BEINECKE RARE BOOK AND MANUSCRIPT LIBRARY

; Y

ALE UNIVERSITY

W

1912 roku amerykaƒski antykwariusz Wil-
frid Voynich* dokona∏ najwi´kszego odkry-
cia w swym ˝yciu: w bibliotece jednej z je-
zuickich szkó∏ pod Rzymem znalaz∏ liczàcy
oko∏o 230 stron manuskrypt, napisany nie-

zwyk∏ym pismem i bogato ozdobiony rysunkami dziwacznych
roÊlin, sfer niebieskich i kàpiàcych si´ kobiet. Voynich natych-
miast zda∏ sobie spraw´ z wagi tego znaleziska. Na pierwszy
rzut oka ksi´ga przypomina∏a podr´cznik Êredniowiecznego al-
chemika lub zielarza, ale najwyraêniej od poczàtku do koƒca
by∏a zaszyfrowana. Widoczne na ilustracjach szczegó∏y (np.
fryzury) sugerowa∏y, ˝e powsta∏a mi´dzy rokiem 1470 a 1500,
a towarzyszàcy jej XVII-wieczny list stwierdza∏, ˝e w 1586 ro-
ku naby∏ jà cesarz Rudolf II. W XVII wieku próbowa∏o jà od-
czytaç co najmniej dwóch uczonych, po czym znik∏a na pra-
wie 250 lat, a˝ w koƒcu trafi∏a w r´ce Voynicha.

Voynich zwróci∏ si´ do najlepszych w owym czasie specja-

listów od kryptografii, aby odczytali dziwne znaki, które nie
przypomina∏y ˝adnego ze znanych alfabetów. Jednak mimo
wielu prób przez 90 lat nikomu nie uda∏o si´ odczytaç „kodu
Voynicha”, jak zacz´to nazywaç tajemniczy manuskrypt. Cha-
rakter i pochodzenie r´kopisu pozosta∏y zagadkà. Niepowo-
dzenie wszelkich prób z∏amania kodu zrodzi∏o podejrzenie, ˝e
nie ma tu ˝adnego szyfru – ˝e r´kopis nie zawiera ukrytej tre-
Êci i jest jedynie zr´cznà mistyfikacjà.

Oponenci tej hipotezy argumentowali, ˝e kod Voynicha jest

zbyt skomplikowany, by móg∏ byç pozbawiony jakiegokolwiek
sensu. Czy Êredniowieczny mistyfikator by∏by w stanie zape∏-
niç a˝ 230 stronic tekstem wykazujàcym tak subtelne regu-
larnoÊci struktury i rozk∏adu s∏ów? Ostatnio stwierdzi∏em jed-
nak, ˝e wiele charakterystycznych cech kodu Voynicha mo˝na
odtworzyç przy u˝yciu prostego narz´dzia szyfrujàcego zna-
nego w XVI wieku. Tekst wygenerowany tà metodà wyglàda
zupe∏nie jak kod Voynicha, choç nie zawiera ˝adnej treÊci.
Nie stanowi to jeszcze dowodu, ˝e r´kopis Voynicha jest mi-
styfikacjà, niemniej czyni prawdopodobnà wysuni´tà przed
laty hipotez´, jakoby sporzàdzi∏ go angielski szalbierz Edward
Kelley, by oszukaç Rudolfa II (podobno cesarz naby∏ od nie-
go t´ tajemniczà ksi´g´ za 600 dukatów – równowartoÊç obec-
nych 50 000 dolarów).

Moim zdaniem wa˝niejsze jest, ˝e metody, które pos∏u˝y∏y

mi do rozwik∏ania tajemnicy r´kopisu Voynicha, mogà byç
przydatne przy atakowaniu innych z∏o˝onych problemów.
Podczas pracy nad tà starà zagadkà musia∏em wykorzystaç
wiedz´ z wielu dziedzin – m.in. kryptografii, lingwistyki i hi-
storii Êredniowiecza. Jako badacz rozumowaƒ eksperckich
(czyli metod rozwiàzywania skomplikowanych zagadnieƒ)
wykorzysta∏em uprzednie próby odczytania r´kopisu Voyni-
cha do nieformalnego przetestowania procedury, która mo˝e
pos∏u˝yç do wynajdowania nowych sposobów podejÊcia do

78

ÂWIAT NAUKI SIERPIE¡ 2004

T

a

j

e

m

n

i

c

a

r´kopisu

Voynicha

Wyniki najnowszej analizy Êredniowiecznego dokumentu sugerujà,

˝e w zaszyfrowanym tekÊcie nie kryje si´ ˝adna treÊç

Gordon Rugg

RYSUNKI SFER NIEBIESKICH, fantastycznych roÊlin i nagich kobiet zdobià
stronice r´kopisu Voynicha, dokumentu napisanego dziwacznymi znakami,
które nie przypominajà ˝adnego ze znanych alfabetów. R´kopis ten
znajduje si´ obecnie w zbiorach biblioteki Yale University.

od dawna nierozwiàzanych problemów naukowych. Kluczo-
wy element tej procedury polega na ustaleniu silnych i s∏a-
bych stron naszej wiedzy na dany temat.

Pierwszego rzekomego odszyfrowania r´kopisu Voynicha

dokonano w 1921 roku. William R. Newbold, profesor filo-
zofii w University of Pennsylvania, stwierdzi∏, ˝e ka˝da litera
kodu jest utworzona z wielu drobnych znaczków, które wi-
daç jedynie w powi´kszeniu i które by∏y u˝ywane w staro˝yt-
nej Grecji jako znaki stenograficzne. Opierajàc si´ na tej in-
terpretacji, Newbold og∏osi∏, ˝e autorem r´kopisu Voynicha jest
XIII-wieczny filozof i przyrodnik Roger Bacon, który opisa∏
w nim swe odkrycia naukowe (m.in. wynalezienie mikrosko-
pu). Jednak w ciàgu nast´pnych 10 lat krytycy obalili tez´
Newbolda, wykazujàc, ˝e rzekoma mikrostruktura liter to w
rzeczywistoÊci naturalne sp´kania warstwy atramentu.

Oko Dzieciàtka Jezus!?

PRÓBA NEWBOLDA

by∏a poczàtkiem d∏ugiej serii niepowodzeƒ.

W latach czterdziestych XX wieku dwaj mi∏oÊnicy kryptogra-
fii, Joseph M. Feely i Leonell C. Strong, pos∏u˝yli si´ klucza-
mi, które poszczególnym znakom kodu Voynicha przypisy-
wa∏y litery alfabetu ∏aciƒskiego. Niestety, nie otrzymali w ten
sposób ˝adnego sensownego tekstu. Pod koniec II wojny Êwia-
towej amerykaƒscy kryptografowie wojskowi, którzy m.in.
ws∏awili si´ z∏amaniem kodu u˝ywanego przez japoƒskà ma-
rynark´ wojennà, w wolnym czasie zajmowali si´ szyfrowa-
nymi dokumentami historycznymi. Uda∏o im si´ odczytaç
wszystkie prócz jednego – r´kopisu Voynicha.

W 1978 roku filolog amator John Stojko stwierdzi∏, ˝e r´-

kopis Voynicha napisano w j´zyku ukraiƒskim bez u˝ycia sa-
mog∏osek, ale tekst jego przek∏adu – zawierajàcy zdania w
rodzaju „Pustka jest tym, o co walczy Oko Dzieciàtka Jezus”
– nie wykazywa∏ najmniejszego zwiàzku ani z ilustracjami
r´kopisu, ani z ukraiƒskimi realiami. W 1987 roku lekarz Leo
Levitov wysunà∏ tez´, ˝e tajemniczy dokument jest dzie∏em
katarów, heretyckiej sekty dzia∏ajàcej w Êredniowiecznej Fran-
cji, i ˝e napisany zosta∏ w j´zyku typu pid˝yn, b´dàcym kon-
glomeratem s∏ów zaczerpni´tych z ró˝nych j´zyków. Prze-
k∏ad Levitova nie zgadza∏ si´ jednak z teologià katarów, dobrze
znanà z przekazów historycznych.

Ponadto we wszystkich tych przypadkach dopuszczano t∏u-

maczenie tych samych s∏ów kodu Voynicha w ró˝ny sposób w
ró˝nych miejscach r´kopisu. Jednym z elementów metody
Newbolda by∏o odczytywanie anagramów, które jest z oczy-
wistych wzgl´dów niejednoznaczne; na przyk∏ad anagram
ADER mo˝e byç odczytany jako READ, DARE lub DEAR.
Wi´kszoÊç uczonych jest zdania, ˝e dotychczasowe metody
odszyfrowania r´kopisu Voynicha grzeszy∏y nadmiernà niejed-
noznacznoÊcià. JednoczeÊnie nikomu nie uda∏o si´ wykazaç,
˝e któràkolwiek z tych metod mo˝na zaszyfrowaç sensowny
tekst w taki sposób, by mia∏ charakterystyczne cechy kodu
Voynicha.

Skoro r´kopis Voynicha nie zosta∏ napisany szyfrem, to mo-

˝e w gr´ wchodzi jakiÊ nieznany nam j´zyk? Pomimo ˝e nie
potrafimy go odczytaç, mo˝emy stwierdziç, ˝e wykazuje on
znaczny stopieƒ regularnoÊci. Na przyk∏ad wiele s∏ów powta-
rza si´ w nim dwa lub wi´cej razy z rz´du. Aby to zademon-
strowaç, pos∏u˝´ si´ konwencjà EVA (European Voynich Al-
phabet), jednym ze sposobów transkrypcji znaków kodu
Voynicha na alfabet ∏aciƒski [ramka na sàsiedniej stronie].
Przyk∏adowy fragment tekstu z arkusza 78R r´kopisu wyglà-
da nast´pujàco: qokedy qokedy dal qokedy qokedy. Takie na-
gromadzenie powtórzeƒ nie jest mo˝liwe w ˝adnym ze zna-
nych j´zyków. Z drugiej strony w kodzie Voynicha do wyjàtków
nale˝à przypadki, by dwa lub trzy s∏owa wyst´powa∏y razem
w wielu miejscach. Tego rodzaju cechy sprawiajà, ˝e jest skraj-
nie ma∏o prawdopodobne, by kod Voynicha by∏ zapisem j´-
zyka u˝ywanego przez ludzi – po prostu za bardzo ró˝ni si´
od wszelkich innych j´zyków.

Mo˝liwe te˝, ˝e r´kopis jest mistyfikacjà spreparowanà dla

korzyÊci finansowych lub pozbawionymi sensu gryzmo∏ami
jakiegoÊ szalonego alchemika. Przeciwko temu przemawia
jednak jego z∏o˝ona struktura lingwistyczna. Oprócz powta-
rzania si´ wyrazów mamy tu do czynienia z licznymi regu-
larnoÊciami w obr´bie samych s∏ów. Na przyk∏ad cz´sto po-
jawiajàca si´ sylaba qo wyst´puje zawsze na poczàtku s∏owa;
sylaba chek mo˝e znajdowaç si´ na poczàtku s∏owa, jeÊli jed-
nak wyst´puje w tym samym s∏owie co qo, to w ka˝dym przy-
padku qo poprzedza chek. Cz´sto wyst´pujàcà sylab´ dy zwy-
kle znajdujemy na koƒcu s∏owa, niekiedy na poczàtku, ale
nigdy w Êrodku.

Oszust, który miesza∏by sylaby losowo, nie móg∏by wytwo-

rzyç tekstu zawierajàcego tyle regularnoÊci. Kod Voynicha
odznacza si´ te˝ znacznie wi´kszà z∏o˝onoÊcià ni˝ ciàgi s∏ow-
ne wypowiadane przez pacjentów z urazami mózgu lub zabu-
rzeniami psychicznymi. Nawet gdyby jakiÊ szalony alchemik
zada∏ sobie tyle trudu, by skonstruowaç gramatyk´ dla wy-
myÊlonego przez siebie j´zyka, a nast´pnie przez lata pisa∏
tekst zgodnie z jej zasadami, to jego dzie∏o nie nabra∏oby sta-
tystycznych cech r´kopisu Voynicha. Na przyk∏ad d∏ugoÊç
s∏ów kodu Voynicha ma rozk∏ad dwumianowy: najwi´cej jest
wyrazów pi´cio- i szeÊcioliterowych, natomiast cz´stoÊç wyst´-

80

ÂWIAT NAUKI SIERPIE¡ 2004

BEINECKE RARE BOOK AND MANUSCRIPT LIBRARY

; Y

ALE UNIVERSITY

n

Odnaleziony w 1912 roku, uchodzi∏ poczàtkowo za dokument
napisany szyfrem. Niepowodzenia wszelkich prób odczytania
szyfru zrodzi∏y jednak podejrzenie, ˝e ten Êredniowieczny
manuskrypt nie zawiera ˝adnej ukrytej treÊci.

n

Najnowsze badania wykaza∏y, ˝e przy u˝yciu znanego
w XVI wieku narz´dzia szyfrujàcego mo˝na wygenerowaç
skomplikowany tekst przypominajàcy pod wieloma wzgl´dami
r´kopis Voynicha. Potwierdza∏oby to przypuszczenie, ˝e mamy
do czynienia z mistyfikacjà.

Przeglàd /

R´kopis Voynicha

R´kopis Voynicha mo˝e byç napisany
nietypowym szyfrem lub w nieznanym j´zyku;
mo˝e te˝ byç zr´cznà mistyfikacjà.

powania s∏ów krótszych ni˝ pi´cioliterowe i d∏u˝szych ni˝
szeÊcioliterowe szybko maleje od tego maksimum, uk∏adajàc
si´ symetrycznie wzd∏u˝ charakterystycznej krzywej, zwanej
krzywà dzwonowà lub krzywà Gaussa. W lingwistyce taki typ
rozk∏adu pojawia si´ niezwykle rzadko. W niemal wszystkich
u˝ywanych przez ludzi j´zykach rozk∏ad d∏ugoÊci wyrazów
jest znacznie bardziej sp∏aszczony i niesymetryczny, z przewa-
gà s∏ów d∏u˝szych. Jest wysoce nieprawdopodobne, by rozk∏ad
dwumianowy móg∏ byç celowo wprowadzony do kodu Voyni-
cha jako element mistyfikacji, poniewa˝ odkryto go ponad
sto lat po napisaniu tajemniczego manuskryptu.

Rozumowanie eksperckie

REASUMUJÑC

, r´kopis Voynicha wydawa∏ si´ bàdê to przypad-

kiem skrajnie nietypowego szyfru, bàdê to nadzwyczaj zr´cz-
nà mistyfikacjà, i nie widaç by∏o ˝adnego oczywistego spo-
sobu rozwik∏ania tego dylematu. Tak si´ z∏o˝y∏o, ˝e przed
kilku laty wraz z mojà wspó∏pracowniczkà Joanne Hyde po-
szukiwaliÊmy takiej nierozwiàzanej zagadki. OpracowaliÊmy
wówczas metod´ krytycznej analizy schematów rozumowa-
nia eksperckiego, które stosowano przy atakowaniu wyjàtko-
wo trudnych problemów naukowych. Badania prowadzone od
stuleci nad r´kopisem Voynicha Êwietnie nadawa∏y si´ do jej
przetestowania. Zacz´liÊmy od ustalenia, na czym opiera∏y
si´ rozumowania prowadzone podczas dotychczasowych prób
rozwik∏ania tego problemu.

Teza, ˝e kod Voynicha ró˝ni si´ od wszelkich innych znanych

ludzkich j´zyków, mia∏a rzetelnà podstaw´ lingwistycznà.
Uznawszy, ˝e wyglàda na uzasadnionà prawid∏owo, przeszli-
Êmy do hipotezy oszustwa. Wi´kszoÊç badaczy zajmujàcych si´
r´kopisem Voynicha dochodzi∏a do wniosku, ˝e ma on struk-
tur´ nazbyt z∏o˝onà, by móg∏ byç tylko mistyfikacjà. Stwier-

dziliÊmy jednak, ˝e wniosek ten opiera∏ si´ na opinii, za któ-
rà nie sta∏y ˝adne mocne dowody. Nie dysponujemy wiedzà
na temat fa∏szowania obszernych Êredniowiecznych doku-
mentów napisanych szyfrem, poniewa˝ nie ma praktycznie
˝adnych przyk∏adów takich tekstów, nie mówiàc ju˝ o ich
podróbkach.

Kilku badaczy, m.in. Jorge Stolfi z Universidade Estadual

de Campinas w Brazylii, wzi´∏o pod uwag´ mo˝liwoÊç, ˝e r´-
kopis Voynicha powsta∏ przy zastosowaniu tabel do losowego
generowania ciàgów tekstowych. Komórki takiej tabeli zawie-
rajà pojedyncze litery lub ca∏e sylaby. Aby otrzymaç jakieÊ s∏o-
wo, nale˝y pos∏u˝yç si´ procedurà losowà (np. rzucajàc kost-
kà do gry), w której po kolei wybiera si´ kilka komórek. W
metodzie zastosowanej przez Stolfiego pierwsza kolumna tabe-
li mo˝e zawieraç przedrostki, jak qo, wyst´pujàce jedynie na po-
czàtku wyrazu, druga – Êródrostki (midfix) wyst´pujàce w Êrod-
ku s∏owa, jak chek, a trzecia przyrostki, jak y. Losowo wybierajàc
sylaby kolejno z ka˝dej kolumny, mo˝na tworzyç ciàgi wyra-
zów wykazujàce cechy charakterystyczne dla kodu Voynicha.
Cz´Êç komórek mog∏aby byç pusta, co prowadzi∏oby do gene-
rowania s∏ów pozbawionych któregoÊ z morfemów.

SIERPIE¡ 2004 ÂWIAT NAUKI

81

NINA FINKEL

GORDON RUGG uzyska∏ doktorat z psychologii w 1987 roku w Uni-
versity of Reading w Wielkiej Brytanii. Obecnie jest wyk∏adowcà w
Szkole Matematyki i Informatyki w Keele University w Wielkiej Bryta-
nii oraz redaktorem naczelnym pisma Expert Systems: The Internatio-
nal Journal of Knowledge Engineering and Neural Networks. Jego za-
interesowania badawcze obejmujà analiz´ rozumowaƒ eksperckich
oraz modelowanie informacji, wiedzy i przekonaƒ. R´kopisem Voyni-
cha zainteresowa∏ si´ przed mniej wi´cej czterema laty. Poczàtkowo trak-
towa∏ go wy∏àcznie jako intrygujàcà zagadk´, jednak˝e póêniej pos∏u-
˝y∏ mu on do testów metody analizowania z∏o˝onych problemów.

O

AUTORZE

KOD VOYNICHA DLA POCZÑTKUJÑCYCH

DZIWNE ZNAKI R¢KOPISU VOYNICHA mo˝na zastàpiç literami alfabetu ∏aciƒskiego przy u˝yciu konwencji EVA (European Voynich Alphabet).
Poni˝ej pokazany jest sposób transkrypcji 14 najcz´Êciej wyst´pujàcych znaków (na dole z lewej). Wi´kszoÊç s∏ów kodu Voynicha sk∏ada si´
z przedrostka, Êródrostka (midfix) i przyrostka (na dole z prawej). Niektóre wyrazy powtarzajà si´ dwa lub wi´cej razy z rz´du.

Nie wszystkie aspekty kodu Voynicha da si´ jednak odtwo-

rzyç tak ∏atwo. Na przyk∏ad niektóre, nawet cz´ste, znaki pra-
wie nigdy nie wyst´pujà w nim obok siebie. Ka˝dy ze zna-
ków transkrybowanych jako a, e i l pojawia si´ stosunkowo
cz´sto, podobnie jak z∏o˝enie al; natomiast z∏o˝enie el wyst´-
puje bardzo rzadko. Tego typu efektu nie sposób otrzymaç
przez losowe dobieranie znaków z tablicy, a zatem Stolfi i in-
ni badacze odrzucili ostatecznie to wyjaÊnienie. Klucz do pro-
blemu mo˝e jednak tkwiç w samym s∏owie „losowy”. Wspó∏-
czesna nauka ÊciÊle definiuje poj´cie losowoÊci, ale r´kopis
Voynicha powsta∏ na d∏ugo przedtem, zanim zosta∏o ono wy-
artyku∏owane. Âredniowieczny mistyfikator móg∏ równie do-
brze dobieraç sylaby w sposób, którego nie uznalibyÊmy za
ÊciÊle losowy w sensie statystycznym. Przysz∏o mi do g∏owy,
˝e niektóre cechy kodu Voynicha mogà byç skutkiem ubocz-
nym zastosowania jakiegoÊ dawno zapomnianego narz´dzia
szyfrujàcego.

Ruszt Cardana

WSZYSTKO WSKAZYWA

¸O

zatem na to, ˝e hipotezà mistyfikacji

nale˝y zajàç si´ bardziej wnikliwie. Moim nast´pnym kro-
kiem by∏a próba wytworzenia takiego spreparowanego do-
kumentu na w∏asnà r´k´, aby sprawdziç, jakie prawid∏owo-
Êci statystyczne si´ w nim ujawnià. Pojawi∏o si´ oczywiÊcie
pytanie o metod´, którà nale˝a∏o si´ przy tym pos∏u˝yç. Od-
powiedê na nie zale˝a∏a od daty powstania r´kopisu. Ponie-
wa˝ zajmowa∏em si´ niegdyÊ archeologià, w której datowanie
wytworów ràk ludzkich ma zasadnicze znaczenie, podcho-

dzi∏em doÊç nieufnie do podzielanej przez innych badaczy
r´kopisu Voynicha opinii, ˝e powsta∏ on przed rokiem 1500.
Styl jego ilustracji jest rzeczywiÊcie charakterystyczny dla
koƒca XV wieku, ale nie przesàdza to o dacie jego powsta-
nia. Twórcy cz´sto naÊladujà styl wczeÊniejszej epoki – bàdê
to nieÊwiadomie, bàdê to celowo, aby ich dzie∏o uchodzi∏o za
starsze. Poszukiwa∏em zatem metody szyfrowania dost´pnej
w najszerszym dopuszczalnym zakresie dat – mi´dzy rokiem
1470 a 1608.

Obiecujàcà mo˝liwoÊcià okaza∏ si´ ruszt Cardana, zasto-

sowany po raz pierwszy w 1550 roku przez w∏oskiego mate-
matyka Girolama Cardana. Jest to karta z wyci´tymi otwo-
rami. Gdy na∏o˝ymy jà na pozornie normalny tekst, w
otworach ukazuje si´ utajniona wiadomoÊç. Zda∏em sobie
spraw´, ˝e w∏aÊnie taki ruszt Cardana z trzema otworami
móg∏ pos∏u˝yç do wybierania permutacji przedrostków,
Êródrostków i przyrostków przy tworzeniu kodu Voynicha.

Na typowej stronicy r´kopisu Voynicha znajduje si´ od 10

do 40 linijek tekstu, z których ka˝da zawiera od oÊmiu do 12
s∏ów. Przyjmujàc trójsylabowy schemat budowy wyrazów w
kodzie Voynicha, ∏atwo si´ przekonaç, ˝e w tabeli o 36 ko-
lumnach i 40 wierszach mo˝na umieÊciç tyle sylab, ile po-
trzeba do wygenerowania ca∏ej strony przy u˝yciu jednego
wzoru rusztu Cardana. Pierwsza kolumna zawiera∏aby przed-
rostki, druga – Êródrostki, a trzecia przyrostki; ten sam uk∏ad
powtarza∏by si´ w dalszych kolumnach [ramka poni˝ej]. Przy-
k∏adajàc ruszt Cardana do lewego górnego rogu tabeli, otrzy-
mujemy pierwsze s∏owo, przesuwajàc go o trzy kolumny w

82

ÂWIAT NAUKI SIERPIE¡ 2004

L

UCY READING

JAK MÓG¸ POWSTAå R¢KOPIS VOYNICHA

PRZY PREPAROWANIU r´kopisu
Voynicha Êredniowieczny mistyfika-
tor pos∏u˝y∏ si´ byç mo˝e narz´dziem
szyfrujàcym zwanym rusztem Car-
dana. Najpierw sporzàdzi∏ tabel´,
której kolejne kolumny zawiera∏y sy-
laby przedrostka, Êródrostka i przy-
rostka [fragment przyk∏adowej ta-
beli i jej transkrypcja na górze], a
nast´pnie przesuwa∏ po niej kart´ z
uk∏adem otworów, aby wybraç sy-
laby sk∏adajàce si´ na poszczegól-
ne wyrazy kodu Voynicha (z lewej).

Przedrostek Âródrostek Przyrostek Przedrostek Âródrostek Przyrostek Przedrostek Âródrostek Przyrostek

Przedrostek Âródrostek Przyrostek Przedrostek Âródrostek Przyrostek Przedrostek Âródrostek Przyrostek

prawo lub o wiersz w dó∏ – drugie s∏owo itd. W ten sposób,
przemieszczajàc ruszt Cardana po ca∏ej tabeli, otrzymamy
setki s∏ów przypominajàcych kod Voynicha. Po zastosowaniu
karty z innym uk∏adem otworów ta sama tabela pozwoli nam
wytworzyç tekst kolejnej stronicy.

Wypisa∏em r´cznie trzy takie tabele; nad ka˝dà z nich pra-

cowa∏em dwie, trzy godziny. Wyci´cie karty z otworami nie zaj-
mowa∏o mi wi´cej ni˝ trzy minuty (wykona∏em ich oko∏o 10).
Po tych przygotowaniach by∏em w stanie generowaç tekst
równie szybko, jak go przepisywaç. W sumie wytworzy∏em
w ten sposób od 1000 do 2000 wyrazów.

Stwierdzi∏em, ˝e tekst otrzymany tà metodà ma wi´kszoÊç

cech kodu Voynicha. Na przyk∏ad przez odpowiednie zapro-
jektowanie tabel i kart z otworami mo˝na sprawiç, ˝e niektó-
re znaki nigdy nie wystàpià obok siebie. JeÊli otwory rusztu
Cardana przypadajà w ró˝nych rz´dach, to sylaby sàsiadujà-
ce ze sobà w poziomie nigdy nie pojawià si´ jednoczeÊnie w
tym samym s∏owie, niezale˝nie od cz´stoÊci ich wyst´powa-
nia. Dwumianowy rozk∏ad d∏ugoÊci wyrazów mo˝na otrzy-
maç, gdy w tabeli umieÊci si´ sylaby d∏ugie, krótkie i o po-
Êredniej d∏ugoÊci. W kodzie Voynicha zaobserwowano jeszcze
jednà prawid∏owoÊç – d∏u˝sze s∏owa pojawiajà si´ najcz´Êciej
na poczàtku wiersza. Mo˝na jà odtworzyç, wpisujàc wi´k-
szoÊç d∏ugich sylab po lewej stronie tabeli.

Wyglàda zatem na to, ˝e twórca r´kopisu Voynicha móg∏

pos∏u˝yç si´ rusztem Cardana. Z mojej rekonstrukcji wyni-
ka, ˝e jeden cz∏owiek sporzàdzi∏by ca∏y r´kopis, ∏àcznie z ilu-
stracjami, w ciàgu trzech, czterech miesi´cy. Pozostaje jednak
zasadnicze pytanie: czy manuskrypt jest tylko bezsensownym
ciàgiem znaków, czy te˝ zosta∏a w nim zakodowana jakaÊ
treÊç?

Doszed∏em do wniosku, ˝e zwyk∏e teksty mo˝na szyfrowaç

i odszyfrowywaç za pomocà rusztu Cardana na dwa sposoby.
Pierwszy z nich polega na u˝yciu szyfru podstawieniowego,
który poszczególnym literom przypisuje sylaby, umieszczane
nast´pnie za pomocà opisanej przed chwilà procedury jako
Êródrostki mi´dzy pozbawionymi znaczenia przedrostkami i
przyrostkami. W drugiej metodzie ka˝dej literze tekstu zosta-
je przypisana pewna liczba, która okreÊla po∏o˝enie karty z
otworami wzgl´dem tabeli. Okaza∏o si´ jednak, ˝e w ˝adnym
z tych przypadków zaszyfrowany tekst nie zawiera tylu po-
wtórzeƒ, co kod Voynicha. JeÊli wi´c r´kopis Voynicha rzeczy-
wiÊcie powstawa∏ przy u˝yciu rusztu Cardana, to jego autor
najprawdopodobniej nie szyfrowa∏ ˝adnego tekstu, lecz two-
rzy∏ skomplikowany, pozbawiony sensu dokument. Nie zna-
laz∏em niczego, co wskazywa∏oby, ˝e na kartach r´kopisu
ukryta jest jakakolwiek treÊç.

Brak takich wskazówek nie dowodzi oczywiÊcie, ˝e r´-

kopis Voynicha jest tylko mistyfikacjà; wykaza∏em jednak, ˝e
spreparowanie tak skomplikowanego dokumentu le˝a∏o
w zasi´gu ówczesnych mo˝liwoÊci. WyjaÊnienie to doskona-
le pasuje do kilku intrygujàcych faktów historycznych: w la-

tach osiemdziesiàtych XVI wieku na dworze Rudolfa II w
Pradze bawi∏ astrolog El˝biety I John Dee, któremu towa-
rzyszy∏ okryty z∏à s∏awà asystent Edward Kelley. Kelleyowi,
znanemu szalbierzowi, mistykowi i alchemikowi, z pewnoÊcià
nieobce by∏y tajniki rusztu Cardana. Niektórzy specjaliÊci od
dawna podejrzewali, ˝e w∏aÊnie on jest autorem r´kopisu
Voynicha.

Moja studentka Laura Aylward bada obecnie, czy za po-

mocà rusztu Cardana mo˝na odtworzyç bardziej skompliko-
wane cechy statystyczne r´kopisu Voynicha. Odpowiedê na
to pytanie wymaga wygenerowania olbrzymich iloÊci tekstu
przy u˝yciu ró˝nych tabel i kart z otworami; postanowiliÊmy
zatem napisaç program, który robi∏by to automatycznie. Jed-
nak ju˝ teraz dzi´ki badaniom kodu Voynicha mogliÊmy
usprawniç metod´ analizowania z∏o˝onych problemów w ta-
ki sposób, by wskazywaç, czy jakieÊ mo˝liwoÊci ich rozwiàza-
nia nie zosta∏y przeoczone.

Dobrym przyk∏adem takiego z∏o˝onego problemu jest etio-

logia choroby Alzheimera. Zamierzamy sprawdziç, czy na-
sza metoda mo˝e doprowadziç do przewartoÊciowania do-
tychczasowych badaƒ nad tym upoÊledzeniem mózgu.
B´dziemy szukaç odpowiedzi na pytania: czy w badaniach
tych nie pomini´to jakiejÊ istotnej informacji, czy na styku
zaanga˝owanych w nie dyscyplin nie dochodzi do nieoczy-
wistych nieporozumieƒ i czy wszystkie podstawowe hipotezy
zosta∏y nale˝ycie przetestowane? JeÊli naukowcom pracu-
jàcym nad chorobà Alzheimera pomo˝emy w ten sposób
znaleêç nowe, obiecujàce kierunki badaƒ, to Êredniowieczny
r´kopis, który udaje podr´cznik alchemii, oka˝e si´ dobro-
dziejstwem dla wspó∏czesnej medycyny.

n

* Wilfrid Voynich urodzi∏ si´ w 1865 roku w Kownie jako Wilfryd Micha∏ Hab-
dank-Wojnicz. Studiowa∏ w Warszawie, Petersburgu i Moskwie, gdzie zdoby∏
dyplomy chemika i farmaceuty. W 1885 roku przy∏àczy∏ si´ do grupy Proleta-
ryat. Kilka miesi´cy póêniej zosta∏ aresztowany i uwi´ziony w Cytadeli, a na-
st´pnie zes∏any do Irkucka. W 1890 roku uda∏o mu si´ zbiec i przedostaç do Lon-
dynu. O˝eni∏ si´ tam z Ethel Lilian Boole, córkà wybitnego matematyka George’a
Boole’a. Przez kilka lat oboje uczestniczyli w dzia∏aniach lewicowych grup re-
wolucyjnych, szmuglujàc m.in. zakazanà literatur´ do Rosji. W 1898 roku w bli-
˝ej nieznanych okolicznoÊciach Wojnicz zajà∏ si´ kompilowaniem i wydawaniem
katalogów starodruków i handlem ksià˝kami. W 1902 roku by∏ ju˝ znanym
antykwarystà, a jego sklep na Soho Square oferowa∏ ogromny wybór inkuna-
bu∏ów, starych map, egzemplarzy pierwszych wydaƒ i innych bia∏ych kruków
wydawniczych. W 1914 przeniós∏ si´ do USA i osiad∏ w Nowym Jorku. Zmar∏
w roku 1930 lub 1931.

SIERPIE¡ 2004 ÂWIAT NAUKI

83

BEINECKE RARE BOOK AND MANUSCRIPT LIBRARY

; Y

ALE UNIVERSITY

The Voynich Manuscript: An Elegant Hoax? Gordon Rugg; Cryptologia,

tom 28, nr 1; I/2004.

The Queen’s Conjuror: The Science and Magic of Dr Dee. Benjamin

Woolley; Flamingo/HarperCollins, 2002.

The Voynich Manuscript: An Elegant Enigma. Mary E. D’Imperio; Aegean

Park Press, 1978.

Wi´cej informacji o r´kopisie Voynicha mo˝na znaleêç na stronach:

http://www.keele.ac.uk/depts/cs/staff/g.rugg/voynich/
http://www.voynich.nu/
http://www.dcc.unicamp.br/~stolfi/voynich/
http://mysite.freeserve.com/philipneal_vms

JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WI¢CEJ

Angielski alchemik Edward Kelley

móg∏ sporzàdziç ten dokument tylko po to,

by oszukaç cesarza Rudolfa II.