi egzekutorami. W tym tkwi

wła

nie niewiara w skuteczno

ść

kary grzywny jako zasadniczej reakcji na

powa

ne naruszenia prawa.

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

Zgadzam si

e grzywna nie jest odpowiedni

kar

dla przest

pców

o bardzo niskich dochodach. Orzekana wobec ludzi pozbawionych maj

tku

rodków do

ycia, faktycznie staje si

kar

pozbawienia wolno

ci (kara

zast

pcza). Czy rzeczywi

cie wszyscy spauperyzowani sprawcy powinni

trafia

do wiezienia? Czy nie warto im da

szansy rehabilitacji w warunkach

wolno

ci? Tak

liwo

ść

daje przymusowa praca społeczna, która pozwa-

la na naprawienie wyrz

dzonych szkód lub przysłu

enie si

w jaki

inny

sposób dobru wspólnemu. Odczuwamy regres w budownictwie mieszkanio-
wym, jest wiele do zrobienia w dziedzinie ochrony

rodowiska i w infrastruk-

turze komunalnej, czy w zwi

zku z tym nie nale

ałoby skorzysta

z umiej

ci i pracy niektórych skazanych i z po

ytkiem dla nich samych (nie byliby

pozbawieni wolno

ci, otrzymaliby całodzienne wy

ywienie, mogliby miesz-

w internatach), dla całej gminy (pozyskanie taniej siły roboczej) i dla

bud

etu pa

stwa (uzyskanie oszcz

dno

ci bud

etowych)? W przypadku

niewypełniania przez nich nale

ycie obowi

zków pracowniczych, kar

przy-

musowej pracy społecznej zamieniano by na kar

zienia.

Kary po

rednie obejmuj

tak

e inne działania społecznie aprobowane,

m.in. intensywn

probacj

wykonywan

w ró

nego rodzaju o

rodkach przy-

stosowawczych, zakładach odwykowych, a nawet w miejscach stałego za-
mieszkania sprawców (areszt domowy), w tych ostatnich – wsparte najcz

ciej elektronicznym lub telefonicznym monitoringiem.

Musimy sobie u

wiadomi

, i

wielu przest

pców wymaga

lejszego

nadzoru ni

ma to miejsce przy zwykłej probacji, jednak nie na tyle inten-

sywnego, aby realizowa

go w warunkach pobytu w jednostce penitencjar-

nej. Kary po

rednie wydaj

c niezb

dnym ogniwem w ewolucji sys-

temu

rodków represji karnej.

4. Rozbudowany system odpowiedzialno

ci karnej

Na uruchomienie eksperymentalnego programu kar po

rednich fundusze

na pewno si

znajd

. Nowe inicjatywy zawsze spotykaj

ywym zainte-

resowaniem. Wczesny entuzjazm szybko jednak wygasa, gdy dochodzi do
porówna

z alternatywnymi rozwi

zaniami obecnego systemu. Czy z karami

rednimi stanie si

podobnie? Czy wci

ąż

dziemy si

satysfakcjonowa

rezultatami w postaci ogromnej liczby projektów, które nigdy nie zostan

zrealizowane? Trudno powiedzie

. A zatem, niech o wszystkim zdecyduje

skuteczno

ść

. Przekonajmy si

, czy nowy zestaw sankcji nie wyeliminuje

z wi

zie

mniej gro

nych przest

pców, daj

c im szans

zrehabilitowania si

na wolno

ci. Nie chc

, aby entuzjazm reformatorów znowu si

rozproszył

i zwyci

ęż

yła biurokratyczna inercja.

Nale

y podj

ąć

ryzyko, pokona

trudno

ci organizacyjne, polityczne i fi-

nansowe, je

eli chcemy, aby nowe pomysły zostały zinstytucjonalizowane

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

i spodziewane korzy

ci osi

gni

te. Musz

znale

źć

rodki na wdro

enie

ycie systemu kar po

rednich. Inaczej przy nat

ęż

eniu zjawiska przest

czo

ci przeludnienie jednostek penitencjarnych stanie si

czym

normalnym.

eli w pewnym momencie nakłady na rozwój kar po

rednich zostan

ograniczone, mo

e doj

ść

do sytuacji, jaka miała miejsce w latach 60. ubie-

głego wieku w Stanach Zjednoczonych. Doprowadzono tam, jak si

wyda-

wało, do przełomu w leczeniu umysłowo chorych. Du

żą

popularno

cie-

szyły si

wtedy leki antypsychotyczne i powstał nawet ruch społeczny, któ-

rego zwolennicy głosili hasła przywrócenia psychicznie chorych społecze

stwu. Wierzono,

e chorzy ci mog

wykonywa

prac

grupow

oczywi

cie pod

cisłym nadzorem),

e mog

leczeni w klinikach, w któ-

rych składaliby okresowe wizyty i

e mog

mieszka

na wolno

ci w specjal-

nie przystosowanych obiektach. Niestety, leki antypsychotyczne okazały si

zbyt drogie, a miejsca terapii zaj

ciowej, specjalistyczne klinki i domy dla

osób dotkni

tych chorob

umysłow

nigdy nie pojawiły si

w odpowiedniej

liczbie. Opró

niono szpitale, nie oferuj

c nic w zamian. Podobnie mo

e by

z karami po

rednimi. Wprowadzenie ich do katalogu kar zasadniczych wy-

maga bowiem zmian systemowych, a nie pół

rodków w postaci szczupłych

nakładów na prace projektowe i eksperymenty oraz uczynienie z kar po-

rednich uzupełnienia ju

istniej

cego systemu kar.

System o zró

nicowanej skali represji, od

rodków probacyjnych poprzez

kary „

redniej mocy” a

do kary pozbawienia wolno

ci, b

dzie ta

szy od

tego, w którym kara wi

zienia jest dolegliwo

dominuj

, pod jednym

wszak

e warunkiem: musi upłyn

ąć

stosowny okres od momentu wdro

enia

reformy. Du

y nakład pracy i

rodków nie przyniesie natychmiastowych efek-

tów.

Urz

dników nadzoruj

cych wykonywanie kar po

rednich na pocz

tku b

dzie niewielu, co oznacza,

e i niewielu skazanych b

dzie mogło by

pod-

danych oddziaływaniu tych kar. Ruch „alternatyw dla kary pozbawienia wol-
no

ci” rozwin

ł si

pod niewła

ciwym hasłem: natychmiastowych oszcz

ci. Zapomniano,

e bud

et wi

ziennictwa radykalnie zmniejsza si

tylko

wtedy, gdy ubywa osadzonych i to w takiej liczbie, i

nale

y zamkn

ąć

jaki

zakład karny lub przynajmniej jeden z jego oddziałów.

Jest jeszcze jeden aspekt, na który trzeba zwróci

szczególna uwag

: ka-

ra po

rednia musi by

bardzo rygorystycznie wykonywana. Przest

pca –

narkoman, który przerywa program leczenia odwykowego, powinien wie-
dzie

e czeka na niego kara znacznie surowsza od tej orzeczonej pierwot-

nie, tzn. pobyt w jednostce penitencjarnej.

eli orzeczono kar

pieni

ęż

, adekwatn

do warunków osobistych

liwo

ci finansowych skazanego, i je

eli został wyznaczony termin jej

uiszczenia, najwa

niejsz

spraw

staje si

prosty i sprawny mechanizm

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

egzekucyjny. Wydaje si

niezb

dne u

wiadomienie sobie tych realiów, gdy

liczba grzywien, których nie udało si

ąć

, jest znaczna.

Aby cele, postawione przed karami po

rednimi, zostały osi

gni

te, nale

konsekwentnie działa

w kierunku wykwalifikowania odpowiednich kadr

i wi

kszej skuteczno

ci aparatu wykonawczego.

W ci

gu najbli

szych lat, mam nadziej

, zostanie zachwiana pozycja kary

pozbawienia wolno

ci jako kary dominuj

cej. Powstanie system, który b

dzie zapewniał mo

liwo

ść

wyboru jednego lub kilku

rodków karnych (bez

podziału na „lepsze” i „gorsze”) dla okre

lonych grup przest

pców.

rodki

probacyjne powinny by

uzupełnione karami po

rednimi, zakładaj

rodkami probacyjnymi pozostan

tylko warunkowe przedterminowe zwol-

nienie, warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolno

ci oraz

warunkowe umorzenie post

powania karnego. Stwarzaj

c cał

gam

kar,

umo

liwiamy, nawet w trakcie wykonywania jednej z nich, zamian

pierwot-

nie orzeczonej sankcji (na inne), je

eli b

za tym przemawiały jakie

ne wzgl

dy. Oceny wa

ci powodów zast

pienia okre

lonej represji inn

(innymi) powinien dokonywa

d po wysłuchaniu opinii organów post

po-

wania wykonawczego.

Te dywagacje teoretyczne mog

wydawa

zbyt idealistyczne, ale s

one przedłu

eniem osi

gni

ęć

nauki prawa karnego w zakresie jak najpeł-

niejszego urzeczywistnienia w trakcie wykonywania kar zasady humanitary-
zmu. Ich wprowadzenie w

ycie wymaga poczynienia radykalnych reform

w sferze wydawania wyroków.

Nie mo

e by

tak,

e s

dzia wydaj

cy wyrok staje faktycznie przed wybo-

rem – kara pozbawienia wolno

ci (lub kara grzywny) albo warunkowe zawie-

szenie jej wykonania; co

albo nic. W ten sposób kierujemy do zakładów

karnych drobnych przest

pców, ludzi nieprzystosowanych społecznie, bar-

dzo cz

sto jednostki uchylaj

ce si

od alimentacji. Jedyn

dla nich szans

jest warunkowe przedterminowe zwolnienie, mo

liwe do zastosowania

w przypadku odbycia przez nich pewnej cz

ęś

ci kary i pozytywnej w stosunku

do nich prognozy kryminologicznej. Szkoda,

e nie maj

oni szansy zrehabi-

litowania si

w inny sposób, bardziej u

yteczny dla społecze

stwa. Chyba

warto pomy

nad zmianami legislacyjnymi, które usun

łyby granice cza-

sowe mo

liwo

ci podj

cia przez s

dy decyzji o warunkowym przedtermino-

wym zwolnieniu. Jako alternatywne rozwi

zanie rysuje si

potrzeba ewentu-

alnego zast

pienia kary pozbawienia wolno

ci w toku jej wykonywania inn

kar

, np. kar

grzywny czy przymusow

prac

społeczn

. W tym wypadku

krótkoterminowa kara wi

zienia znakomicie spełniałaby swoj

rol

jako

czynnik odstraszaj

cy przed popełnieniem kolejnych przest

pstw, a kara

zast

pcza stałaby si

ekonomicznym ekwiwalentem szkód i krzywd wyrz

dzonych ofierze przest

pstwa oraz społecze

stwu.

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

Przedstawione propozycje podlegałyby oczywi

cie odpowiedniemu mo-

delowaniu tak, aby dawały szans

wcze

niejszego wyj

cia na wolno

ść

liwie szerokiemu kr

gowi osadzonych. Nie dostawaliby takiej szansy spraw-

cy niebezpieczni, gł

boko zdemoralizowani i ci, którzy wcze

niej, cho

raz, nie potrafili z niej skorzysta

Jak zatem powinien wygl

racjonalny system wydawania wyroków?

Po pierwsze, musi by

zaakceptowana zasada mo

liwo

ci zmiany kary

w trakcie jej wykonywania.

Po drugie, nale

y unika

uproszcze

typu „kara pozbawienia wolno

ci al-

bo nic (albo prawie nic)”.

Po trzecie, s

dziom nale

y da

cej swobody przy wyborze rodzaju

i wymiaru kary. Swego rodzaju ograniczeniem byłaby nast

puj

ca klasyfika-

cja przest

pców:

– „musi zosta

skazany na kar

pozbawienia wolno

ci”,

– „powinien zosta

skazany na kar

pozbawienia wolno

ci, chyba

e...”,

– „nie powinien zosta

skazany na kar

pozbawienia wolno

ci, chyba

e...”,

– „musi zosta

skazany na inn

kar

kara pozbawienia wolno

ci”.

Przedstawione wy

ej kategorie klasyfikacyjne zostały zbudowane na ba-

zie dwóch równouprawnionych kryteriów: wagi popełnionego przest

pstwa

i kariery kryminalnej sprawcy.

Po czwarte, o wyborze odpowiedniej kary (ewentualnie o jej zmianie) po-

winien decydowa

wył

cznie organ s

dowy.

System

rodków represji karnej, wzbogacony o zestaw kar po

rednich,

e spotka

z gwałtown

krytyk

ze strony s

dziów i zwolenników

równego traktowania sprawców przest

pstw tego samego rodzaju. Oczywi-

cie, mo

e si

zdarzy

e dwaj jednakowo „zasłu

eni” przest

pcy zostan

potraktowani w ró

ny sposób, jeden – łagodniej, drugi – surowiej. Kto

otrzyma kar

pozbawienia wolno

ci, kto

inny – kar

grzywny lub kar

przymusowej pracy społecznej.

Zarzut nierównego traktowania przest

pców łatwo daje si

obali

. Czy

dzisiaj s

dziowie nie ró

w ocenach, wymierzaj

c na tej samej skali

przest

pstwa, co prawda przewa

nie kar

pozbawienia wolno

ci, jednak

w ró

nej wysoko

ci? Rozbudowana teoria kary wymaga akceptacji faktu,

orzeczona w wyroku kara jest przypadkiem indywidualnym i nie musi by

precyzyjnie powtórzona w kolejnych wyrokach w stosunku do sprawców tej
samej kategorii. Jedyne, co mo

e by

osi

gni

te w tym zakresie, to przybli-

ona ekwiwalentno

ść

kar dla danego typu przest

pstwa.

Konsekwencj

wprowadzenia do systemu

rodków karnych kar po

red-

nich stanowi przesuni

cie znacznej liczby sprawców, którzy poszliby do wi

zienia, do sfery przymusowych oddziaływa

społecznych w warunkach wol-

ciowych. Jest to opłacalne zarówno dla przest

pców, którzy unikn

poby-

tu w zakładzie karnym, jak i dla społecze

stwa, cho

by ze wzgl

dów eko-

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

nomicznych. Z drugiej strony, zmniejszy si

liczba osób poddawanych pro-

bacji; kary po

rednie z powodzeniem mog

zast

np. warunkowe zawie-

szenie wykonania kary pozbawienia wolno

ci czy te

warunkowe przedter-

minowe zwolnienie (w tym wypadku cz

ęść

kary pozbawienia wolno

ci za-

mieniono by np. na kar

przymusowej pracy społecznej albo na areszt do-

mowy).

d, równowa

żą

c w wyroku stopie

naruszenia okre

lonych dóbr chro-

nionych oraz rodzaj i wymiar sankcji, powinien zastanowi

nad celami

przy

wiecaj

cymi poszczególnym rodzajom kar i wybra

, która eliminuje

przest

ze społeczno

ci (kara pozbawienia wolno

ci) albo do niej przy-

wraca (kara po

rednia). Sprawcy niebezpieczni i zdemoralizowani, którzy

nigdy nie przystosuj

do „normalnego

ycia”, powinni by

od społecze

stwa izolowani tak długo, jak jest to racjonalne.

Nale

y zda

sobie spraw

, i

bardzo trudno b

dzie przekona

dziów,

e kara pozbawienia wolno

ci jest jedn

z wielu represji karnych i

e powin-

na by

stosowana, mo

e nie wyj

tkowo, ale niezbyt cz

sto. Wa

rol

spełnienia widz

dla S

du Najwy

szego w stosunku do nowej Kodyfikacji

Karnej, który swym autorytetem mo

e wpłyn

ąć

na polityk

dziów, w celu

racjonalnego wyboru sankcji karnych, w tym kary wi

zienia.

ród problemów praktycznych, towarzysz

cych docelowemu wprowa-

dzeniu kar po

rednich do systemu

rodków represji karnej, najtrudniejszym

wydaje si

pokonanie uprzedze

e kara pozbawienia wolno

ci pozostanie

kar

dla osób spauperyzowanych, za

inne rodzaje kar b

stosowane

wobec osób o wysokim cenzusie maj

tkowym.

my jako przykład dwóch przest

pców uzale

nionych od narkotyków,

oskar

onych o dokonanie rozboju. Ka

dy z nich był ju

raz skazany za po-

dobne przest

pstwo. Obaj s

pełnoletni, legitymuj

tym samym wiekiem.

Przest

pca A jest studentem, pochodzi z pełnej rodziny, pozostaje na utrzy-

maniu zamo

nych rodziców, nale

y do klasy

redniej, korzystał wielokrotnie

z kosztownych kuracji odwykowych opłacanych przez rodzin

. Przest

pca

B pochodzi z rodziny patologicznej, wielodzietnej, mieszka razem z rodzin

pokoleniow

, posiada trudne warunki mieszkaniowe,

yje z dora

nych zasił-

ków z pomocy społecznej i nie sta

go na leczenie w o

rodku odwykowym.

Przest

pca B rzeczywi

cie najpierw powinien trafi

do zakładu karnego,

gdy

nie mo

na wobec niego zastosowa

adnej innej sankcji:

– grzywna nie zostałaby uiszczona,
– przymusowa praca społeczna nie wchodziłaby w gr

ze wzgl

du na cho-

rob

narkotykow

– nadzór w warunkach intensywnej probacji byłby czym

iluzorycznym,

– koszty przymusowego leczenie w zakładzie odwykowym na wolno

musiałoby pokry

stwo, a przest

pca, nie ponosz

adnych obci

finansowych, byłby w istocie „nagrodzony” za popełnienie zbrodni,

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

dlatego te

w stosunku do niego powinna by

zastosowana kuracja anty-

narkotykowa w jednostce penitencjarnej, aby odczuł kar

, w tym przy-

padku w postaci pozbawienia wolno

ci, aby zrozumiał,

e dano mu szan-

nie tylko wyleczenia, ale i zast

pienia w przyszło

ci kary wi

zienia ka-

przymusowej pracy społecznej.

W stosunku do przest

pcy A post

powanie powinno by

inne. Zamiast

pozbawia

go wolno

ci, mo

na mu wymierzy

odpowiedni

kar

pieni

ęż

która zado

ść

uczyniłaby ofierze przest

pstwa oraz społecze

stwu wyrz

dzo-

ne krzywdy i szkody, nast

pnie podda

go intensywnemu nadzorowi proba-

cyjnemu (jednym z warunków okresu próby byłby regularny udział w pro-
gramie lecznictwa odwykowego – za to równie

sprawca musiałby zapłaci

–

poza tym okresowo poddawano by go testom na obecno

ść

w organizmie

rodków odurzaj

cych), a jego pobyt na wolno

ci organizowany winien by

w warunkach odpowiadaj

cych aresztowi domowemu i, je

li to niezb

dne,

kontroli za pomoc

urz

dzenia elektronicznego (do zakupu takiego urz

dze-

nia mo

na by zobligowa

skazanego w wyroku).

Naleganie, aby przest

pca A poszedł do wi

zienia wył

cznie z tego po-

wodu,

e brakuje stosownych

rodków do obchodzenia si

z przest

w warunkach wolno

ciowych, jest iluzorycznym przykładem d

ąż

enia do rów-

ci w cierpieniu fizycznym, a jednocze

nie znakomitym sposobem na

przeludnienie zakładów karnych. Je

eli kar

pozbawienia wolno

ci nadal

dziemy traktowa

instrumentalnie jako sankcj

dominuj

, to nie tylko nie

damy szansy przest

pcy A, ale tak

e uniemo

liwimy wyleczenie i powrót do

normalnego

ycia przest

pcy B.

Sprawcy potrafi

cy zrehabilitowa

na wolno

ci, którzy nie musz

izolowani od społecze

stwa, nie powinni trafia

do jednostek penitencjar-

nych. Ich „uwolnienie”, co mo

e wydawa

paradoksem, b

dzie korzystne

dla przest

pców, którzy musz

znale

źć

w wi

zieniu lub którzy znajd

tam dlatego,

e inne kary nie były dla nich odpowiednie. Zredukowana popu-

lacja wi

zienna mo

e zosta

poddana o wiele bardziej intensywnym zabie-

gom terapeutyczno-resocjalizacyjnym, a o to przecie

chodzi w nowoczesnej

polityce penitencjarnej.

Wszechstronny system przywracania przest

pcy społecze

stwu, bazuj

cy na

rodkach probacyjnych, karach po

rednich i karze pozbawienia wol-

ci, jest bardzo elastyczny i s

d, wyszukuj

c zestaw sankcji dla konkret-

nego sprawcy, powinien o tym pami

Nale

y si

zgodzi

, i

dobry system karny to taki system, w którym kary

ekwiwalentne w stosunku do przest

pców popełniaj

cych ten sam typ

przest

pstwa oraz maj

cych podobn

karier

kryminaln

. Trzeba si

jednak

zastanowi

, w jakim sensie powinny by

one ekwiwalentne. Istniej

co naj-

mniej dwie płaszczyzny, na których mo

na tej równowa

ci si

doszuki-

. Z punktu widzenia przest

pcy ekwiwalentem czynu zabronionego jest

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

doznawanie cierpienia lub stosowny wymiar kary pozbawienia wolno

ci.

dy jednak

e powinny rozumie

ekwiwalencj

inaczej – jako równowa

nik

funkcji pełnionych przez kary, cz

sto rodzajowo ró

ne wobec rodzajowo

podobnych przest

pców.

Zró

nicowane postacie, odmiany intensywno

ci bólu oraz rozmiarów na-

ruszania autonomii zawiera w sobie kara pozbawienia wolno

ci. Łatwo jed-

nak zauwa

e ró

nice w statusie osadzonych, a tak

e mi

dzy typami

i rodzajami zakładów karnych, wykluczaj

jak

kolwiek ekwiwalentno

ść

. Jed-

nak

e tylko w ocenie nieprofesjonalistów roczne uwi

zienie jest ekwiwalen-

tem racjonalnej polityki karania. Os

d ten jest raczej pochodn

wiedzy na

temat sprawiedliwo

ci karnej, uzyskiwanej ze

ródeł potocznych ani

eli

z rzeczowych i zawodowych publikacji z zakresu polityki kryminalnej. Siła
oddziaływania wi

kszo

ci społecze

stwa jest tak du

e ustawodawca

sto ulega magii najbardziej surowych kar i ogranicza rol

dów do ogła-

szania wyroków oraz wymierzania kar niezmiennych i niepodwa

alnych,

quasi-egalitarnych. Równo

ść

w cierpieniu i naruszaniu prawa do wolno

jest ideałem iluzorycznym

−

opacznym rozumieniem zasady powszechnej

równo

ci. Kar nie powinno si

dzieli

na surowe i łagodne, lecz tylko na od-

powiednie i nieodpowiednie wobec charakteru czynu inkryminowanego. Mia-
r

ich ekwiwalentno

ci powinien by

spodziewany efekt w postaci zniwelo-

wania skutków przest

pstwa (naprawa szkód i zado

ść

uczynienia krzyw-

dom), resocjalizacji czy te

odizolowania od społecze

stwa. Tylko takie po-

dej

cie nie nacechowane przesadnym rygoryzmem umo

liwi zaakceptowa-

nie kar po

rednich jako równorz

dnych

rodków w stosunku do kary pozba-

wienia wolno

ci. Dopiero u

wiadomiona pozorna „nierówno

ść

” zdaje si

nie

stanowi

kszego problemu.

Zainteresowanie wielu grup społecznych ogranicza si

najcz

ęś

ciej do

najpowa

niejszych w skutkach, najbardziej sensacyjnych lub najbardziej

brutalnych przypadków przest

pstw. Nie s

to zazwyczaj przypadki, w któ-

rych kary po

rednie mogłyby by

zastosowane. Nagła

nianie takich spraw

powoduje jednak społeczn

nieakceptowalno

ść

ró

norodno

ci sankcji, a co

za tym idzie – utwierdzenie dominuj

cej pozycji kary izolacyjnej jako swego

rodzaju antidotum na zagro

enie przest

pczo

. Zinstytucjonalizowanie

kar po

rednich nie b

dzie mo

liwe bez przekonania do nich ogółu społecz-

ci, która nadal wyznaje zasad

e surowsze kary spowoduj

zreduko-

wanie zjawiska przest

pczo

ci.

Ból lub cierpienie mog

wyznacznikami zasłu

onej kary tylko w takim

znaczeniu,

e represja nie deprecjonuje wagi przest

pstwa i uprzedniej ka-

ralno

ci sprawcy poprzez, mi

dzy innymi, wyrozumiało

ść

dla jego obecnej

sytuacji

yciowej, ani te

nie sankcjonuje cierpienia przesadnego w stosunku

do popełnionego czynu lub stopnia zdemoralizowania przest

pcy. Nie wy-

klucza to wszak

e mo

liwo

ci zastosowania wobec okre

lonych sprawców

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

zachowa

kryminalnych kary wi

zienia, podczas gdy inni za podobne za-

chowanie podlegaliby rygorom kar po

rednich.

Czy stopie

ograniczenia autonomii jest lepsz

miar

ekwiwalentno

kar od bólu i cierpienia? Ograniczenia wolno

ci w nast

pstwie umieszczania

osób w zakładach penitencjarnych s

oczywi

cie znacznie szersze ni

ma to

miejsce w przypadku aresztu domowego poł

czonego z elektronicznym mo-

nitorowaniem. Jednak

e ka

dorazowo w ocenie trafno

ci orzeczenia s

do-

wego co do rodzaju sankcji penalnej nale

y wzi

ąć

pod uwag

element kosz-

tochłonno

ci społecznej i indywidualnej tkwi

cej w wymierzonej sankcji.

Koszty pobytu w zakładach karnych obci

ąż

stwo, koszty zakupu

i obsługi urz

dzenia elektronicznego nadzoru pokrywa natomiast sam ska-

zany.

Osoba przebywaj

ca w wi

zieniu z jednej strony „korzysta” z opieki pa

stwa, z drugiej – musi podda

imowi jednostki totalnej. Aresztant do-

mowy z kolei ma, z jednej strony, wi

cej swobody, w organizowaniu swego

ycia prywatnego, z drugiej – ponosi bardzo wysokie koszty ekonomiczne

orzeczonej w stosunku do niego kary. Okresy trwania nadzoru rezydencjal-
nego i kary pozbawienia wolno

ci mo

na tak zrównowa

e areszt do-

mowy b

dzie równie dotkliw

sankcja jak pobyt w wi

zieniu.

eby tego do-

kona

, nale

y przeprowadzi

rewolucj

w sposobie my

lenia na temat spra-

wiedliwej kary, co wydaje si

realne w niedługiej przyszło

ci.

A zatem wyobra

enie, i

sprawiedliwa i równa kara to, przykładowo,

sankcja pi

ciu lat pozbawienia wolno

ci, mo

e w praktyce podlega

ró

nym

modyfikacjom w ocenie samych sprawców przest

pstw. Jedni odczuj

jako dobrodziejstwo w postaci bezpłatnego wy

ywienia i noclegu lub jako

okazj

do spotkania si

z osobami ze

rodowisk kryminogennych, inni – jako

niemo

ść

zrekompensowania społecze

stwu i ofierze przest

pstwa wy-

dzonego zła lub te

jako wył

cznie okres frustracji i poni

enia godno

osobistej.

Pełna ekwiwalentno

ść

kar pozostaje tylko ideałem, do którego nale

y d

. Rodzaj i wymiar sankcji nie powinien zatem opiera

na subiektyw-

nych oczekiwaniach społecznych, lecz na obiektywnej prognozie post

pów

karania.

Zinterpretujemy t

tez

okre

lonym przykładem. Dwóch sprawców popeł-

niło przest

pstwo tego samego typu, np. kradzie

z włamaniem. Obaj uza-

nieni s

od narkotyków. Przyjmijmy, i

chcieli ukra

ść

przedmioty o zbli

nej warto

ci i

e przedtem byli karani s

downie. Przest

pca A, bez zawodu,

bezrobotny, mieszka w bardzo złych warunkach w rodzinie wielodzietnej,
utrzymuje si

z zasiłków i dora

nej pracy fizycznej. Przest

pca B ma stałe

zatrudnienie, uko

czył szkoł

redni

, nie ma kłopotów finansowych, korzy-

sta z odpowiednich warunków mieszkaniowych wraz z rodzin

pokoleniow

Czy nast

puj

ce kary byłyby dla nich sprawiedliwe? Dla przest

pcy A – dwa

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

lata pozbawienia wolno

ci; w trakcie odbywania kary w jednostce peniten-

cjarnej uczestniczyłby w programie leczenia odwykowego i pó

niej, po odby-

ciu kary, leczyłby si

na koszt pa

stwa w zakładzie specjalistycznym. Dla

przest

pcy B – trzy lata intensywnej probacji na nast

puj

cych warunkach:

– rok pobytu w szpitalu odwykowym (w zakładzie zamkni

tym),

– przez nast

pne dwa lata – raz w tygodniu kontakt z kuratorem i regularne

badanie na obecno

ść

w organizmie narkotyków, poza tym obowi

zek na-

prawienia szkód wyrz

dzonych przest

pstwem; koszty leczenia odwyko-

wego i wydatki zwi

zane z nadzorem probacyjnym pokrywałby skazany.

Takie zró

nicowanie sankcji wydaje si

uzasadnione z punktu widzenia

funkcji, jakie spełniaj

one wobec społecze

stwa i samego sprawcy prze-

pstwa. Fakt posiadania wsparcia ze strony rodziny, odpowiednie wy-

kształcenie i mo

liwo

ci kontynuowania pracy zarobkowej na wolno

ci, nie

mog

pozostawa

bez znaczenia przy wyborze kary (zestawu kar). Czy wo-

bec tego nadal powinni

my forsowa

tez

e zarówno dla przest

pcy A, jak

i przest

pcy B najodpowiedniejsz

kar

dzie kara pozbawienia wolno

ci,

ca uosobieniem opacznie rozumianej zasady powszechnej równo

ci?

Naleganie, aby obaj sprawcy zostali skazani na pobyt w zakładzie kar-

nym tylko dlatego,

e w stosunku do przest

pcy A nie mo

na zastosowa

innego

rodka karnego (oprócz kary pozbawienia wolno

ci), bior

c pod

uwag

jego trudn

sytuacj

socjaln

, jest niczym innym jak prób

osi

gni

cia pozornej równo

ci za zbyt wygórowan

cen

. Nie przyniosłoby to korzy-

ci ani przest

pcy A, ani przest

pcy B, ani społecze

stwu. Prawo karne nie

jest w stanie naprawi

nierówno

ci społecznych. Wytwarza si

tu jednak

pewien stan nierówno

ci moralnej, który zmusza nas do zastanowienia si

nad tym, czy system zró

nicowanych kar uzyska akceptacj

powszechn

jako sprawiedliwy i czy, zanim to nast

pi, mo

e prawidłowo funkcjonowa

W polityce kryminalnej powinno przewa

przekonanie, i

warto

ciowa-

nie sankcji pod wzgl

dem bólu, cierpienia czy ograniczenia autonomii nie ma

adnego sensu, a ekwiwalencja kar powinna raczej wyra

w ich

funkcjach.

Dyrektywa interpretacyjna o potrzebie ekwiwalencji rozumianej jako rezul-

tat wypełnianych przez kar

funkcji tak

e dla s

dziów powinna sta

pod-

stawowym argumentem przy wyborze okre

lonego

rodka karania. Je

kara ma polega

na odstraszaniu sprawcy od popełnienia kolejnego prze-

pstwa, to w równym stopniu mo

na to osi

ąć

za pomoc

krótkotermi-

nowego pozbawienia wolno

ci, jak i odpowiednio wysokiej grzywny. Tak

samo funkcja izolacyjna kary mo

e by

z powodzeniem wypełniana zarówno

przez wi

zienie, jak i w warunkach aresztu domowego, poł

czonego z moni-

torowaniem elektronicznym.

Korzy

ci w postaci oszcz

dno

ci finansowych i unikania niepotrzebnego

cierpienia skłaniaj

ku preferencjom dla mniej destruktywnych kar po

red-

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

nich, których funkcjonalne cele s

zgoła odmienne od celów kary pozbawie-

nia wolno

ci.

5. Teoria zasłu

onej kary

Kiedy mówimy, i

jaka

kara jest zasłu

ona, nie mamy na my

li dolegli-

ci ani zbyt łagodnej, ani zbyt surowej, ani takiej, która jest adekwatna dla

znamion stanu podmiotowego przest

pcy czy proporcjonalna do stopnia

szkodliwo

ci czynu przest

pczego, ani te

takiej, która jest okrutna lub nie

daje szans jednostce na powrót do normalnego

ycia. Chodzi o kar

sprawie-

dliw

, dalek

zarówno od przesadnego rygoryzmu, jak i od abolicjonizmu.

Dialektyka ludzkich my

li i działa

okre

li z czasem warto

ci wyznaczaj

ce minima i maksima zasłu

onych kar w stosunku do okre

lonych typów

przest

pstw czy podobnych w swej naturze przest

pców. Warto

ci takie na

pewno istniej

; trzeba by

jednak cierpliwym w ich poszukiwaniach, nie ule-

gaj

c jednocze

nie presji opinii publicznej, która przechyla szal

sprawiedli-

ci zawsze tylko w jedn

stron

– ku nadmiernemu rygoryzmowi.

Okre

laj

c górn

i doln

granic

kary, która mo

e by

orzeczona w sto-

sunku do danego typu przest

pstwa, ustawodawca cz

sto kieruje si

emo-

cjami, widz

c w przest

pcach wył

cznie ludzi zdemoralizowanych, nieprzy-

stosowanych społecznie i nie zasługuj

cych na danie im cho

by jednej

szansy zrehabilitowania si

na wolno

ci. Nie wszyscy z nich s

jednak nie-

bezpieczni; wielu popchn

ła do przest

pstwa nierówno

ść

społeczno-

maj

tkowa, nieznajomo

ść

prawa lub, po prostu, zwykły przypadek. Najgor-

sze jest jednak to,

e praktycznie jedyn

alternatyw

dla orzeczonej kary

pozbawienia wolno

ci (bez zawieszenia jej wykonania) wci

ąż

pozostaje

skrócenie okresu jej trwania.

Kojarzenie sprawiedliwej kary wył

cznie z wymiarem czasowym pobytu

w jednostce penitencjarnej musi budzi

sprzeciw teoretyków prawa karnego.

Jeszcze wi

kszy opór powinien wzbudzi

schemat my

lowy, polegaj

cy na

zaakceptowaniu reguły stosowania i wykonywania kary pozbawienia wolno-

ci jako gwarantuj

cej równo

ść

skazanych w cierpieniu i naruszaniu auto-

nomii. Przyj

cie takiego rozwi

zania spowodowałoby konieczno

ść

utworze-

nia nowych zakładów karnych i rozbudowy ju

istniej

cych. W takim syste-

mie niewielu skazanych mogłoby liczy

na inn

kar

kara wi

zienia.

Konkurencyjne my

lenie to system zmodyfikowany, je

eli chcemy unik-

ąć

nadmiernej surowo

ci w polityce karnej i polityce penitencjarnej. Za

przest

pstwa powa

niejsze wymierzamy kar

pozbawienia wolno

ci, za

mniejszej wagi – inne sankcje, np. kar

grzywny, przymusowej pracy spo-

łecznej czy dozór probacyjny. Ogólnie rzecz bior

c, przest

pstwa przeciwko

yciu i zdrowiu powinny spotka

z odpowiedzi

w postaci represji izola-

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

cyjnych, a przest

pstwa przeciw mieniu i przest

pstwa gospodarcze –

w postaci sankcji ekonomicznych, nieraz bardzo dotkliwych.

Ale nawet system „kara pozbawienia wolno

ci lub inna kara plus równo

ść

w cierpieniu lub ograniczaniu autonomii” byłby nadmiernie surowy, a to
z powodu kłopotów z uszeregowaniem szkód ekonomicznych i strat moral-
nych w odniesieniu do konkretnych typów przest

pstw. Takie pogrupowanie

zostałoby zapewne przeprowadzone na zasadzie „najgorszego przypadku”,
co mogłoby doprowadzi

do paradoksu polegaj

cego na tym,

e sprawca

rozboju, który gro

żą

c konkretnej osobie u

yciem siły, zabrał jej nieznaczn

kwot

pieni

ęż

, zostałby znacznie surowiej potraktowany przez s

d ni

malwersant finansowy, który naraził bud

et pa

stwa na wielomiliardowe

straty. Władza ustawodawcza, ustalaj

c granice zagro

enia kar

dla danego

typu przest

pstwa, dopasowuje je do najbardziej brutalnych przypadków

pogwałcenia prawa. Cierpi

na tym zwłaszcza „przeci

tni” przest

pcy, którzy

staj

„ofiarami” rygoryzmu ustawodawcy niejako z przypadku. Je

chcemy wprowadzi

system rozs

dnej i sprawiedliwej kary, musimy odrzuci

schematyzm przy wyborze rodzaju i rozmiaru sankcji, pozostawiaj

c s

dom

swobod

decyzji, który z

rodków karnych i w jakim wymiarze b

dzie odpo-

wiedni dla danego sprawcy. Doprowadzi to do oszcz

dniejszego korzystania

z grupy

rodków penalnych najbardziej represyjnych.

Warto zwróci

uwag

na jeszcze jeden aspekt, bardzo wa

ny i cz

sto

niedostrzegany, a mianowicie – na modyfikacje wewn

trzne w obr

bie po-

szczególnych kar. Kara pozbawienia wolno

ci jako represja mo

e by

wyko-

nywana w ró

ny sposób w zale

ci od typu zakładu karnego i zastosowa-

nego programu. Łagodzenie jej skutków mo

e si

odbywa

np. poprzez cz

ste udzielanie przepustek lub mo

liwo

ci zatrudnienia skazanych na ze-

trz. Skrócenie pobytu w warunkach izolacji – dzi

ki warunkowemu

przedterminowemu zwolnieniu – równie

w pewien sposób ró

nicuje osa-

dzonych. Je

li chodzi o kar

grzywny, to jej modyfikacje mog

polega

odroczeniu płatno

ci albo na rozło

eniu

wiadczenia na raty. My

, i

warto

rozwa

, czy nie wprowadzi

do kodeksu karnego wykonawczego nowego

instrumentu, stosowanego w wyj

tkowych przypadkach, a mianowicie – re-

dukcji cz

ęś

ci nale

ci (nie nale

ałoby wtedy tak cz

sto orzeka

zast

czej kary pozbawienia wolno

ci).

W przypadku postulowanej kary intensywnej probacji nale

yte wypełnia-

nie obowi

zków i sumienne przestrzeganie warunków

cisłego dozoru po-

winno sta

przesłank

do skrócenia okresu ich trwania. To samo mo

odnie

ść

do kary przymusowej pracy społecznej.

Istnieje pełna gama mo

liwych rozwi

w zakresie ukształtowania po-

winno

ci i sposobów dozoru, je

li chodzi o intensywn

probacj

, oraz rodza-

ju i cz

stotliwo

ci prac w przypadku przymusowej pracy społecznej. Umie-

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

tne wykorzystanie zró

nicowania wewn

trznego kar mo

e sta

najlep-

szym instrumentem do rugowania punitywno

ci z obcego systemu karnego.

Konkluduj

c, nale

y stwierdzi

, i

dominuj

ca pozycja kary pozbawienia

wolno

ci w zestawie kar zasadniczych, cho

nadal si

utrzymuje, została

poddana druzgoc

cej krytyce. Aktualnie karze pozbawienia wolno

ci odma-

wia si

miana

rodka poprawczego oraz zwraca si

uwag

na post

puj

dehumanizacj

ęź

niów w warunkach izolacji wi

ziennej. Poszukiwania

systemu sprawiedliwej represji karnej, opieraj

cego si

na cierpieniach fi-

zycznych i psychicznych zwi

zanych z uwi

zieniem, nie powinny mie

racji

bytu w kraju demokratycznym, w którym prawa człowieka nie s

tylko czcz

deklaracj

Wprowadzenie nowego systemu odpowiedzialno

ci karno-prawnej, opar-

tego o kary po

rednie utrudniaj

komplikacje natury prawnej, politycznej,

ideologicznej, organizacyjnej oraz finansowej. Bariery prawne wi

ążą

trudno

ciami asymilacji instytucji kar po

rednich – jako wytworu systemu

prawa anglo-ameryka

skiego – na grunt porz

dku krajowego (kodeksu kar-

nego, kodeksu post

powania karnego i kodeksu karnego wykonawczego).

Przyszłym substratem dla rozwoju nowego typu sankcji mogłyby by

: kara

ograniczenia wolno

ci, kara grzywny,

rodki zabezpieczaj

ce (izolacyjno-

lecznicze),

rodki probacyjne (warunkowe umorzenie post

powania karne-

go, warunkowe przedterminowe zwolnienie, warunkowe zawieszenie wyko-
nania kary pozbawienia wolno

ci), a tak

e instytucja zamiany rodzaju kary

rodek łagodniejszy. Chc

c przeprowadzi

gruntown

reform

systemu

karnego, nie wystarczy zast

kilku instytucji nowymi. Najpierw trzeba

zdiagnozowa

cało

ciowo przyczyny dysfunkcjonalno

ci poprzednich roz-

, a nast

pnie wprowadzi

nowe – lub zmodyfikowa

dotychczasowe

instrumenty polityki karania. Jak si

wydaje, główn

przeszkod

wprowa-

dzenia w naszym kraju systemu kar po

rednich wci

ąż

pozostaje propeniten-

cjarny (w znaczeniu – prowi

zienny) charakter przepisów prawa karnego

materialnego (zapis ustawowych sankcji odnosz

cych si

do przepisów za-

wartych w cz

ęś

ci szczególnej kodeksu karnego), prawa karnego proceso-

wego (rola, jak

odgrywa tymczasowe aresztowanie – izolacyjny

rodek

zapobiegawczy w post

powaniu karnym) i prawa karnego wykonawczego (w

kodeksie karnym wykonawczym kara pozbawienia wolno

ci zajmuje central-

ne i dominuj

ce miejsce).

Powierzchowna analiza mo

e uzasadnia

pogl

d, i

wystarczy wprowa-

dzi

zmiany w kodyfikacjach karnych w kierunku obni

enia rangi instytucji

izolacyjnych i tym samym w zestawie kar zasadniczych zmie

rodki bar-

dziej humanitarne. Tego typu racjonalizacja jest niezadowalaj

ca, gdy

razu pojawiaj

komplikacje m.in. natury praktycznej.

Do przeprowadzenia nowelizacji aktów prawnych rangi ustawowej po-

trzeba woli politycznej ugrupowa

maj

cych wi

kszo

ść

w parlamencie. Bez

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

uzyskania poparcia wpływowych polityków

adna inicjatywa ustawodawcza

nie zostanie w procesie legislacyjnym skonsumowana.

Niemo

ść

przekonania wi

kszo

ci parlamentarnej (przeszkody poli-

tyczne) mo

e spowodowa

, i

rewolucyjne zmiany w polityce kryminalnej

dotycz

ce wprowadzenia kar po

rednich nie wyjd

poza sfer

studiów anali-

tycznych.

Z barierami politycznymi

le wi

ążą

komplikacje ideologiczne. Wielu

działaczy politycznych, odwołuj

c si

do reliktowych teorii kary oraz stereo-

typów interpretacyjnych zakorzenionych w powszechnej

wiadomo

ci spo-

łecznej, głosi populistyczne pogl

dy na temat

ródeł przest

pczo

ci, restryk-

tywnych metod reagowania na ni

i pozytywnych b

negatywnych skut-

ków poszczególnych dolegliwo

ci karnych. Ta ideologia sprawiedliwo

społecznej prowadzi jednoznacznie w stron

punitywnego systemu karnego

z kar

pozbawienia wolno

ci i kar

mierci – jako najbardziej efektywnymi

sankcjami. A zatem głoszone przekonanie o niewystarczaj

cym stopniu po-

czucia pewno

ci władzy oraz stopniu pewno

ci bezpiecze

stwa prawnego

obywateli i zwi

zanego z nim s

du o sposobie kontrolowania przest

pczo

nie toruj

drogi do modyfikacji systemu odpowiedzialno

ci karnej poprzez

wprowadzenie katalogu sankcji po

rednich.

Poza tym, wprowadzenie nowych reakcji karno-prawnych stwarza, przy-

najmniej na pocz

tku, wiele problemów strukturalno-organizacyjnych. Pod-

mioty wła

ciwe w zakresie wykonywania orzecze

w post

powaniu karnym

poddawane s

wtedy systemowej reorganizacji poci

gaj

cej za sob

prze-

kwalifikowanie kadry do nowych zada

oraz rotacj

osób nie nadaj

cych si

do wypełniania nowych funkcji zawodowych. Zmiany tego typu nie s

odbie-

rane pozytywnie przez personel etatowy słu

b odpowiedzialnych za wyko-

nawstwo

rodków penalnych. Ewentualne wł

czenie kar po

rednich do sys-

temu kar zasadniczych i cz

ęś

ciowe wyparcie przez nie kary pozbawienia

wolno

ci najbardziej odczuliby wi

ziennicy, jako

e straciliby oni pozycj

głównych wykonawców kar na rzecz organów egzekwuj

cych grzywny, kura-

torów i policjantów. W zwi

zku z tym, najwi

kszym oponentem nowego ro-

dzaju sankcji wydaje si

obecna struktura organizacyjna odpowiedzialna

za proces wykonana kary pozbawienia wolno

ci.

Przekształcenie wielu jednostek penitencjarnych w zakłady rehabilitacji

społecznej oraz lecznictwa odwykowego, usprawnienie systemu

gania

nale

ci pieni

ęż

nych, a tak

e przeszkolenie kadry kuratorów i policjantów,

wymaga równie

odpowiednich nakładów finansowych. A zatem, kolejnymi

trudno

ciami, na które mog

napotka

reformatorzy systemu karnego na

drodze do jego rehumanizowania, s

komplikacje natury finansowej. Bud

stwa obci

ąż

ony długiem zewn

trznym i wewn

trznym, nadmiernie rozd

ty w sferze wydatkowej, nie jest w stanie partycypowa

w kosztach reformy

polegaj

cej na wkomponowaniu kar po

rednich do zestawu kar zasadni-

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

czych. Ci

ęż

ar przeprowadzenia tej operacji musiałby wi

c spocz

ąć

na gmi-

nach. Najpierw jednak nale

ałoby je przekona

, i

inwestowanie w infra-

struktur

wykonawcz

w zakresie kar po

rednich byłoby dla nich opłacalne,

chocia

by ze wzgl

du na pozyskiwanie znacznej grupy skazanych do prac

fizycznych (kara przymusowej pracy społecznej) i zwi

kszone wpływy pie-

ęż

ne (czerpanie korzy

ci finansowych z odpłatnego lecznictwa odwykowe-

go, egzekucji grzywien oraz ró

nego rodzaju opłat zwi

zanych z wykonywa-

niem nadzoru w warunkach intensywnej probacji).

Długa lista przeszkód stoj

cych na drodze zmiany systemu odpowie-

dzialno

ci karno-prawnej nie oznacza, i

dokonanie tej

e modyfikacji nie

dzie mo

liwe. Wymaga

to jednak b

dzie zbudowania odpowiedniej stra-

tegii, za pomoc

której owe komplikacje uda si

pokona

. Zmiany w polityce

społecznej

−

dotycz

ce form kontrolowania przest

pczo

−

powinny rozpo-

ąć

od reformowania postaw społecznych, oddziaływania na opini

publiczn

, urabiania ustawodawcy oraz ró

nych licznych antagonistów do

proponowanej reformy, i

jest ona niezb

dna dla stworzenia nowoczesnej

i skutecznej polityki kryminalnej ograniczania przest

pczo

ci.

Kary po

rednie nie mog

postrzegane jako alternatywy dla kary po-

zbawienia wolno

ci. S

one sankcjami niezale

nymi, zapełniaj

cymi pust

przestrze

pomi

dzy pobytem w zakładzie karnym a

rodkami probacyjnymi.

System odpowiedzialno

ci, w którym kar

zienia uwa

a si

za podsta-

wow

sankcj

, a inne

rodki – za jej substytuty, powinien jak najszybciej

przej

ść

do historii. Tak twierdz

nie tylko przedstawiciele nauki prawa karne-

go, ale tak

e s

dziowie, prokuratorzy, którzy w przeludnieniu jednostek peni-

tencjarnych oraz degradacji resocjalizacyjnych działa

dostrzegaj

bardzo

niepokoj

ce zjawisko społeczne. Wszyscy oni widz

potrzeb

zmodyfikowa-

nia obecnego systemu odpowiedzialno

ci karno-prawnej i s

potencjalnymi

zwolennikami kar po

rednich.

Czy reforma polegaj

ca na wprowadzeniu do zestawu kar zasadniczych

nowego typu sankcji jest opłacalna pod wzgl

dem ekonomicznym i politycz-

no-prawnym?

W pierwszej fazie reformy, czyli w fazie inwestowania, koszty polityczno-

ekonomiczne wprowadzanych zmian mog

ść

wysokie, a efekty –

nieznaczne. Nie nale

y si

spodziewa

, i

w krótkim czasie nast

pi nagłe

odwrócenie tendencji w polityce orzeczniczej organów s

dowych i

e rady-

kalnie zmniejszy si

populacja wi

zienna. Na to potrzeba czasu.

Na pocz

tku kary po

rednie spełniałyby rol

zaostrzonych

rodków pro-

bacyjnych. Zast

piłyby zapewne warunkowe zawieszenie wykonania kary

pozbawienia wolno

ci, warunkowe umorzenie post

powania i warunkowe

przedterminowe zwolnienie (w tym wypadku mieliby

my do czynienia z wa-

riantem – kara pozbawienia wolno

ci plus kara po

rednia). Za takim wła

nie

rozwi

zaniem przemawiałyby wzgl

dy zarówno subiektywne, jak i obiektyw-

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

ne. Subiektywnymi nazywam te, które wi

ążą

z nieodpart

wol

dziów

do stosowania surowych represji i uleganiem w ten sposób opinii publicznej
(np. warunkowe zawieszenie wykonania kary jest postrzegane w społecze

stwie jako

rodek zbyt łagodny i nieadekwatny do wyrz

dzonych przest

stwem szkód i krzywd), obiektywnymi za

– mo

liwie szybkie przekształce-

nie bazy organizuj

cej oddziaływania społeczne w warunkach okresu próby

w infrastruktur

niezb

do pełnego wykorzystania zestawu kar po

red-

nich.

Chc

c przeciwdziała

całkowitej deprecjacji instytucji

rodków probacyj-

nych i zast

powaniem ich przez kary: przymusowej pracy społecznej, aresz-

tu domowego czy grzywny, nale

ałoby jak najszybciej doprowadzi

do sytu-

acji, kiedy kary po

rednie byłyby orzekane wobec sprawców, którzy nie po-

winni by

kierowani do zakładów karnych (albo nie powinni w nim dłu

przebywa

) i jednocze

nie nie zasługuj

cych na szans

powrotu do społe-

cze

stwa w warunkach zwykłej probacji.

Koszty detronizacji systemu opartego na dominuj

cej pozycji kary po-

zbawienia wolno

ci mog

jednak na tyle wysokie,

e kary po

rednie

nigdy nie stan

przeciwwag

dla kary wi

zienia i nie spowoduj

znacz-

nego zmniejszenia si

populacji wi

ziennej. Obni

enie tych kosztów jest

jednak mo

liwe pod warunkiem,

e gruntowna modyfikacja obecnego sys-

temu zostałaby przeprowadzona szybko i sprawnie w ramach realizacji
szczegółowych programów restrukturyzacyjnych, w których uczestniczyłyby
nie tylko jednostki pa

stwowe, ale tak

e gminy, banki i inne podmioty, jak

chocia

by zakłady ubezpiecze

czy organizacje społeczne.

Po pierwsze, program zagospodarowania infrastruktury powi

ziennej. Na

bazie likwidowanych jednostek penitencjarnych mogłyby powsta

zakłady

rehabilitacji społecznej czy te

rodki lecznictwa odwykowego, prowadzone

na zasadzie cz

ęś

ciowej lub pełnej odpłatno

ci, jak równie

internaty dla

osób odbywaj

cych kar

przymusowej pracy społecznej. Znaczna cz

ęść

funkcjonariuszy słu

by wi

ziennej powinna znale

źć

w nich zatrudnienie.

Po drugie, program przyuczenia cz

ęś

ci kadry wi

ziennej do wykonywania

nowych zada

w ramach sprawowania nadzoru nad osobami znajduj

cymi

w aresztach domowych (chodzi tu m.in. o przeszkolenie w zakresie po-

sługiwania si

urz

dzeniami monitorowania elektronicznego).

Po trzecie, program skuteczniejszego egzekwowania grzywien. Efekt

w postaci zwi

kszonej

galno

ci kar pieni

ęż

nych mógłby zosta

osi

gni

ty z łatwo

w przypadku powierzenia funkcji organów egzekucyjnych ban-

kom, zakładom ubezpieczeniowym lub jednostkom samorz

du terytorialne-

go.

ęś

ciowa komunalizacja lub komercjalizacja systemu wykonania

rod-

ków karnych nie tylko prowadzi do ograniczenia zakresu stosowania kary
bezwzgl

dnego pozbawienia wolno

ci, ale tak

e do uznawania reguł spra-

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

wiedliwo

ci formalnej oraz sprawiedliwo

ci wyrównawczej za podstawowe

i naczelne dyrektywy nowoczesnej polityki karania.

6. Podsumowanie

Cały

wiat od dziesi

cioleci gwałtownie poszukuje skutecznych, z punktu

widzenia zabezpieczenia społecznego, substytutów kary pozbawienia wol-
no

ci. Ostatnio w polityce kryminalnej modne jest poszukiwanie tzw. trzecie-

go toru w systemie nast

pstw prawnych popełnienia przest

pstwa. Chodzi tu

o tego typu

wiadczenia sprawcy, które zdatne s

do wytworzenia sytuacji,

w której społecze

stwo i pokrzywdzony mog

w „rozs

dny” sposób za-

spokojeni. Przejawem takich poszukiwa

jest zaprojektowany przez autora

system nowoczesnej polityki kryminalnej uwzgl

dniaj

cy zestaw kar po

red-

nich i sankcji probacyjnych. Jest to novum w stosunku do obowi

zuj

cego

stanu normatywnego i do zmian proponowanych w projektach ustawodaw-
stwa karnego. Głównym celem tej reformy jest doprowadzenie do

wiado-

ci praktyków, i

zachodzi konieczno

ść

przełamania stylu my

lenia pole-

gaj

cego na tym,

e przest

pstwo o jednakowej wadze i osoby o podobnej

karierze kryminalnej powinny by

traktowane jednakowo. Nale

y ostatecznie

przełama

mit tak wła

nie rozumianej zasady zasłu

onej kary.

1. Badania kryminologiczne wyra

nie podkre

laj

istnienie zwi

zku mi

dzy przest

pczo

a innymi problemami społecznymi i to na poziomie

struktury mikro- i makrospołecznej. Ten bliski zwi

zek upowa

nia badaczy

do poszukiwania wspólnego i jednorodnego paradygmatu naukowego dla
zbudowania cało

ciowego modelu zapobiegania zjawiskom patologii spo-

łecznej. Wydaje si

, i

terapia społeczna jest szans

na poziomie integracyj-

ci my

li, filozofii i idei post

powania do skonstruowania tych

e przedsi

wzi

ęć

2. Działalno

ść

reformatorska mo

e by

wył

cznie domen

zmiany obrazu

rzeczywisto

ci społecznej poprzez przeobra

enie jako

ciowe, a nie ilo

cio-

we. Te pierwsze polegaj

na modyfikacji obejmuj

cych przewarto

ciowania

co do celów, funkcji, zada

oraz metod i

rodków post

powania w uj

ciu

strukturalnym i dynamicznym. Za

drugi rodzaj przebudowy opiera si

wybranych elementach zmian z katalogu czynników oddziaływuj

cych na

społecze

stwo, nie wywołuj

c pozytywnych nast

pstw w sferze kontroli zja-

wisk społecznych.

3. Odrzucaj

c stagnacj

jako stan bezruchu społecznego i charakteryzu-

cy si

rezygnacj

z cało

ciowych zmian, a jedynie dokonywaniem korekt,

które w niczym nie naruszaj

istoty – struktury, nale

ałoby reformowa

pro-

cesy i zjawiska społeczne na poziomie podej

cia modernizacyjnego

uwzgl

dniaj

cego globalno

ść

przekształce

jako warunku do koordynacji

działa

w zakresie formułowania nowego prawa wspartego na rzeczywistym

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

autorytecie. Na tej płaszczy

nie powinna powsta

homeostaza wszystkich

podmiotów organizuj

cych działalno

ść

profilaktyczn

, socjalizacyjn

i reso-

cjalizacyjn

w zakresie ograniczania zjawisk patologii społecznej, marginali-

zacji i wykluczenia społecznego uznaj

cych wspólne i funkcjonalne prawo

oparte na to

samej aksjologii obiektywizuj

cej jego tre

ść

jako okoliczno

budowania systemowego podej

cia w zakresie profilaktyki społecznej dru-

giego stopnia.

4. My

l reformatorska, inspirowana nastawieniami konserwatywnymi, li-

beralnymi b

radykalnymi co do intelektualnej koncepcji tych

e zmian

i jako

ci formułowanego prawa, b

dzie z kolei decydowa

o granicach, gł

boko

ciach i motywach budowania struktur organizacyjnych odpowiedzial-

nych za wykonawstwo i realizacj

modelu profilaktyki społecznej na pozio-

mie profilaktyki predeliktualnej, przest

pczej (objawowej) oraz postdeliktual-

nej. Wydaje si

, i

zaadoptowanie rozwi

praktycznych z dziedziny hu-

manistycznej pedagogiki społecznej uznaj

cych model działa

klinicznych –

wychowawczych oraz działa

probacyjnych, pozwoliłoby doprowadzi

integracyjno

ci organizowanego systemu na trzecim poziomie, odpowie-

dzialnej za ponowny po aktywizacji udany powrót jednostek do społecze

stwa. Jest to mo

liwe, aby w procesie zmian prowadzonych w instytucjach

pomocowych i probacyjnych doprowadza

jednostk

do poziomu człowieka

zintegrowanego poprzez rozbudowanie elementów to

samo

ci osobowej

i to

samo

ci społecznej, tj. sfery praw i wolno

ci indywidualnej oraz odpo-

wiedzialno

ci i zrozumienia społecznego dla tych osób.

5. W polskiej polityce kryminalnej nadal dominuje tendencja do orzekania

za popełnione przest

pstwo sankcji karnej w postaci kary bezwzgl

dnego

pozbawienia wolno

ci. Opiera si

ona w głównej mierze na prze

wiadczeniu,

dy skazany bez wyj

tku jest podatny na dane oddziaływania wycho-

wawcze oraz zało

eniu,

e kara izolacyjna stwarza optymalne warunki do

przeprowadzenia okre

lonych czynno

ci w zakresie procesu resocjalizacji,

które skutecznie reformuj

c osobowo

ść

przest

pcy, zapobiegaj

wyst

pie-

niu zjawiska przest

pczo

ci wtórnej.

Jednym z głównych powodów ferowania tego rodzaju kary jest spełnianie

przez ni

funkcji zapobiegawczej wyra

cej si

w braku mo

liwo

ci doko-

nywania kolejnych czynów przest

pczych. Promowanie znaczenia powy

szej funkcji wydaje si

jednak zabiegiem populistycznym, gdy

dy po

upływie pewnego czasu korzystaj

w sposób niejako automatyczny z insty-

tucji warunkowego przedterminowego zwolnienia, nie tylko w stosunku do
osadzonych stwarzaj

cych najmniejsze ryzyko popełnienie przest

pstwa

w przyszło

ci, ale równie

jednostek, które winny zosta

poddane znacznie

lejszemu nadzorowi.

Obecny, punitywny model zwalczania przest

pczo

ci, korzystaj

w szerokim zakresie z orzekania dotkliwych, niezró

nicowanych

rodków kar-

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

nych, wydaje si

nie dostrzega

istniej

cych ju

od pocz

tków XIX stulecia

nurtów neguj

cych poprawcze warto

ci kary izolacji. Powstała na przełomie

XIX i XX w. koncepcja demoralizuj

cego wpływu

rodowiska wi

ziennego na

skazanego, współcze

nie potwierdzana jest przez wyniki bada

empirycz-

nych, przeprowadzanych w Polsce i krajach zachodnich. Wykazuj

one

otwarcie nikł

warto

ść

represyjnego modelu przest

pczo

ci dla efektów pro-

cesu resocjalizacji. Badania Krajewskiego udowodniły, i

Polska posiada

najwy

szy w Europie wska

nik prizonizacji. Według wielu autorów zjawisko

przystosowania wi

ziennego jest systemem autodestrukcyjnym i nie sprzyja

prowadzeniu resocjalizacji w jednostkach penitencjarnych, nie przygotowuje
wi

ęź

niów do

ycia na wolno

ci.

Badania uwidoczniły ponadto, i

na podniesienie efektywno

ci kary izola-

cyjnej nie wywiera wpływu okres pobytu w wi

zieniu, zwłaszcza za

długo-

terminowy charakter kary oraz fakt,

e kara wolno

ci nie stanowi skuteczne-

rodka poprawczego, zwłaszcza w przypadku orzekania jej wobec recy-

dywistów penitencjarnych. Koniecznym wydaje si

c poszukiwanie do-

skonalszych sposobów i metod oddziaływania na sprawców przest

pstw

przez stworzenie odpowiedniego systemu

rodków penalnych niezb

dnych

do ograniczenia i zwalczania zjawiska przest

pczo

ci.

6. Wła

ciw

odpowiedzi

na wskazane poszukiwania jest rozwój idei

probacji jako profesjonalnej działalno

ci ró

nych podmiotów na rzecz osób

psychospołecznie dysfunkcyjnych w rygorach odpowiednich dla wolno

cio-

wych sankcji karno-prawnych. Wprowadzenie probacji jako nowej filozofii
karania nie oznacza wymuszenia rezygnacji ze stosowania surowych

rod-

ków penalnych, ogranicza jednak ich stosowanie do rozmiarów niezb

dnych

dla potrzeb ochrony społecze

stwa.

Skazanie człowieka na pobyt w zakładzie karnym ma sens jedynie w sy-

tuacji, gdy jakakolwiek kara łagodniejsza byłaby ra

żą

co niewspółmierna do

wagi popełnionego przest

pstwa (na przykład ci

ęż

ka zbrodnia), gdy wcze-

niej stosowane sankcje nie spełniłyby zało

onych celów oraz w przypadku,

gdy izolacja mogłaby zapobiec kolejnym naruszeniom prawa.

Probacja winna stanowi

system poprawczy, przede wszystkim umo

li-

wiaj

cy skazanemu udany powrót do

ycia w społecze

stwie oraz dawa

szans

rehabilitacji w warunkach wolno

ci kontrolowanej. Nie ukrywam, i

filozofia probacji stanowi prób

rewolucyjnego podej

cia w polityce karania,

proponuje bowiem jako

ciowe, generalne zmiany w obr

bie polityki krymi-

nalnej. Nie mo

na jej traktowa

jako wył

cznie korekty systemowej, która

wprowadzona do polityki w niczym nie narusza ustanowionych wcze

niej

funkcji i zada

Chc

c usprawni

i zmieni

polityk

karania, która jest integraln

ęś

polityki kryminalnej, obok

le zwi

zanej z ni

polityki legislacyjnej i peni-

tencjarnej nale

y wprowadzi

i stosowa

system kar po

rednich. Zapropo-

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

nowana koncepcja

rodków probacyjnych opiera si

na idei współuczestnic-

twa ogółu społecze

stwa w realizacji celów polityki kryminalnej, niezb

dne

jest wi

c rzetelne, kompleksowe u

wiadamianie ludzi przy pomocy stosow-

nych metod, i

ma ono szans

skutecznie chronione przed zjawiskiem

przest

pczo

ci za pomoc

innych sposobów ni

klasyczne

rodki represji.

7. Niezmiernie istotne jest rozbicie funkcjonuj

cego w

wiadomo

ci spo-

łecznej mitu represji oraz opartego na nim sposobu my

lenia, i

kara sku-

teczna to kara jedynie surowa, gdzie wzmaganie elementów represyjnych
podnosi jeszcze jej skuteczno

ść

. Jak wykazałem, kary po

rednie nie powin-

ny by

traktowane jako alternatywa dla kary pozbawienia wolno

ci. S

one

niezale

nymi sankcjami uzupełniaj

cymi luk

pomi

dzy kar

izolacyjn

rodkami probacyjnymi.
Oprócz tego, sformułowanie „kary alternatywne” przywoływa

e sko-

jarzenie, i

mamy do czynienia z substytutami kary pozbawienia wolno

ci, co

z kolei prowadzi

e do przekonania, i

jedyn

wydajn

sankcj

jest kara

zienia. Kary po

rednie nie mog

równie

nazywane sankcjami po-

rednimi, gdy

w odbiorze społecznym kara uto

samiana jest z faktem po-

zbawienia wolno

ci, kary po

rednie mogłyby wi

c zosta

uznane za łagod-

niejsz

form

post

powania wobec sprawcy przest

pstwa. Kary po

rednie

nie mog

karami mniej dolegliwymi, musz

stanowi

równoprawny ele-

ment istniej

cego systemu

rodków represji karnych. Kary po

rednie, jak

równie

rodki probacyjne musz

traktowane w sposób autonomiczny,

nie stanowi

bowiem zast

pstwa, ale posiadaj

dolegliwo

ść

samoistn

w my

l sprawiedliwo

ci formalnej oraz sprawiedliwo

ci wyrównawczej.

Nie ulega wi

c w

tpliwo

ci, i

kara powinna by

nieuchronna i zawiera

element dolegliwo

ci czy przymusu. Trzeba mie

jednak na uwadze fakt, i

jej pierwotnym celem jest przede wszystkim resocjalizacja oraz poprawa
człowieka w zakresie jego społecznego, emocjonalnego i duchowego funk-
cjonowania. W zwi

zku z powy

szym, kar

probacyjn

powinna cechowa

odpowiednio

ść

polegaj

ca na współmierno

ci orzekanej kary do popełnio-

nego czynu zabronionego oraz skutków, jakie wywołał.

8. Orzekane kary powinny by

warunkowane zale

od etiologii za-

chowa

przest

pczych. S

dy ekwiwalencj

winny rozumie

jako równowa

nik funkcji pełnionych przez kary, cz

sto ró

nego rodzaju wobec rodzajowo

podobnych przest

pców (D. J. West, 1983).

Kary sprawiedliwe nie maj

dzieli

na kary łagodne b

surowe, tyl-

ko na odpowiednie lub nieodpowiednie charakterowi czynu przest

pczego.

Ból czy cierpienie mog

wyznacznikami zasłu

onej kary jedynie w takim

znaczeniu, i

wymierzana kara nie deprecjonuje wagi przest

pstwa poprzez

na przykład wyrozumiało

ść

dla obecnej sytuacji

yciowej sprawcy, nie po-

winna równie

sankcjonowa

cierpienia przesadnego w stosunku do popeł-

nionego czynu lub stopnia demoralizacji.

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

W zało

eniach polityki kryminalnej powinno by

zaznaczone w wyra

sposób, i

warto

ciowanie sankcji pod wzgl

dem ograniczania autonomii czy

zadawania bólu nie ma

adnego sensu; ekwiwalencja kar powinna wyra

w ich funkcjach. Kara sprawiedliwa powinna wi

c spełnia

funkcje w za-

kresie spełnienia wymogów sprawiedliwo

ci formalnej (nale

y tu: odpowied-

nio

ść

kary, ró

ne rodzaje kar dla ró

nego rodzaju przest

pstw) oraz spra-

wiedliwo

ci wyrównawczej, zwi

zanej z wyrównywaniem strat powstałych

w wyniku popełnienia przest

pstwa na poziomie ofiar sprawcy przest

pstwa,

społecze

stwa oraz samego sprawcy.

Kary probacyjne nale

y konstruowa

w taki sposób, by osi

gały elementy

obydwu rodzajów sprawiedliwo

ci. Nie wyst

puj

zreszt

istotne przeszkody

w zakresie kształtowania sposobów i powinno

ci dozoru w przypadku inten-

sywnej probacji oraz rodzaju, czasu w przypadku orzeczenia przymusowego
wykonywania prac społecznych. Wł

czy

tu mo

na programy walki z wszel-

kimi uzale

nieniami, pomoc osobom upo

ledzonym umysłowo b

nie-

sprawnym fizycznie. Intensywna probacja to równie

liwo

ść

zastosowa-

nia dozoru rezydencjalnego oraz poddania przest

pcy monitoringowi elek-

tronicznemu czy zastosowanie kary grzywny samoistnej.

9. Probacja jako nowa filozofia karania musi by

budowana jako system

kar. Kary po

rednie, do których zalicza si

dzy innymi intensywn

proba-

, nie powinny funkcjonowa

w izolacji, lecz pozostawa

poł

czone;

w sytuacji gdy wybrany zestaw kar okazałby si

nieefektywny, mo

na byłoby

wesprze

go krótkoterminowym pobytem w placówce zamkni

tej. Wszystkie

elementy kary musz

le egzekwowane, aby przysłu

w zado-

walaj

cym stopniu ofierze przest

pstwa, społecze

stwu oraz samemu prze-

pcy. Musz

nadto orzekane i stosowane w skali masowej, w celu

doprowadzenia do marginalizacji instytucji warunkowego przedterminowego
zwolnienia, warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolno-

ci, pozwoliłoby te

na zlikwidowanie przeludnienia wi

zie

. Zasadnym wy-

daje si

obci

ąż

enie skazanego pełnymi lub cz

ęś

ciowymi kosztami kar orze-

kanych w systemie intensywnej probacji. Z punktu widzenia efektywno

procesu resocjalizacji nieskuteczne jest wprowadzenie kar po

rednich bez

stosowania przez s

dy dyrektyw odno

nie konieczno

ci zbierania pełnego

zestawu informacji o sytuacji socjalno-bytowej przest

pcy, warto równie

wykazywa

kontrolowany optymizm w ocenie oddziaływania tych kar.

dy rodzaj orzeczonej kary powinien słu

naprawie jednostki, dole-

gliwo

ść

zawarta w tre

ci kary ma na celu resocjalizacj

, odbiegaj

c od nie-

go, jedynie utrwali si

wadliwe mechanizmy post

powania przest

pcy.

10. Nale

y przede wszystkim mie

na uwadze, i

nowa filozofia karania

jest traktowana jako teoria wychowania do wolno

ci oraz teoria adaptacji do

wolno

ci. Oznacza to przygotowanie skazanego i nauczenie go poprawnego

pełnienia okre

lonych ról w

rodowisku społecznym, akceptowanych po-

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

wszechnie form zachowa

jako alternatyw wobec popełnianych uprzednio

czynów zabronionych i zachowa

antyspołecznych. Zakłada tworzenie pozy-

tywnych zmian w osobowo

ci sprawcy oraz wyrównywanie psychicznych

dysfunkcji, pomaga te

wdra

cały program w

ycie, sprawuj

c kontrol

nad jego realizacj

. Wspomnie

tu warto o istniej

cym duchowym nurcie

dotycz

cym wychowania człowieka, którego twórc

był na pocz

tku lat dwu-

dziestych XX wieku Rudolf Steiner. Przedwczesna

mier

tego my

liciela

i filozofa przerwała rozpocz

te badania w powy

szym zakresie; Steiner

opracował program wychowania opartego na rozwoju duchowym człowieka.
Zakładał on zgodnie z koncepcj

antropozofii istnienie w ka

dej jednostce

pierwiastka duchowego, który nale

y rozwija

. Mo

e by

to osi

gni

te przez

dego człowieka, gdy

absolutnie ka

da jednostka posiada wrodzon

zdolno

ść

do rozwijania wewn

trznej m

dro

ci. Nie jest to kwestia wiary, lecz

wiedzy, i mo

e by

wykorzystywana przy udziale odpowiedzialnych pedago-

gów do przekształcania społecznej rzeczywisto

ci w po

żą

danym kierunku.

11. Fakt popełnienia przest

pstwa jest oceniany przez społecze

stwo za

zachowanie wysoce naganne, staj

c si

ródłem ró

norodnych konfliktów.

W tym zakresie kara jest wi

c sposobem eliminowania sytuacji konfliktowej

ród ogółu społeczno

ci zarówno w chwili obecnej, jak i w przyszło

ci.

Stanie si

to jednak mo

liwe dopiero po nawi

zaniu współpracy pomi

dzy

sprawc

, ofiar

oraz społecze

stwem. Porozumienie b

dzie mo

liwe dzi

wykorzystaniu mediacji i zado

ść

uczynieniu społecze

stwu poprzez podj

cie

działa

wyrównuj

cych straty wynikłe z popełnienia czynu przest

pczego na

rzecz

rodowiska lokalnego. Nale

żą

tutaj wszelkie prace o charakterze spo-

łecznym na terenie hospicjów, szpitali oraz prace interwencyjne.

Aby wprowadzi

ycie i stosowa

w praktyce na szerok

skal

działa-

nia podlegaj

ce teorii sprawiedliwego karania, nale

y wł

czy

społecze

stwo w rzeczywiste wykorzystanie kar

redniej mocy i

rodków probacyj-

nych. Zwi

zane jest to z zapewnieniem ludno

ci odpowiedniej w tym zakre-

sie edukacji.

Wyznacznikiem pa

stwa prawa jest dost

pno

ść

do edukacji; w Polsce

obecnie ogół społecze

stwa nie jest ani informowany, ani edukowany

w wystarczaj

cym stopniu w zakresie zwalczania przest

pczo

ci innymi

rodkami ni

represyjne

rodki penalne, nie posiada te

wiedzy o faktycznej

sytuacji psychospołecznej skazanych. Trudno jest pracowa

na rzecz odst

pienia od stosowania kary pozbawienia wolno

ci, je

li nie ma si

realnych

szans na zapewnienie społecze

stwu mo

liwo

ci wyuczenia odpowiednich

reakcji społecznych, postaw. Dzisiejsze postawy ludzi wobec nowej filozofii
karania maj

raczej charakter fasadowy, populistyczny. Ma to

cisły zwi

zek

z faktem, i

za wykonywanie kary ponosi w głównej mierze odpowiedzial-

ść

d oraz dominuj

cy trend polityczny. Wi

ziennictwo nie odpowiada

za sposób wykonywania kary. Gdyby dano szans

społecze

stwu – przed-

A. Bałandynowicz

Probacja 1, 2009

stawicielom banków, policji, pracownikom gmin – wykonywania kar po

red-

nich w formie zastosowania na przykład wolno

ci dozorowanej, byłaby real-

na szansa wła

ciwego budowania postaw ludzi wobec kary, przest

pcy

i nowoczesnych metod zapobiegania przest

pcy. Program edukacji akade-

mickiej nie uznaje obecnie konieczno

ci wł

czenia do

jako przedmiotu obli-

gatoryjnego teorii sprawiedliwego karania czy nowej filozofii karania.

12. Prawo karne, penitencjarne i procesowe wci

ąż

posiada charakter

propenitencjarny, wyst

puje równie

wielo

ść

podmiotów kształtuj

cych pra-

wo, za

resort wi

ziennictwa nie pozostaje odpowiedzialnym za kształt ist-

niej

cych wi

zie

. Proponowane reformy mogłyby zaradzi

obecnie istniej

cej sytuacji, wymaga to jednak przełamania wielu barier. Bez pomocy wpły-
wowych polityków

aden inicjator zmian nie ma mo

liwo

ci zrealizowania

reform. Potrzebna jest tu wola polityczna partii posiadaj

cych wi

kszo

ść

parlamentarn

. Tymczasem wielu polityków przez odsyłanie do przestarza-

łych i nieskutecznych teorii karnych negatywnie generuje

wiadomo

ść

spo-

łeczn

i propaguje populistyczny punkt widzenia na sprawy kryminalne.

Promowanie wiary w niewystarczaj

cy poziom zaufania w stosunku do

władz publicznych oraz niski poziom bezpiecze

stwa prawnego stoi w wy-

nej sprzeczno

ci z wprowadzaniem w

ycie kar po

rednich.

13. Prócz tego, wprowadzenie nowego systemu restrykcji karnych rodzi

wiele problemów organizacyjnych. Potencjalne wprowadzenie do podstawo-
wego systemu karnego po

redniego karania wraz z cz

ęś

ciow

eliminacj

kar wi

zienia mogłoby wywoła

silny skutek dla personelu wi

ziennego;

utraciłby on pozycj

instytucji karnej na rzecz organów zbieraj

cych grzyw-

ny, kuratorów czy policjantów. Wydaje si

, i

najwi

kszymi przeciwnikami

wprowadzenia nowych sankcji s

jednostki funkcjonuj

ce w istniej

cej struk-

turze organizacyjnej odpowiedzialnej za proces ł

czenia kar z uwi

zieniem.

14. Kolejn

barier

, na któr

natykaj

inicjatorzy reform, jest bariera

finansowa – jak wiadomo bud

et pa

stwa nie ma mo

liwo

ci uczestnictwa

w kosztach reform skierowanych na wdro

enie kar po

rednich w obr

b pod-

stawowych instytucji penalnych.

Istniej

ce przeszkody nie wykluczaj

w sposób kategoryczny modyfikacji

systemu karania. Na pocz

tek wystarczy zaj

cie si

reform

postaw spo-

łecznych przekonywaniem profesjonalnych grup zwi

zanych z działalno

w systemie, o konieczno

ci ustanowienia narz

dzi nowoczesnej, efektywnej,

humanitarnej polityki kryminalnej eliminuj

cej przest

pczo

ść

. W znacznie

pó

niejszym okresie nale

ałoby wprowadzi

programy utylizacji infrastruktu-

ry wi

ziennej, programy specjalnych szkole

dla słu

by wi

ziennej dotycz

ce nowych zada

, program efektywnego zbierania grzywien.

15. Bardzo wa

nym elementem w zakresie zmian systemowych byłyby

zmiany w obr

bie organu s

du. S

d powinien by

organem niezawisłym

Probacja – wielopasmowa teoria resocjalizacji...

Probacja 1, 2009

przy wyborze

rodka i powinien mie

liwo

ść

jego zamiany w trakcie wy-

konywania kary.

Kuratorzy stanowi

cy grup

profesjonalistów powinni by

stron

w post

powaniu s

dowo-wykonawczym, w przeciwie

stwie do roli tera

niejszej apa-

ratu wykonawczego. Kurator jako specjalista powinien stawia

diagnoz

odno

nie wyboru wła

ciwego

rodka karnego i jako organ wykonawczy po-

winien móc korzysta

z usług woluntariatu. Powy

sze propozycje reform nie

promowane przez instytucje rz

dowe. Mimo tego istnieje szansa na prze-

prowadzenie pierwszej zmiany przez stworzenie nowego systemu kurateli
jako podstawowego warunku dla systemu probacji w Polsce.

Probacja jest inwestycj

w ludzko

ść

; daje mo

liwo

ść

budowania, a nie

rujnowania ludzkiej osobowo

ci, i w takim spojrzeniu powinna tkwi

siła

funkcjonowania nowego systemu karania.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
44 A 1932 1939 I pol XX wie Nieznany
43 A 1926 1931 I pol XX wie Nieznany
Cwiczenia el zestaw14 calki wie Nieznany
kondycja czlowieka konca xx wie Nieznany
44 B 1932 1939 I pol XX wie Nieznany
44 A 1932 1939 I pol XX wie Nieznany
Bałandynowicz A Środki profilaktyczne i probacyjne w zapobie ganiu przestępczości nieletnich
Gor±czka o nieznanej etiologii
02 VIC 10 Days Cumulative A D O Nieznany (2)
Abolicja podatkowa id 50334 Nieznany (2)
45 sekundowa prezentacja w 4 ro Nieznany (2)
4 LIDER MENEDZER id 37733 Nieznany (2)
Mechanika Plynow Lab, Sitka Pro Nieznany
katechezy MB id 233498 Nieznany
2012 styczen OPEXid 27724 Nieznany
metro sciaga id 296943 Nieznany

więcej podobnych podstron