1
PROGRAMY I DYSKUSJE LITERACKIE OKRESU POZYTYWIZMU
I. STAN BADAŃ. POPRZEDNICY
- stereotypowy odbiór pozytywizmu – nudny, zrzędliwy, filisterski – brak
zainteresowania wśród badaczy
- praca org., ugoda polit., solidarność społ., lit. tendencyjna – szkolne stereotypy
umacniane przez nauczycieli i niektórych badaczy
- dwa okresy opracowywania epoki:1) 1881 – 1939 2) 1939 – 1980
1) – piszą ludzie epoki o własnych czasach, chcą dać obraz swoich osiągnięć i ideałów
pokolenia
2) – badacze mają niespotykane wcześniej możliwości pracy nad lit. polską, wiele
osiągnięć faktograficznych i metodologicznych
- okres 1) rozpoczyna Piotr Chmielowski Literatura polska ostatnich lat szesnastu
(1881) – charakterystyka programu społ. „młodych” i ich programu li. (bilans
pierwszego, bohaterskiego okresu warszawskiego pozyt.)
Wydał też 6-tomową Historię lit. pol. (podobnie ujął w niej problem jak w
Literaturze...)
W Dziejach krytyki literackiej w Polsce (1902) ciekawie ujął batalie estetyczną epoki
(jako spór pomiędzy estetyką idealistyczną, a realistyczną)
- estetyczne uwagi też w syntetycznych ujęciach lit. pol. u W. Feldmana, A. Potockiego
oraz T. Grabowksiego (o krytyce lit.)
- przełom nastąpił dzięki małej książce Kazimierza Wóycickiego Walka na Parnasie i o
Parnas (1928) – poświęcona Chmielowskiemu, szukała poglądów estetycznych epoki
w prasie, powtórzyła podział na „młodą” i „starą” prasę i zmagania się tych dwóch
obozów, wskazała na prasę jako źródło inf. o epoce i przyniosła jej problematyzację
- omówienia Prusa i Dygasińskiego w książkach Zygmunta Szweykowskiego, odkrył
też Antoniego Sygietyńskiego jako teoretyka i propagatora naturalizmu w Polsce (lata
30)
- okres 2) rozpoczął się od kontynuacji linii Chmielowskiego i Wóycickiego, czyli
penetrowania prasy – dzięki temu edycja dzieł Prusa, Sienkiewicza, Orzeszkowej,
Dygasińskiego, Konopnickiej, Aleksandra Świętochowskiego (koncentrowano się na
wielkich pisarzach, bo takie było zapotrzebowanie społ.)
- dużo wypowiedzi krytycznych o dziełach epoki znajdowano właśnie w prasie, w
felietonach, esejach i szkicach, na końcu edycji książek (odmiennie niż w
romantyzmie – Mochnacki i Dembowski czy Młodej Polsce – Matuszewski,
Brzozowski, Irzykowski)
- pisarze sami podejmowali się działalności krytycznej, bo krytycy m.in. Chmielowski
szybko zrezygnowali z oceniania i postulowania, walczenia o nową lit. na rzecz
rejestrowania faktów (historycy, nie krytycy) – podobnie we Francji Zola walczył o
naturalizm, bo Taine nie podjął się roli teoretyka nowej lit. (naturalizmu)
- lit. postulowana przez „młodych” miała być skierowana dla szerokiego odbiorcy,
wyjaśniać im świat, rozpraszać ciemność – dlatego publikowano ją w prasie i na
łamach prasy toczono spory i umieszczano głosy krytyki (m.in. „Kurier Warszawski”,
„Gazeta Polska”). Prasa nie miała jeszcze wykształconej kadry i korzystała z usług
pisarzy, którzy o lit. pisali – łączyli w sobie zawód twórcy i publicysty (Prus,
Sienkiewicz, Orzeszkowa, Zapolska, Asnyk i wielu innych)– zdemokratyzowanie lit. i
krytyki lit.
2
- droga pisarska wiodła często od żmudnej pracy w gazecie (np. Kroniki Prusa) do
publikacji powieści, gazety dostarczały środków do życia pisarzom
- krytyka lit., poszukiwanie nowych dróg dla lit., ocenianie minionych epok – wszystko
to publikowano w prasie i dopiero praca powojennych edytorów wydobyła to na
wierzch
- nierozerwalny związek programu lit. z ogólnym poglądem na świat (specyficzna
sytuacja epoki postyczniowej)
II. ZAŁOŻENIA OGÓLNE
- ograniczenie materiału badawczego do publikacji w zaborze rosyjskim (Królestwo
Polskie = Kongresówka) – pozytywizm warszawski – spór „młodych” ze „starymi” –
trójca pozytywistyczna (Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa) – polscy naturaliście
(żądanie nowej lit.) + W. Spasowicz (Petersburg) i S. Tarnowski (Kraków), bo
interesowali się życiem intelektualnym Warszawu, uczestniczyli w nim jako
prelegenci i łożyli na nie (Spasowicz wydawał miesięcznik)
- skrót dyskusji w Galicji w początkowych partiach Wstępu
III. GALICYJSCY POPRZEDNICY POZYTYWIZMU
- dyskusje (idee i myśli) w Galicji odegrały ogromną rolę w kształtowanie się programu
pozyt. warszawskiego:
1) praca organiczna – alternatywa walki zbrojnej, materialny byt ojczyzny
2) koncepcja nowej lit., która będzie narzędziem propagandowym postępowego
programu społ. i polit.
3) krytyczne podejście do romantyzmu (niebezpieczne treści ideologiczne)
4) krytyczny stosunek do poezji współczesnej (epigońska, ocenzurowana)
5) powieść jako gatunek epoki
6) pisarz nie natchniony (romantyzm), ale rzetelnie wykształcony i świadomy
związków kultury polskiej z europejską
- w Galicji jeszcze przed powst. styczniowym atak na dziedzictwo lit. romantyzmu
(tylko nauki humanistyczne i lit. piękna, a zaniedbanie handlu i przemysłu) – głosy
umieszczane w prasie zebrali Wóycicki i Wojciechowski (1928)
- atak na wierszomanię (współczesną), historyzm romantyzmu (Ludwik Powidaj Polacy
i Indianie 1960, Józef Szujski Poetyczni młodzieńcy, Jan Dobrzański Zapiski
literackie)
- po Powstanie te pojedyncze i jeszcze dość słabe głosy podchwycą i rozwiną
intelektualiści warszawscy, będą oni szukać nowych dróg, nowych programów społ. i
kultur. dla nowej rzeczywistości
IV. MŁODOŚĆ POZYTYWIZMU
Autor – cenzor – czytelnik
- metaforyczny i dwuznaczny sposób pisania polskich twórców
- co innego mieli odczytać Polacy, a co innego carscy cenzorzy – gimnastyka
stylistyczna – wieloznaczne obrazy – podteksty polityczne (np. w życiu Wokulskiego)
Walka o nową literaturę
3
- porównywanie sporów na łamach prasy „młodej” i „starej” do sporów między
romantyzmem, a klasycyzmem nie jest dobre. Markiewicz zwraca uwagę, że
romantycy mieli względną autonomię i świadomość istnienia państwa polskiego –
tymczasem pozytywiści działają na gruzach, wszystkie nadzieje (np. rewolucja) i
wszyscy (inne państwa) zawiedli, okazało się, że nie ma sprawiedliwości. Polska nie
miała żadnych atutów, wszyscy wiedzieli, że nie ma nawet sensu kolaborować czy w
ustępstwach szukać szansy na autonomie – pozostał tylko rozwój wewnętrzny.
- kampania „młodej” prasy miała na celu wypracowanie programu nowego działania,
zagospodarowania zaniedbanych terenów
- nowa lit. miała edukować naród, uwolnić go od szlacheckich reliktów, zaangażowania
w losy Europy (epoko polistopadowa), burzyć przesądy i stereotypy romantyczne,
wypracować nowoczesny światopogląd, budować szacunek dla pracy, zamiast
wybitnej jednostki skupić się na światłym i szlachetnym obywatelu (ostrożny,
umiarkowany, systematyczny w działaniu), powinna też destrukcyjnemu
oddziaływaniu lit. romantyzmu
- apolityczność pozyt. to pozór, bo program lit. „młodych” jest silnie zaangażowany
politycznie, służy on swoiście pojętemu patriotyzmowi – patriotyzmowi codziennej
pracy dla lepszego jutra
- pozytywiści nigdy nie głosili programu rezygnacji z dążeń niepodległościowych!
Tylko odsuwali walkę zbrojną w przyszłość, bo teraz naród był zbyt mocno
wykrwawiony i osłabiony.
- program jest aktualny, dostosowany do chwili obecnej i może się zmieniać wraz z
rzeczywistością
- służba codzienności narodu podstawowym kryterium (w początkach pozytywizmu)
oceniania książek
- przywiązywali ogromną wagę do lit. (sprzeczność z filozoficzno-społecznymi
założeniami), która miała zastąpić instytucję państwa i szkoły, miała być ona
narzędziem wymiany myśli – budują jej program nieraz tekstami niedojrzałymi
myślowo i nieporadnymi językowo
- pojęcie lit. było bardzo szerokie – Chmielowski w Zarysie... odnotowywał całość
produkcji lit. (książki naukowe też) – literaturą określano formy publicystyczne i to,
co teraz nazywamy lit. faktu
- żeby sprostać wymaganiom „młodych” lit. musi zmienić dotychczasowego autora,
odbiorcę i sam tekst
Twórca dzieła literackiego
- przeciwieństwo natchnionego wieszcza romantyzmu („młodzi” piszą jaki ma nie być)
- ma obserwować rzeczywistość, opisywać ją i tłumaczyć, by czytelnik orientował się w
szansach jakie ona stwarza
- intelektualista, badacz, piewca nowoczesnej wiedzy (cenzus wykształcenia) –
Świętochowski Pleśń społeczna i literacka
- ataki na poetki piszący, „by zapełnić pustkę życia”
- demokratyzacja – pisarz to obywatel i ma takie same obowiązki jak reszta społ. – Prus
Poeta i świat
- jednak mimo intelektualistycznego podejścia do świata, przede wszystkim żądano od
lit. celów wychowawczych, a poznawczych w mniejszym stopniu – Adam Wiślicki
(red. „Przeglądu Tygodniowego) Groch na ścianę – jeden z pierwszych pozyt.
manifestów
- przeciwko poezji lirycznej (epoka „niepoetyczna” – krytycy Bem i Tarnowski)
4
- lit. jako przewodniczka i pocieszycielka zwykłego człowieka
- uwaga lit. na sprawy życia codziennego, drobnego. Pisarz nie powinien pisać o swoich
odczuciach, analizować siebie, bo nie jest człowiekiem wyjątkowym, lecz jednym z
wielu ludzi pracy w społ.
Nowy czytelnik i nowy bohater
- czytelnik to człowiek pracujący, często robotnik, wyrobnik, wieśniak
- tacy ludzie powinni też stać się nowymi bohaterami
Sprawa poety i poezji
- racjonalizm, obiektywizm, utylitaryzm – duch epoki, który dobrze wyraża się w
powieści (nie w poezji)
- pozyt. nie chcieli całkiem „skończyć” z poezją, ale nie widzieli dla nie konkretnego
miejsca w nowoczesnym społ., mimo to marzyli o „pozytywistycznym Mickiewicz”
- krytyka po 1881 roku dowartościowuje poezje, ale od poety żąda, by jego wiersze
były zrozumiałe, niefilozoficzne i metafizyczne, ale konkretne
- odczuwano kryzys poezji
Stanowisko „starej” prasy
- program romantyczny – apoteoza poezji, która ma właściwości wyższe niż proza
(tylko walor edukacyjny) i pozostaje w opozycji do codzienności
- wg. Kaszewskiego proza wyraża codzienność, powszednią egzystencję, natomiast
poezja zajmuje się sprawami najważniejszymi, zasadniczymi
Walka o powieść
- „młodzi” chcieli wprowadzić Polskę w orbitę nowoczesnych krajów europejskich,
dlatego chcieli wypracować koncepcję nowoczesnej powieści, utylitarnej
- upadek szlachty – palący problem chłopski – „młodzi” postulowali wytworzenie
silnego mieszczaństwa (jak we Francji) = powieść socjologiczna
- edukacji ziemiaństwa, tak by zrozumiało ono swoje społ. obowiązki i nauczyło się
funkcjonować w wolnorynkowym świecie, dobrze gospodarować gruntami miała
służyć publicystyka i beletrystyka
- „młodzi” nie przywoływali zbyt wielu wzorów literackich, Orzeszkowa wskazuje na
Sand, Dickensa, Thackeraya, niektóre powieści Kraszewskiego, Krewnych
Korzeniowskiego (bo są wolne od fantastyki i uczuciowej egzaltacji)
- powieść ma być czytelna i przystępna, by wszyscy ją zrozumieli
- powieść ma mieć intelektualną i postępową nośność popularyzacyjną
- powieść to łącznik między intelektualistami, a społeczeństwem, ma dużą wartość
edukacyjną, pokazuje co dobre, a co złe
- bohater ma być przeciętny (nie indywidualista), jednoznaczny moralnie
- przeciw „sztuce dla sztuki”
- książka łatwa, atrakcyjna, czytelna, pedagogiczna
Nowy czytelnik
5
- postyczniowa powieść tendencyjna miała pokazać, że w nowych realiach da się
dobrze żyć, miała lud tego nauczyć
- nie można tylko krytykować rzeczywistości, trzeba pokazać drogi naprawy, podnieść
na duchu (dla pokrzepienia serc – ślady tego w powieściach Sienkiewicza, mimo że
się później tego wyrzekał)
- mimo postulowanej siły poznawczej i odkrywczej prozy, nie była ona taka, bo pisarze
nie mieli doświadczenia życiowego (np. Orzeszkowa)
Zarzuty „starej” prasy
- nowa powieść wg. nich poruszała niemoralne tematy (bo opisywała przykrą, smutną
rzeczywistość – obyczaje, życie, język), „starzy” chcieli wzniosłości i piękna
- nowej powieści bronił Chmielowski w Niemoralności w literaturze ( 1872), pisząc, że
literatura ma być „lustrem, a nie parawanem rzeczywistości”
- wielka batalia w sprawie lit. realistycznej rozegrała się w latach 80 (Prus po Szkicach
węglem, Placówce)
- „starzy” bali się upadku wielkich form gatunkowych, a rozwoju słabych – powieści,
komedii, publicystyki
- Stanisław Krzemiński ostro potępił utylitaryzm estetyczne „młodych”, racjonalizacje
procesu twórczego, bronił pełnej wolności artystów ( w rec. Ogniem i mieczem)
- Tarnowski (antagonista wew. obozu „młodych”) narzekał na b. słabą poezję, na
pesymizm Asnyka, w rozwoju powieści widział regres, „młodych” krytykował za
pesymizm, antyklerykalizm, materializm, widział sprzeczność w ich deterministycznej
koncepcji człowieka (vel Taine) i nawoływaniu do działania, zgadzał się na powieść
tendencyjną i taki dramat, popierał jej edukacyjne walory, lecz uważał, że inna
powinna być jej ideowa baza
- oba antagonistyczne obozy („starzy” i „młodzi”) lit. pojmowali instrumentalnie, jako
narzędzie walki o polskość, czynnik integrujący naród i kształtujący jego przyszłość –
różnili się tylko w opinii jaki ma być ten naród i jego przyszłość
Stosunek „młodych” do romantyzmu
- odrzucali politykę rom., rom. historyzm, kult wodza „kapłana”, lecz trudno im było
krytykować romantyczne „ewangelie”
- było to pokolenie wychowane na romantycznych wieszczach (w Kronikach Prus
bardzo często cytował Mic.) i czuli się oni odpowiedzialni za porażkę romantycznych
haseł wprowadzonych w życie
- byli nie przeciwko wielkim romantykom, ale tylko ich epigonom
- „młodzi” przyłączyli się do ataku na rom. za osobami spoza ich kręgu (ks. Franciszek
Krupiński, Śniadecki – zarzucali jej brak odpowiedzialności za idee w niej głoszone,
skupienie się tylko na lit.) – społ. uznało ten atak za „świętokradztwo”, dlatego Prus
przekonywał, że krytyce można poddawać wszystko
- atakował jeszcze mocniej Włodzimierz Spasowicz (odczyty o poetach rom.) (wyd.
„Ateneum”, prawnik, polityk, naukowiec, rzecznik ugody z zaborcą) – zarzucał
pomniejszym poetą romantyzmu (np. W. Polowi) feudalizm, obojętność na europejski
postęp, wstecznictwo obyczajowe, pielęgnacje szlacheckich wad. Chwalił za to
Syrokomle jako demokratę, postępowca antyfeudalnego. Nie wspomniał natomiast o
rewolucyjnym ładunku poezji romantycznej. W Dziejach literatury polskiej (1885)
wskazał na wynaturzenia romantyzmu (zapożyczenia Słowackiego i Krasińskiego u
Szekspira), na trwanie tradycji romantycznej, która blokuje drogę postępowemu
6
pozytywizmowi (żałował, że Polska nie ma takiego krytyka wszelkich ideałów jak
Gogol) – jednak jego stosunek do rom. był ambiwalentny – pełen sprzeczności, bo z
jednej strony ganił poezje romantyczną za idee, które doprowadziły do narodowych
katastrof (powstania), ale z drugiej strony zachwycał się siłą ich oddziaływania
(Słowacki) i demokratyczną myślą Mickiewcza
- studium Prusa o Farysie pokazało tendencje jego autora do ujmowania wszystkich
zjawisk kult. w schematy (daltonizm estetyczny), lecz potwierdziło niechęć
pozytywistów do indywidualizmu, awanturniczości i próżniactwa (to Prus zarzucał
Adamowi)
- stosunek do tradycji rom. był dla „młodych” rachunkiem sumienia, wyciągnięciem
wniosków z ideałów młodości dla których przelali krew, objawiali oni w tym stosunku
poszukiwanie nowych dróg rozwoju, uznali, że romantyzm się nie sprawdził. Bardzo
szanowali oni romantyczne ideały, odcisnęły one ogromne piętno na ich życiach
(Wokulski) – w początkach modernizmu podobał im się powrót do tych haseł
- warto zwrócić uwagę, że pozytywiści chcieli przyswojenia tradycji romantyzmu,
opracowywali dzieła wieszczów, pisali o nich (Spasowicz, Chmielowski), podążali
śladem ich wędrówek i zbierali pamiątki
- z rom. wybierali dzieła niemistyczne (odrzucenie Słowackiego mistycznego,
Dziadów), utrzymane w konwencji realistycznej (Pan Tadeusz)
Koncepcja krytyki
- „młodzi” upomnieli się o prawa krytyki wszystkich przejawów życia społ. (gł.
literatury)
- Franciszek Krupiński Romantyzm i jego skutki „Ateneum” 1876 zaatakował rom.
poetę jako tego, który nie brał odpowiedzialności za swoje dzieła, a dla pozytywistów
oddziaływanie na współczesnych jest najważniejsze (rodzi się nowe oceniania kultury)
– Prus w obronie Krupiśnkiego pisze, że nie może być w narodzie tematów tabu
- krytyka powinna mieć pełną swobodę w dyskusji
- kryteria oparte na naukowej (obiektywnej) analizie dzieła – Kroniki Prusa i felietony
Świętochowskiego
- Prus zarzucał krytykom służalczość, branie pisarza jako wielkiego „pana”, krytykował
też porównywanie polskich dzieł do zagranicznych autorów
- wg. Prusa krytyk powinien być wszechstronnie wykształcony (by mieć szerszą
perspektywę – jak Spasowicz)
- Antoni Sygietyński – „krytyk spraw bieżących to żołnierz i musi czuwać”
Bilans sporu „starej” i „młodej” prasy
- młodość pozytywizmu do 1881 roku (cezura)
- przekonanie o końcu „okresu młodzieńczego” pozyty., o końcu okresu tworzenia
programów i wezwań do czynów, świadomość publicystów i literatów, że teraz nastaje
dojrzały okres, kiedy wszystkie programy i wezwania trzeba będzie wprowadzać w
życie
- Zarys literatury polskiej ostatnich lat szesnastu Chmielowskiego (wywołał burzę
polemiczną) to domknięcie kampanii „starej” i „młodej” prasy
- Chmielowskiego nie chciano dopuścić do katedry uniwersyteckiej (zaborcy próbowali
go skompromitować)
7
- była to burza polityczna, bo dotyczyła znaczenia Powstania Styczniowego w historii
Polski i jego oceny, konsekwencji, wyboru nowej drogi rozwoju kraju, podsumowała
też ten pierwszy okres literacki (wyróżniła ciekawych pisarzy)
V. OKRES DOJRZAŁOŚĆI
Nowa sytuacja ogólna
- zastój wynikający z braku twórców mogących sprostać wymaganiom „młodych”
krytyków i opisać nową sytuację społeczno-polityczną kraju, sami krytycy (np.
Chmielowski) też nie potrafili przeformować swoich programów, brakło im
pomysłów, nie wiedzieli jak wprowadzić w życie te już stworzone
- krzepnięcie ruchu robotniczego
- „młodzi” wpadli w społeczną próżnię – noekonserwatyści się z nimi nie mogli
zgodzić, a lud widział w nich grupę popierającą interesy burżuazji (solidaryzm społ.)
- Świętochowski (Wskazania polityczne „Ognisko” 1882) i Prus (Szkic programu w
obecnych warunkach rozwoju społecznego „Nowiny” 1883) atakują ruch robotniczy i
jego ideologów (na przeciwnym biegunie Adam Asnyk), Prus znajdował się pod
wpływem liberalnej filozofii Spencera i nieświadomie służył interesom klas
posiadających, był też człowiekiem głębokiego humanitaryzmu
Nowa problematyka społeczna
- powieść tendencyjna (płytka w poglądach o potrzebach człowieka, uboga w
warsztacie pisarskim) nie odzwierciedlała problemów życia, bankrutowała, nie
spełniła postulatów
- dostrzegli to sami twórcy – „młodzi” (m.in. Sienkiewicz), znaleźli się w bardzo
trudnej sytuacji
- niektórzy „młodzi” wycofali się z pisarstwa, z teoretyzowania na rzecz konkretnych
zawodów, Chmielowski z krytyka-programatora stał się recenzentem-rejestratorem
produkcji każdej produkcji literackiej, jedynie pisarze (Orzeszkowa, Sienkiewicz,
Prus, Sygietyński, Witkiewicz) teoretycznie uogólniali ich własne, pisarskie
doświadczenia (kryzys krytyki) m.in. odczyt Sienkiewicza o powieści historycznej
(bronił się) czy Prusa Słówko o krytyce pozytywnej
- krytyka lat 80 analizowała pierwszą fazę pozytywizmu, Teodor Jeske-Choiński (w
młodości w obozie „młodych”) ostro krytykował beztroskiego bohatera i optymizm lit.
tendencyjnej, występował przeciwko „młodej prasie”, widząc w nastawieniu
antyklerykalnym i materializmie przyczynę obecnego zła
- złudzeniem okazały się też hasła emancypacji kobiet i postępu przemysłowego
(Ignacy Matuszewski)
- pesymizm lat 80
- „młoda” prasa za zło obarczała szlachcica, klasę przeżytą, a za wzór stawiała
kapitalistycznego przedsiębiorcę
- „młodzi” rozluźnili szyki, zajęli się różną działalności (np. Orzeszkowa wydawaniem
książek, Prus publicystyką, Świętochowski redagowaniem „Prawdy”), lecz ideały
młodości wciąż silnie ich integrowały i tak postrzegało ich kolejne pokolenie, oni sami
określają się teraz jako liberałowie, demokraci, pozytywiści
- rozczarowanie klasą mieszczan, która teraz kreuje gusty kulturalne, bo jest
mecenasem kultury (produkcja pod tłum) – a tłum chce przeszłości, historyczności,
ucieczki od rzeczywistości w piękną przeszłość
8
- trwa spór między idealistami a realistami (pozytywiści), ci ostatni przeważają, bo
potrafią powiedzieć czego chcą, mają konkretne postulaty i świadomość celu, a
konserwatyści wiedzą tylko czego nie chcą
Związki ze sztukami plastycznymi
- również malarze zaangażowali się w walkę o realizm
- badali architekturę Warszawy, wygląd jej mieszkańców (np. niezrealizowane zamiary
Stanisława Witkiewicza „ Varsavianistyczne”)
- interesują się też krajobrazem wiejskim, chłopem, odrzucają tradycję historyczną
Powieść dojrzałego realizmu
- krytycy (Tarnowski, Kaszewski)) zauważają, że powieść podupada, jest lepsza
technicznie, lecz nie ma wielkich tematów, ideałów
- wg. Chmielowskiego, Dygasińskiego powieść powinna wyrastać z życia, z obserwacji
przyrody i społeczeństwa (zadania poznawcze sztuki)
- Józef Kotarbiński (1881) chwali Prusa za przedstawianie prawy życiowej o
najbiedniejszych, za malowanie ich życia
- największym teoretykiem powieści tego okresu jest Orzeszkowa, która zauważa, że
badacze lit. nie doceniają powieści, a jest ona łączniczką między sztuką, a nauką
- A. Świętochwoski (1882 „Prawda”) chwalił Nad Niemnem za korzystanie z metod
dedukcji i indukcji
- pomysł i kompozycja najważniejsze wg. Orzeszkowej, ponadto wierność realiom,
stopniowanie wrażeń i malowanie sytuacji
- Orzeszkowa żąda od wsp. powieściopisarza dobrego przygotowania estetycznego,
naukowego i moralnego
- w artykule O powieściach T. T. Jeża występuje przeciwko powieści tendencyjnej
(kilka lat wcześniej gorąco ją propagowała) i dydaktycznej, zarzuca jej brak artyzmu i
złe rozumienie etyki
- teraz chce ładu, symetrii, stopniowania wrażeń, harmonii dramatu (intrygi) z ideą
powieści („powieściopisarze-myśliciele” to nudziarze), drażni ją idealizacja
niektórych bohaterów w pow. tendencyjne (np. chłopa u Jeża)
- Prus próbował stworzyć teoretyczny program nowej powieści (Szkic programu w
warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa „Nowiny” 1883)
- polski realizm wypracował podstawy dla nowoczesnej powieści, jest jej ojcem
- Prus Słówko o krytyce pozytywnej / Prus to prawdziwy scjentysta, ma niepełne
wykształcenie fizyczne (bo Szkołę Główną Handlową nie skończył), interesował się
wieloma dziedzinami nauki, nie był pisarzem z urodzenia, za Taine`m uważa, że
sztuka wyraża ludzkie odkrycia w sposób dotykalny, działając na serce
- Prus chciał podzielić świat pomiędzy sztukę i naukę, tej pierwszej dał świat ludzki,
działania człowieka, a nauce przypisał świat pozaludzki, przyrodniczy
- Prus w swoich Kronikach i innych publikacjach rozsiał wiele uwag nad
wykorzystywaniem w literaturze obserwacji rzeczywistości, radził jak je zamieniać na
lit. Trzeba znaleźć odpowiednie środowisko, ludzi do obserwacji i badań, potem swoje
spostrzeżenie przekształcić na ciekawą literaturę (praca podobna do matematycznych
obliczeń). Praca pisarza to praca badacza, musi więc on być wszechstronnie
wykształcony, ciągle czytać i poznawać nowe prądy, oglądać i rozumieć świat,
rozumieć wszystkie dziedziny życia
9
- mimo, że pisarz jest tylko jednym z obywateli społeczeństwa, że nie ma dodatkowych
praw, to teraz zyskuje nowe obowiązki – musi odkrywać prawdę o człowieku, choćby
była gorzka, mówić o świecie, może łamać różne zasady (np. towarzyskie) w imię
pokazania, zbadania pewnych zjawisk (sakralizacja pisarza – prorok prawda
naukowych, który miał po cichu zastąpić zdetronizowanego natchnionego wieszcza
romantycznego, próba nadania autorytetu wsp. pisarzowi)
- literatura (malarstwo też) „wykłada” socjologię i inne nauki
- wg. Prusa lit. jest pamięcią narodu, ludzkości, przekazuje to czuli i myśleli ludzie
przeszłości
- poetą jest ten, kto potrafi zdiagnozować społeczeństwo, jego problemy i opisać je
wiarygodnie, potrafi zauważyć ukryte pragnienia i lęki, czyta w ludzkich duszach (jak
kapłan – pęknięcie, sprzeczność, przełamania pozyt. fenomenalizmu, doszukiwanie się
esencji bytu), widzi pojedyncze krople, które składają się na ocean różnych prądów,
wydarzeń i nastrojów społ., Prus karzę pisarzowi sięgać do niewidzialnych sił natury,
dał się w końcu uwieść metafizyce
- polemika Prusa ze Świętochowskim w obronie powieści realistycznej
Sprawa naturalizmu
- skomplikowane i bardzo rozciągnięte w czasie (MP)
- pierwsze zainteresowanie w 1876
- pozytywizm polski i naturalizm Zoli wyrosły z podobnych doświadczeń – klęska
militarna, kryzys narodu, powrót do oświeceniowego racjonalizmu, inspiracja
zdobyczami współczesności, poszukiwanie nowych dróg rozwoju
- racjonalizm, sceptycyzm, antyromantyzm naturalizmu
- zainteresowanie Zolą, Flaubertem, Goncurtami
- kampania przeciw naturalizmowi w prasie i w jego obronie, atakował go Sienkiewicz
w licznych warszawskich odczytach
- „Wędrowiec” w latach 1884-1888 integrował wszystkich, którzy chcieli nowej sztuki,
literatury i malarstwa (propagowali naturalizm) – literaci Dygasiński i Gruszecki,
malarz i publicysta Witkiewicz, muzyk Antoni Sygietyński – manifestacja
niezależności sztuki
- „Wędrowiec” podjął tematykę ciężkiej materialnej sytuacji kraju i preferowania sztuki
taniej, jarmarcznej – wyrażali bunt wobec patosu i wzniosłości np. w malarstwie
(historia), preferują mimetyzm w sztuce, każde dzieło powinno być poprzedzone
długimi studiami, by nie było tandetne, „chwilowe”
- grupa „Wędrowca” postuluje sztuką wolną od nacisków społecznych i narodowych,
kryterium oceny mają być tylko wartości artystyczne, warsztat
- nie jest ważny temat dzieła, ale jego wykonanie
-
„
Wędrowiec” tworzył program polskiego naturalizmu
- Sienkiewicz, Józef Trietiak (1880) atakowali Zolę za pesymizm, niemoralność, brak
ideałów i metodę eksperymentalną w tworzeniu lit. (chcieli lit. kojącej, przynoszącej
pocieszenie), uznali talent Zoli, ale odrzucili doktrynę
- Stanisław Tarnowski widział w książkach Zoli dowód na degenerację ludzkości
- wg. krytyków naturalizmu polscy pisarze mają spełnić zupełnie inną rolę niż Zola (ale
tylko ogólnikowo mówią jaką rolę)
- jedynie Józef Kotarbiński bronił lit. wobec terroru morału
- obrońcą francuskiego naturalizmu był Antoni Sygietyński, za wzór stawiał Flauberta
(precyzyjność obserwacji, obiektywizm narracji, nowatorstwo i doskonałość
konstrukcji powieściowej)
10
- krytyk powinien twórcą wskazywać nowe kierunki działania, a odbiorców na nie
uwrażliwiać (wg. Sygietyńskiego)
- Prus był sympatykiem „Wędrowca”, tam po raz pierwszy drukował pierwszą w pełni
naturalistyczną powieść polską Placówkę
- Prus jeszcze przed sprawą naturalizmu popierał lit., która szokuje tematem i językiem
(język nizin społecznych). Prus widzi w powieściach Zoli głoś proletariatu,
doprowadzonych do ostateczności ludzi, akcentował poznawcze wartości dzieł
Francuza – to mu się bardzo podobało, uważał naturalizm za odmianę realizmu
(podobnie jak Sienkiewicz)
- obaj potępiali naturalizm za przesadne pokazywanie zła i zepsucia, uważali, że tak jak
romantyzm za bardzo eksponował piękno, ideały, tak naturalizm przesadzał w drugą
stronę, potępiali tę lit. za szpetotę, ale Prus bronił jej przed zarzutami o pornografię
(może to ekstremizm Zoli zasłonił polskim krytyką istotę naturalzimu?)
- dyskusja o naturalizmie w latach 1880-1888 spowodowała, że pisarze postyczniowi
musieli sformułować swój własny program i mimo, że zahaczyli o naturalizm (Prus –
Placówka i Sienkiewicz – Szkice węglem i Orzeszkowa – Z wyższych sfer), to nie
nigdy jego wyrazicielami i propagatorami
- (epizod naturalistyczny)
- naturalistami prawdziwymi byli: Adolf Dygasiński, Artur Gruszecki, Gabriela
Zapolska
- po zmianie redakcji „Wędrowca” naturalizm stał się sprawą historyczną, lecz na długo
zaciążył na polskich pisarzach (Żeromski, Reymont) – materialna koncepcja świata i
ludzi była dla nich obciążeniem
Problem powieści historycznej
- niechęć do historyzmu (realizm i naturalizm), również na Zachodzie – Taine,
Gervinus, Brandes, historyzm „młoda” prasa uznawała za umierający gatunek
niepotrzebnej gawędy
- jednak powieść realistyczna nie przyniosła satysfakcji czytelnikom przyzwyczajonym
w latach międzypowstaniowych do określonych gatunków, do literatury historycznej
(Kraszewski, Jeż), w latach 80 było więc duże zapotrzebowanie na takie pisarstwo
- po publikacji Ogniem i mieczem rozpoczęła się gorąca dyskusja o powieści
historycznej, przeciwni jej byli Prus, Chmielowski, Świętochowski (realiści)
- powieści historycznej zarzucali jej zależność od historiografii, sprzyjanie
konserwatywnym grupą społ., propagowanie szowinizmu, budzenie skłonności
nacjonalistycznych i antydemokratycznych, odwracanie uwagi od spraw bieżących,
płyciznę artystyczną w sienkiewiczowskiej odmianie i błędną interpretację historii
- powieść historyczną chwalono natomiast za kostium historyczny, który pozwalał
skrywać niepodległościowe ambicje przed cenzurą (np. Rzym za Nerona Jeża)
- Sienkiewicz o powieści historycznej: tworzy mikrohistorie (zwykłych ludzi), pytał
czemu powieść może wiązać się z psychologią i fizjologią, a nie historią
Zdobycze teoretyczne dojrzałego realizmu
- wiele sprzeczności
- dobrze opisana kondycja społeczeństwa polskiego
- stawia narodowi cel – przetrwać – rozwój ekonomiczny, edukacyjny i kulturalny
- literatura ma stawiać diagnozy społeczne
- powieść tendencyjna – uczyć jak żyć
11
- powieść realistyczna – pokazywać stan aktualny, rozwijać świadomość
- proces twórczy rozbity na poszczególne procesy przez pisarzy-teoretyków:
przygotowanie ogólne i później konkretne w zakresie podejmowanego tematu
studia w terenie nad konkretną społecznością
robienie notatek, ich porządkowanie i klasyfikacja, na końcu selekcja
tworzenie planu utworu i komponowanie całości (mimetyczny model)
- wysoko ceniono talent, ale nigdy go nie zdefiniowano, objawiał się on w trafnym
odtworzeniu rzecz., plastyczności postaci, ich wyrazistości, dobrze skonstruowanej
intrydze i zaletach językowych
- pisarze pozytywizmu wnieśli powieść w Polsce na artystyczne wyżyny (wielka trójca),
byli pisarzami, teoretykami i krytykami zarazem
- powieść zdominowała poezje i dramat (tworzony pod publiczkę warszawską), wielcy
pozytywiści sami byli prozaikami i nie doceniali znaczenia poezji i twórczości Asnyk,
który mógł rozpowszechniać podobne do nich poglądy
- krytyk czuwał nad odbiorem literatury, pomagał ją odpowiednio zrozumieć i pilnował,
by spełniała one zadane jej role
- formy krytyczne – recenzja, portret literacki oraz artykuł lub rozprawka, w recenzji
było sproblematyzowane streszczenie wraz z charakterystyką postaci, elementy
wartościujące były w tym wszystkim luźno rozrzucone. Artykuł lub rozprawka miała
charakter normatywny, na pół teoretyczny, często polemiczny
- krytycy byli też często historykami literatury, dziennikarzami i to właśnie korzystając
z form publicystycznych docierali do szerokiego grona odbiorców
VI. POZYTYWIZM WOBEC NOWYCH PRĄDÓW I NOWYCH LUDZI
- w latach szczytowych pozytywizmu (lata 80) pojawiają się już pęknięcia tego
kierunku
- krzepnie ruch robotniczy – oskarża dotychczasową kulturę o burżuazyjność, pragnie
kultury dla masowego odbiorcy
- ruch ludowy i robotniczy w Rosji
- załamanie się pozyt. scjentyzmu i dekadentyzm na Zachodzie
- atakuje się poglądy filozof. pozytywistów, ich twórczość, oblicze klasowe i zbyt mało
lub za bardzo elitarnych odbiorców (zależy kto atakuje)
- przekonanie o kryzysie kultury europejskiej i nadchodzących zmianach (pisze o tym
Napoleon Hirszband czyli Cezary Jellenta)
- przeciw scjentyzmowi i racjonalizmowi
- „nurek własnego wnętrza” – Świętochowski o dekadentach – kryzys pozytywnego
bohatera, pozytywiści też zaczynają wątpić w sens swoich starań, w możliwość
zmiany społeczeństwa (dlatego Wokulski w Lalce wątpi i w romantyzm i w
pozytywizm)
- Bronisław Białobłocki i Leon Winiarski (1890) z pozycji marksizmu krytykują
ciasnotę umysłową pozytywistów i naturalistów
- intelektualny charakter epoki okazał się nieadekwatny do przeżyć, niepokojów i
oczekiwań społeczeństwa
- intelektualne podniety literatury są bardzo ostro krytykowane (Wacław Nałkowski,
Jan Ludwik Popławski, Leon Winiarski, Teodor Jeske-Choiński, znieważanych, teraz
już „starych”, musi w końcu bronić Ludwik Krzywicki), pozytywizmowi zarzuca się
głęboko mieszczański charakter, nie odczuwanie subtelności i powikłań w duszy
współczesnych ludzi, forsowanie teorii szarego czynu, brak autorefleksji, zepchnięcie
na drugi plan estetyki
12
- pozytywizm był bezsilny wobec zadań z przełomu XIX/XX wieku
- bardzo trudno wyznaczyć jednak kres pozytywizmu, bo postyczniowe pokolenie
będzie jeszcze długo tworzyć, ciekawe są wzajemne wpływy pozytywistów i
modernistów, współistniejących na literackiej mapie
- pozytywiści bardzo przyglądają się młodej literaturze, widzą w niej kontynuacje
romantycznych wątków, wracają więc do tych lektur, by odczytać je na nowo
- Prus i Orzeszkowa czują się bezsilni wobec nowych europejskich prądów, są
świadomi, że pozytywizm propagandowo był bardzo słaby (nie docierał do
społeczeństwa)
- sytuacja wielkich pozytywistów (są wielkimi autorytetami) jest pełna tragizmu, muszą
ustąpić mimo tego, iż są w pełni sił życiowych i twórczych, ale i oni sami chcą zmian,
chcą nowej literatury, wyczekują debiutów, uważnie się im przyglądają
- stare pokolenie dużo uwagi poświęca Stanisławowi Wyspiańskiemu, uwagę zwraca
też Przybyszewski, zainteresowanie budzi Żeromski, Reymont (Orzeszkowa uważa go
za swego następcę)
- zarzucają jednak młodym powrót do romantycznego świata duchów i upiorów, nie
rozumieją ich modelu wyobraźni, który celuje w romantycznych, irracjonalnych
obrazach, dostrzegają też podjęcie przez młodych tradycji wieszczej, przewodniej w
narodzie – Prus porównuje Wyspiańskiego do Mickiewicza, a Wesele do Dziadów
(Wyspiański oskarżony przy tym o satyrę na naród, na kpienie z niego – też tak mówi
Spasowicz)
- pozytywistów drażnił pesymizm i radykalizm młodych